Дамуында кемістігі бар жеткіншектермен педагогикалық-психологиялық жұмыс
КІРІСПЕ 3
І. ДАМУЫНДА КЕМІСТІГІ БАР ЖЕТКІНШЕК БАЛАЛАР МӘСЕЛЕЛЕРІ ЗЕРТТЕЛУІНІҢ ПЕДАГОГИКО.ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дамуында кемістігі бар балалар мәселелерінің зерттелу дәрежесі 5
1.2 Дамуында кемістігі бар жеткіншектердің дара психологиялық 14
ерекшеліктері
1.3 Жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар 24
жеткіншектердің қарым.қатынас ерекшеліктері
ІІ.ДАМУЫНДА КЕМІСТІГІ БАР ЖЕТКІНШЕКТЕРМЕН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ.ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖҰМЫС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Жалпы білім беретін мектепте жеткіншектермен педагогикалық. психологиялық жұмыс жүйесі 35
2.2 Тәжірибелік эксперименттік жұмыстың нәтижелері 51
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
ҚОСЫМШАЛАР
І. ДАМУЫНДА КЕМІСТІГІ БАР ЖЕТКІНШЕК БАЛАЛАР МӘСЕЛЕЛЕРІ ЗЕРТТЕЛУІНІҢ ПЕДАГОГИКО.ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дамуында кемістігі бар балалар мәселелерінің зерттелу дәрежесі 5
1.2 Дамуында кемістігі бар жеткіншектердің дара психологиялық 14
ерекшеліктері
1.3 Жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар 24
жеткіншектердің қарым.қатынас ерекшеліктері
ІІ.ДАМУЫНДА КЕМІСТІГІ БАР ЖЕТКІНШЕКТЕРМЕН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ.ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖҰМЫС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Жалпы білім беретін мектепте жеткіншектермен педагогикалық. психологиялық жұмыс жүйесі 35
2.2 Тәжірибелік эксперименттік жұмыстың нәтижелері 51
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
ҚОСЫМШАЛАР
Зерттеу өзектілігі. Қоғам дамуындағы терең әлеуметтік-экономикалық өзгерістер барысында дәстүрлі, авторитарлы оқыту мен тәрбиенің ізгіленген, тұлғаға бағдарлылық бағытқа ауысу тенденденциясы нәтижесінде білім беру саласында, оның мақсатын, әдістер мазмұнын түсінуде терең өзгерістер орын алуда. Бұл орайда педагогтар мен психологтар қауымдастығы тарапынан дамуында кемістігі бар балалардың жалпы білім беру ортасына кірігуі мен олармен жұмыстың проблемаларына қызығушылықтың артып келе жатқанын көруге болады.
Тәрбие мен оқыту процестерінің ізгілендіру мен жекелендіру міндеттері әрбір баланың жеке психикалық ерекшеліктерін ескеруді, толыққанды дамуы, жеке тұлғалық қалыптасуы үшін оптималды жағдай жасауды, дамуында кемістігі бар балаларға көмек көрсетуді, олармен қажетті педагогико-психологиялық жұмыс жүйесін құруды қажет етеді. Бұндай категориядағы балалар кемістіктің дер кезінде анықталуын, потенциалды мүмкіндіктерін жүзеге асыруға жағдай жасалуын қажет етеді.
Қазіргі кезде білім беру саласында дамуында кемісті бар балаларға психологиялық көмек көрсету, сонымен қатар олармен педагогико-психологиялық жұмыс жүйесі өзінің даму сатысында.
Мектеп үлгермеушілігінің, бала дамуындағы кемістік мәселелері мен олармен жұмыстың түрлі бағыттары, тұжырымдамалары мен теориялары арасында дифференциалды білім беру жүйесінде жалпы білім беретін мектеп жағдайында бұл категориядағы балалармен педагогико-психологиялық жұмыс жүйесі толық қалыптаспаған.
Жұмыс жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар жеткіншектермен жүргізілетін педагогико-психологиялық жұмыс жүйесін анықтап, дәлелдеуге бағытталған.
Зерттеу жаңалығы.Жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар жеткіншектермен педагогикалық-психологиялық жұмыс ерекшеліктері айқындалды.
Ғылыми зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздеріне: нормадан ауытқыған балалардың психикалық дамуы туралы Л.С. Выготскийдің фундаменталды заңдылықтары. Ең бастысы, дамуында кемістігі бар балалар мен қалыпты балалардың психикалық дамуы ортақ заңдылыққа бағынады деген тұжырым; Д.Б. Элькониннің психикалық дамуды кезеңдерге бөлу теориясы; Б.Г. Ананьевтің адамды кешенді зерттеу теориясы; П.Я. Гальпериннің ақыл-ой іс-әрекетін жүйелі ұйымдастыру теориясы; М.И. Лисинаның тұлғаның қарым-қатынас генезисі. В.В. Лебединскийдің дамудағы кемістіктің психологиялық қаңдылықтары, параметрлері және түрлері қарастырылған ғылыми еңбектері; Сонымен қатар, Т.В. Розанова, О.В. Бокеенова, Е.И. Морозов т.б. психологиялық кеңес беру бойынша еңбектері.
Тәрбие мен оқыту процестерінің ізгілендіру мен жекелендіру міндеттері әрбір баланың жеке психикалық ерекшеліктерін ескеруді, толыққанды дамуы, жеке тұлғалық қалыптасуы үшін оптималды жағдай жасауды, дамуында кемістігі бар балаларға көмек көрсетуді, олармен қажетті педагогико-психологиялық жұмыс жүйесін құруды қажет етеді. Бұндай категориядағы балалар кемістіктің дер кезінде анықталуын, потенциалды мүмкіндіктерін жүзеге асыруға жағдай жасалуын қажет етеді.
Қазіргі кезде білім беру саласында дамуында кемісті бар балаларға психологиялық көмек көрсету, сонымен қатар олармен педагогико-психологиялық жұмыс жүйесі өзінің даму сатысында.
Мектеп үлгермеушілігінің, бала дамуындағы кемістік мәселелері мен олармен жұмыстың түрлі бағыттары, тұжырымдамалары мен теориялары арасында дифференциалды білім беру жүйесінде жалпы білім беретін мектеп жағдайында бұл категориядағы балалармен педагогико-психологиялық жұмыс жүйесі толық қалыптаспаған.
Жұмыс жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар жеткіншектермен жүргізілетін педагогико-психологиялық жұмыс жүйесін анықтап, дәлелдеуге бағытталған.
Зерттеу жаңалығы.Жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар жеткіншектермен педагогикалық-психологиялық жұмыс ерекшеліктері айқындалды.
Ғылыми зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздеріне: нормадан ауытқыған балалардың психикалық дамуы туралы Л.С. Выготскийдің фундаменталды заңдылықтары. Ең бастысы, дамуында кемістігі бар балалар мен қалыпты балалардың психикалық дамуы ортақ заңдылыққа бағынады деген тұжырым; Д.Б. Элькониннің психикалық дамуды кезеңдерге бөлу теориясы; Б.Г. Ананьевтің адамды кешенді зерттеу теориясы; П.Я. Гальпериннің ақыл-ой іс-әрекетін жүйелі ұйымдастыру теориясы; М.И. Лисинаның тұлғаның қарым-қатынас генезисі. В.В. Лебединскийдің дамудағы кемістіктің психологиялық қаңдылықтары, параметрлері және түрлері қарастырылған ғылыми еңбектері; Сонымен қатар, Т.В. Розанова, О.В. Бокеенова, Е.И. Морозов т.б. психологиялық кеңес беру бойынша еңбектері.
1. Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию. М.: 1994-150б.
2. Абулханова-Славская К.А. Стратегия жизни. М:, 1990.
3. Алмагамбетова А.Н. Организация специального коррекционного обучения детей раннего возраста с перинатальной энцефалопатией.-Теория и практические проблемы практической психологии./Под.ред. С.И Джакупова.-Алматы,2001-7
4. Басдасарян И.С. Межличностыне отношения в семье, имеющей умственно отсталого ребенка.-М.,1977.
5. Баянкулова С.О. Особеноости личностного самоопределения юношей и девушек с отклонениями в развитии.дис.канд.псих.наук.-Караганда,2005.
6. Берис М.Р. Развитие Я-концепции и воспитание.-М.:Педагогика, 1990-315.
7. Верянен В.А. Особенности личных взаимоотношении между учащимися старших классов вспомогательной школы-М.,1971.
8. Выготский Л.С. Собр.соч.-Т5-М.,1971-79.
9. Выготский Л.С. Собрание сочинении.-М.:Педагогика,1983-376-243.
10. Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах. Т.5. Основы дефектологии. М.: Педагогика, 1983-368.
11. Геззел А. Умственное развитие ребенка от рождения до шести лет.-М.: Лениздат, 1930-160.
12. Даргевичене Л.Н. Особенности личных взаимоотношений между учащимися младших классов вспомогательной школы.-М.,1971.
13. Дети сироты: консультирование и диагностика / Под.ред. Е.А.Стребелевой.-М.:Полиграф, Сервис,1998-336.
14. Ерсарина.А.К. Психические особеноости организации раннего выявления, диагностики и консултации детей с прjблемами в развитии.дис.канд.псих.наук.-Алматы, 2002-25.
15. Запорожец А.В. Движущие силы психического развития ребенка.-В.кн: Хрестоматия по возрастной.-М.:Педагогика,1981-7-10.
16. Захаров Н.Н. Профессиональное самоопределение школьников. И:, 1988.
17. Кон И.С. Психология старшеклассника. М: 1980.
18. Кон И.С. Психология ранней юности. М:1980.
19. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика: Университет студенттеріне арналған оқу құралы.-Алматы, 2002-384,-50-51.
20. Кумаржанова К.Ш. Социально-педагогическая работа с семьей ребенка имеющего ограниченные возможности. дис.канд.пед.наук-Алматы,2003.
21. Күнсләмова Т.К. Жеткіншектердегі өзіндік бағалау, өзіндік реттелу және эго-күйдің белсендендірілуі мен агрессиялықтың өзара байланысын психо-педагогикалық тренинг негізінде зерттеу.псих.ғыл.канд.дис.-Алматы,2003.
22. Краковский. А.П. О подростках. М.: Педагогика, 1970.
23. Лебединский В.В. Нарушение психического развития у детей.-М.: МГУ, 1985-166.
24. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность (Избранные психологические произведения.)Т2.-М.:Педагогика,1998-231-94.
25. Макина Л.Х.. Особенности межличностных отношений между учащимися вспомогательной школы. Абай атыдағы Казақ ҰПУ хабаршысы. «Арнайы педагогика» сериясы. №2(11)-65-16.
26. Мамайчук. И.И. Прихокоррекционные технологии для детей с проблемами в развитии.-СПб.: Речь, 2004.-400с- 84-90.
27. Методика изучения системы интересов учащихся. М:,1991.
28. Морозова Е.А. Диагностика психических нарушений у детей. Практикум по патопсихологии/Под.ред. Б.В.Зейгарник, В.В.Николаевой, В.В Лебединского.-М.: МГУ, 1987.-136-92.
29. Мустояпова А.С. Қазіргі кезде жоғарғы сынып оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастырудың педагогикалық шарттары. пед.ғыл.канд.дис.-Алматы, 2004-168.
30. Намазбаева Ж.И. Развитие личности умственно отсталого школьника:-Алма-Ата, Мектеп, 1976-51.
31. Николаева В.В. «Влияние хронических болезней на психику»-М.: МГУ, 1987.
32. Обухова Л.Ф. Детская (возрастная) психология.-М.: Роспедагенство, 1996-374.
33. Печерский В.Г. Печерский А.В. Коммуникативная активность подростков с интеллеетуальным недоразвитием в контексте проблем продуктивного межличностьного взаимодействия//Дефектология.-2006.-№3.
34. Пиаже Ж.Психология интеллекта// Избарнные психологические труды.-М.:Международная педагогическая академия,1994-236-51.
35. Психология глухих детей (Под.ред. И.М. Соловьева, Ж.И. Шиф, Т.В. Розановой, Н.В. Ликовой.-М.: Педагогика, 1971-447.
36. Психология современного подростка / Под. Ред. Фельдштейн Д.И. М.: Педагогика, 1987.
37. Рубенштейн С.Л. Основы общей психологии. –СПб.:Питерком,1998-688
38. Скинер Б. Оперантное поведение//История зарубежной психологии
30-60 годы ХХ века.-М.: Педагогика, 1986-85- 74.
39. Скоробогатова Н.В. особенности социальных взаимодействий умственн отсталого школьника. Личность в современном мире ( социально-психологические проблемы) // Материалы международной конференции 24-25 апреля 2201.-Курган:КГУ, 2001.с-162-166.
40. Слободяник Н.П. Модель психологической помощи детям с отклонениями в развитии в условиях общеобразовательной школы. дис. канд.псих.наук-М;2001-178-14-16.
41. Слободчиков В.И., Исаев Е.И. Основы психологической анропологии. Психология развития человека. Развитие субъективной реальности в онтогенезе: Учебное пособие для ВУЗ-ов.-М.: Школьная Пресса, 2000.-416.-291-292
42. Смирнова Е.О.Становление межлистностных отношений в раннем онтогенезе// Вопросы психологии.-1994-№6-5-15.
43. Стребелева Е.А. Методические рекомендации к псхолого-педагогическому изучению детей.-М.: Компания «Петит», 1994-32.
44. Формирование личности старшеклассника ./ Под .ред Дубровиной И.В./М:, 1989.
45. Фрейд А. Фрейд З. Детская сексуальность и психоанализ
детских неврозов.-СПб: Институт психоанализа.-387
46. Фрейд З. Введение в психоанализ. Лекции.-М.:Наука,1991-228-192.
47. Цукерман М. Психология саморазвитич. М:, 1998.
48. Эльконин Д.Б. Избранные психологические труды.-М.: Педагогика,1989-560.
49. Эриксон Э..Детство и общество.-СПб.: Универсальная книга, 1996.-162-47.
50. Шерьязданова Х.Т.,.Ермекбаева Л.К. Коррекционная тренинг-программа по устранению трудностей в обучении детей младшего школьного возраста: учебно-методическое пособие-Алматы, 2004-171с
2. Абулханова-Славская К.А. Стратегия жизни. М:, 1990.
3. Алмагамбетова А.Н. Организация специального коррекционного обучения детей раннего возраста с перинатальной энцефалопатией.-Теория и практические проблемы практической психологии./Под.ред. С.И Джакупова.-Алматы,2001-7
4. Басдасарян И.С. Межличностыне отношения в семье, имеющей умственно отсталого ребенка.-М.,1977.
5. Баянкулова С.О. Особеноости личностного самоопределения юношей и девушек с отклонениями в развитии.дис.канд.псих.наук.-Караганда,2005.
6. Берис М.Р. Развитие Я-концепции и воспитание.-М.:Педагогика, 1990-315.
7. Верянен В.А. Особенности личных взаимоотношении между учащимися старших классов вспомогательной школы-М.,1971.
8. Выготский Л.С. Собр.соч.-Т5-М.,1971-79.
9. Выготский Л.С. Собрание сочинении.-М.:Педагогика,1983-376-243.
10. Выготский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах. Т.5. Основы дефектологии. М.: Педагогика, 1983-368.
11. Геззел А. Умственное развитие ребенка от рождения до шести лет.-М.: Лениздат, 1930-160.
12. Даргевичене Л.Н. Особенности личных взаимоотношений между учащимися младших классов вспомогательной школы.-М.,1971.
13. Дети сироты: консультирование и диагностика / Под.ред. Е.А.Стребелевой.-М.:Полиграф, Сервис,1998-336.
14. Ерсарина.А.К. Психические особеноости организации раннего выявления, диагностики и консултации детей с прjблемами в развитии.дис.канд.псих.наук.-Алматы, 2002-25.
15. Запорожец А.В. Движущие силы психического развития ребенка.-В.кн: Хрестоматия по возрастной.-М.:Педагогика,1981-7-10.
16. Захаров Н.Н. Профессиональное самоопределение школьников. И:, 1988.
17. Кон И.С. Психология старшеклассника. М: 1980.
18. Кон И.С. Психология ранней юности. М:1980.
19. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика: Университет студенттеріне арналған оқу құралы.-Алматы, 2002-384,-50-51.
20. Кумаржанова К.Ш. Социально-педагогическая работа с семьей ребенка имеющего ограниченные возможности. дис.канд.пед.наук-Алматы,2003.
21. Күнсләмова Т.К. Жеткіншектердегі өзіндік бағалау, өзіндік реттелу және эго-күйдің белсендендірілуі мен агрессиялықтың өзара байланысын психо-педагогикалық тренинг негізінде зерттеу.псих.ғыл.канд.дис.-Алматы,2003.
22. Краковский. А.П. О подростках. М.: Педагогика, 1970.
23. Лебединский В.В. Нарушение психического развития у детей.-М.: МГУ, 1985-166.
24. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность (Избранные психологические произведения.)Т2.-М.:Педагогика,1998-231-94.
25. Макина Л.Х.. Особенности межличностных отношений между учащимися вспомогательной школы. Абай атыдағы Казақ ҰПУ хабаршысы. «Арнайы педагогика» сериясы. №2(11)-65-16.
26. Мамайчук. И.И. Прихокоррекционные технологии для детей с проблемами в развитии.-СПб.: Речь, 2004.-400с- 84-90.
27. Методика изучения системы интересов учащихся. М:,1991.
28. Морозова Е.А. Диагностика психических нарушений у детей. Практикум по патопсихологии/Под.ред. Б.В.Зейгарник, В.В.Николаевой, В.В Лебединского.-М.: МГУ, 1987.-136-92.
29. Мустояпова А.С. Қазіргі кезде жоғарғы сынып оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастырудың педагогикалық шарттары. пед.ғыл.канд.дис.-Алматы, 2004-168.
30. Намазбаева Ж.И. Развитие личности умственно отсталого школьника:-Алма-Ата, Мектеп, 1976-51.
31. Николаева В.В. «Влияние хронических болезней на психику»-М.: МГУ, 1987.
32. Обухова Л.Ф. Детская (возрастная) психология.-М.: Роспедагенство, 1996-374.
33. Печерский В.Г. Печерский А.В. Коммуникативная активность подростков с интеллеетуальным недоразвитием в контексте проблем продуктивного межличностьного взаимодействия//Дефектология.-2006.-№3.
34. Пиаже Ж.Психология интеллекта// Избарнные психологические труды.-М.:Международная педагогическая академия,1994-236-51.
35. Психология глухих детей (Под.ред. И.М. Соловьева, Ж.И. Шиф, Т.В. Розановой, Н.В. Ликовой.-М.: Педагогика, 1971-447.
36. Психология современного подростка / Под. Ред. Фельдштейн Д.И. М.: Педагогика, 1987.
37. Рубенштейн С.Л. Основы общей психологии. –СПб.:Питерком,1998-688
38. Скинер Б. Оперантное поведение//История зарубежной психологии
30-60 годы ХХ века.-М.: Педагогика, 1986-85- 74.
39. Скоробогатова Н.В. особенности социальных взаимодействий умственн отсталого школьника. Личность в современном мире ( социально-психологические проблемы) // Материалы международной конференции 24-25 апреля 2201.-Курган:КГУ, 2001.с-162-166.
40. Слободяник Н.П. Модель психологической помощи детям с отклонениями в развитии в условиях общеобразовательной школы. дис. канд.псих.наук-М;2001-178-14-16.
41. Слободчиков В.И., Исаев Е.И. Основы психологической анропологии. Психология развития человека. Развитие субъективной реальности в онтогенезе: Учебное пособие для ВУЗ-ов.-М.: Школьная Пресса, 2000.-416.-291-292
42. Смирнова Е.О.Становление межлистностных отношений в раннем онтогенезе// Вопросы психологии.-1994-№6-5-15.
43. Стребелева Е.А. Методические рекомендации к псхолого-педагогическому изучению детей.-М.: Компания «Петит», 1994-32.
44. Формирование личности старшеклассника ./ Под .ред Дубровиной И.В./М:, 1989.
45. Фрейд А. Фрейд З. Детская сексуальность и психоанализ
детских неврозов.-СПб: Институт психоанализа.-387
46. Фрейд З. Введение в психоанализ. Лекции.-М.:Наука,1991-228-192.
47. Цукерман М. Психология саморазвитич. М:, 1998.
48. Эльконин Д.Б. Избранные психологические труды.-М.: Педагогика,1989-560.
49. Эриксон Э..Детство и общество.-СПб.: Универсальная книга, 1996.-162-47.
50. Шерьязданова Х.Т.,.Ермекбаева Л.К. Коррекционная тренинг-программа по устранению трудностей в обучении детей младшего школьного возраста: учебно-методическое пособие-Алматы, 2004-171с
РЕФЕРАТ
Зерттеу өзектілігі. Қоғам дамуындағы терең әлеуметтік-экономикалық
өзгерістер барысында дәстүрлі, авторитарлы оқыту мен тәрбиенің ізгіленген,
тұлғаға бағдарлылық бағытқа ауысу тенденденциясы нәтижесінде білім беру
саласында, оның мақсатын, әдістер мазмұнын түсінуде терең өзгерістер орын
алуда.Тәрбие мен оқыту процестерінің ізгілендіру мен жекелендіру міндеттері
әрбір баланың жеке психикалық ерекшеліктерін ескеруді, толыққанды дамуы,
жеке тұлғалық қалыптасуы үшін оптималды жағдай жасауды, дамуында кемістігі
бар балаларға көмек көрсетуді, олармен қажетті педагогико-психологиялық
жұмыс жүйесін құруды қажет етеді. Бұндай категориядағы балалар кемістіктің
дер кезінде анықталуын, потенциалды мүмкіндіктерін жүзеге асыруға жағдай
жасалуын қажет етеді.
Мектеп үлгермеушілігінің, бала дамуындағы кемістік мәселелері мен
олармен жұмыстың түрлі бағыттары, тұжырымдамалары мен теориялары арасында
дифференциалды білім беру жүйесінде жалпы білім беретін мектеп жағдайында
бұл категориядағы балалармен педагогико-психологиялық жұмыс жүйесі толық
қалыптаспаған.
Жұмыс жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар
жеткіншектермен жүргізілетін педагогико-психологиялық жұмыс жүйесін
анықтап, дәлелдеуге бағытталған.
Зерттеу мақсаты.Жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар
жеткіншектермен жүргізілетін педагогикалық-психологиялық жұмыс жүйесін құру
және дәлелдеу.
Зерттеу міндеттері:
1. Дамуында кемістігі бар жеткіншектер мәселесінің зерттелу дәрежесін
анықтау.
2. Дамуында кемістігі бар жеткіншектердің психологиялық даму
ерекшеліктерін анықтау.
3. Жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар жеткіншек
балалармен жүргізілетін педагогикалық-психологиялық жұмыс түрлерін,
формаларын, әдістерін айқындау және ұсыныстар жасау.
Зерттеу нысаны:
Жалпы білім беретін мектептегі дамуында кемістігі бар жеткіншектер.
Зерттеу пәні.Жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар
жеткіншектермен педагогико-психологиялық жұмыс жүйесінің ерекшеліктері
Бітіру жұмысының құрылымы: кіріспеден, 2 тараудан, 6 тақырыпшадан,
қорытынды, әдебиттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Түйін сөздер: жалпы білім беретін мектеп, дамуында кемістігі бар бала,
жеткіншек, педагогикалы-психологиялық жұмыс, жүйе.
Жұмыс көлемі: 60 бет
Кестелер: 4
Суреттер: 3
ГЛОССАРИЙ
Әлеуметтік –психологиялық кеңес беру-тұлғааралық қарым-қатынастағы
қиындықтармен байланысты әр түрлі психологиялық және әлеуметтік-
психологиялық мәселелерді шешуге бағытталған адамдармен тәуелсіз жұмыс.
Дамуында кемістігі бар бала-денесі мен психикасы жағынан қалыпты
дамуынан ауытқыған балалар.
Жалпы білім беретін мектеп-(лат. Shoal, грек тілінен Shole- бос
уақыттағы іс, әңгіме, оқу тапсырмалары, ақыл-ой еңбегі) балаларды оқыту
мен тәрбиелеудің әлеуметтік нормалар мен ережелері, әлеуметтік тәжірибені,
мәдениеттің, ғылымның адамгершіліктің маңызды құндылықтарын біреудің игеріп
екіншіге жеткізу, арқылы жүйеліп, ұйымдасқан адамдар тобының (ең бастысы,
оқушылар мен мұғалімдердің) өзара іс-әрекетінің формасы, ұйымдасқан әрі
басқарылатын ұйым болып табылады.
Жеткіншектік кезең- шамамен 11-17 жас аралығын қамтитын, қарқынды
жыныстық жетілу, өзіндік сана мен күрделі психикалық құбылыстардың
күрделену процесі жүретін, дағдарыстық, жас кезеңі.
Жүйе дегеніміз-қызмет етуі мен дамуы бөлек элементтердің қызмет етуі
немесе олар арасындағы жеке байланыстар заңынан бағынатын, бір-бірімен
тығыз байланысты көптеген тұрақты элементтерден тұратын күрделі ұйымдасқан
объект.
Педагогикалық-психологиялық жұмыс-педагогикалық іс-әрекет пен
психологиялық көмек көрсету мақсатарын шешуге бағытталған жүйелі,
ұйымдасқан іс-әрекет.
Психо-педагогикалық диагностика-оқушының жеке психологиялық
ерекшеліктерін зерттеуге бағытталған және тәрбие үрдісін оңтайландыру
мақсатында балалар ұжымының әлеуметтік-психологиялық сипаттамасын бақылау
практикасы.
Психикалық дамудағы кідіріс-интеллект деңгейі 70-90% көрсеткішпен
сипатталатын ақыл-ой дамуындағы ауытқушылық түрі.
Психотүзету - бұл түзетуге бағытталған объект әрі пән бойынша
бөлінетін әдістер тобы.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
І. ДАМУЫНДА КЕМІСТІГІ БАР ЖЕТКІНШЕК БАЛАЛАР МӘСЕЛЕЛЕРІ ЗЕРТТЕЛУІНІҢ
ПЕДАГОГИКО-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Дамуында кемістігі бар балалар мәселелерінің зерттелу дәрежесі
5
1.2 Дамуында кемістігі бар жеткіншектердің дара психологиялық
14
ерекшеліктері
1.3 Жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар
24
жеткіншектердің қарым-қатынас ерекшеліктері
ІІ.ДАМУЫНДА КЕМІСТІГІ БАР ЖЕТКІНШЕКТЕРМЕН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖҰМЫС
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Жалпы білім беретін мектепте жеткіншектермен педагогикалық-
психологиялық жұмыс жүйесі
35
2.2 Тәжірибелік эксперименттік жұмыстың нәтижелері
51
ҚОРЫТЫНДЫ
56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
58
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі. Қоғам дамуындағы терең әлеуметтік-экономикалық
өзгерістер барысында дәстүрлі, авторитарлы оқыту мен тәрбиенің ізгіленген,
тұлғаға бағдарлылық бағытқа ауысу тенденденциясы нәтижесінде білім беру
саласында, оның мақсатын, әдістер мазмұнын түсінуде терең өзгерістер орын
алуда. Бұл орайда педагогтар мен психологтар қауымдастығы тарапынан
дамуында кемістігі бар балалардың жалпы білім беру ортасына кірігуі мен
олармен жұмыстың проблемаларына қызығушылықтың артып келе жатқанын көруге
болады.
Тәрбие мен оқыту процестерінің ізгілендіру мен жекелендіру міндеттері
әрбір баланың жеке психикалық ерекшеліктерін ескеруді, толыққанды дамуы,
жеке тұлғалық қалыптасуы үшін оптималды жағдай жасауды, дамуында кемістігі
бар балаларға көмек көрсетуді, олармен қажетті педагогико-психологиялық
жұмыс жүйесін құруды қажет етеді. Бұндай категориядағы балалар кемістіктің
дер кезінде анықталуын, потенциалды мүмкіндіктерін жүзеге асыруға жағдай
жасалуын қажет етеді.
Қазіргі кезде білім беру саласында дамуында кемісті бар балаларға
психологиялық көмек көрсету, сонымен қатар олармен педагогико-психологиялық
жұмыс жүйесі өзінің даму сатысында.
Мектеп үлгермеушілігінің, бала дамуындағы кемістік мәселелері мен
олармен жұмыстың түрлі бағыттары, тұжырымдамалары мен теориялары арасында
дифференциалды білім беру жүйесінде жалпы білім беретін мектеп жағдайында
бұл категориядағы балалармен педагогико-психологиялық жұмыс жүйесі толық
қалыптаспаған.
Жұмыс жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар
жеткіншектермен жүргізілетін педагогико-психологиялық жұмыс жүйесін
анықтап, дәлелдеуге бағытталған.
Зерттеу жаңалығы.Жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар
жеткіншектермен педагогикалық-психологиялық жұмыс ерекшеліктері айқындалды.
Ғылыми зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздеріне: нормадан
ауытқыған балалардың психикалық дамуы туралы Л.С. Выготскийдің
фундаменталды заңдылықтары. Ең бастысы, дамуында кемістігі бар балалар мен
қалыпты балалардың психикалық дамуы ортақ заңдылыққа бағынады деген
тұжырым; Д.Б. Элькониннің психикалық дамуды кезеңдерге бөлу теориясы; Б.Г.
Ананьевтің адамды кешенді зерттеу теориясы; П.Я. Гальпериннің ақыл-ой іс-
әрекетін жүйелі ұйымдастыру теориясы; М.И. Лисинаның тұлғаның қарым-қатынас
генезисі. В.В. Лебединскийдің дамудағы кемістіктің психологиялық
қаңдылықтары, параметрлері және түрлері қарастырылған ғылыми еңбектері;
Сонымен қатар, Т.В. Розанова, О.В. Бокеенова, Е.И. Морозов т.б.
психологиялық кеңес беру бойынша еңбектері.
Зерттеу мақсаты.
Жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар жеткіншектермен
жүргізілетін педагогикалық-психологиялық жұмыс жүйесін құру және дәлелдеу.
Зерттеу міндеттері:
4. Дамуында кемістігі бар жеткіншектер мәселесінің зерттелу дәрежесін
анықтау.
5. Дамуында кемістігі бар жеткіншектердің психологиялық даму
ерекшеліктерін анықтау.
6. Жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар жеткіншек
балалармен жүргізілетін педагогикалық-психологиялық жұмыс түрлерін,
формаларын, әдістерін айқындау және ұсыныстар жасау.
Зерттеу нысаны:
Жалпы білім беретін мектептегі дамуында кемістігі бар жеткіншектер.
Зерттеу пәні.Жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар
жеткіншектермен педагогико-психологиялық жұмыс жүйесінің ерекшеліктері.
Зерттеудің практикалық маңызы:
Жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар жеткіншектермен
педагогикалық-психологиялық жұмыс жүйесін түзу.
Зерттеу болжамы.Егер жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі
бар жеткіншек балалармен тиімді педагогикалық-психологиялық жұмыс әдістері,
тәсілдері анықталып,жүйесі түзілсе, онда бұл категориядағы балалардың
қоғамда бейімделіп, әлеуетін жүзеге асыруға мүмкіндіктері артады.
І. ДАМУЫНДА КЕМІСТІГІ БАР ЖЕТКІНШЕК БАЛАЛАР МӘСЕЛЕЛЕРІ ЗЕРТТЕЛУІНІҢ
ПЕДАГОГИКО-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Дамуында кемістігі бар балалар мәселелерінің зерттелу дәрежесі.
Бала дамуы туралы түрлі теориялар мен концепцияларды зерттеу мен
талдауды екі түрлі аспектіде жүргізу қажет: тарихи (психологиялық теорияны
ретроспективті талдау) және аналитикалық (бала дамуының негізгі
заңдылықтарын түсінуінің концептуалды тұрғыдан зерттелуі).
Д.Б.Эльконин [48] мен Л.Ф. Обухова [32]баланың психологиялық даму
теорияларының тарихында бірінші психологиялық теориялардың бірі
рекапитуляция тұжырымдамасы болды. Э.Геккель эмбриогенезге қатысты
биогенетикалық заңды құрды: құрсақтық дамуы барысында жануарлар немесе
адамдар өзінің филогенезінде өтетін кезеңдерді қайталайды. Американдық
психолог Ст.Холл бұл заңды баланың онтогенетикалық дамуына аударып, бала
өзінің дамуы барысында қысқа мерзімде адамзат баласының дамуын
қайталайтындығы туралы тұжырым жасайды. Негізінде бала дамуындағы адамзат
тарихының қайталмалық идеясы жататын рекапитуляция тұжырымдамасы балалық
кезеңді биогенетикалық тұрғыдан зерттеуді сипаттайды [48].
Бала дамуын нормативті тұрғыдан зерттеу алғаш А.Геззелмен қолданған
болатын [11] Жүйелі және салыстырмалы (норма мен патологияның түрлі
формаларын) зерттеудің нәтижесінде алынған мәліметтер негізінде баланың
туғаннан жасөспірімдік кезеңге дейінгі дамуының психологиялық
диагностикалаудың практикалық жүйесін жасаған. Өзінің зерттеулерінде
А.Геззел бала дамуын бір сатыдан екіншісіне өту барысындағы түрленулерге
сапалық тұрғыдан талдау жасамай, сандық тұрғыдан зерттеумен шектеліп,
баланың әлеуметтік дамуын қоршаған ортаға бейімделу ретінде сипаттайды.
Л.Ф.Обухова ойынша, балалық кезеңді нормативті тұрғыдан зерттеу бала
дамуының түрлі феномендердің ашылуы мен сипатталуына септігін тигізді
[32].
Балалық кезеңнің даму мәселесін талдауда басқа тұрғыдан келу дамуды
үйрету, жаңа тәжірибені игеру ұғымдарымен теңестіретін бихевиоризм
бағдарларымен байланысты болды. Бихевиористік тұрғыға негізделген, кейін,
американдық психологияда дамыған әлеуметтік үйрену тұжырымдамасы баланың
психикалық дамуын әдеттер мен қоғамдық нормаларды игеру арқылы қоршаған
ортаға бейімделу ретінде қарастырады. [6]Әлеуметтік үйренудің үш формалары
бөлініп қарастырылады: классикалық, оперентті шарттандыру және еліктеу.
Баланың психикалық дамуы дағдыларды, байланыстар мен бейімдіктерді сандық
жинақтаумен сипатталады [38,74-85].
Европалық ғалымдар зерттеулері бала даму процесінің сапалық
ерекшеліктеріне көңіл бөле бастады [48] Австриялық психолог К.Бюлер өзінің
дамудың үш сатылы (инстинкт, дрессура, интеллект)теориясын ұсынған болатын.
К.Бюлер бұл кезеңдерді, олардың пайда болуын тек мидың жетілуімен және
қоршаған ортамен қарым-қатынастың күрделенуімен ғана емес, сонымен қатар
аффективті процестердің дамуымен байланыстырды [32]. Л.С. Выготский
К.Бюлердің биологиялық және әлеуметтік-мәдени даму фактілерін ортақ
көрсеткішке келтіріп отырғанын көрсетіп, оның баланың психикалық дамуына
биологиялық негізі бар процесс ретіндегі көзқарасын қате деп санады
[8,243].
Д.Б. Эльконин, Л.Ф. Обухова өздерінің зерттеулерінде баланың
психикалық дамуын не анықтайды: тұқым қаулау ма, әлде қоршаған орта ма
деген сауал екі факторлар конвергенциясы теориясына алып келді. Оның
негізін салған В. Штерн бойынша, психикалық дамуды туқым қуалайтын
қасиеттердің қарапым көрінісі немесе адамның қоршаған ортаны қарапайым
қабылдау ғана емес, ол ішкі нышандардың өмір жағдайларымен конвергенция
нәтижесі. Кез-келген психикалық қызметтің көрініс беруінде бұл екі фактор
да іске қосылады, дегенмен әр кезде әр түрлі қатынаста болады. Д.Б.
Эльконин ойынша, екі факторлар қатынасы мәселесінде астында дамудың
тұқымқуалау факторына басымдық жатыр [48].
Психикалық дамуды ішкі заңдылықтарға бағынатын сапалық процесс ретінде
түсінуге жаңа тұрғыдан келген Ж.Пиаже және кейін Женева мектебінің бір
бағыты генетикалық психологияның негізін салған ізін қуушылар болды [32].
Ж.Пиаже үшін баланың психикалық дамуы ең бастысы танымдық қызметтерді
дамытуда жатыр. Басты процесс ретінде бала психикасының онтогенезінде мінез-
құлықтың сыртқы бейнесінде жасырын тұрған ойлаудың дамуы қарастырылады
[34,51]. Ж. Пиаже бір-бірімен тығыз байланысы арқылы психикалық дамудың
үздіксіздігін қамтамасыз ететін ойлау дамуының төрт негізгі кезеңдерін
көрсетеді. Ж.Пиаже мен оның шәкірттері бойынша, интеллект дамуы децентрация
арқылы эгоцентризмнен баланың қоршаған ортаға объективті позицияға өтуден
тұрады. Бала психикасының дамуын Женева мектептерінің өкілдері баланың
қоршаған орта заттарымен өзара іс-әрекеті нәтижесінде қалыптасқан
интеллектінің белгі құрылымымен байланыстырады. Қайталау нәтижесінде
баланың сыртқы материалды әрекеттері символдық құралдар арқылы да жүйеленіп
ішке деңгейге көшеді. Ж.Пиаже танымдық процестер заңдары универсалды, олар
баланың ойлауы әрі ғылыми таным барысында дамиды деп ойлаған [34,51]. ХХ
ғасырдың басында психоаналитикалық теориялар кең етек жая бастады. З. Фрейд
[46,191]бойынша, тұлғаның басты сипаты, оның негізгі құрылымы ерте балалық
шақта қалыптасып, өмірдің соңына дейін айтарлықтай өзгерістерге ұшырамайды.
Өзінің тұлғалық даму периодизациясында З. Фрейд либидоға (сексуалды
ұмтылыс) бастымдылық жасап, оны бала тұлғасы дамуының қозғаушы күші ретінде
қарасатырады. Ол бес кезеңді бөліп қарастырады: оральды (0-12), анальды (1-
3 жас), фаллитикалық (3-5 жас), латентты (5-12 жас) және жыныстық
(гениталды) (12-18 жас).
Сонымен қатар, А. Фрейдтің бала дамуы туралы теориясы қызығушылық
тудырады. Мәселен, ол З.Фрейдтің ісін жалғастырушылардың бірі ретінде
баланың психосексуалды дамуы туралы жеке сызығын құрған. Дамуы бір сызық
бойынша нормаға сәйкес келетін бала, басқа сызық бойынша артта қалуы
мүмкін, яғни бұл кез-келген баланың психикалық даму ерекшелігімен
шартталған деп тұжырым жасайды.)Бұған қоса А.Фрейдтің баланың
психологиялық даму көрсеткіші ретінде хронологиялық жасты емес, жетілмеуден
жетілу баспалдағына өту болып табылады деген ұстанымы ерекше көзге түседі.
оның көзқарасы бойынша,қалыпты даму ретпен емес, дамудағы прогрес мен
регрестің ұштасуы арқылы, толқындық бағытпен жүреді. А.Фрейд З Фрейд сияқты
бала дамуын ләззат принципінен шындыө принципіне өту заңына бағынатын
реттік әлеуметтену процесі ретінде қарастырады.[45]
Тұлға дамуын психосексуалдылыққа негіздемей, дегенмен оны әлеуметтік
ортаға тәуелділігін көрсеткен Э.Эриксон, тұлғаның туғаннан ересектікке
дейінгі психикалық даму кезеңдері туралы тұжырымдамасын құрған болатын.
Ғалым ойынша, бала дамуының әрбір кезеңіне жағымды әрі жағымсыз мағынада
көрініс беретін өзіндік даму параметрлері тән. Сонымен қатар, дамудың әрбір
сатысына қоғамдық үміт жауап тереді (ол оны ақтауы немесе ақтамауы
мүмкін).Өмірлік циклдың әрбір сатысына қоғаммен талап етілетін міндеттер
тән. Қоғам өмірлік циклдың әр түрлі сатыларындағы даму мазмұнын анықтайды
[49,47].
Бұған қоса, зерттеулері ғылыми ортада үлкен қызуғышылықты тудырған,
сонымен қатар педагогика мен психология саласында бала дамуын зерттеу
саласында айтарлықтай өзгеріс енгізген мәдени-тарихи тұжырымдаманың
өкілдері Л.С. Выготскийді ерекше атап өту қажет. Кейін оның оның ізін
жалғастырғандар С.Л. Рубенштейн [37] А.Н. Леонтьев), [24] А.В. Запорожец,
[15] П.Я Гальперин т.б. болды. Олардың ойынша, психикалық даму қоғамның
материалды және рухани мәдениетінде жинақталған мәдени-тарихи тәжірибені
игеру процесі барасында жүреді деп санады. Дегенмен, психикалық даму шарты
ретінде биологиялық факторды, ал негізі ретінде әлеуметтік факторды, ал
қозғаушы күш ретінде баланың қоршаған ортамен белсенді қарым-қатнасын
қарастырады. Яғни, алдындағы бала дамуы туралы теорияларға қарағанда,
мәдени-тарихи тұжырымдама бойынша, бала дамуының ерекшелігі биологиялық
фактор мен туа пайда болған механизмдерге тәуелді емес, ол қоғамдық-тарихи
заңдарға бағынады.
Л.С.Выготский баланың психикалық дамуының бір қатар заңдылықтарын
анықтаған :
1. баланың дамуы хронологиялық уақытпен сәйкес келмейді; ол өмірдің әр
кезеңінде өзіндік қарқынға ие болады. Мысалы, баланың өмірінің бірінші
жылы өзінің даму қарқынымен мектеп жасындағы бір жылға сәйкес келе
алмайды.
2. бала дамуы ерте балалық кезден ересектікке дейін жалғасатын, тұтас
процесс, сонымен қатар, түрлі сапалық деңгейлермен ерекшеленетін
сапалық өзгерістер жүйесі болып табылады. Л.С.Выготский баланы
кішкентай ересек адам ретінде емес, аз білетін, жасай алатын,
психикалық дамуы айтарлықтай ерекшеленетін тірі организм ретінде
қарастыру қажет деп есептеген.
3. балалық даму ретсіз өтіп, әрбір психикалық қызмет дамудың өзіндік
оптималды әрі сезімтал кезеңге ие.
Баланың әлеуметтік тәжірибені игеруі енжер емес, баланың алғашында
ересекпен қосылып, кейін өз бетімен белсенді түрде жүзеге асады. Психикалық
дамудың қозғаушы күші оқыту болып табылады. Оқыту дамуға теңестірілмейді.
Л.С.Выготский бойынша, даму әрбір кезеңінде адамға тән жаңа сапалар пайда
болатын тұлғаның құрылу процесі[10,243].
Д.Б.Эльконин жетекші іс-әрекетпен байланысты бір қатар жас кезеңдерін
бөліп көрсетті. Оның ойынша, психикалық даму әрбір типке өзіндік
түрленулері тән болатын, жетекші іс-әрекеттер типтерінің заңды ауысу,
алмасу процесі. Д.Б.Эльконин психикалық дамуды сипаттауда келесі
критерилерді ұснынады:
1. дамудың әлеуметтік жағдайы- баланың ересектер мен құрдастармен қарым-
қатынасқа түсетін жүйесі, оның қоғамдық қатынастар жүйесіндегі
бағдары, қоғамдық өмірдің қай салаларына ол кіретіні.
2. баланың нақты кезеңдегі жетекші іс-әрекеті.
3. дамудың психологиялық түрленулері. Дамудағы жетістіктердің дамудың
әлеуметтік жағдайына өтуін және жарылыс-дағдарысқа жету жолы.
4. даму дағдарысы-бала мен ересектер арасындағы қатынастар жүйесінің
ауысуы. Дағдарыстар –бала дамуындағы сынық қисықтар. Дағдарыстар
негізіндегі қарам-қайшылықтар кез-келген кезеңдегі дамудың ішкі
динамикасын анықтайды.
Бұл тұрғыдан, Л.С.Выготский көзқарасы бойынша бала қоғамнан тыс өмір
сүріп дами алмайды.Себебі, ол туғаннан қоғамдық қатынастарға қосылған
болатын. Осыған орай, бала тұлғасы, санасы мен өзіндік санасының дамып,
қалыптасуының ең басты шарты қарым-қатынас болып табылады. Бала тұлғасының
дамуы онтогенезде оның қоршаған адамдармен қарым-қатынас сипатымен әрі
ерекшеліктерімен шартталған.
Қазіргі таңда балалар психологиясында баланың психологиялық дамуы
туралы ортақ түсінік қалыптастыра алатын теорияның жоқтығы туралы көзқарас
қалыптасып отыр. Ғалымдардың көпшілігі бала дамуы туралы әр түрлі
тұрғыларды қарама-қайшы қоюға емес, керісінше оларды синтездеуге бейімділік
танытып отыр. Сонымен қатар, бала даму құбылысын эмпирикалық әрі
феноменологиялық зерттеу арқылы нақты бала мәселелерін қарастыруға
қызығушылық артуда [14,25].
Бала дамуы мәселесі саласындағы жаңашыл ресей ғалымдарының зерттеулері
дәстүрлі түрде психика дамуының мәдени-тарихи тұжырымдамасы мен іс-
әрекеттік тұрғы аумағында жүргізіліп келе жатыр [28,43,13].
Қазақстанда Л.А.Давиденко, Ж.И. Намазбаева, Р.Б. Каримова, Р.А.
Сулейменова, Г.Д. Хакимжанова, Г.Ж. Назарова, А.С. Мустояпова,
Т.К.Күнсләмова т.б. еңбектерінде бала дамуы аспектілері қарастырылған.
Жоғарыда аталған бала дамуы тұжырымдамалары салыстырмалы талданған
кесте (Л.Ф. Обухова бойынша), баланың психикалық дамуының ішкі
заңдылықтарын ( барысында, даму көзі, шарты мен жетекші күші) түсінудегі
принципиалды айырмашылықтарын көрсетеді.
1 кесте
Бала дамуы параметрлерінің түрлі тұжырымдамалардағы мазмұны
(Л.Ф. Обухова бойынша)
Ғалымдар Даму барысы Даму көзі Даму шарты Дамудың қозғаушы
күші
Ст.Холл Жекеден Индивидтің Тұқым Биологиялық
әлеуметтіке туа пайда қуалаушылық фактор
(әлеуметтену) болған пен орта
А.Геззел қаситтері
А.Бюллер
Э.Торндайк
З.Фрейд
Ж.Пиаже
Д.Боулби Туа пайда Екі факторлар
Жаңашыл батыс болған конвергенциясы
ғалымдар бейімдік
механизмдер
Л.С.Выготский Әлеуметтіктен Қоршаған ортаБиологиялық Қоршаған ортамен
А.Н.Леонтьев жекеге фактор өзара іс-әрекет
Д.Б.Эльконин (оқыту)
Жаңашыл
психологтар
Батыс ғалымдарының көпшілігі ойынша, даму көзі тұқымқуалау мен орта
сияқты шарттары арқылы баланың бейімделуін қамтамасыз ететін тұқымқуалу
механизмдері. Яғни, бала дамуының негізінде биологиялық процестер жатыр
деген бағытты ұстанушылық басым болған.
Бала дамуы туралы өзге тұжырымдамалық көзқарас Л.С.Выготскийдің бала
дамуындағы тарихилық принципті енгізген теориясында көрініс тапты. Оның
негізі баланы тарихи зерттеу даму барысында зерттеу деп түсінуде жатыр.
Л.С. Выготскийдің психикалық даму теориясы қалыптағы бала дамуын
зерттей отырып, аномальды (қалыптан тыс) балаларды зерттеудің негізін
қалады [10]. Ол психикалық ауытқу ерекшеліктері туралы бір қатар жалпы
қабылданған ұстанымдарды құрған:
1. аномальды бала дамуы дені сау баланы сипаттайтын негізгі заңдылықтарға
бағынады [53]. Оның көзі көрмейтін және естімейтін балаға психолого-
педагогикалық әрі педагогикалық жағынан бірдей қатынас тұрғысынан келу
керек деген тұжырымы зерттеушілерге дамуында кемістігі бар балаларды
зерттегенде балалар психологиясында жинақталған көптеген ақпараттарға
сүйеніп талдауға мүмкіндік берді.
Л.С Выготскийдің нормадағы және аномальды балалардың дамуы ортақ
заңдылықтарға бағынады деген тезисі бір қатар ғалымдар ( В.Л. Лебединский,
И.М. Соловьев , Ж.И. Шиф, В.И. Лубовского, Т.А. Власова, Т.В. Розанова,
Ж.И. Намазбаева және т.б.) зерттеулерінде дәлелін тапты.
2. бала дамуы туралы жалпы қабылданған заңдылықтар аумағында кемістік
даму барысында сапалық ерекшеліктер бақыланады. Пайда болған кемістік заңды
түрде, әрі психикалық дамудың ортақ заңдарына орай ауытқуға алып келіп,
аномальды бала психикасының сапалық өзгерістерін туғызады.
Бала дамуындағы кемістікті онтогенетикалық тұрғыдан зерттеу көптеген
бір қатар ғалымдар (Озерецкий, 1924; Гуревич, 1932; Сухарева, 1959; Ушаков,
1973; Бадалян, 1983; Ковалев,1985; және т.б.) тарапынан нәтижелі қолданылып
келген.
Биологиялық, медициналық, психологиялық әдебиеттерде онтогенез және
дизонтогенез ұғымдары жиі қолданады. Жалпы биологиялық тұрғыдан онгенез
пренаталды (туылғанға дейін) және постнаталды (туылғаннан кейін)
кезеңдерден тұратын,туылу мен өмірдің соңына дейінгі өсімдік және жануардың
жеке даму процесі ретінде қарастырылса, 1927 жылы Швальбе организмнің
құсақтық даму кезеңіндегі ауытқушылықты белгілеу үшін алғаш рет
дизонтогенез терминін қолданған.
Дамудағы кемістіктің жалпы және арнайы заңдылықтары туралы мәселе ХХ
ғасырдағы басында Л.С. Выготскиймен көтерілген болатын.Сонымен қатар ол
бірінші және екінші кезектегі кесмістік ұғымдарын енгізген.
С.Г. Шевченко (1999) мектепте дамуында кемісті бар балалар
үлгермеушілігінің себептерін талдай келе, жалпы білім беретін мектепте оқу
материалын игерудегі қиындық себептерін көптеген педагогтар мен психологтар
қарастырылғанын атап көрсетеді. 30-жылдардың өзінде зерттеушілер жалпы
дамуы төмендетілген (Борисов,1925) немесе уақытша дамуы ауытқыған
(П.И.Растегаев ,1920) балалар үшін арнайы оқу мен тәбиені ұйымдастыру
қажеттігін көрсеткен. Бұндай оқушыларды олигофрендер мен педагогикалық
қараусыз қалған балалардан (Н.И. Озерецкий,1938; Ф.А. Касторский,1937; Д.Д.
Бекарюкова,1947)бөліп қарастыру қажеттігі дәлелденді.
П.П. Блонский (1964) дамуында кемістігі бар балалардың мектептегі
үлгермеушілігінің негізгі себептерін баланың биологиялық жетіспеушілігінде,
ал оларды оқытудағы сәттілікті ұйымдастырылған жағдайға тәуелді деп
есептеді. Арнайы психологияда қазіргі таңда бала дамуындағы кемістік туралы
педагогикалық, психологиялық, клиникалық, физиологиялық ақпарат
жинақталған. Мәселен, психикалық даму ырғағының төмендеу көріністері,
механизмдері және себептерін -М.С. Певзнер (1966), Т.А.Власова (1975), К.С.
Лебединская (1975), В.И. Любовский (1989) және т.б., дамудағы кідірістің
түрлі нұсқаларын- Т.А. Власова (1981), В.В. Ковалев (1985), К.С.
Лебединская (1972), Н.АНикашина (1972), М.С. Певзнер, Л.И. Преслени (1989),
У.В. Ульенкова (1989) және т.б., ойлау процесінің спецификалық
ерекшеліктерін- Т.В. Егорова (1973), В.И. Лубовский, З.И. Камыкова (1982)
және т.б., танымдық белсенділік ерекшеліктерін- Т.В. Егорова (1973),
Н.А.Менчинская (1989), У.В.Ульенкова (1990) және т.б., ооқу іс-әрекетінің
ерекшеліктерін- Г.И. Жаренкова (1977), Р.Д. Тигер (1971), Н.А. Цыпина
(1989), С.Г. Шевченко (1999) және т.б., психикалық дамудағы кідірісті ұқсас
күйлерден ажырату мәселелерін- М.С. Певзнер (1966), Н.Л. Белонольская
(1887), С.Д, Забрамная (1995), У.В.Ульенкова (1990) және т.б., мектеп
даездаптация мәселелерін- Г.Ф Кумарина (1998), С.А.Белычева (1998) және
т.б. қарастырған. [40,14-16]
Психикалық дамуында кідірісі бар балаларды клинико-психологиялық
зерттеу салыстырмалы жақында басталған. Бұл саладағы бірінші қомақты
зерттеу А.Штраус пен Л.Летинин монографиясы болды. Авторлар мидың
минималды зақымы бар балалардың психикалық даму ерекшеліктерін сипаттаған
болатын. Бұл ерекшеліктер қатарында: оқуда тұрақты қиыншылықтар, адекватсыз
мінез-құлық, дегенмен сақталған интеллектуалды мүмкіндіктер. Авторлар
бұндай балаларды ақыл есі кем балалардан ажырата білу керектігін басып
айтады. Басқа зерттеушілер психикалық дамуында кідірісі бар балалардағы
интеллектуалды жетіспеушілік интеллектінің, естің, зейіннің, сөйлеудің,
эмоционалды-еріктік сфераның және тұлғаның басқа да мінездемелерінің
бұзылуымен шартталғандығын көрсетеді.
Ресейде 60-жылдары психикалық дауында кідіріс проблемасын бірінші
клиникалық және педагогикалық зерттеулер пайда бола бастайды. Г.Е. Сухарева
тұрақты мектеп үлгермеушілігін анықтайтын, дегенмен ақыл-ой кемістігінің
жеңіл формаларынан ажыратылатын бұл күйді белгілеу үшін психикалық
дамуында кідіріс және психикалық даму ырғағының кідірісі терминдерін
ұсынған болатын. Бұл топ автор ойы бойынша, этиологиялық, патогенетикалық
және клиникалық параметрлер бойынша алуан түрлі. Қайтарымды күйлермен қатар
психикалық дамуында кідірісі бар балалар тобына неғұрлым тұрақты
интеллектуалды жеткіліксіздігі бар балалар жатады. Г.Е. Сухарева
психикалық даму ырғағының кідірісібар балаларда кездесетін
интеллектуалды іс-әрекетінің бұзылу формаларын көрсетеді. Олар:
1. Ортаның, тәрбиенің жағымсыз жағдайымен немесе мінез-құлық
патологиясымен байланысты интеллектуалды жеткіліксіздік;
2. Соматикалық аурулармен шартталған, ұзақ уақытқа созғандағы
интеллектуалды бұзылулар;
3. Инфантилизмнің түрлі формаларындағы бұзылулар;
4. Естудің, көрудің, сөйлеу, оқу және жазу дефектілермен шартталған
екінші кезектегі интеллектуалды жеткіліксіздік;
5. Жүйке-жүйенің инфекциялануы мен зақымдардың резидуалды және кейінгі
кезеңде балаларда интеллектуалды бұзылулардың функционалды-динамикалық
бұзылуы.
М.С. Певзнер психикалық даму кідірісті ақыл-ой кемістігі аймағынан
тыс, дегенмен өз бетінше бөлек ауру және күй ретінде қарастырады.
Психикалық дамудың кідірісі тобына инфантилизмнің түрлі нұсқаларын
(психофизикалық және психикалық), церебрестониялық күйлердегі
интеллектуалды бұзылулар, есту дефектілері, мінез-құлқы мен мінезінде
ауытқушылықтарды кіргізген.
Ресей психопатологиясында және психиатриясында психикалық даму
кідірісі классификациясы этиопатогенді принциптерге сүйенеді. Ал психикалық
даму кідірісінің формасы оның пайда болу себебімен анықталады. В.В. Ковалев
психикалық даму кідірісінің төрт негізгі формаларын бөліп көрсетеді:
• Жеткіліксіздік кідірген немесе ауытқыған психикалық даму механизмдерімен
шартталған психикалық даму кідірісінің дизонтогенетикалық формасы;
• Онтогенездің ерте кезеңдеріндегі ми механизмдерінің органикалық
зақымдануы негіз болып табылатын, психикалық даму кідірісінің
энцефалопатиялық формасы;
• Анализаторларлдың жетілмеуінен (кереңдік, соқырлық, сөйлеудің жетілмеуі
және т.б.) болатын психикалық даму кідірісі ;
• Ерте балалық шақтан тәрбие және ақпарат дефицитімен байланысты психикалық
даму кідірісі.
Автор әрбір формасында түрлі нұсқаларды бөліп көрсетеді.
К.С. Лебединский психикалық даму кідірісінің төрт негізгі нұсқауларын
көрсетеді:
• Конституционалды ;
• Соматогенді;
• Психогенді;
• Церебралды-органикалық генез негізді.
Бұл әрбір тип соматикалық, энцефалопатиялық, неврологиялық және т.б.
аурулармен қиындалып, өзіндік клинико-психологиялық құрылымға, эмоционалды-
еріктік сфераның ерекшеліктеріне және танымдық іс-әрекетінің бұзылуларына
ие болады.
Г.Е.Сухарева, К.С. Лебединская және В.В.Ковалев бойынша, психикалық
даму кідіріс классификаторларында айтарлықтай айырмашылықтар байқалмайды.
Барлығында дизонтогенетикалық (инфантилизм) және энцефалопатиялық
(церебралды-органикалық генездегі психикалық даму кідіріс) формалар
көрсетілген. Сонымен қатар депривациямен және педагогикалық қараусыздығымен
шпартталған психикалық даму кідірісі басып айтылған [26].
60-жылдары бала психикалық дамуындағы кідірістің алғаш психо-
педагогикалық зерттеулері пайда бола бастады. Бұл жұмыстарда берілген
категориядағы балалардың оқу, жазу, математиканы игерудегі қиындықтары,
жеткіліксіз сенсомоторлы координацмя, жалпы моторлы икемсіздік, тез
шаршағыштық, импульсивтілік, эмоционалды тұрақсыздық, ес процестерінің
төмендігі көрсетілген болатын (Т.В. Егорова,1973). Сөйлеу дамуының
бұзылуы,грамматикалық жалпылаудың жетілмеуі (Н.А. Ципина,1972; Г.С.
Шевченко,1974 және т.б.) анықталған.
Қазақстанда дамуында кемістігі бар балалар мәселелерін зерттеу
өзіндік дәрежеге ие. Нақтырақ айтса, дамуында кемістігі бар балалар
диагностикасын С.А. Гагарина, Р.Б.Каримова, А.Н. Алмағамбетова т.б., жеке
дара психологиялық және қарым-қатынас ерекшеліктерін М. С Искакова,
Л.К.Макина, С.О.Баянкулова [5] т.б., психо-педагогикалық жұмыс
ерекшеліктерін А.К.Ерсарина, [14]А.Н.Аутаева, К.Ш. Кумаржанова, [20] А.Н.
Алмагамбетова [3] т.б., мүмкіндігі шектеулі балалармен түзету жұмыстарын
жүргізудің теориялық әрі әлеуметтік негіздерін Р.А.Сулейменова,
Г.Д.Хакимжанова т.б. ғылыми зерттеулерінде қарастырған [50].
Мәселен, А.К.Ерсарина диагностикалық-кеңес беру қызметі арқылы
дамуында кемістігі бар балалармен ерте дамытушы көмек көрсетуде скрининг
қажеттілігін басып көрсетіп, ерте жастағы балаларды скринингтік
аттестация әдістемесін құрса [14,49-52], С.О.Баянкулова дамуында кемістігі
бар жасөспірім қыздар мен ұлдар тұлғасы қалыптасуындағы алуан түрлі
дисгармониялық дамудың пайда болу негізі биологиялық емес, әлеуметтік
факторларда деп санайды. Сонымен қатар, бұндай категориядағы адамдардың
адамгершілік-әлеуметтік тәжірибелерінің аздығы өзіндік сананың, құндылық
бағдарларының қалыптасуын, мінез-құлық мотивтерін, адекватты өзін-өзі
балаудың қалыптасуын кідірлетіп, құндылық-мағыналық анықталуын қиындатады
деп тұжырым жасайды [5,164].
1.2 Дамуында кемістігі бар жеткіншектердің дара психологиялық
ерекшеліктері.
Көптеген зерттеулерде ерекше орын жеткіншектік кезең алады- балалықтан
ересектікке өту шағы. Жеткіншектік кезең өтпелі, сыни және көп жағдайда
жыныстық жетілу кезеңі болып сипатталады. Л.С. Выготский пісіп жетілудің
органикалық, жыныстық және әлеуметтік үш нүктесін көрсеткен. Шимпанзеде
органикалық және жыныстық жетілу нүктелері сәйкес келеді де, бес жаста
яғни, балалық шақтың аяқталған уақытында жүзеге асады. Адамдарда қоғамның
даму тарихында жыныстық және әлеуметтік жетілулер сәйкес келіп,ол инициация
тәсілдерімен көрінсе, ал органикалық жетілу тағы бірнеше жылдан кейін ғана
жүреді. Қазіргі балаларда дамудың барлық линиялары әр тарапқа кетті.
Жыныстық, органикалық және біраз уақыттан кейін ғана әлеуметтік жетілу
байқалады. Бұл жеткіншектік кезеңнің пайда болуына алып келеді.
Хронологиялық тұрғыдан жеткіншектік кезең 10 жастан 14-15 жас арасын
қамтиды. (Дегенмен, 1965 жылы сәуір айында Мәскеу қаласында бүкіл дүние
жүзілік симпозиум болып өтті. Симпозиум жұмысына КСРО, Швеция, Ұлы
Британия, Болгария, Польша , Чехословакия елдерінің белгілі ғалымдары
қатысты. Бірнеше күнге созылған талас пікрлерден кейін жас кезеңдерін бір
ізге салу мақсатымен симпозиум шамамен 12 сатыдан тұратын схема ұсынды
[19]. Соның ішінде жеткіншектік кезең ер балалар үшін 13-16 жас аралығы ,
ал қыз балалар үшін 12-15 жас арасы деп қарастырылған. Кейін оларға
өзгерістер енгізіліп бұл кезең 7 жастан 11-17 жас аралығында деп
қарастырылды. Тинейджер (10-19). Жеткіншектік кезеңіндегі психологиялық
дамудың басты лейтмотивы әлі тұрақсыз. Өзіндік сананың қалыптасуы, Мен-
концепциясының өзгеруі,өзін және өзінің қабілеттерін түсінуге тырысу. Бұл
жаста аналитико-синтетикалық іс-әрекеттің күрделі формаларының қалыптасуы,
абстрактілі теориялық ойлауының дамуы жүреді.
Бір жағынан, бұл күрделі кезеңге негативті (жағымсыз) көріністер бой
көрсетеді, тұлғаның қалыптасуындағы дисгармониялық ( немесе үйлесімсіздік),
оның ересектерге деген қатынасындағы мінез-құлқының қарсыласу сипаты.
Жеткіншектік кезеңнің психологиялық дамуындағы қиыншылықтар:
1. Өзіндік сананың, өзіндік бағалаудың қалыптасуы- жетілмеген тұлға;
2. мінез-құлықтың интенситі қалыптасуы-мінез-құлық акцетуациясы;
3. ересектік сезімі- эмансипация реакциялары;
4. интимді жеке қарым-қатынастар (басты іс-әрекет)-топтау реакциясы;
5. өзіндік бекіну қажеттіліг- хобби-реакциялар менпатологиялық
қызығушылықтар;
6. белсенділік пен әлеуметтік маңыздылыққа қажеттілік-компенсация,
гиперкомпенсация реакциясы;
7. сыни көзқарас-негативизм, қарсы шығу реакциясы;
8. танымпаздық , өзін-өзі тексеруге қажеттілік- қашу, қаңғыбастық,
ассоциалды мінез-құлық;
9. жоғары эмоционалдылық-тиімді мінез-құлық, сәтсіздіктер, агрессия.
(Овчарова Р.В.)
Екінші жағынан, жеткіншектік кезең көптеген жағымды факторлармен
ерекшеленеді: баланың өз бетіншелігі өседі, басқа балалар мен ересектер
арасындағы барлық қатынастары неғұрлым көп жақты әрі мағыналы бола
бастайды, оның іс-әрекет сферасы айтарлықтай кеңейеді және біршама
өзгереді, өзіне басқа адамдарға деген жауапкершілігі артады.
Маңыздысы, осы берілген кезең бала өзін қоғамның мүшесі ретінде
саналы қатынасының шынайы қалыптасуынынң жаңа әлеуметтік позицияға шығуымен
ерекшеленеді.
Жеке адам құрылуының маңызды этапы ретінде жеткіншектік кезең
әлеуметтік пісіп жетілудің түрлі деңгейлі сипаттарымен ерекшелене отырып,
өзіндік күрделі құрылымды құрайды [17]. Жеткіншектік кезеңге
байланысты көптеген функционалды зерттеулер, болжамдар және теориялар бар.
Олардың қатарында: С. Холл, Ш. Бюллер, Э.Штерн, Э.Эриксон, Л.С. Выготский,
Д.Б.Эльконин, Л.И. Божович және т.б. Олардың көпшілігі бірі-біріне сәйкес
келмейді, жеткіншек психологиясы саласында төңірегінде көрініс табады.
Жеткіншектік кезеңді психологияда алғаш ашып, психологиялық
ерекшеліктерін алғаш сиппатаған және онымен байланысты мәселелерді ашатын
концепцияны ұсынған , өтпелі кезең психологиясының әкесі атанған С.Холл
жеткіншектік кезеңді адамзат тарихындағы романтизм кезеңіне сәйкес келіп,
хаос кезеңін жандандырады деген көзқараста болды. (адамның табиғи
ұмтылыстары әлеуметтік өмірдің қажеттілктерімен беттесетіе кезеңі) . Оның
көзқарасынша, жеткіншекке тән қыры мінез-құлқының қарама-қайшылығы. Ол
жеткіншектің шамадан тыс белсенділігі қажуға, өте жоғары көтеріңкі көңіл-
күй немесе оның төмендеуімен алмасады, өзіне деген сенімділік,
сенімсіздікпен, эгоизм альтруизммен, танымпаздық ақыл-ой ақыл-ой
бейжайлылығымен және т.б. алмасады [40,291-292].
Жеткіншектік кезең-жыныстық жетілу мен ересектік өмірге өтумен
сипатталатын балалық шақ пен ересектік арасындағы (11-12 жастан-16-17 жасқа
дейін) онтогенетикалық кезең болып табылады. Жеткіншектік кезең-баланың
өзімен және қоршағандармен ішкі қақтығыстардан, сәтсіздіктер мен
жетістіктер арқылы жасөспірімдік кезең табалдырығына жақындайтын, 14-15 жас
аралығын қамтитын, бала дамуындағы ең қысқа астрономиялық кезеңі (Овчарова
Р.В.). Жеткіншектік кезең-ол мәдениетке кіріге даму кезеңі (Э.Шпрангер).
Бұл жас кезеңнің негізгі ерекшелігі дамудың барлық жақтарын қамтитын
шұғыл, сапалық өзгерістер. Анатомиялық және физиологиялық қайта құрылу
фонында психологиялық дағдарыс өтетін жасерекшелік кезең. Өсу гормондары
мен жыныс гормондарының белсенденуі мен күрделі өзара әрекеттесуі қарқынды
денелік және физиологиялық дамуды туғызады.
Баланың бойы мен салмағы ұлғаяды, ұл балаларда бойдың өсу шыңы 13
жастан бастап 15 жасқа дейін, кейде 17 жасқа дейін созылады. Қыз балаларда
бойдың өсу шыңы екі жас ерте басталады (кейінгі баяу өсім тағы бірнеше
жыл жалғасуы мүмкін).
Атақты педагог А.П. Краковский жас арасы бір-ақ жас кіші мектеп
оқушылары мен кіші жеткіншектердің мінез-құлқының ерекшеліктерін салыстыра
отырып, жеткіншектердің өздерінен кіші оқушыларға қарағанды 6 есе жиі
қырсықтықты танытып, 9 есе көп өздерінің кемшіліктерімен мақтанады, 10 есе
жиі өздерін ата-аналарына қарсы қояды. Жалпы жеткіншектердің бастауыш
сынып оқушыларына қарағанда мотивацияланбаған теріс қылықтары 42 есе жиі
байқалады [22].
Американдық зерттеушілер Роберт және Джин Байярд ата-аналармен
сандаған әңгімелер барысында 65 пунктен тұратын жеткіншек мінез-құлқындағы
толғандыратын мәселелерді бөліп көрсеткен [1].
Ең бастысы көзге түсетіні-мінез-құлықтың шұғыл бұзылуы. Ол
негативизмде (басқа біреудің еркіне қарсы жүруге тырысу), қыңырлықта, өзін
ересектерге қарсы қоюмен т.б. көрініс береді.
Жетіншектік мінез-құлықтың тағы бір ерекшелігі ұмтылыстар қарама-
қайшылығы және тұрақсыз мінез-құлық. Бұл көзқараспен психикалық
дискомфортпен көрініс беретін (қорқыныш, жалғыздық сезімдері, т.б.)
жеткіншектің эмоциялық жағдайлардың қайшылықтарымен байланысты.
А.Е. Личко көзқарасы бойынша, жеткіншектің спецификалық реакциясы
ретінде құрдастармен топтасуды бөліп көрсетеді.
Сонымен қатар жеткіншектер мінез-құлқындағы акцентуацияны ескеру
қажет [1].
Берілген даму кезеңі дағдарыстық болып сипатталғанмен, бұл кезең әр
түрлі болып өтуі мүмкін. Дағдарыс сипаты мен мазмұны жеткіншек дамуының
әлеуметтік жағдайын анықтайтын қарама-қайшылықтарына байланысты.
Жеткіншектің мінез-құлқы мен тұлғасындағы бұндай күрделі өзгерістер
Р.Хавигуртпен түсіндірілген даму мақсаттарымен шартталады . Оларға: 1)
жеткіншектің өзінің денелік жағдайдың өзгеруіне бейімделуі, өз денесін
қабылдау мен оны тиімді етіп қолдануы; 2) әлеуметтік шартталған ересектік
ролге жетуі; 3) қарама-қарсы жыныс өкілдерімен жетілген қарым-қатынастардың
дамуы, 4) интеллектуалды қабілеттердің дамуы; 5) мінез-құлық құрылатын
құндылықтар кешенін құрылуы; 6) әлеуметтік жауапкершілікті мамандықты
таңдау; 7) мамандықты таңдау мен кәсіби іс -әрекетке дайындық; 8)
экономикалық тәуелсіздікке қол жеткізу; 9) некеге және отбасын құруға
дайындалу [36]. Бұл тізім Д.И. Фельдштейн ойынша эклектикалық сипатқа ие
болғанмен, жеткіншектік кезеңде негізгі даму сфераларын бөліп көрсетуге
мүмкіндік береді. Ол –жеткіншектің жыныстық, танымдық және әлеуметтік
дамуы.
Жеткіншектік кезеңді қарастыруда ерекше орынды Э. Шпрангердің
теориясы алады, ол бойынша, индивидтің ішкі әлемі қандай да болмасын табиғи
немесе әлеуметтік себептерге сай келмейді. Ол жеткіншектік кезеңді баланы
жас кезінде қарастырды, қыздар арасында 13-19 жас аралығы және ұлдар
арасында 14-22 жас аралығы шектеулерін анықтаған.
Осы жастың 1-ші фазасы-өзіндік жеткіншектік кезең 14-17 жас
аралығындағы жаспен шектеледі. Бұл фаза балалық тәуеділіктен босануға
талпынумен байланысты дағдарыспен сипатталады. Берілген жастың жаңа
құрылымдары ретінде Менің ашылуы, рефлексияның пайда болуы, өзінің
ерекшелігінің пайда болуы, өзінің өзгешелігін тануы болып табылады.
Шпрангердің теориялық жағдайларыг Ш. Бюллер нақтылаған. Ол баланық жаста
екі фазаны бөліп көрсетеді: жағымды және жағымсыз. жеткіншектік этап
жағымсыз фазаға қатысты. Оған тән сипаттар-қобалжу, тітіркендіргіштік,
мақсатсыз, бунт, өзбетіншелікке талпыну. Қзыдарда бұл фаза Ш. Бюллер
бойынша 11-13 жас, ұлдарда 14-16 жас аралығы деп көрсеткен [44].
Жеткіншек өзінің есеюіне орай мінезі мен өзін қоғамда көру ерекшеліктері,
қоғамды қабылдауы, қоғамның байланыстарының иерархиясы өзгереді, сондай-ақ,
оның қоғамдық қабілеттігіне деген сәйкестіліктерінің мотивтері мен деңгейі
де өзгеріске ұшырайды.
Дамудың биологиялық моделіне бағытталған белгілі американ психологы
А.Гезелл жеткіншектік кезеңді, яғни ересектікке ауысу, 11 жастан 21-ге
дейін алады. 11 жаста бала импульсивті болады, негативизм, көңіл-күйінің
өзгергіштігі, ата-аналармен келіспеушіліктер болады. 12 жастан
турбулентілік өтеді, әлемге деген қатынасы неғұрлым позитивті бола
бастайды, жеткіншектіктің отбасыдан автономдылығы артады. Осы жастың
негізгі белгілері: ақыл парасаттық, шыдамдылық және әзіл, жеткіншек өзінің
инициативасын білдіреді, сырт бітіміне және қарама-қарсы жыныс өкілдеріне
көңіл бөле бастайды.
13 жастың жетекші қасиеті-ішкі әлеміне қарай бет бұру, жеткіншектік
неғұрлым интровертті бола бастайды; өзіне деген сыни көзқарас және оған
деген сезімталдық; ата-анасына сын көзбен қарайды, досқа неғұрлым таңдамалы
келеді.
14 жаста интроверсия экстроверсиямен ауысады, жеткіншектік
экспансивті, энеогиялы қарым-қатынасшыл, өзіне сенімділігі өседі; өзін
басқалармен талқылаңғанды , салыстырғанды жақсы көреді.
15 жастың маңыздылығын бір жүйеде беруге болмайды, себебі жеке
айырмашылықтар тез өсе түседі. Бұл жеткіншектің жаңа құрылымдары-
тәуелсіздік рухының жоғарлауы, сырттай бақылаудан құтылу, өзін-өзі
бақылаумен және өзін-өзі бақылаумен және өзін-өзі тәрбиелеудің басымен
сәйкестенеді. Мұның барлығы жеткіншектің жағымсыз қылықтарға деген
сезімталдығын жоғарлата түседі.
16 жаста қайтадан тепе-теңдік орнайды; ішкі өзбетіншелік, эмоционалды
теңдік, қарым-қатынасшылдық, болашаққа талпыныс айтарлықтай артады.(
(Формирование личности старшеклассника .
Д.И. Фельдштейн жеткіншектіе кезеңді үш кезеңге бөледі:10-11 жас
аралығы , 12-13 жас және 14-15 жас аралықтарын қарастырады. Ол бойынша
бірінші кезеңге, яғни 10-11 жасқа тән бойларында жетіспеушіліктер көп.
Бақаша айтқанда , бұл жастағыларға жағымсыз эмоционалды фон тән. Мұнда олар
әлі де өз қылықтары мен жеке адамдық сапалар арасындағы байланысты орната
алмайды, алайда бұл жаста оларда талдау қабілеті жинақтала бастайды, өзіне
бір шама сыни қатынас дамиды.
Жеткіншектік кезеңнің 12-13 жасында өзін жалпы қабылдауымен қатар
баланың қоршаған ортасына , ең алдымен өз құрбыларының бағалауларына
тәуелді болып келеді. Сонымен қатар, жеткіншектің өзіне сыни қатынасы,
өзіне көңілі толмау күйзелісі өзін сыйлаудағы қажеттіліктің жүзеге асуымен,
жалпы айтқанда, өзіне жеке адам ретіндегі жағымды қатынаспен толықтыра
тқседі. Бұл кезеңде жетекші орынды өзінің мінез қырларын және адамдармен
өзара қатынасының ерекшеліктерін қарастыра алады. Мұнда жеткіншектің өзін-
өзі тәрбиелеуі үшін айтарлықтай ынталандырушы күш ретінде көрінетін жеке
адамның рефлексиясының дамуында ерекше өзгеріс болады. Осы жас аралығы
баланың өзін қоғамдық қатынастар жүйесінде сезінуі, өзін қоғамдық мағынасы
субъект ретінде сезінуінің қалыптасуымен сипатталады.
Жеткіншектік кезеңнің 14-15 жас аралығында оперативті өзіндік
бағалау пайда болады, яғни, жеткіншектің өзіне қатынасын қазіргі кезде де
анықтайды. Бұл өзіндік бағалау жеткіншектің өзінің жеке адамдық
ерекшелігін, мінез-құлықтарының түрлерін оның өзіне жеке адамның идеалды
формасы ретінде көрінетін белгілі бір нормалармен салыстыруға негізделеді.
Жеке адамдық рефлексиясының маңызды ерекшелігі бұл жаста баланың өз
жеке адамдық ерекшеліктеріне деген қатынасының сыншылдығы болып табылады.
Сонымен қатар, өзінің мүмкіншілігін пайдалануға талпыну, өзін көрсету-мұның
барлығы өзінің әлеуметтік қатыстығын сезінуге, затың тәжірибелік іс-әрекет
дамуының белсенді жолдары мен шынайы түрлерін іздеуге әкеледі [27].
Бұл кезде атап өткенде жеткіншектің санасында үлкен өзгерістер өтеді.
Жеткіншек осы кезден бастап өз-өзіне үлкен көңіл бөледі. Ол жиі-жиі
өз-өзіне мен кіммін?, менің алдағы мақсатым қандай? деген сұрақтараға
ойлана бастайды. Былайша айтқанда жеткіншек сана-сезімінде үлкен өзгерістер
болады.Бұл өзгерістер өзін-өзі танумен тығыз байланысты болып келеді. Әрбір
жеке адамда өз-өзін тану процесі бір жағынан жалпы оның жеке
ерекшеліктерінен, ал екінші жағынан, өзін-өзі тану ерекше жеке даралығына
тәуелді. Атап өтсек [17], тұлғаның өзінің ішкі әлеміне бет бұруының
деңгейіне , жеке адамның рефлексиясымен өзін-өзі тану мұқтаждығының даму
деңгейіне байланысты. Жеткіншектік ез бұл тұлғаның даму барысындағы екінші
дағдарыстық кезең дәл осы кезде кәсіби өзін-өзі тануының дамуыөте маңызды.
Осы кезеңнің ең негізгі психологиялық көрінуі бұл өзінің ішкі әлемін ашу.
Бұның бір шеті жеке адамның өзінің ерекшеліктерін сезініп, оларды кәсіби
ниеттермен келістіру. Жеткіншек үшін сыртқы әлем субъективті кәсіби
мүмкіншілігінің тек қана бір жағы, бұны ол өзінің кәсіби ниет,
мүмкіншіліктерімен түйіндейді. Оларды іске асыру сапасы мен сезінуі адамның
бүкіл ксіби жолын бағыттайды.
Сана-сезімнің қалыптасуындағы ең негізгі психологиялық процесс
тыңғылықты анализді Э.Эриксон береді [47]. Өзінің Балалық шақ пен қоғам
деген кітабында ол адам өмірін психоәлеуметтік даму бойынша сегіз сатыға
бөледі. Өзіндік идентификациясының дамуы бесінші сатыға өтеді, бұл саты 12
мен 19 жас аралығында кездеседі. Осы кезде жеткіншек осы уақытқа дейін өзі
туралы жиналған білімнің бәрін қосады және осы Мен деген бейнелерді
өзіндік анықталуға біріктіреді. Жеткіншектің өзіндік анықталуға жете алмауы
өзін-өзі анықтау (кризис самоидентификации) дағдарысына алып келеді. Бұл
дағдарыс кәсіби таңдаудың қиыншылықтарына кезіктіреді. Дұрыс таңдау жасау
үшін адам өзін-өзі түсіну керек. Сонымен қатар өзін қай салада іске
асыруының бағалауы негізделген болуы керек.
Осы жаста алдыңғы шаққа Мен қасиеттерінің ішінен ақыл-ой
қабілеттері, ерік пен моральды сапалар көрінеді және бұл қасиеттерден
кәсіби іс-әркекеттердің сәттілігі және басқалармен қатынас тәуелді.
Тұлғаның жеке дара психологиялық ерекшеліктері және оларды ұғыну, кәсіби
танудың дамуының негізгі шарты болып табылады [16].
Жеткіншектік кезең өзінің өмірлік әрекетіндегі қарама-қайшылық
мәселе сипаттамаларын ұғыну, өзінің өміріндегі мәселелік сапаны бойына
сіңіру үшін өте синсетивті кезең болып келеді. Осының арқасында адамның
рефлексия қабілеттері дамиды. Рефлексия бұл өзін-өзі терең танудың үздіксіз
жолы, жеке адамның өз өмірінің белсенді субъектісі ретінде тану. Бұндай
тану адамның өзін-өзі дамыту және өзін-өзі жетілдіруге алып келеді.
Неғұрлым әр түрлі позицияларды бағаласа соғұрлым адамның өзін-өзі тануы
кеңейеді және байи түседі және соғұрлым қалыптасқан жағдайды дұрыс бағалап,
дұрыс белсенділік жолына түседі.
Жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар балалар
категориясына интеллектуалды, көру, есту, қимыл сфераларындағы айқын
ауытқушылық байқалмайтын түрлі әлеуметтік себептерден білім беру
бағдарламаларын игеруде тұрақты қиындықтары бар балалар жатады. Бұндай
балалардың көпшілігінде ПМПК-нің психикалық дамуында кідірісі бар деген
диагнозы қойылған.
Балалық шақта психикалық даму қарқынының баяулауы психикалық дамымай
қалуға қарағанда жиі кездеседі. Әдетте психикалық дамудың кідірісі
балалардың мектеп жасына дейінгі кезеңнің соңында ғана анықталады.
Психикалық дамудың кідірлеуінің белгілері:а) жалпы білім қорының төмендігі;
б) елестердің (түсініктердің) шектеулігінде; в) әлсіз интеллектуалды
бағыттылығында.
Психикалық дамудың кідірісі әр түрлі балалардың психикалық,
психологиялық және физиологиялық іс-әрекеттің түрлі компоненттері
зақымданған күрделі ауытқу.
Психикалық дамудың кідірісі бала дамуының шекаралық формасына
жатады. Бұнда түрлі психикалық қызметтердің қалыптасуында жүйесіздік,
психикалық қызметтердің зақымдалу мен дамымай қалудың үйлесуі
кездеседі.Сонымен қоса, зақым тереңдігі немесе жетілмеудің деңгейі әр түрлі
болуы мүмкін.
Психикалық қызметтердің бұзылуы бала тұлғасы мен мінез-құлқының
инфантильділігімен қатар келуі мүмкін.
Психикалық дамудың кідірісінің себептері.
1. Биологиялық:
• Аяқ ауырлығының патологиясы (ауыре токсикоздар, инфекцилар,
интоксикациялар мен зақымдар);
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу өзектілігі. Қоғам дамуындағы терең әлеуметтік-экономикалық
өзгерістер барысында дәстүрлі, авторитарлы оқыту мен тәрбиенің ізгіленген,
тұлғаға бағдарлылық бағытқа ауысу тенденденциясы нәтижесінде білім беру
саласында, оның мақсатын, әдістер мазмұнын түсінуде терең өзгерістер орын
алуда.Тәрбие мен оқыту процестерінің ізгілендіру мен жекелендіру міндеттері
әрбір баланың жеке психикалық ерекшеліктерін ескеруді, толыққанды дамуы,
жеке тұлғалық қалыптасуы үшін оптималды жағдай жасауды, дамуында кемістігі
бар балаларға көмек көрсетуді, олармен қажетті педагогико-психологиялық
жұмыс жүйесін құруды қажет етеді. Бұндай категориядағы балалар кемістіктің
дер кезінде анықталуын, потенциалды мүмкіндіктерін жүзеге асыруға жағдай
жасалуын қажет етеді.
Мектеп үлгермеушілігінің, бала дамуындағы кемістік мәселелері мен
олармен жұмыстың түрлі бағыттары, тұжырымдамалары мен теориялары арасында
дифференциалды білім беру жүйесінде жалпы білім беретін мектеп жағдайында
бұл категориядағы балалармен педагогико-психологиялық жұмыс жүйесі толық
қалыптаспаған.
Жұмыс жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар
жеткіншектермен жүргізілетін педагогико-психологиялық жұмыс жүйесін
анықтап, дәлелдеуге бағытталған.
Зерттеу мақсаты.Жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар
жеткіншектермен жүргізілетін педагогикалық-психологиялық жұмыс жүйесін құру
және дәлелдеу.
Зерттеу міндеттері:
1. Дамуында кемістігі бар жеткіншектер мәселесінің зерттелу дәрежесін
анықтау.
2. Дамуында кемістігі бар жеткіншектердің психологиялық даму
ерекшеліктерін анықтау.
3. Жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар жеткіншек
балалармен жүргізілетін педагогикалық-психологиялық жұмыс түрлерін,
формаларын, әдістерін айқындау және ұсыныстар жасау.
Зерттеу нысаны:
Жалпы білім беретін мектептегі дамуында кемістігі бар жеткіншектер.
Зерттеу пәні.Жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар
жеткіншектермен педагогико-психологиялық жұмыс жүйесінің ерекшеліктері
Бітіру жұмысының құрылымы: кіріспеден, 2 тараудан, 6 тақырыпшадан,
қорытынды, әдебиттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Түйін сөздер: жалпы білім беретін мектеп, дамуында кемістігі бар бала,
жеткіншек, педагогикалы-психологиялық жұмыс, жүйе.
Жұмыс көлемі: 60 бет
Кестелер: 4
Суреттер: 3
ГЛОССАРИЙ
Әлеуметтік –психологиялық кеңес беру-тұлғааралық қарым-қатынастағы
қиындықтармен байланысты әр түрлі психологиялық және әлеуметтік-
психологиялық мәселелерді шешуге бағытталған адамдармен тәуелсіз жұмыс.
Дамуында кемістігі бар бала-денесі мен психикасы жағынан қалыпты
дамуынан ауытқыған балалар.
Жалпы білім беретін мектеп-(лат. Shoal, грек тілінен Shole- бос
уақыттағы іс, әңгіме, оқу тапсырмалары, ақыл-ой еңбегі) балаларды оқыту
мен тәрбиелеудің әлеуметтік нормалар мен ережелері, әлеуметтік тәжірибені,
мәдениеттің, ғылымның адамгершіліктің маңызды құндылықтарын біреудің игеріп
екіншіге жеткізу, арқылы жүйеліп, ұйымдасқан адамдар тобының (ең бастысы,
оқушылар мен мұғалімдердің) өзара іс-әрекетінің формасы, ұйымдасқан әрі
басқарылатын ұйым болып табылады.
Жеткіншектік кезең- шамамен 11-17 жас аралығын қамтитын, қарқынды
жыныстық жетілу, өзіндік сана мен күрделі психикалық құбылыстардың
күрделену процесі жүретін, дағдарыстық, жас кезеңі.
Жүйе дегеніміз-қызмет етуі мен дамуы бөлек элементтердің қызмет етуі
немесе олар арасындағы жеке байланыстар заңынан бағынатын, бір-бірімен
тығыз байланысты көптеген тұрақты элементтерден тұратын күрделі ұйымдасқан
объект.
Педагогикалық-психологиялық жұмыс-педагогикалық іс-әрекет пен
психологиялық көмек көрсету мақсатарын шешуге бағытталған жүйелі,
ұйымдасқан іс-әрекет.
Психо-педагогикалық диагностика-оқушының жеке психологиялық
ерекшеліктерін зерттеуге бағытталған және тәрбие үрдісін оңтайландыру
мақсатында балалар ұжымының әлеуметтік-психологиялық сипаттамасын бақылау
практикасы.
Психикалық дамудағы кідіріс-интеллект деңгейі 70-90% көрсеткішпен
сипатталатын ақыл-ой дамуындағы ауытқушылық түрі.
Психотүзету - бұл түзетуге бағытталған объект әрі пән бойынша
бөлінетін әдістер тобы.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
І. ДАМУЫНДА КЕМІСТІГІ БАР ЖЕТКІНШЕК БАЛАЛАР МӘСЕЛЕЛЕРІ ЗЕРТТЕЛУІНІҢ
ПЕДАГОГИКО-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Дамуында кемістігі бар балалар мәселелерінің зерттелу дәрежесі
5
1.2 Дамуында кемістігі бар жеткіншектердің дара психологиялық
14
ерекшеліктері
1.3 Жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар
24
жеткіншектердің қарым-қатынас ерекшеліктері
ІІ.ДАМУЫНДА КЕМІСТІГІ БАР ЖЕТКІНШЕКТЕРМЕН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖҰМЫС
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Жалпы білім беретін мектепте жеткіншектермен педагогикалық-
психологиялық жұмыс жүйесі
35
2.2 Тәжірибелік эксперименттік жұмыстың нәтижелері
51
ҚОРЫТЫНДЫ
56
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
58
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі. Қоғам дамуындағы терең әлеуметтік-экономикалық
өзгерістер барысында дәстүрлі, авторитарлы оқыту мен тәрбиенің ізгіленген,
тұлғаға бағдарлылық бағытқа ауысу тенденденциясы нәтижесінде білім беру
саласында, оның мақсатын, әдістер мазмұнын түсінуде терең өзгерістер орын
алуда. Бұл орайда педагогтар мен психологтар қауымдастығы тарапынан
дамуында кемістігі бар балалардың жалпы білім беру ортасына кірігуі мен
олармен жұмыстың проблемаларына қызығушылықтың артып келе жатқанын көруге
болады.
Тәрбие мен оқыту процестерінің ізгілендіру мен жекелендіру міндеттері
әрбір баланың жеке психикалық ерекшеліктерін ескеруді, толыққанды дамуы,
жеке тұлғалық қалыптасуы үшін оптималды жағдай жасауды, дамуында кемістігі
бар балаларға көмек көрсетуді, олармен қажетті педагогико-психологиялық
жұмыс жүйесін құруды қажет етеді. Бұндай категориядағы балалар кемістіктің
дер кезінде анықталуын, потенциалды мүмкіндіктерін жүзеге асыруға жағдай
жасалуын қажет етеді.
Қазіргі кезде білім беру саласында дамуында кемісті бар балаларға
психологиялық көмек көрсету, сонымен қатар олармен педагогико-психологиялық
жұмыс жүйесі өзінің даму сатысында.
Мектеп үлгермеушілігінің, бала дамуындағы кемістік мәселелері мен
олармен жұмыстың түрлі бағыттары, тұжырымдамалары мен теориялары арасында
дифференциалды білім беру жүйесінде жалпы білім беретін мектеп жағдайында
бұл категориядағы балалармен педагогико-психологиялық жұмыс жүйесі толық
қалыптаспаған.
Жұмыс жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар
жеткіншектермен жүргізілетін педагогико-психологиялық жұмыс жүйесін
анықтап, дәлелдеуге бағытталған.
Зерттеу жаңалығы.Жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар
жеткіншектермен педагогикалық-психологиялық жұмыс ерекшеліктері айқындалды.
Ғылыми зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздеріне: нормадан
ауытқыған балалардың психикалық дамуы туралы Л.С. Выготскийдің
фундаменталды заңдылықтары. Ең бастысы, дамуында кемістігі бар балалар мен
қалыпты балалардың психикалық дамуы ортақ заңдылыққа бағынады деген
тұжырым; Д.Б. Элькониннің психикалық дамуды кезеңдерге бөлу теориясы; Б.Г.
Ананьевтің адамды кешенді зерттеу теориясы; П.Я. Гальпериннің ақыл-ой іс-
әрекетін жүйелі ұйымдастыру теориясы; М.И. Лисинаның тұлғаның қарым-қатынас
генезисі. В.В. Лебединскийдің дамудағы кемістіктің психологиялық
қаңдылықтары, параметрлері және түрлері қарастырылған ғылыми еңбектері;
Сонымен қатар, Т.В. Розанова, О.В. Бокеенова, Е.И. Морозов т.б.
психологиялық кеңес беру бойынша еңбектері.
Зерттеу мақсаты.
Жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар жеткіншектермен
жүргізілетін педагогикалық-психологиялық жұмыс жүйесін құру және дәлелдеу.
Зерттеу міндеттері:
4. Дамуында кемістігі бар жеткіншектер мәселесінің зерттелу дәрежесін
анықтау.
5. Дамуында кемістігі бар жеткіншектердің психологиялық даму
ерекшеліктерін анықтау.
6. Жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар жеткіншек
балалармен жүргізілетін педагогикалық-психологиялық жұмыс түрлерін,
формаларын, әдістерін айқындау және ұсыныстар жасау.
Зерттеу нысаны:
Жалпы білім беретін мектептегі дамуында кемістігі бар жеткіншектер.
Зерттеу пәні.Жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар
жеткіншектермен педагогико-психологиялық жұмыс жүйесінің ерекшеліктері.
Зерттеудің практикалық маңызы:
Жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар жеткіншектермен
педагогикалық-психологиялық жұмыс жүйесін түзу.
Зерттеу болжамы.Егер жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі
бар жеткіншек балалармен тиімді педагогикалық-психологиялық жұмыс әдістері,
тәсілдері анықталып,жүйесі түзілсе, онда бұл категориядағы балалардың
қоғамда бейімделіп, әлеуетін жүзеге асыруға мүмкіндіктері артады.
І. ДАМУЫНДА КЕМІСТІГІ БАР ЖЕТКІНШЕК БАЛАЛАР МӘСЕЛЕЛЕРІ ЗЕРТТЕЛУІНІҢ
ПЕДАГОГИКО-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Дамуында кемістігі бар балалар мәселелерінің зерттелу дәрежесі.
Бала дамуы туралы түрлі теориялар мен концепцияларды зерттеу мен
талдауды екі түрлі аспектіде жүргізу қажет: тарихи (психологиялық теорияны
ретроспективті талдау) және аналитикалық (бала дамуының негізгі
заңдылықтарын түсінуінің концептуалды тұрғыдан зерттелуі).
Д.Б.Эльконин [48] мен Л.Ф. Обухова [32]баланың психологиялық даму
теорияларының тарихында бірінші психологиялық теориялардың бірі
рекапитуляция тұжырымдамасы болды. Э.Геккель эмбриогенезге қатысты
биогенетикалық заңды құрды: құрсақтық дамуы барысында жануарлар немесе
адамдар өзінің филогенезінде өтетін кезеңдерді қайталайды. Американдық
психолог Ст.Холл бұл заңды баланың онтогенетикалық дамуына аударып, бала
өзінің дамуы барысында қысқа мерзімде адамзат баласының дамуын
қайталайтындығы туралы тұжырым жасайды. Негізінде бала дамуындағы адамзат
тарихының қайталмалық идеясы жататын рекапитуляция тұжырымдамасы балалық
кезеңді биогенетикалық тұрғыдан зерттеуді сипаттайды [48].
Бала дамуын нормативті тұрғыдан зерттеу алғаш А.Геззелмен қолданған
болатын [11] Жүйелі және салыстырмалы (норма мен патологияның түрлі
формаларын) зерттеудің нәтижесінде алынған мәліметтер негізінде баланың
туғаннан жасөспірімдік кезеңге дейінгі дамуының психологиялық
диагностикалаудың практикалық жүйесін жасаған. Өзінің зерттеулерінде
А.Геззел бала дамуын бір сатыдан екіншісіне өту барысындағы түрленулерге
сапалық тұрғыдан талдау жасамай, сандық тұрғыдан зерттеумен шектеліп,
баланың әлеуметтік дамуын қоршаған ортаға бейімделу ретінде сипаттайды.
Л.Ф.Обухова ойынша, балалық кезеңді нормативті тұрғыдан зерттеу бала
дамуының түрлі феномендердің ашылуы мен сипатталуына септігін тигізді
[32].
Балалық кезеңнің даму мәселесін талдауда басқа тұрғыдан келу дамуды
үйрету, жаңа тәжірибені игеру ұғымдарымен теңестіретін бихевиоризм
бағдарларымен байланысты болды. Бихевиористік тұрғыға негізделген, кейін,
американдық психологияда дамыған әлеуметтік үйрену тұжырымдамасы баланың
психикалық дамуын әдеттер мен қоғамдық нормаларды игеру арқылы қоршаған
ортаға бейімделу ретінде қарастырады. [6]Әлеуметтік үйренудің үш формалары
бөлініп қарастырылады: классикалық, оперентті шарттандыру және еліктеу.
Баланың психикалық дамуы дағдыларды, байланыстар мен бейімдіктерді сандық
жинақтаумен сипатталады [38,74-85].
Европалық ғалымдар зерттеулері бала даму процесінің сапалық
ерекшеліктеріне көңіл бөле бастады [48] Австриялық психолог К.Бюлер өзінің
дамудың үш сатылы (инстинкт, дрессура, интеллект)теориясын ұсынған болатын.
К.Бюлер бұл кезеңдерді, олардың пайда болуын тек мидың жетілуімен және
қоршаған ортамен қарым-қатынастың күрделенуімен ғана емес, сонымен қатар
аффективті процестердің дамуымен байланыстырды [32]. Л.С. Выготский
К.Бюлердің биологиялық және әлеуметтік-мәдени даму фактілерін ортақ
көрсеткішке келтіріп отырғанын көрсетіп, оның баланың психикалық дамуына
биологиялық негізі бар процесс ретіндегі көзқарасын қате деп санады
[8,243].
Д.Б. Эльконин, Л.Ф. Обухова өздерінің зерттеулерінде баланың
психикалық дамуын не анықтайды: тұқым қаулау ма, әлде қоршаған орта ма
деген сауал екі факторлар конвергенциясы теориясына алып келді. Оның
негізін салған В. Штерн бойынша, психикалық дамуды туқым қуалайтын
қасиеттердің қарапым көрінісі немесе адамның қоршаған ортаны қарапайым
қабылдау ғана емес, ол ішкі нышандардың өмір жағдайларымен конвергенция
нәтижесі. Кез-келген психикалық қызметтің көрініс беруінде бұл екі фактор
да іске қосылады, дегенмен әр кезде әр түрлі қатынаста болады. Д.Б.
Эльконин ойынша, екі факторлар қатынасы мәселесінде астында дамудың
тұқымқуалау факторына басымдық жатыр [48].
Психикалық дамуды ішкі заңдылықтарға бағынатын сапалық процесс ретінде
түсінуге жаңа тұрғыдан келген Ж.Пиаже және кейін Женева мектебінің бір
бағыты генетикалық психологияның негізін салған ізін қуушылар болды [32].
Ж.Пиаже үшін баланың психикалық дамуы ең бастысы танымдық қызметтерді
дамытуда жатыр. Басты процесс ретінде бала психикасының онтогенезінде мінез-
құлықтың сыртқы бейнесінде жасырын тұрған ойлаудың дамуы қарастырылады
[34,51]. Ж. Пиаже бір-бірімен тығыз байланысы арқылы психикалық дамудың
үздіксіздігін қамтамасыз ететін ойлау дамуының төрт негізгі кезеңдерін
көрсетеді. Ж.Пиаже мен оның шәкірттері бойынша, интеллект дамуы децентрация
арқылы эгоцентризмнен баланың қоршаған ортаға объективті позицияға өтуден
тұрады. Бала психикасының дамуын Женева мектептерінің өкілдері баланың
қоршаған орта заттарымен өзара іс-әрекеті нәтижесінде қалыптасқан
интеллектінің белгі құрылымымен байланыстырады. Қайталау нәтижесінде
баланың сыртқы материалды әрекеттері символдық құралдар арқылы да жүйеленіп
ішке деңгейге көшеді. Ж.Пиаже танымдық процестер заңдары универсалды, олар
баланың ойлауы әрі ғылыми таным барысында дамиды деп ойлаған [34,51]. ХХ
ғасырдың басында психоаналитикалық теориялар кең етек жая бастады. З. Фрейд
[46,191]бойынша, тұлғаның басты сипаты, оның негізгі құрылымы ерте балалық
шақта қалыптасып, өмірдің соңына дейін айтарлықтай өзгерістерге ұшырамайды.
Өзінің тұлғалық даму периодизациясында З. Фрейд либидоға (сексуалды
ұмтылыс) бастымдылық жасап, оны бала тұлғасы дамуының қозғаушы күші ретінде
қарасатырады. Ол бес кезеңді бөліп қарастырады: оральды (0-12), анальды (1-
3 жас), фаллитикалық (3-5 жас), латентты (5-12 жас) және жыныстық
(гениталды) (12-18 жас).
Сонымен қатар, А. Фрейдтің бала дамуы туралы теориясы қызығушылық
тудырады. Мәселен, ол З.Фрейдтің ісін жалғастырушылардың бірі ретінде
баланың психосексуалды дамуы туралы жеке сызығын құрған. Дамуы бір сызық
бойынша нормаға сәйкес келетін бала, басқа сызық бойынша артта қалуы
мүмкін, яғни бұл кез-келген баланың психикалық даму ерекшелігімен
шартталған деп тұжырым жасайды.)Бұған қоса А.Фрейдтің баланың
психологиялық даму көрсеткіші ретінде хронологиялық жасты емес, жетілмеуден
жетілу баспалдағына өту болып табылады деген ұстанымы ерекше көзге түседі.
оның көзқарасы бойынша,қалыпты даму ретпен емес, дамудағы прогрес мен
регрестің ұштасуы арқылы, толқындық бағытпен жүреді. А.Фрейд З Фрейд сияқты
бала дамуын ләззат принципінен шындыө принципіне өту заңына бағынатын
реттік әлеуметтену процесі ретінде қарастырады.[45]
Тұлға дамуын психосексуалдылыққа негіздемей, дегенмен оны әлеуметтік
ортаға тәуелділігін көрсеткен Э.Эриксон, тұлғаның туғаннан ересектікке
дейінгі психикалық даму кезеңдері туралы тұжырымдамасын құрған болатын.
Ғалым ойынша, бала дамуының әрбір кезеңіне жағымды әрі жағымсыз мағынада
көрініс беретін өзіндік даму параметрлері тән. Сонымен қатар, дамудың әрбір
сатысына қоғамдық үміт жауап тереді (ол оны ақтауы немесе ақтамауы
мүмкін).Өмірлік циклдың әрбір сатысына қоғаммен талап етілетін міндеттер
тән. Қоғам өмірлік циклдың әр түрлі сатыларындағы даму мазмұнын анықтайды
[49,47].
Бұған қоса, зерттеулері ғылыми ортада үлкен қызуғышылықты тудырған,
сонымен қатар педагогика мен психология саласында бала дамуын зерттеу
саласында айтарлықтай өзгеріс енгізген мәдени-тарихи тұжырымдаманың
өкілдері Л.С. Выготскийді ерекше атап өту қажет. Кейін оның оның ізін
жалғастырғандар С.Л. Рубенштейн [37] А.Н. Леонтьев), [24] А.В. Запорожец,
[15] П.Я Гальперин т.б. болды. Олардың ойынша, психикалық даму қоғамның
материалды және рухани мәдениетінде жинақталған мәдени-тарихи тәжірибені
игеру процесі барасында жүреді деп санады. Дегенмен, психикалық даму шарты
ретінде биологиялық факторды, ал негізі ретінде әлеуметтік факторды, ал
қозғаушы күш ретінде баланың қоршаған ортамен белсенді қарым-қатнасын
қарастырады. Яғни, алдындағы бала дамуы туралы теорияларға қарағанда,
мәдени-тарихи тұжырымдама бойынша, бала дамуының ерекшелігі биологиялық
фактор мен туа пайда болған механизмдерге тәуелді емес, ол қоғамдық-тарихи
заңдарға бағынады.
Л.С.Выготский баланың психикалық дамуының бір қатар заңдылықтарын
анықтаған :
1. баланың дамуы хронологиялық уақытпен сәйкес келмейді; ол өмірдің әр
кезеңінде өзіндік қарқынға ие болады. Мысалы, баланың өмірінің бірінші
жылы өзінің даму қарқынымен мектеп жасындағы бір жылға сәйкес келе
алмайды.
2. бала дамуы ерте балалық кезден ересектікке дейін жалғасатын, тұтас
процесс, сонымен қатар, түрлі сапалық деңгейлермен ерекшеленетін
сапалық өзгерістер жүйесі болып табылады. Л.С.Выготский баланы
кішкентай ересек адам ретінде емес, аз білетін, жасай алатын,
психикалық дамуы айтарлықтай ерекшеленетін тірі организм ретінде
қарастыру қажет деп есептеген.
3. балалық даму ретсіз өтіп, әрбір психикалық қызмет дамудың өзіндік
оптималды әрі сезімтал кезеңге ие.
Баланың әлеуметтік тәжірибені игеруі енжер емес, баланың алғашында
ересекпен қосылып, кейін өз бетімен белсенді түрде жүзеге асады. Психикалық
дамудың қозғаушы күші оқыту болып табылады. Оқыту дамуға теңестірілмейді.
Л.С.Выготский бойынша, даму әрбір кезеңінде адамға тән жаңа сапалар пайда
болатын тұлғаның құрылу процесі[10,243].
Д.Б.Эльконин жетекші іс-әрекетпен байланысты бір қатар жас кезеңдерін
бөліп көрсетті. Оның ойынша, психикалық даму әрбір типке өзіндік
түрленулері тән болатын, жетекші іс-әрекеттер типтерінің заңды ауысу,
алмасу процесі. Д.Б.Эльконин психикалық дамуды сипаттауда келесі
критерилерді ұснынады:
1. дамудың әлеуметтік жағдайы- баланың ересектер мен құрдастармен қарым-
қатынасқа түсетін жүйесі, оның қоғамдық қатынастар жүйесіндегі
бағдары, қоғамдық өмірдің қай салаларына ол кіретіні.
2. баланың нақты кезеңдегі жетекші іс-әрекеті.
3. дамудың психологиялық түрленулері. Дамудағы жетістіктердің дамудың
әлеуметтік жағдайына өтуін және жарылыс-дағдарысқа жету жолы.
4. даму дағдарысы-бала мен ересектер арасындағы қатынастар жүйесінің
ауысуы. Дағдарыстар –бала дамуындағы сынық қисықтар. Дағдарыстар
негізіндегі қарам-қайшылықтар кез-келген кезеңдегі дамудың ішкі
динамикасын анықтайды.
Бұл тұрғыдан, Л.С.Выготский көзқарасы бойынша бала қоғамнан тыс өмір
сүріп дами алмайды.Себебі, ол туғаннан қоғамдық қатынастарға қосылған
болатын. Осыған орай, бала тұлғасы, санасы мен өзіндік санасының дамып,
қалыптасуының ең басты шарты қарым-қатынас болып табылады. Бала тұлғасының
дамуы онтогенезде оның қоршаған адамдармен қарым-қатынас сипатымен әрі
ерекшеліктерімен шартталған.
Қазіргі таңда балалар психологиясында баланың психологиялық дамуы
туралы ортақ түсінік қалыптастыра алатын теорияның жоқтығы туралы көзқарас
қалыптасып отыр. Ғалымдардың көпшілігі бала дамуы туралы әр түрлі
тұрғыларды қарама-қайшы қоюға емес, керісінше оларды синтездеуге бейімділік
танытып отыр. Сонымен қатар, бала даму құбылысын эмпирикалық әрі
феноменологиялық зерттеу арқылы нақты бала мәселелерін қарастыруға
қызығушылық артуда [14,25].
Бала дамуы мәселесі саласындағы жаңашыл ресей ғалымдарының зерттеулері
дәстүрлі түрде психика дамуының мәдени-тарихи тұжырымдамасы мен іс-
әрекеттік тұрғы аумағында жүргізіліп келе жатыр [28,43,13].
Қазақстанда Л.А.Давиденко, Ж.И. Намазбаева, Р.Б. Каримова, Р.А.
Сулейменова, Г.Д. Хакимжанова, Г.Ж. Назарова, А.С. Мустояпова,
Т.К.Күнсләмова т.б. еңбектерінде бала дамуы аспектілері қарастырылған.
Жоғарыда аталған бала дамуы тұжырымдамалары салыстырмалы талданған
кесте (Л.Ф. Обухова бойынша), баланың психикалық дамуының ішкі
заңдылықтарын ( барысында, даму көзі, шарты мен жетекші күші) түсінудегі
принципиалды айырмашылықтарын көрсетеді.
1 кесте
Бала дамуы параметрлерінің түрлі тұжырымдамалардағы мазмұны
(Л.Ф. Обухова бойынша)
Ғалымдар Даму барысы Даму көзі Даму шарты Дамудың қозғаушы
күші
Ст.Холл Жекеден Индивидтің Тұқым Биологиялық
әлеуметтіке туа пайда қуалаушылық фактор
(әлеуметтену) болған пен орта
А.Геззел қаситтері
А.Бюллер
Э.Торндайк
З.Фрейд
Ж.Пиаже
Д.Боулби Туа пайда Екі факторлар
Жаңашыл батыс болған конвергенциясы
ғалымдар бейімдік
механизмдер
Л.С.Выготский Әлеуметтіктен Қоршаған ортаБиологиялық Қоршаған ортамен
А.Н.Леонтьев жекеге фактор өзара іс-әрекет
Д.Б.Эльконин (оқыту)
Жаңашыл
психологтар
Батыс ғалымдарының көпшілігі ойынша, даму көзі тұқымқуалау мен орта
сияқты шарттары арқылы баланың бейімделуін қамтамасыз ететін тұқымқуалу
механизмдері. Яғни, бала дамуының негізінде биологиялық процестер жатыр
деген бағытты ұстанушылық басым болған.
Бала дамуы туралы өзге тұжырымдамалық көзқарас Л.С.Выготскийдің бала
дамуындағы тарихилық принципті енгізген теориясында көрініс тапты. Оның
негізі баланы тарихи зерттеу даму барысында зерттеу деп түсінуде жатыр.
Л.С. Выготскийдің психикалық даму теориясы қалыптағы бала дамуын
зерттей отырып, аномальды (қалыптан тыс) балаларды зерттеудің негізін
қалады [10]. Ол психикалық ауытқу ерекшеліктері туралы бір қатар жалпы
қабылданған ұстанымдарды құрған:
1. аномальды бала дамуы дені сау баланы сипаттайтын негізгі заңдылықтарға
бағынады [53]. Оның көзі көрмейтін және естімейтін балаға психолого-
педагогикалық әрі педагогикалық жағынан бірдей қатынас тұрғысынан келу
керек деген тұжырымы зерттеушілерге дамуында кемістігі бар балаларды
зерттегенде балалар психологиясында жинақталған көптеген ақпараттарға
сүйеніп талдауға мүмкіндік берді.
Л.С Выготскийдің нормадағы және аномальды балалардың дамуы ортақ
заңдылықтарға бағынады деген тезисі бір қатар ғалымдар ( В.Л. Лебединский,
И.М. Соловьев , Ж.И. Шиф, В.И. Лубовского, Т.А. Власова, Т.В. Розанова,
Ж.И. Намазбаева және т.б.) зерттеулерінде дәлелін тапты.
2. бала дамуы туралы жалпы қабылданған заңдылықтар аумағында кемістік
даму барысында сапалық ерекшеліктер бақыланады. Пайда болған кемістік заңды
түрде, әрі психикалық дамудың ортақ заңдарына орай ауытқуға алып келіп,
аномальды бала психикасының сапалық өзгерістерін туғызады.
Бала дамуындағы кемістікті онтогенетикалық тұрғыдан зерттеу көптеген
бір қатар ғалымдар (Озерецкий, 1924; Гуревич, 1932; Сухарева, 1959; Ушаков,
1973; Бадалян, 1983; Ковалев,1985; және т.б.) тарапынан нәтижелі қолданылып
келген.
Биологиялық, медициналық, психологиялық әдебиеттерде онтогенез және
дизонтогенез ұғымдары жиі қолданады. Жалпы биологиялық тұрғыдан онгенез
пренаталды (туылғанға дейін) және постнаталды (туылғаннан кейін)
кезеңдерден тұратын,туылу мен өмірдің соңына дейінгі өсімдік және жануардың
жеке даму процесі ретінде қарастырылса, 1927 жылы Швальбе организмнің
құсақтық даму кезеңіндегі ауытқушылықты белгілеу үшін алғаш рет
дизонтогенез терминін қолданған.
Дамудағы кемістіктің жалпы және арнайы заңдылықтары туралы мәселе ХХ
ғасырдағы басында Л.С. Выготскиймен көтерілген болатын.Сонымен қатар ол
бірінші және екінші кезектегі кесмістік ұғымдарын енгізген.
С.Г. Шевченко (1999) мектепте дамуында кемісті бар балалар
үлгермеушілігінің себептерін талдай келе, жалпы білім беретін мектепте оқу
материалын игерудегі қиындық себептерін көптеген педагогтар мен психологтар
қарастырылғанын атап көрсетеді. 30-жылдардың өзінде зерттеушілер жалпы
дамуы төмендетілген (Борисов,1925) немесе уақытша дамуы ауытқыған
(П.И.Растегаев ,1920) балалар үшін арнайы оқу мен тәбиені ұйымдастыру
қажеттігін көрсеткен. Бұндай оқушыларды олигофрендер мен педагогикалық
қараусыз қалған балалардан (Н.И. Озерецкий,1938; Ф.А. Касторский,1937; Д.Д.
Бекарюкова,1947)бөліп қарастыру қажеттігі дәлелденді.
П.П. Блонский (1964) дамуында кемістігі бар балалардың мектептегі
үлгермеушілігінің негізгі себептерін баланың биологиялық жетіспеушілігінде,
ал оларды оқытудағы сәттілікті ұйымдастырылған жағдайға тәуелді деп
есептеді. Арнайы психологияда қазіргі таңда бала дамуындағы кемістік туралы
педагогикалық, психологиялық, клиникалық, физиологиялық ақпарат
жинақталған. Мәселен, психикалық даму ырғағының төмендеу көріністері,
механизмдері және себептерін -М.С. Певзнер (1966), Т.А.Власова (1975), К.С.
Лебединская (1975), В.И. Любовский (1989) және т.б., дамудағы кідірістің
түрлі нұсқаларын- Т.А. Власова (1981), В.В. Ковалев (1985), К.С.
Лебединская (1972), Н.АНикашина (1972), М.С. Певзнер, Л.И. Преслени (1989),
У.В. Ульенкова (1989) және т.б., ойлау процесінің спецификалық
ерекшеліктерін- Т.В. Егорова (1973), В.И. Лубовский, З.И. Камыкова (1982)
және т.б., танымдық белсенділік ерекшеліктерін- Т.В. Егорова (1973),
Н.А.Менчинская (1989), У.В.Ульенкова (1990) және т.б., ооқу іс-әрекетінің
ерекшеліктерін- Г.И. Жаренкова (1977), Р.Д. Тигер (1971), Н.А. Цыпина
(1989), С.Г. Шевченко (1999) және т.б., психикалық дамудағы кідірісті ұқсас
күйлерден ажырату мәселелерін- М.С. Певзнер (1966), Н.Л. Белонольская
(1887), С.Д, Забрамная (1995), У.В.Ульенкова (1990) және т.б., мектеп
даездаптация мәселелерін- Г.Ф Кумарина (1998), С.А.Белычева (1998) және
т.б. қарастырған. [40,14-16]
Психикалық дамуында кідірісі бар балаларды клинико-психологиялық
зерттеу салыстырмалы жақында басталған. Бұл саладағы бірінші қомақты
зерттеу А.Штраус пен Л.Летинин монографиясы болды. Авторлар мидың
минималды зақымы бар балалардың психикалық даму ерекшеліктерін сипаттаған
болатын. Бұл ерекшеліктер қатарында: оқуда тұрақты қиыншылықтар, адекватсыз
мінез-құлық, дегенмен сақталған интеллектуалды мүмкіндіктер. Авторлар
бұндай балаларды ақыл есі кем балалардан ажырата білу керектігін басып
айтады. Басқа зерттеушілер психикалық дамуында кідірісі бар балалардағы
интеллектуалды жетіспеушілік интеллектінің, естің, зейіннің, сөйлеудің,
эмоционалды-еріктік сфераның және тұлғаның басқа да мінездемелерінің
бұзылуымен шартталғандығын көрсетеді.
Ресейде 60-жылдары психикалық дауында кідіріс проблемасын бірінші
клиникалық және педагогикалық зерттеулер пайда бола бастайды. Г.Е. Сухарева
тұрақты мектеп үлгермеушілігін анықтайтын, дегенмен ақыл-ой кемістігінің
жеңіл формаларынан ажыратылатын бұл күйді белгілеу үшін психикалық
дамуында кідіріс және психикалық даму ырғағының кідірісі терминдерін
ұсынған болатын. Бұл топ автор ойы бойынша, этиологиялық, патогенетикалық
және клиникалық параметрлер бойынша алуан түрлі. Қайтарымды күйлермен қатар
психикалық дамуында кідірісі бар балалар тобына неғұрлым тұрақты
интеллектуалды жеткіліксіздігі бар балалар жатады. Г.Е. Сухарева
психикалық даму ырғағының кідірісібар балаларда кездесетін
интеллектуалды іс-әрекетінің бұзылу формаларын көрсетеді. Олар:
1. Ортаның, тәрбиенің жағымсыз жағдайымен немесе мінез-құлық
патологиясымен байланысты интеллектуалды жеткіліксіздік;
2. Соматикалық аурулармен шартталған, ұзақ уақытқа созғандағы
интеллектуалды бұзылулар;
3. Инфантилизмнің түрлі формаларындағы бұзылулар;
4. Естудің, көрудің, сөйлеу, оқу және жазу дефектілермен шартталған
екінші кезектегі интеллектуалды жеткіліксіздік;
5. Жүйке-жүйенің инфекциялануы мен зақымдардың резидуалды және кейінгі
кезеңде балаларда интеллектуалды бұзылулардың функционалды-динамикалық
бұзылуы.
М.С. Певзнер психикалық даму кідірісті ақыл-ой кемістігі аймағынан
тыс, дегенмен өз бетінше бөлек ауру және күй ретінде қарастырады.
Психикалық дамудың кідірісі тобына инфантилизмнің түрлі нұсқаларын
(психофизикалық және психикалық), церебрестониялық күйлердегі
интеллектуалды бұзылулар, есту дефектілері, мінез-құлқы мен мінезінде
ауытқушылықтарды кіргізген.
Ресей психопатологиясында және психиатриясында психикалық даму
кідірісі классификациясы этиопатогенді принциптерге сүйенеді. Ал психикалық
даму кідірісінің формасы оның пайда болу себебімен анықталады. В.В. Ковалев
психикалық даму кідірісінің төрт негізгі формаларын бөліп көрсетеді:
• Жеткіліксіздік кідірген немесе ауытқыған психикалық даму механизмдерімен
шартталған психикалық даму кідірісінің дизонтогенетикалық формасы;
• Онтогенездің ерте кезеңдеріндегі ми механизмдерінің органикалық
зақымдануы негіз болып табылатын, психикалық даму кідірісінің
энцефалопатиялық формасы;
• Анализаторларлдың жетілмеуінен (кереңдік, соқырлық, сөйлеудің жетілмеуі
және т.б.) болатын психикалық даму кідірісі ;
• Ерте балалық шақтан тәрбие және ақпарат дефицитімен байланысты психикалық
даму кідірісі.
Автор әрбір формасында түрлі нұсқаларды бөліп көрсетеді.
К.С. Лебединский психикалық даму кідірісінің төрт негізгі нұсқауларын
көрсетеді:
• Конституционалды ;
• Соматогенді;
• Психогенді;
• Церебралды-органикалық генез негізді.
Бұл әрбір тип соматикалық, энцефалопатиялық, неврологиялық және т.б.
аурулармен қиындалып, өзіндік клинико-психологиялық құрылымға, эмоционалды-
еріктік сфераның ерекшеліктеріне және танымдық іс-әрекетінің бұзылуларына
ие болады.
Г.Е.Сухарева, К.С. Лебединская және В.В.Ковалев бойынша, психикалық
даму кідіріс классификаторларында айтарлықтай айырмашылықтар байқалмайды.
Барлығында дизонтогенетикалық (инфантилизм) және энцефалопатиялық
(церебралды-органикалық генездегі психикалық даму кідіріс) формалар
көрсетілген. Сонымен қатар депривациямен және педагогикалық қараусыздығымен
шпартталған психикалық даму кідірісі басып айтылған [26].
60-жылдары бала психикалық дамуындағы кідірістің алғаш психо-
педагогикалық зерттеулері пайда бола бастады. Бұл жұмыстарда берілген
категориядағы балалардың оқу, жазу, математиканы игерудегі қиындықтары,
жеткіліксіз сенсомоторлы координацмя, жалпы моторлы икемсіздік, тез
шаршағыштық, импульсивтілік, эмоционалды тұрақсыздық, ес процестерінің
төмендігі көрсетілген болатын (Т.В. Егорова,1973). Сөйлеу дамуының
бұзылуы,грамматикалық жалпылаудың жетілмеуі (Н.А. Ципина,1972; Г.С.
Шевченко,1974 және т.б.) анықталған.
Қазақстанда дамуында кемістігі бар балалар мәселелерін зерттеу
өзіндік дәрежеге ие. Нақтырақ айтса, дамуында кемістігі бар балалар
диагностикасын С.А. Гагарина, Р.Б.Каримова, А.Н. Алмағамбетова т.б., жеке
дара психологиялық және қарым-қатынас ерекшеліктерін М. С Искакова,
Л.К.Макина, С.О.Баянкулова [5] т.б., психо-педагогикалық жұмыс
ерекшеліктерін А.К.Ерсарина, [14]А.Н.Аутаева, К.Ш. Кумаржанова, [20] А.Н.
Алмагамбетова [3] т.б., мүмкіндігі шектеулі балалармен түзету жұмыстарын
жүргізудің теориялық әрі әлеуметтік негіздерін Р.А.Сулейменова,
Г.Д.Хакимжанова т.б. ғылыми зерттеулерінде қарастырған [50].
Мәселен, А.К.Ерсарина диагностикалық-кеңес беру қызметі арқылы
дамуында кемістігі бар балалармен ерте дамытушы көмек көрсетуде скрининг
қажеттілігін басып көрсетіп, ерте жастағы балаларды скринингтік
аттестация әдістемесін құрса [14,49-52], С.О.Баянкулова дамуында кемістігі
бар жасөспірім қыздар мен ұлдар тұлғасы қалыптасуындағы алуан түрлі
дисгармониялық дамудың пайда болу негізі биологиялық емес, әлеуметтік
факторларда деп санайды. Сонымен қатар, бұндай категориядағы адамдардың
адамгершілік-әлеуметтік тәжірибелерінің аздығы өзіндік сананың, құндылық
бағдарларының қалыптасуын, мінез-құлық мотивтерін, адекватты өзін-өзі
балаудың қалыптасуын кідірлетіп, құндылық-мағыналық анықталуын қиындатады
деп тұжырым жасайды [5,164].
1.2 Дамуында кемістігі бар жеткіншектердің дара психологиялық
ерекшеліктері.
Көптеген зерттеулерде ерекше орын жеткіншектік кезең алады- балалықтан
ересектікке өту шағы. Жеткіншектік кезең өтпелі, сыни және көп жағдайда
жыныстық жетілу кезеңі болып сипатталады. Л.С. Выготский пісіп жетілудің
органикалық, жыныстық және әлеуметтік үш нүктесін көрсеткен. Шимпанзеде
органикалық және жыныстық жетілу нүктелері сәйкес келеді де, бес жаста
яғни, балалық шақтың аяқталған уақытында жүзеге асады. Адамдарда қоғамның
даму тарихында жыныстық және әлеуметтік жетілулер сәйкес келіп,ол инициация
тәсілдерімен көрінсе, ал органикалық жетілу тағы бірнеше жылдан кейін ғана
жүреді. Қазіргі балаларда дамудың барлық линиялары әр тарапқа кетті.
Жыныстық, органикалық және біраз уақыттан кейін ғана әлеуметтік жетілу
байқалады. Бұл жеткіншектік кезеңнің пайда болуына алып келеді.
Хронологиялық тұрғыдан жеткіншектік кезең 10 жастан 14-15 жас арасын
қамтиды. (Дегенмен, 1965 жылы сәуір айында Мәскеу қаласында бүкіл дүние
жүзілік симпозиум болып өтті. Симпозиум жұмысына КСРО, Швеция, Ұлы
Британия, Болгария, Польша , Чехословакия елдерінің белгілі ғалымдары
қатысты. Бірнеше күнге созылған талас пікрлерден кейін жас кезеңдерін бір
ізге салу мақсатымен симпозиум шамамен 12 сатыдан тұратын схема ұсынды
[19]. Соның ішінде жеткіншектік кезең ер балалар үшін 13-16 жас аралығы ,
ал қыз балалар үшін 12-15 жас арасы деп қарастырылған. Кейін оларға
өзгерістер енгізіліп бұл кезең 7 жастан 11-17 жас аралығында деп
қарастырылды. Тинейджер (10-19). Жеткіншектік кезеңіндегі психологиялық
дамудың басты лейтмотивы әлі тұрақсыз. Өзіндік сананың қалыптасуы, Мен-
концепциясының өзгеруі,өзін және өзінің қабілеттерін түсінуге тырысу. Бұл
жаста аналитико-синтетикалық іс-әрекеттің күрделі формаларының қалыптасуы,
абстрактілі теориялық ойлауының дамуы жүреді.
Бір жағынан, бұл күрделі кезеңге негативті (жағымсыз) көріністер бой
көрсетеді, тұлғаның қалыптасуындағы дисгармониялық ( немесе үйлесімсіздік),
оның ересектерге деген қатынасындағы мінез-құлқының қарсыласу сипаты.
Жеткіншектік кезеңнің психологиялық дамуындағы қиыншылықтар:
1. Өзіндік сананың, өзіндік бағалаудың қалыптасуы- жетілмеген тұлға;
2. мінез-құлықтың интенситі қалыптасуы-мінез-құлық акцетуациясы;
3. ересектік сезімі- эмансипация реакциялары;
4. интимді жеке қарым-қатынастар (басты іс-әрекет)-топтау реакциясы;
5. өзіндік бекіну қажеттіліг- хобби-реакциялар менпатологиялық
қызығушылықтар;
6. белсенділік пен әлеуметтік маңыздылыққа қажеттілік-компенсация,
гиперкомпенсация реакциясы;
7. сыни көзқарас-негативизм, қарсы шығу реакциясы;
8. танымпаздық , өзін-өзі тексеруге қажеттілік- қашу, қаңғыбастық,
ассоциалды мінез-құлық;
9. жоғары эмоционалдылық-тиімді мінез-құлық, сәтсіздіктер, агрессия.
(Овчарова Р.В.)
Екінші жағынан, жеткіншектік кезең көптеген жағымды факторлармен
ерекшеленеді: баланың өз бетіншелігі өседі, басқа балалар мен ересектер
арасындағы барлық қатынастары неғұрлым көп жақты әрі мағыналы бола
бастайды, оның іс-әрекет сферасы айтарлықтай кеңейеді және біршама
өзгереді, өзіне басқа адамдарға деген жауапкершілігі артады.
Маңыздысы, осы берілген кезең бала өзін қоғамның мүшесі ретінде
саналы қатынасының шынайы қалыптасуынынң жаңа әлеуметтік позицияға шығуымен
ерекшеленеді.
Жеке адам құрылуының маңызды этапы ретінде жеткіншектік кезең
әлеуметтік пісіп жетілудің түрлі деңгейлі сипаттарымен ерекшелене отырып,
өзіндік күрделі құрылымды құрайды [17]. Жеткіншектік кезеңге
байланысты көптеген функционалды зерттеулер, болжамдар және теориялар бар.
Олардың қатарында: С. Холл, Ш. Бюллер, Э.Штерн, Э.Эриксон, Л.С. Выготский,
Д.Б.Эльконин, Л.И. Божович және т.б. Олардың көпшілігі бірі-біріне сәйкес
келмейді, жеткіншек психологиясы саласында төңірегінде көрініс табады.
Жеткіншектік кезеңді психологияда алғаш ашып, психологиялық
ерекшеліктерін алғаш сиппатаған және онымен байланысты мәселелерді ашатын
концепцияны ұсынған , өтпелі кезең психологиясының әкесі атанған С.Холл
жеткіншектік кезеңді адамзат тарихындағы романтизм кезеңіне сәйкес келіп,
хаос кезеңін жандандырады деген көзқараста болды. (адамның табиғи
ұмтылыстары әлеуметтік өмірдің қажеттілктерімен беттесетіе кезеңі) . Оның
көзқарасынша, жеткіншекке тән қыры мінез-құлқының қарама-қайшылығы. Ол
жеткіншектің шамадан тыс белсенділігі қажуға, өте жоғары көтеріңкі көңіл-
күй немесе оның төмендеуімен алмасады, өзіне деген сенімділік,
сенімсіздікпен, эгоизм альтруизммен, танымпаздық ақыл-ой ақыл-ой
бейжайлылығымен және т.б. алмасады [40,291-292].
Жеткіншектік кезең-жыныстық жетілу мен ересектік өмірге өтумен
сипатталатын балалық шақ пен ересектік арасындағы (11-12 жастан-16-17 жасқа
дейін) онтогенетикалық кезең болып табылады. Жеткіншектік кезең-баланың
өзімен және қоршағандармен ішкі қақтығыстардан, сәтсіздіктер мен
жетістіктер арқылы жасөспірімдік кезең табалдырығына жақындайтын, 14-15 жас
аралығын қамтитын, бала дамуындағы ең қысқа астрономиялық кезеңі (Овчарова
Р.В.). Жеткіншектік кезең-ол мәдениетке кіріге даму кезеңі (Э.Шпрангер).
Бұл жас кезеңнің негізгі ерекшелігі дамудың барлық жақтарын қамтитын
шұғыл, сапалық өзгерістер. Анатомиялық және физиологиялық қайта құрылу
фонында психологиялық дағдарыс өтетін жасерекшелік кезең. Өсу гормондары
мен жыныс гормондарының белсенденуі мен күрделі өзара әрекеттесуі қарқынды
денелік және физиологиялық дамуды туғызады.
Баланың бойы мен салмағы ұлғаяды, ұл балаларда бойдың өсу шыңы 13
жастан бастап 15 жасқа дейін, кейде 17 жасқа дейін созылады. Қыз балаларда
бойдың өсу шыңы екі жас ерте басталады (кейінгі баяу өсім тағы бірнеше
жыл жалғасуы мүмкін).
Атақты педагог А.П. Краковский жас арасы бір-ақ жас кіші мектеп
оқушылары мен кіші жеткіншектердің мінез-құлқының ерекшеліктерін салыстыра
отырып, жеткіншектердің өздерінен кіші оқушыларға қарағанды 6 есе жиі
қырсықтықты танытып, 9 есе көп өздерінің кемшіліктерімен мақтанады, 10 есе
жиі өздерін ата-аналарына қарсы қояды. Жалпы жеткіншектердің бастауыш
сынып оқушыларына қарағанда мотивацияланбаған теріс қылықтары 42 есе жиі
байқалады [22].
Американдық зерттеушілер Роберт және Джин Байярд ата-аналармен
сандаған әңгімелер барысында 65 пунктен тұратын жеткіншек мінез-құлқындағы
толғандыратын мәселелерді бөліп көрсеткен [1].
Ең бастысы көзге түсетіні-мінез-құлықтың шұғыл бұзылуы. Ол
негативизмде (басқа біреудің еркіне қарсы жүруге тырысу), қыңырлықта, өзін
ересектерге қарсы қоюмен т.б. көрініс береді.
Жетіншектік мінез-құлықтың тағы бір ерекшелігі ұмтылыстар қарама-
қайшылығы және тұрақсыз мінез-құлық. Бұл көзқараспен психикалық
дискомфортпен көрініс беретін (қорқыныш, жалғыздық сезімдері, т.б.)
жеткіншектің эмоциялық жағдайлардың қайшылықтарымен байланысты.
А.Е. Личко көзқарасы бойынша, жеткіншектің спецификалық реакциясы
ретінде құрдастармен топтасуды бөліп көрсетеді.
Сонымен қатар жеткіншектер мінез-құлқындағы акцентуацияны ескеру
қажет [1].
Берілген даму кезеңі дағдарыстық болып сипатталғанмен, бұл кезең әр
түрлі болып өтуі мүмкін. Дағдарыс сипаты мен мазмұны жеткіншек дамуының
әлеуметтік жағдайын анықтайтын қарама-қайшылықтарына байланысты.
Жеткіншектің мінез-құлқы мен тұлғасындағы бұндай күрделі өзгерістер
Р.Хавигуртпен түсіндірілген даму мақсаттарымен шартталады . Оларға: 1)
жеткіншектің өзінің денелік жағдайдың өзгеруіне бейімделуі, өз денесін
қабылдау мен оны тиімді етіп қолдануы; 2) әлеуметтік шартталған ересектік
ролге жетуі; 3) қарама-қарсы жыныс өкілдерімен жетілген қарым-қатынастардың
дамуы, 4) интеллектуалды қабілеттердің дамуы; 5) мінез-құлық құрылатын
құндылықтар кешенін құрылуы; 6) әлеуметтік жауапкершілікті мамандықты
таңдау; 7) мамандықты таңдау мен кәсіби іс -әрекетке дайындық; 8)
экономикалық тәуелсіздікке қол жеткізу; 9) некеге және отбасын құруға
дайындалу [36]. Бұл тізім Д.И. Фельдштейн ойынша эклектикалық сипатқа ие
болғанмен, жеткіншектік кезеңде негізгі даму сфераларын бөліп көрсетуге
мүмкіндік береді. Ол –жеткіншектің жыныстық, танымдық және әлеуметтік
дамуы.
Жеткіншектік кезеңді қарастыруда ерекше орынды Э. Шпрангердің
теориясы алады, ол бойынша, индивидтің ішкі әлемі қандай да болмасын табиғи
немесе әлеуметтік себептерге сай келмейді. Ол жеткіншектік кезеңді баланы
жас кезінде қарастырды, қыздар арасында 13-19 жас аралығы және ұлдар
арасында 14-22 жас аралығы шектеулерін анықтаған.
Осы жастың 1-ші фазасы-өзіндік жеткіншектік кезең 14-17 жас
аралығындағы жаспен шектеледі. Бұл фаза балалық тәуеділіктен босануға
талпынумен байланысты дағдарыспен сипатталады. Берілген жастың жаңа
құрылымдары ретінде Менің ашылуы, рефлексияның пайда болуы, өзінің
ерекшелігінің пайда болуы, өзінің өзгешелігін тануы болып табылады.
Шпрангердің теориялық жағдайларыг Ш. Бюллер нақтылаған. Ол баланық жаста
екі фазаны бөліп көрсетеді: жағымды және жағымсыз. жеткіншектік этап
жағымсыз фазаға қатысты. Оған тән сипаттар-қобалжу, тітіркендіргіштік,
мақсатсыз, бунт, өзбетіншелікке талпыну. Қзыдарда бұл фаза Ш. Бюллер
бойынша 11-13 жас, ұлдарда 14-16 жас аралығы деп көрсеткен [44].
Жеткіншек өзінің есеюіне орай мінезі мен өзін қоғамда көру ерекшеліктері,
қоғамды қабылдауы, қоғамның байланыстарының иерархиясы өзгереді, сондай-ақ,
оның қоғамдық қабілеттігіне деген сәйкестіліктерінің мотивтері мен деңгейі
де өзгеріске ұшырайды.
Дамудың биологиялық моделіне бағытталған белгілі американ психологы
А.Гезелл жеткіншектік кезеңді, яғни ересектікке ауысу, 11 жастан 21-ге
дейін алады. 11 жаста бала импульсивті болады, негативизм, көңіл-күйінің
өзгергіштігі, ата-аналармен келіспеушіліктер болады. 12 жастан
турбулентілік өтеді, әлемге деген қатынасы неғұрлым позитивті бола
бастайды, жеткіншектіктің отбасыдан автономдылығы артады. Осы жастың
негізгі белгілері: ақыл парасаттық, шыдамдылық және әзіл, жеткіншек өзінің
инициативасын білдіреді, сырт бітіміне және қарама-қарсы жыныс өкілдеріне
көңіл бөле бастайды.
13 жастың жетекші қасиеті-ішкі әлеміне қарай бет бұру, жеткіншектік
неғұрлым интровертті бола бастайды; өзіне деген сыни көзқарас және оған
деген сезімталдық; ата-анасына сын көзбен қарайды, досқа неғұрлым таңдамалы
келеді.
14 жаста интроверсия экстроверсиямен ауысады, жеткіншектік
экспансивті, энеогиялы қарым-қатынасшыл, өзіне сенімділігі өседі; өзін
басқалармен талқылаңғанды , салыстырғанды жақсы көреді.
15 жастың маңыздылығын бір жүйеде беруге болмайды, себебі жеке
айырмашылықтар тез өсе түседі. Бұл жеткіншектің жаңа құрылымдары-
тәуелсіздік рухының жоғарлауы, сырттай бақылаудан құтылу, өзін-өзі
бақылаумен және өзін-өзі бақылаумен және өзін-өзі тәрбиелеудің басымен
сәйкестенеді. Мұның барлығы жеткіншектің жағымсыз қылықтарға деген
сезімталдығын жоғарлата түседі.
16 жаста қайтадан тепе-теңдік орнайды; ішкі өзбетіншелік, эмоционалды
теңдік, қарым-қатынасшылдық, болашаққа талпыныс айтарлықтай артады.(
(Формирование личности старшеклассника .
Д.И. Фельдштейн жеткіншектіе кезеңді үш кезеңге бөледі:10-11 жас
аралығы , 12-13 жас және 14-15 жас аралықтарын қарастырады. Ол бойынша
бірінші кезеңге, яғни 10-11 жасқа тән бойларында жетіспеушіліктер көп.
Бақаша айтқанда , бұл жастағыларға жағымсыз эмоционалды фон тән. Мұнда олар
әлі де өз қылықтары мен жеке адамдық сапалар арасындағы байланысты орната
алмайды, алайда бұл жаста оларда талдау қабілеті жинақтала бастайды, өзіне
бір шама сыни қатынас дамиды.
Жеткіншектік кезеңнің 12-13 жасында өзін жалпы қабылдауымен қатар
баланың қоршаған ортасына , ең алдымен өз құрбыларының бағалауларына
тәуелді болып келеді. Сонымен қатар, жеткіншектің өзіне сыни қатынасы,
өзіне көңілі толмау күйзелісі өзін сыйлаудағы қажеттіліктің жүзеге асуымен,
жалпы айтқанда, өзіне жеке адам ретіндегі жағымды қатынаспен толықтыра
тқседі. Бұл кезеңде жетекші орынды өзінің мінез қырларын және адамдармен
өзара қатынасының ерекшеліктерін қарастыра алады. Мұнда жеткіншектің өзін-
өзі тәрбиелеуі үшін айтарлықтай ынталандырушы күш ретінде көрінетін жеке
адамның рефлексиясының дамуында ерекше өзгеріс болады. Осы жас аралығы
баланың өзін қоғамдық қатынастар жүйесінде сезінуі, өзін қоғамдық мағынасы
субъект ретінде сезінуінің қалыптасуымен сипатталады.
Жеткіншектік кезеңнің 14-15 жас аралығында оперативті өзіндік
бағалау пайда болады, яғни, жеткіншектің өзіне қатынасын қазіргі кезде де
анықтайды. Бұл өзіндік бағалау жеткіншектің өзінің жеке адамдық
ерекшелігін, мінез-құлықтарының түрлерін оның өзіне жеке адамның идеалды
формасы ретінде көрінетін белгілі бір нормалармен салыстыруға негізделеді.
Жеке адамдық рефлексиясының маңызды ерекшелігі бұл жаста баланың өз
жеке адамдық ерекшеліктеріне деген қатынасының сыншылдығы болып табылады.
Сонымен қатар, өзінің мүмкіншілігін пайдалануға талпыну, өзін көрсету-мұның
барлығы өзінің әлеуметтік қатыстығын сезінуге, затың тәжірибелік іс-әрекет
дамуының белсенді жолдары мен шынайы түрлерін іздеуге әкеледі [27].
Бұл кезде атап өткенде жеткіншектің санасында үлкен өзгерістер өтеді.
Жеткіншек осы кезден бастап өз-өзіне үлкен көңіл бөледі. Ол жиі-жиі
өз-өзіне мен кіммін?, менің алдағы мақсатым қандай? деген сұрақтараға
ойлана бастайды. Былайша айтқанда жеткіншек сана-сезімінде үлкен өзгерістер
болады.Бұл өзгерістер өзін-өзі танумен тығыз байланысты болып келеді. Әрбір
жеке адамда өз-өзін тану процесі бір жағынан жалпы оның жеке
ерекшеліктерінен, ал екінші жағынан, өзін-өзі тану ерекше жеке даралығына
тәуелді. Атап өтсек [17], тұлғаның өзінің ішкі әлеміне бет бұруының
деңгейіне , жеке адамның рефлексиясымен өзін-өзі тану мұқтаждығының даму
деңгейіне байланысты. Жеткіншектік ез бұл тұлғаның даму барысындағы екінші
дағдарыстық кезең дәл осы кезде кәсіби өзін-өзі тануының дамуыөте маңызды.
Осы кезеңнің ең негізгі психологиялық көрінуі бұл өзінің ішкі әлемін ашу.
Бұның бір шеті жеке адамның өзінің ерекшеліктерін сезініп, оларды кәсіби
ниеттермен келістіру. Жеткіншек үшін сыртқы әлем субъективті кәсіби
мүмкіншілігінің тек қана бір жағы, бұны ол өзінің кәсіби ниет,
мүмкіншіліктерімен түйіндейді. Оларды іске асыру сапасы мен сезінуі адамның
бүкіл ксіби жолын бағыттайды.
Сана-сезімнің қалыптасуындағы ең негізгі психологиялық процесс
тыңғылықты анализді Э.Эриксон береді [47]. Өзінің Балалық шақ пен қоғам
деген кітабында ол адам өмірін психоәлеуметтік даму бойынша сегіз сатыға
бөледі. Өзіндік идентификациясының дамуы бесінші сатыға өтеді, бұл саты 12
мен 19 жас аралығында кездеседі. Осы кезде жеткіншек осы уақытқа дейін өзі
туралы жиналған білімнің бәрін қосады және осы Мен деген бейнелерді
өзіндік анықталуға біріктіреді. Жеткіншектің өзіндік анықталуға жете алмауы
өзін-өзі анықтау (кризис самоидентификации) дағдарысына алып келеді. Бұл
дағдарыс кәсіби таңдаудың қиыншылықтарына кезіктіреді. Дұрыс таңдау жасау
үшін адам өзін-өзі түсіну керек. Сонымен қатар өзін қай салада іске
асыруының бағалауы негізделген болуы керек.
Осы жаста алдыңғы шаққа Мен қасиеттерінің ішінен ақыл-ой
қабілеттері, ерік пен моральды сапалар көрінеді және бұл қасиеттерден
кәсіби іс-әркекеттердің сәттілігі және басқалармен қатынас тәуелді.
Тұлғаның жеке дара психологиялық ерекшеліктері және оларды ұғыну, кәсіби
танудың дамуының негізгі шарты болып табылады [16].
Жеткіншектік кезең өзінің өмірлік әрекетіндегі қарама-қайшылық
мәселе сипаттамаларын ұғыну, өзінің өміріндегі мәселелік сапаны бойына
сіңіру үшін өте синсетивті кезең болып келеді. Осының арқасында адамның
рефлексия қабілеттері дамиды. Рефлексия бұл өзін-өзі терең танудың үздіксіз
жолы, жеке адамның өз өмірінің белсенді субъектісі ретінде тану. Бұндай
тану адамның өзін-өзі дамыту және өзін-өзі жетілдіруге алып келеді.
Неғұрлым әр түрлі позицияларды бағаласа соғұрлым адамның өзін-өзі тануы
кеңейеді және байи түседі және соғұрлым қалыптасқан жағдайды дұрыс бағалап,
дұрыс белсенділік жолына түседі.
Жалпы білім беретін мектепте дамуында кемістігі бар балалар
категориясына интеллектуалды, көру, есту, қимыл сфераларындағы айқын
ауытқушылық байқалмайтын түрлі әлеуметтік себептерден білім беру
бағдарламаларын игеруде тұрақты қиындықтары бар балалар жатады. Бұндай
балалардың көпшілігінде ПМПК-нің психикалық дамуында кідірісі бар деген
диагнозы қойылған.
Балалық шақта психикалық даму қарқынының баяулауы психикалық дамымай
қалуға қарағанда жиі кездеседі. Әдетте психикалық дамудың кідірісі
балалардың мектеп жасына дейінгі кезеңнің соңында ғана анықталады.
Психикалық дамудың кідірлеуінің белгілері:а) жалпы білім қорының төмендігі;
б) елестердің (түсініктердің) шектеулігінде; в) әлсіз интеллектуалды
бағыттылығында.
Психикалық дамудың кідірісі әр түрлі балалардың психикалық,
психологиялық және физиологиялық іс-әрекеттің түрлі компоненттері
зақымданған күрделі ауытқу.
Психикалық дамудың кідірісі бала дамуының шекаралық формасына
жатады. Бұнда түрлі психикалық қызметтердің қалыптасуында жүйесіздік,
психикалық қызметтердің зақымдалу мен дамымай қалудың үйлесуі
кездеседі.Сонымен қоса, зақым тереңдігі немесе жетілмеудің деңгейі әр түрлі
болуы мүмкін.
Психикалық қызметтердің бұзылуы бала тұлғасы мен мінез-құлқының
инфантильділігімен қатар келуі мүмкін.
Психикалық дамудың кідірісінің себептері.
1. Биологиялық:
• Аяқ ауырлығының патологиясы (ауыре токсикоздар, инфекцилар,
интоксикациялар мен зақымдар);
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz