Зороастризм және қазақ халқының наным-сенімдері
КІРІСПЕ 3
I
1.1
1.2 ЗОРОАСТРИЗМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ 11
Зороастризмнің пайда болуы және ерекшеліктері 11
Авеста . Зороастризмнің киелі кітабы 21
II
2.1
2.2
ЗОРОАСТРИЗМ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ НАНЫМ.СЕНІМДЕРІ 33
Қазақ халқының исламға дейінгі діни наным.сенімдері 33
Қазақ халқының дүниетанымындағы Зороастризмнің орны 45
III
3.1
3.2 ЗОРОСТРИЗМНІҢ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ МЕРЕКЕСІНДЕГІ КӨРІНІСІ 54
Наурыз тойының шығу тарихы және мәні 54
Қазақ салт.дәстүріндегі наурыздың тойлануы 63
ҚОРЫТЫНДЫ 81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 84
I
1.1
1.2 ЗОРОАСТРИЗМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ 11
Зороастризмнің пайда болуы және ерекшеліктері 11
Авеста . Зороастризмнің киелі кітабы 21
II
2.1
2.2
ЗОРОАСТРИЗМ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ НАНЫМ.СЕНІМДЕРІ 33
Қазақ халқының исламға дейінгі діни наным.сенімдері 33
Қазақ халқының дүниетанымындағы Зороастризмнің орны 45
III
3.1
3.2 ЗОРОСТРИЗМНІҢ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ МЕРЕКЕСІНДЕГІ КӨРІНІСІ 54
Наурыз тойының шығу тарихы және мәні 54
Қазақ салт.дәстүріндегі наурыздың тойлануы 63
ҚОРЫТЫНДЫ 81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 84
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Диссертация Зороастризм және қазақ халқының наным-сенімдерін зерттеуге арналған. Оның ішінде Зороастризмнің қалыптасуы, қазақ халқының наным-сенімдері мен дүниетанымы қарастырылады.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда кең байтақ Еуразия алқабын бізге мұра етіп қалдырған бабаларымыздың мол дүниетанымға толы ілім-білімі мен мәдени құндылықтарының сырын ашуда этнология ғылымының алдында тұрған өзекті мәселелердің бірі. Аталған проблемалар жалпы түркі жұртына ортақ мұра. Бұл мәселенің маңызды екендігін елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің мынадай сөздерімен айқындап бергендей: «Біздің кіндігіміз жеті атамызбен ғана жалғасып жатқан жоқ, онан арғы Үнді мен Ніл, Еділ мен Дон жағалауларына қазақ даласының рухын жеткізген бабаларымызбен жалғасып жатыр. Осынау қанатын кең жайып, жанарын алысқа салатын қазақ рухы әзірше өз деңгейінде парақталмай келеді. Арийлер деген атпен ұлы мәдениеттер жасап, ұлы мемлекеттеп құру үшін бір кезде Үндістанға қарай бет алған тайпалар... «Авестада» айтылатын арий, тур, дах және дайлардың тікелей ұрпақтары болып табылады» [1, 24 –77 б.]. Демек, өркениеттің шыңына шыққан түркі халықтарының мұрасы қазіргі таңда кімді болса да қызықтырмай қоймасы анық.
Қазіргі жаһандану мен интеграциялық қоғамда рухани дүниетанымымыз бен мәдениетіміздің ерекшелігін көрсетіп, оны толықтай дәйектер негізінде жариялау мәселелері де туындап тұр. Сол мұралардың негізі – халықтық дүниетаным негізінде жатыр. Сандаған ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ халқының дүниетанымы табиғатпен етене өмір сүруінің нәтижесі болды.
Әлемдік мәдениеттің үшінші мыңжылдыққа енуі барысында өткен тарихи-мәдени жолды зерделеп, болашақты болжау заңды. Ұлттық сана мен тарихи жады үшін өткен кезеңдердің маңызы мен мәні өте зор, өйткені өткенді сана талқысынан, ой таразысынан өткізбейінше, болашақты анық бағдарлау мүмкін емес. Халықтың алға болуы тек саяси-экономикалық ахуалға ғана емес, оның руханилығына да тікелей байланысты. Осы орайда Гегельдің рухы оянбаған халық тарих көшінен шет қалады деген ойына назар аударған жөн. Ұлттық рух дегеніміз сайып келгенде оның өзіндік санасы, тарихи жады. Империялық отарлық саясат халықты осы жадыдан айырып, өзіндік санасын уландырып келді. Еркін ойды алқымынан алып, тұншықтырып келген тоталитарлық жүйе ыдыраған соң, жан-жағымызға қарап, оң-солымызды аңғарып, ұмытқанымызды еске алып, жоғалтқанымызды табуға ұмтылып тарих қойнауларына үңілу уақыт талабы, тарихи қажеттілік. Тоталитарлық саяси жүйенің ауыр зардаптарының бірі – халықты дүниетамынынан айыру, оны мәңгүрт, алып механизмнің тетіктеріне айналдыру болды. Халықтың ғасырлар бойы қалыптастырған салт-дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, діни наным-сенімдері ескінің сарқыншағы саналып, одан арылу болашақтың даңғыл жолына түсудің бірден бір жолы деп табылып, ескіден арылу қажеттігі ұранға айналды.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда кең байтақ Еуразия алқабын бізге мұра етіп қалдырған бабаларымыздың мол дүниетанымға толы ілім-білімі мен мәдени құндылықтарының сырын ашуда этнология ғылымының алдында тұрған өзекті мәселелердің бірі. Аталған проблемалар жалпы түркі жұртына ортақ мұра. Бұл мәселенің маңызды екендігін елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің мынадай сөздерімен айқындап бергендей: «Біздің кіндігіміз жеті атамызбен ғана жалғасып жатқан жоқ, онан арғы Үнді мен Ніл, Еділ мен Дон жағалауларына қазақ даласының рухын жеткізген бабаларымызбен жалғасып жатыр. Осынау қанатын кең жайып, жанарын алысқа салатын қазақ рухы әзірше өз деңгейінде парақталмай келеді. Арийлер деген атпен ұлы мәдениеттер жасап, ұлы мемлекеттеп құру үшін бір кезде Үндістанға қарай бет алған тайпалар... «Авестада» айтылатын арий, тур, дах және дайлардың тікелей ұрпақтары болып табылады» [1, 24 –77 б.]. Демек, өркениеттің шыңына шыққан түркі халықтарының мұрасы қазіргі таңда кімді болса да қызықтырмай қоймасы анық.
Қазіргі жаһандану мен интеграциялық қоғамда рухани дүниетанымымыз бен мәдениетіміздің ерекшелігін көрсетіп, оны толықтай дәйектер негізінде жариялау мәселелері де туындап тұр. Сол мұралардың негізі – халықтық дүниетаным негізінде жатыр. Сандаған ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ халқының дүниетанымы табиғатпен етене өмір сүруінің нәтижесі болды.
Әлемдік мәдениеттің үшінші мыңжылдыққа енуі барысында өткен тарихи-мәдени жолды зерделеп, болашақты болжау заңды. Ұлттық сана мен тарихи жады үшін өткен кезеңдердің маңызы мен мәні өте зор, өйткені өткенді сана талқысынан, ой таразысынан өткізбейінше, болашақты анық бағдарлау мүмкін емес. Халықтың алға болуы тек саяси-экономикалық ахуалға ғана емес, оның руханилығына да тікелей байланысты. Осы орайда Гегельдің рухы оянбаған халық тарих көшінен шет қалады деген ойына назар аударған жөн. Ұлттық рух дегеніміз сайып келгенде оның өзіндік санасы, тарихи жады. Империялық отарлық саясат халықты осы жадыдан айырып, өзіндік санасын уландырып келді. Еркін ойды алқымынан алып, тұншықтырып келген тоталитарлық жүйе ыдыраған соң, жан-жағымызға қарап, оң-солымызды аңғарып, ұмытқанымызды еске алып, жоғалтқанымызды табуға ұмтылып тарих қойнауларына үңілу уақыт талабы, тарихи қажеттілік. Тоталитарлық саяси жүйенің ауыр зардаптарының бірі – халықты дүниетамынынан айыру, оны мәңгүрт, алып механизмнің тетіктеріне айналдыру болды. Халықтың ғасырлар бойы қалыптастырған салт-дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, діни наным-сенімдері ескінің сарқыншағы саналып, одан арылу болашақтың даңғыл жолына түсудің бірден бір жолы деп табылып, ескіден арылу қажеттігі ұранға айналды.
1. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. – 296 б.
2. Бертельс Е.Э. Отрывки из Авесты // Восток: журнал литературы, науки и искусства. Книга четвертая. – М. –Л., 1924.
3. Брагинский И.С. Авеста. // Авеста в русских переводах (1861-1996). Сост., общ. ред., примеч., справочн. раздел. И.В. Рака. Изд. 2 – е., исправл.. – СПб.: Журнал «Нева», 1998. – С. 22– 66.
4. Абаев В.И. Два зороастризма в Иране // Вестник Древней Истории. – 1990. – №4. – С. 198– 207.
5. Грантовский Э.А. Ранняя история иранских племен Передней Азии. –М.: Наука, 1970. – 393 с.
6. Стеблин–Каменский И.М. Проповедь Заратуштры. // История Востока. Т.1. – М.: Изд фирмы «Восточ. лит.» РАН, 2000. – С. 587–590.
7. Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. – М.: Изд.-во вост.лит., 1962. – 322 с.
8. Струве В.В. Родина зороастризма // Советское востоковедение. – T.V. 1948. – C. 125–143.
9. Дорошенко Е.А. Зороастрийцы в Иране (Историко-этнографический очерк). – М.: Наука, 1982. – 133 с.
10. Бойс М. Зороастрийцы. Верования и обычаи. 3-е изд. – СПб., 1994. – 278 с.
11. Лелеков Л.А. Заратуштра. // Мифы народов мира// – Т. 1 – С. 460– 461.
12. Авеста. – СПб: Журнал «Нева», «Летний Сад», 1998. – С 477.
13. Рак И.В. Мифы древнего и раннесредневекового Ирана / И.В.Рак. – СПб – Москва.Нева Летний Сад, 1998. – 559 c.
14. Авеста. Избранные гимны. Перевод с авестийской И.Стеблин-Каменского. – М. «Дружба народов», 1993. – 205 c.
15. Васильев Л.С. История религий Востока. – М. «Высшая школа», 1988. – 415 с.
16. Қараманұлы Қ. Тәңірге тағзым. – Алматы. Ана тілі, 1996. – 40 б.
17. Косиченко А.Г., Нысанбаев А.Н., Кенисарин Д.А., Мельник Е.В. Ислам и христианство: возможности духовной консолидации народов Казахстана. – Алматы. Арыс, 2001 – 195 с.
18. Тимошинов В.И. Культурология: Казахстан – Евразия – Восток – Запад. – Алматы. Ниса, 1997. – 336 с.
19. Қасымжанов А.Х., Қасымжанова С.А. Духовное наследие казахского народа. – Алма-Ата: РИК,1991. – 89с.
20. Орынбеков М.С. Ежелгі қазақтың дүниетанымы. – Алматы: Ғылым, 1996. – 163 б.
21. Затов Қ.А. Зороастризм және мәдениеттер диалогы. 24.00.02. мамандығы философия ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін қорғалған диссертацияның авторефераты. – Алматы. 10 қыркүйек, 1998 ж. – 33 б.
22. Акишев К.А. Искусство и мифология саков. – Алма-Ата. Наука, 1989. –176с.
23. Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. – Алматы. Ғылым, 1999 – 198 б.
24. – Оспанов С.И. Арғытектану негіздері: тәңірлік пен жаратуштралық ілімді зерттеудің ғылыми-практикалық мәселелері. – Алматы. Арыс, 2009. – 543 б.
25. Шәлекенов-Баласағұни У.Х. Орталық Азиядағы ариилердің өркениеті. – Алматы, Қазақ университеті, 2011. – 258 б.
26. Аханов Б. Дін және еркін ойшылдық. – Алматы. «Қазақ университеті», 1993. – 130 б.
27. Источниковедение истории Древнего Востока. – М. «Высшая школа», 1984. – 392 с.
28. Шубаева У.К. Зороастризмнің ұлттық менталитетте алатын орны. // ҚазҰУ хабаршысы. Философия сериясы. – Алматы, 2007. – №3(29). – 182-185 б.
29. Байбатша Ә. Қазақ даласының ежелгі тарихы. – Алматы: Санат, 1998. – 192 б.
30. Дрезден М. Мифология Древнего Мира. – М. Прогресс, 1977. – 413 с.
31. Ақатаев С.Н. Мировоззренческий синкретизм казахов. – Изд-во: Алматы, 1994.-155с.
32. Райсов Қ.Д. Зороастризм дүниетанымындағы уақыт түсінігі // ҚазҰУ Хабаршысы. Философия, политология және мәдениеттану сериясы. – 2004. – № 1(21). – 69–72 б.
33. Еңсегенұлы Т. «Авеста» түркілерге ортақ мұра. // Зерде. – 2002. – №8–10. – 24–27 б.
34. Еңсегенұлы Т. Түп-төркін қайда? // Қазақ батырлары. – 2001. – №6. – 14-15 б.
35. Еңсегенұлы Т. «Авестаның» Отаны. // Парасат. – 2001. – №11. – 10-11 б.
36. Орынбеков М.С. Верования древнего Казахстана. – Алматы. ИРК, 1997. – 154 с.
37. Бонгард-Левин Г.М, Грантовский Э.А. От Скифии до Индии. – М. Мысль, 1983. – 206 с.
38. Ғабитов М. Мәдениеттану. – Алматы, 2002. – 408 б.
39. Жолдасбаев С.Ж. Ежелгі және орта ғасырлардағы Қазақстан. – Алматы. Ғылым 1995. – 175 б.
40. Есім Ғ. Абай Хакім // Егемен Қазақстан. – 2005. 13-наурыз.
41. Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Гильома де Рубрука. Серия: Путешествия. Открытия. Приключения. – Алматы: Гылым, 1993. – 248 с.
42. Батрольд В.В. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии // Соч., Т.5. – М., 1968. – 759 с.
43. Ақатаев С. Күн мен көлеңке. Ғылыми – танымдық аңсар. – Алматы: Жалын, 1990. – 239 б.
44. Мифологический словаръ. – М.: Сов. энциклопедия, 1990. – 672 с.
45. Қасабеков А., Алтаев Ж. Қазақ философиясы. – Алматы. Ер – Дәулет, 1996. – 184 б.
46. Кумеков Б.Е. Косударство кимаков IX – XI вв. по арабским источникам. Алма – Ата. Наука, 1972. – 156 с.
47. Илгидаева С.М. Көне түркілердің діни көзқарастарының эволюциясы. // ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. – 2002. – № 4(27). – 83–85 б.
48. Ежелгі дүние тарихы. І бөлім. – А. Ғылым, 1976. – 556 б.
49. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Т. 1. – Алматы: КСЭ, 1984. – 430 с.
50. Айтқазин Т.Қ. Идеялар мен мұраттар. – Алматы. Білім, 1990. – 320 б.
51. Қараманұлы Қ. Тәңірге тағзым. – Алматы. Ана тілі, 1996. – 40 б.
52. Гумилев Л.Н. Көне түріктер. – Алматы. Білім, 1994. – 480 б.
53. Бакина Н.С. История кулътуры тюрков. – Алматы,Білім, 1998. – 138 с.
54. Орынбеков М.С. История философской и общественной мысли Казахстана. – Алматы: Институт развития Казахстана, 1997. – 161 с.
55. Тарақты А. Ауызша тарихнама // Қазақ. – Алматы. Білім, 1994. – 176 б.
56. Кляшторный С.Г., Султанов Г.И. Казахстан летопись трех тысячелетий. – Алматы. Рауан, – 1992. – 374 с.
57. Ежелгі көшпелілер дүниетанымы. Жиырма томдық. І том. – Астана. Аударма, 2005. – 496 б.
58. Курбанов Г. Зороастрийские культы и обряды. // Азия и Африка сегодня. – 2000. – №6. – 50-56 с.
59. Қыраубай А. «Қазақ мифологиясы және Авеста». // Жұлдыз, – 1996. – №2.
60. Кенжеахметов С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Алмат. Рауан 1994. – 82 б.
61. Ахмадиев Ж. Наурыздын өз батасы бар // Қазақ әдебиеті. – 1996. – № 12.
62. Байтұрсынұлы А. Наурыз // Қош келдің Наурыз. – Алматы, 1993. – 170 б.
63. Дулатов М. Қош келдің Наурыз! // Дулатов М. Шығармалары. – Алматы, 1991. – 278 б.
64. Қожа Әли Термизи. Наурызнама // Қазақ әдебиеті. – 1996. – №12.
65. Мүрсәлім Б. Наурыз // Парасат. – 2002. – № 3. – 48-49 б.
66. Өмірзақов Т.М., Ислямов О.Е. Наурыз // Қазақтын әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі жөне бүгіні. Мақалалар жинағы. – Алматы, 2001. – 184 б.
67. Шәкәрім. Наурыз // Қош келдің, Наурыз! – Алматы, 1993. – 137 б.
68. Қаралұлы А. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі. –Алматы, 1997. – 368 б.
69. Қазақтың көне тарихы. /Дайындаған М.Қани. – Алтаты, 1993. – 350 б.
70. Басилов Б.Н. Культ святых ав исламе. – Москва, 1970. – 275 с.
71. Әуезов М. Сыршылдык салт-өлеңдер // Әуезов М. Шығармалар жинағы. Т. 16. – Алматы, 1978.
72. Байтанаев Б.А. Диваев А.А. – Очерк жизни и деятельности. – Шымкент-Алматы, 2004. – 260 с.
73. Сабитов Н. Мектебы и медресе у казахов. – Алма-Ата, 1950. 50 с.
74. Султангалиева К. Ислам в Казахстане: история, этничность и общество. – Алматы, 1998. – 241 с.
75. Қыдыралин Ұ., Төлепбергени Т. Халық қағидаларының орны. // Ұлт тағылымы. – 1998. – № 1.
2. Бертельс Е.Э. Отрывки из Авесты // Восток: журнал литературы, науки и искусства. Книга четвертая. – М. –Л., 1924.
3. Брагинский И.С. Авеста. // Авеста в русских переводах (1861-1996). Сост., общ. ред., примеч., справочн. раздел. И.В. Рака. Изд. 2 – е., исправл.. – СПб.: Журнал «Нева», 1998. – С. 22– 66.
4. Абаев В.И. Два зороастризма в Иране // Вестник Древней Истории. – 1990. – №4. – С. 198– 207.
5. Грантовский Э.А. Ранняя история иранских племен Передней Азии. –М.: Наука, 1970. – 393 с.
6. Стеблин–Каменский И.М. Проповедь Заратуштры. // История Востока. Т.1. – М.: Изд фирмы «Восточ. лит.» РАН, 2000. – С. 587–590.
7. Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. – М.: Изд.-во вост.лит., 1962. – 322 с.
8. Струве В.В. Родина зороастризма // Советское востоковедение. – T.V. 1948. – C. 125–143.
9. Дорошенко Е.А. Зороастрийцы в Иране (Историко-этнографический очерк). – М.: Наука, 1982. – 133 с.
10. Бойс М. Зороастрийцы. Верования и обычаи. 3-е изд. – СПб., 1994. – 278 с.
11. Лелеков Л.А. Заратуштра. // Мифы народов мира// – Т. 1 – С. 460– 461.
12. Авеста. – СПб: Журнал «Нева», «Летний Сад», 1998. – С 477.
13. Рак И.В. Мифы древнего и раннесредневекового Ирана / И.В.Рак. – СПб – Москва.Нева Летний Сад, 1998. – 559 c.
14. Авеста. Избранные гимны. Перевод с авестийской И.Стеблин-Каменского. – М. «Дружба народов», 1993. – 205 c.
15. Васильев Л.С. История религий Востока. – М. «Высшая школа», 1988. – 415 с.
16. Қараманұлы Қ. Тәңірге тағзым. – Алматы. Ана тілі, 1996. – 40 б.
17. Косиченко А.Г., Нысанбаев А.Н., Кенисарин Д.А., Мельник Е.В. Ислам и христианство: возможности духовной консолидации народов Казахстана. – Алматы. Арыс, 2001 – 195 с.
18. Тимошинов В.И. Культурология: Казахстан – Евразия – Восток – Запад. – Алматы. Ниса, 1997. – 336 с.
19. Қасымжанов А.Х., Қасымжанова С.А. Духовное наследие казахского народа. – Алма-Ата: РИК,1991. – 89с.
20. Орынбеков М.С. Ежелгі қазақтың дүниетанымы. – Алматы: Ғылым, 1996. – 163 б.
21. Затов Қ.А. Зороастризм және мәдениеттер диалогы. 24.00.02. мамандығы философия ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін қорғалған диссертацияның авторефераты. – Алматы. 10 қыркүйек, 1998 ж. – 33 б.
22. Акишев К.А. Искусство и мифология саков. – Алма-Ата. Наука, 1989. –176с.
23. Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. – Алматы. Ғылым, 1999 – 198 б.
24. – Оспанов С.И. Арғытектану негіздері: тәңірлік пен жаратуштралық ілімді зерттеудің ғылыми-практикалық мәселелері. – Алматы. Арыс, 2009. – 543 б.
25. Шәлекенов-Баласағұни У.Х. Орталық Азиядағы ариилердің өркениеті. – Алматы, Қазақ университеті, 2011. – 258 б.
26. Аханов Б. Дін және еркін ойшылдық. – Алматы. «Қазақ университеті», 1993. – 130 б.
27. Источниковедение истории Древнего Востока. – М. «Высшая школа», 1984. – 392 с.
28. Шубаева У.К. Зороастризмнің ұлттық менталитетте алатын орны. // ҚазҰУ хабаршысы. Философия сериясы. – Алматы, 2007. – №3(29). – 182-185 б.
29. Байбатша Ә. Қазақ даласының ежелгі тарихы. – Алматы: Санат, 1998. – 192 б.
30. Дрезден М. Мифология Древнего Мира. – М. Прогресс, 1977. – 413 с.
31. Ақатаев С.Н. Мировоззренческий синкретизм казахов. – Изд-во: Алматы, 1994.-155с.
32. Райсов Қ.Д. Зороастризм дүниетанымындағы уақыт түсінігі // ҚазҰУ Хабаршысы. Философия, политология және мәдениеттану сериясы. – 2004. – № 1(21). – 69–72 б.
33. Еңсегенұлы Т. «Авеста» түркілерге ортақ мұра. // Зерде. – 2002. – №8–10. – 24–27 б.
34. Еңсегенұлы Т. Түп-төркін қайда? // Қазақ батырлары. – 2001. – №6. – 14-15 б.
35. Еңсегенұлы Т. «Авестаның» Отаны. // Парасат. – 2001. – №11. – 10-11 б.
36. Орынбеков М.С. Верования древнего Казахстана. – Алматы. ИРК, 1997. – 154 с.
37. Бонгард-Левин Г.М, Грантовский Э.А. От Скифии до Индии. – М. Мысль, 1983. – 206 с.
38. Ғабитов М. Мәдениеттану. – Алматы, 2002. – 408 б.
39. Жолдасбаев С.Ж. Ежелгі және орта ғасырлардағы Қазақстан. – Алматы. Ғылым 1995. – 175 б.
40. Есім Ғ. Абай Хакім // Егемен Қазақстан. – 2005. 13-наурыз.
41. Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Гильома де Рубрука. Серия: Путешествия. Открытия. Приключения. – Алматы: Гылым, 1993. – 248 с.
42. Батрольд В.В. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии // Соч., Т.5. – М., 1968. – 759 с.
43. Ақатаев С. Күн мен көлеңке. Ғылыми – танымдық аңсар. – Алматы: Жалын, 1990. – 239 б.
44. Мифологический словаръ. – М.: Сов. энциклопедия, 1990. – 672 с.
45. Қасабеков А., Алтаев Ж. Қазақ философиясы. – Алматы. Ер – Дәулет, 1996. – 184 б.
46. Кумеков Б.Е. Косударство кимаков IX – XI вв. по арабским источникам. Алма – Ата. Наука, 1972. – 156 с.
47. Илгидаева С.М. Көне түркілердің діни көзқарастарының эволюциясы. // ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. – 2002. – № 4(27). – 83–85 б.
48. Ежелгі дүние тарихы. І бөлім. – А. Ғылым, 1976. – 556 б.
49. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Т. 1. – Алматы: КСЭ, 1984. – 430 с.
50. Айтқазин Т.Қ. Идеялар мен мұраттар. – Алматы. Білім, 1990. – 320 б.
51. Қараманұлы Қ. Тәңірге тағзым. – Алматы. Ана тілі, 1996. – 40 б.
52. Гумилев Л.Н. Көне түріктер. – Алматы. Білім, 1994. – 480 б.
53. Бакина Н.С. История кулътуры тюрков. – Алматы,Білім, 1998. – 138 с.
54. Орынбеков М.С. История философской и общественной мысли Казахстана. – Алматы: Институт развития Казахстана, 1997. – 161 с.
55. Тарақты А. Ауызша тарихнама // Қазақ. – Алматы. Білім, 1994. – 176 б.
56. Кляшторный С.Г., Султанов Г.И. Казахстан летопись трех тысячелетий. – Алматы. Рауан, – 1992. – 374 с.
57. Ежелгі көшпелілер дүниетанымы. Жиырма томдық. І том. – Астана. Аударма, 2005. – 496 б.
58. Курбанов Г. Зороастрийские культы и обряды. // Азия и Африка сегодня. – 2000. – №6. – 50-56 с.
59. Қыраубай А. «Қазақ мифологиясы және Авеста». // Жұлдыз, – 1996. – №2.
60. Кенжеахметов С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Алмат. Рауан 1994. – 82 б.
61. Ахмадиев Ж. Наурыздын өз батасы бар // Қазақ әдебиеті. – 1996. – № 12.
62. Байтұрсынұлы А. Наурыз // Қош келдің Наурыз. – Алматы, 1993. – 170 б.
63. Дулатов М. Қош келдің Наурыз! // Дулатов М. Шығармалары. – Алматы, 1991. – 278 б.
64. Қожа Әли Термизи. Наурызнама // Қазақ әдебиеті. – 1996. – №12.
65. Мүрсәлім Б. Наурыз // Парасат. – 2002. – № 3. – 48-49 б.
66. Өмірзақов Т.М., Ислямов О.Е. Наурыз // Қазақтын әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі жөне бүгіні. Мақалалар жинағы. – Алматы, 2001. – 184 б.
67. Шәкәрім. Наурыз // Қош келдің, Наурыз! – Алматы, 1993. – 137 б.
68. Қаралұлы А. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі. –Алматы, 1997. – 368 б.
69. Қазақтың көне тарихы. /Дайындаған М.Қани. – Алтаты, 1993. – 350 б.
70. Басилов Б.Н. Культ святых ав исламе. – Москва, 1970. – 275 с.
71. Әуезов М. Сыршылдык салт-өлеңдер // Әуезов М. Шығармалар жинағы. Т. 16. – Алматы, 1978.
72. Байтанаев Б.А. Диваев А.А. – Очерк жизни и деятельности. – Шымкент-Алматы, 2004. – 260 с.
73. Сабитов Н. Мектебы и медресе у казахов. – Алма-Ата, 1950. 50 с.
74. Султангалиева К. Ислам в Казахстане: история, этничность и общество. – Алматы, 1998. – 241 с.
75. Қыдыралин Ұ., Төлепбергени Т. Халық қағидаларының орны. // Ұлт тағылымы. – 1998. – № 1.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
3
I ЗОРОАСТРИЗМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 11
1.2 Зороастризмнің пайда болуы және ерекшеліктері
11
Авеста – Зороастризмнің киелі кітабы
21
II ЗОРОАСТРИЗМ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ НАНЫМ-СЕНІМДЕРІ
33
2.1 Қазақ халқының исламға дейінгі діни наным-сенімдері
2.2 33
Қазақ халқының дүниетанымындағы Зороастризмнің орны 45
III ЗОРОСТРИЗМНІҢ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ МЕРЕКЕСІНДЕГІ КӨРІНІСІ
54
3.1 Наурыз тойының шығу тарихы және мәні
3.2 54
Қазақ салт-дәстүріндегі наурыздың тойлануы
63
Қорытынды
81
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 84
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Диссертация Зороастризм және қазақ
халқының наным-сенімдерін зерттеуге арналған. Оның ішінде Зороастризмнің
қалыптасуы, қазақ халқының наным-сенімдері мен дүниетанымы қарастырылады.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда кең байтақ Еуразия алқабын бізге
мұра етіп қалдырған бабаларымыздың мол дүниетанымға толы ілім-білімі мен
мәдени құндылықтарының сырын ашуда этнология ғылымының алдында тұрған
өзекті мәселелердің бірі. Аталған проблемалар жалпы түркі жұртына ортақ
мұра. Бұл мәселенің маңызды екендігін елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің мынадай
сөздерімен айқындап бергендей: Біздің кіндігіміз жеті атамызбен ғана
жалғасып жатқан жоқ, онан арғы Үнді мен Ніл, Еділ мен Дон жағалауларына
қазақ даласының рухын жеткізген бабаларымызбен жалғасып жатыр. Осынау
қанатын кең жайып, жанарын алысқа салатын қазақ рухы әзірше өз деңгейінде
парақталмай келеді. Арийлер деген атпен ұлы мәдениеттер жасап, ұлы
мемлекеттеп құру үшін бір кезде Үндістанға қарай бет алған тайпалар...
Авестада айтылатын арий, тур, дах және дайлардың тікелей ұрпақтары болып
табылады [1, 24 –77 б.]. Демек, өркениеттің шыңына шыққан түркі
халықтарының мұрасы қазіргі таңда кімді болса да қызықтырмай қоймасы анық.
Қазіргі жаһандану мен интеграциялық қоғамда рухани дүниетанымымыз бен
мәдениетіміздің ерекшелігін көрсетіп, оны толықтай дәйектер негізінде
жариялау мәселелері де туындап тұр. Сол мұралардың негізі – халықтық
дүниетаным негізінде жатыр. Сандаған ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ
халқының дүниетанымы табиғатпен етене өмір сүруінің нәтижесі болды.
Әлемдік мәдениеттің үшінші мыңжылдыққа енуі барысында өткен тарихи-
мәдени жолды зерделеп, болашақты болжау заңды. Ұлттық сана мен тарихи жады
үшін өткен кезеңдердің маңызы мен мәні өте зор, өйткені өткенді сана
талқысынан, ой таразысынан өткізбейінше, болашақты анық бағдарлау мүмкін
емес. Халықтың алға болуы тек саяси-экономикалық ахуалға ғана емес, оның
руханилығына да тікелей байланысты. Осы орайда Гегельдің рухы оянбаған
халық тарих көшінен шет қалады деген ойына назар аударған жөн. Ұлттық рух
дегеніміз сайып келгенде оның өзіндік санасы, тарихи жады. Империялық
отарлық саясат халықты осы жадыдан айырып, өзіндік санасын уландырып келді.
Еркін ойды алқымынан алып, тұншықтырып келген тоталитарлық жүйе ыдыраған
соң, жан-жағымызға қарап, оң-солымызды аңғарып, ұмытқанымызды еске алып,
жоғалтқанымызды табуға ұмтылып тарих қойнауларына үңілу уақыт талабы,
тарихи қажеттілік. Тоталитарлық саяси жүйенің ауыр зардаптарының бірі –
халықты дүниетамынынан айыру, оны мәңгүрт, алып механизмнің тетіктеріне
айналдыру болды. Халықтың ғасырлар бойы қалыптастырған салт-дәстүрлері,
әдет-ғұрыптары, діни наным-сенімдері ескінің сарқыншағы саналып, одан арылу
болашақтың даңғыл жолына түсудің бірден бір жолы деп табылып, ескіден арылу
қажеттігі ұранға айналды. Бұл халықтың өзіндік санасына шабылған балта
болды. Өзінің саяси-идеологиялық, рухани үстемдігін орнықтыру мақсатында
кеңестік тоталитарлық жүйе қазан төңкерісіне дейін көшпенді халықта жазу-
сызу болмаған, олар ұлы, алдыңғы қатарлы халық мәдениетімен араласу
барысында көзін ашты деп келді, сөйтіп көшпенді халықтар туралы жаңсақ
пікірлер мен тұжырымдар орын алып, халық санасына сіңірілді.
Еліміз тәуелсіздігін алып өткен тарихымызды ашық түрде зерттеу
мүмкіндігін алған уақытта жоғалтқанымызды қайта қалыптастыру қажет.
Сондықтан, адамдардың рухани дамуында айрықша орын алатын ежелгі діндердің
бірі – зороастризм.
Жоғарыда аталған мәселелердің барлығын қорытындылай келе, түйетініміз
тақырып бүгінгі күннің кезек күттірмес келелі мәселесі. Бұл зерттеліп
отырған тақырыптың өзектілігінің айғағы болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зороастризмді және оның киелі кітабы –
Авестаны зерттеуге жетелейтін көптеген себептердің бірі – оның ежелгі
шығыстың және адамзаттың мәдени құндылықтарының ішінде алатын ерекше орны.
Зороастризм мәселелері XVIII ғасырда-ақ Еуропа ғалымдарының назарын
аударған еді. ХVІІІ ғасырдан – ХІХ ғасырдың алғашқы жартысы аралығында
француздық ғалым Анкетиль Дюперрон (1731 –1805) Авестаны алғаш оқып,
оның мазмұнын түсіндіруге тырысты. Авестаның толық аудармасын жариялау
ғылыми ерлік және жаңалық болды. Сонымен қатар ағылшындық ғалымдар У.
Джонс, Ричардсон, Эрскайн және неміс ғалымдары Майнерс пен Болен кеңінен
зерттеді. Ф.Ницше және Г.Риттер көлемді зерттеу жұмыстарын жүргізу арқылы
зороастризмнің зерттелуіне үлкен үлес қосты.
ХІХ ғасырдың 30-шы жылдарынан 80-ші жылдарына дейінгі аралықта
француздық ғалым Э. Бюрнуфтың (1801-1852) көзқарасы зерттелудің жаңа
кезеңіне аяқ бастаса, Ф.Боин, Ф.Шпигель, Ф.Юсти, В.Гейгер, П.Рот және тағы
басқаларда елеулі үлес қосты. Сонымен қатар, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ
ғасырдың алғашқы ширегі аралығындағы Х. Бартоломе, М. Мюллер, М. Хаут, К.
Гельднер, Дж . Дармстетер, Л. Милльс зерттеулерініңде маңызы зор еді.
Революцияға дейін жарық көрген еңбектердің ішінде А.Л. Погодиннің
Религия зороастра еңбегін атап өтуге болады. Автор зороастризмді діни
жүйе ретінде қарастыра отырып, оның тарихи-мәдени бастауларын, өзіндік
ерекшеліктерін айқындауға талпынады.
Кеңестік дәуірде зороастризмді зерттеуде Е.Э. Бертельс [2], И.С.
Брагинский [3], В.И. Абаев [4], Э.А. Грантовский [5], И.М.
Стеблин–Каменский [6], С.П. Толстов [7], В.В. Струве [8] сияқты ғалымдардың
еңбектерінің айрықша үлес қосқанын атап өтуге болады. Алайда аталған
ғалымдар зороастризмді Ежелгі Шығыс, Ежелгі Иран тарихи контексінде
қарастырады, олардың ғылыми мақалалары көптеген құнды мәліметтер бергенмен,
зороастризм туралы тұтас түсінік қалыптастырмайды. Зороастризм туралы
монографиялық еңбек жазған кеңес ғалымы Е.А. Дорошенко [9] болды.
Зороастризмді жан-жақты қарастыруға бағытталған ағылшын ғалымы
М.Бойстың Зороастрийцы. Верования и обычай [10], Л.А. Лелековтың Авеста
современной науке [11] атты еңбектері айрықша орын алады. Ағылшын
ориенталисі зороастризмнің пайда болуынан бастап қазіргі күндерге дейінгі
даму кезеңдерін қарастырады. Л.А. Лелековтың еңбегі қазіргі ғылымда
қалыптасқан Авеста мен зороастризм туралы көзқарастар мен тұжырымдарды
талқылауға арналған. Зороастризмге байланысты еңбектердің шет тілдерден
аударылмағанын ескерсек, автордың зерттеуі бірден-бір құнды еңбек болып
табылатындығын атап өткен жөн.
1998 жылы Санкт-Петербургтен шыққан Авеста в русских переводах атты
жинақта 1861-1996 жылдар аралығындағы Иран тайпаларының ежелгі діні,
зороастризмнің пайда болуы және таралуына кеңінен сипаттама жасала отырып,
зороастризмнің Отанын анықтауға тырысты. Жинақта Авестаның негізгі төрт
бөліміне аударма жасалынып, олардың әр қайсысына жан – жақты сипаттама
беріліген [12].
И.В.Рактың Мифы древнего и ранневекового Ирана атты еңбегінде
Заратуштра өмірі, Ахеменидтердің діні, пехлевилік әдебиетке талдау
жасалынып, зороастризмнің бізге таныс емес тұстары кеңінен көрсетілген
[13].
Авеста: Избранные гимны атты жинақты жариялауда И.М. Стеблин
–Каменскийдің қосқан үлесі зор. Авестаның зерттелу кезеңдеріне сипаттама
жасап, Заратуштра өмірін, дінді таратудағы уағыздарын және барлық ән
ұрандарының орысша аудармасын берді. Иран тарихына салыстырмалы талдау
жасау арқылы діннің қалыптасу және таралу кезеңдерін ашып көрсетті [14].
Л.С. Васильевтің История религий Востока атты шығармасы 1988 жылы
Москвада жарық көрді. Еңбекте діннің пайда болуы мен бүкіл шығыс халқының
діни наным – сенімдері және ежелгі ирандықтардың діні – зороастризмнің
қалыптасу ерекшеліктерін көрсеткен. Зороастризмнің мәні – жақсылық пен
жамандықтың мәңгілік күресіне саяды., – деп көрсете отырып, жақсылықтың
жеңіске жетуі діннің негізгі мақсаты ретінде атап өтілді [15].
Әр халықтың өзінің төл дүниетанымына негізделген әдет – ғұрпы мен салт
– дәстүрлері, діни жоралары болғандықтан М. Қараманұлының Тәңірге тағзым
атты кітабында түркі халықтарының ежелгі сенімі – Тәңір діні, оның пайда
болуы, қастерлі қағидалары мен өзге жұрттың діни наным – сенімдерінен
айырмашылығы жайында сөз қозғалады [16].
А.Г. Косиченко, А.Н. Нысанбаев, Д.А. Кенисарин, Е.В. Мельниктердің
авторлық бірлестігінің негізінде жазылған Ислам и христианство:
возможность духовной консолидации народов Казахстана атты монографияда,
Қазақстандағы ірі екі дін ислам және христианның ел халқының діни
топтасуына қосқан үлесі және осы діндерге дейінгі ежелгі түріктердің наным
- сенімдері мен әдет - ғұрыптарына тарихи -мәдени, діни баға берілген
[17].
В. Тимошиновтың Культурология: Казахстан – Евразия - Восток - Запад
деген оқу құралында әлемдік өркениеттің негізігі даму кезеңдері, адамзаттың
іс әрекетінің қалыптасуы, рухани және материалдық мәдениеттің дамуы
көрсетіліп, соның ішінде шамандықтың қалыптасуына баса назар аударылған
[18].
Қазақ ғалымдарының ішінде зороастризмнің қазақ мәдениетіне ықпалы
туралы алғаш пікір айтқандар А.Х. Қасымжанов, М.С. Орынбеков, С.Н. Ақатаев,
А.К. Ақышев болды. А.Х. Қасымжанов Духовное наследие казахского народа
атты еңбегінде: Іс жүзінде қазақтардың ежелгі дүниетанымы негізінен
заратуштралық болған және оның іздері отқа табынудан, тазару рәсімдерінен,
су мен топырақты пайдаланып емдеуден көрінеді, деп жазады. Сонымен қатар,
автор қазақ халқының рухани дамуындағы, менталитетіндегі зороастризмнің
алатын орнына көп көңіл бөлген [19].
М.С. Орынбековтың Ежелгі қазақтың дүниетанымы атты монографиясында қазақ
жерінде Қазақстан жерінде зороастризмнің таралуына тоқталып, бұл діни
жүйенің кейбір элементтерінің қазақ топырағында ежелден болғанын атап
көрсетеді [20].
Көптеген діни ескерткіштер діни қызметтік мақсаттары болса да,
дүние-жүзілік мәдениеттің жетістіктерін құрайды.Оларды жасақтауға
данышпан сәулетшілер, фрескалық сурет шеберлері, икона жазушылар,
композиторлар қатысты. Сөйтіп, дін көркемөнердің барлық түрлерін
дамытуға аса зор үлес қосты, яғни мәдениетті дамытуға ат салысты.
Жалпы алғанда, отырықшы және көшпелі халықтың діни нанымдарында
алдындағы дәуірлерден алынғаны көп. Адамдардың құдайлық күштермен
қарым-қатынасындағы аралық міндеттер қоғамдағы ерекше топтың –
шамандардың қолында болды, ал шамандар ертедегі түрік текстерінде кам
деп аталған. Шамандар сәуегейлер, емшілер, құдайдың қалауын
жариялаушылар болған.
Затов Қ.А. Зороастризм және мәдениеттер диалогы атты мамандығы
философия ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін қорғалған
диссертацияның авторефератында зороастризмге дейінгі наным-сенімдерді
талдап, олардың қазақтардың ілкі тектерінің сақтардың діни
көзқарастарымен байланысын көрсетеді[21].
Белгілі археолог А.К. Ақышев Искусство и мифология
саков атты еңбегінде қазақ халқының ілкі-тегі болып табылатын сақтар
дүниетанымын, өнерін, діни наным-сенімдерін түсіндіруде Авесталық
параллелизмдер мен зороастризмдік рәсім-рәміздерге жүгінеді [22].
Досмұхамед Кішібековтың Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең деген
еңбегінде сан ғасырлар бойы мал өсіруді кәсіп ету арқылы көшіп - қонып өмір
сүрген қазақ халқының ата – бабаларынан бастап қалыптасқан шаруашылығы,
әдет – ғұрпы, тілі, дүниетанымы сияқты бірқатар мәселелер сөз болады [23].
Абаста деген атпен С.И. Оспанов ғылыми мұраны қазақ тіліне аударған.
Бұрын парсы, араб, орыс тілдерінде жарық көрген Авестаға негізделіп, осы
кітапты аударған [24]. Сонымен қатар, аталған автордың Арғытектану
негіздері: тәңірлік пен жаратуштралық ілімді зерттеудің ғылыми-практикалық
мәселелері атты монографиялық еңбегі жаңа пайымдаулармен жазылған. Арғы
түрік-қазақ халықтары үшін ықылым заманнан терең құндылығы бар Тәңір
құдіретіне және, барлық әлемге сәуле қызу беретін, Күн-от тегіне таңдана
табыну дәуірлерінде қалыптасқан тек, ар, намыс сияқты түсініктердің ұлттық
тарихи-рухани-мәдени-ділдік құндылықтар жүйесіне айналу үдерісін зерттеудің
онтологиялық, социологиялық, философиялық талдаудың әдіснамалық қисыны
жүйеленіп, соларға сай, мазмұны тың зерттеу жүзеге асырылған [25].
Сондай-ақ, белгілі археолог-ғалым У.Х. Шәлекеновтің Орталық Азиядағы
ариилердің өркениеті атты еңбегі тың тұжырымдарымен құнды болып табылады.
Автор зороастризм дінінің қасиетті кітабы Авестаға кешенді негізделіп,
ариилер этносының пайда болып дамыған орталығы Орталық Азия екендігін
дәлелдейтін деректер келтірген. Авестадағы мәліметтерге жан-жақты қарап,
ариилердің табиғи-географиялық өрбіген орталығына, шаруашылығына,
археологиялық ескерткіштеріне, этнологиялық наным-сенімдеріне, дініне,
жалпы рухани мәдениетіне көңіл бөлініп, жан-жақты қарастырылған [26].
Зерттеу жұмысының мақсаты. Қолда бар деректерді толық пайдалана отырып,
зороастризмнің қалыптасуын және оның қазақ діни наным-сенімдеріндегі алар
орнын зерттеу тақырыптың негізгі мақсаты болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсатын ашуда
мынадай міндеттерді іске асыру басшылыққа алынады:
– зороастризм және қазақ халқының діни наным-сенімдерінің
зерттелуін таратып көрсету;
– зороастризмнің пайда болуы және ерекшеліктерін анықтау;
– зороастризмнің қасиетті кітабы – Авестаға жан-жақты тоқталу;
– қазақ халқының исламға дейінгі діни наным-сенімдеріне сипаттама
беру;
– қазақ халқының дүниетанымындағы зороастризм көріністерін талдап
көрсету;
– наурыз мерекесінің шығу тарихын қарастыру;
– қазақтың салт-дәстүріндегі наурыздың тойлануын талдау.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Диссертациялық жұмысымыздың дерек
көзі ретінде пайдаланған материалдарды бірнеше топтарға бөлуге болады.
Олардың негізісі осы салада зерттеу жүргізген ғалымдардың іргелі еңбектері
және C.И. Оспановтың аудармасымен Авеста еңбегі басты деректер ретінде
пайдаланылды [24].
Деректер тобына жарыққа шыққан географиялық, энциклопедиялық
жинақтардың материалдарын жатқызуға болады. Зерттеу жұмыстарын жүргізу
барысында дерекнамалық материалдарды жинастыра отырып, олардың
этнологиялық тұрғыдан алатын маңызын анықтауға тырыстық. Бұл ретте баспадан
жарық көрген материалдар нысанаға алынып отырды. Дерек ретінде БҒСБК
аясында жарыққа шығатын ғылыми және ақпараттық мәліметтерге бай мерзімдік
басылымдардың материалдарын да негізге алдық.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыста зороастризм және қазақ
халқының наным-сенімдері зерттелу негізінде салыстырылып көрсетілді.
Нәтижесінде зороастризм мен қазіргі кездегі наным-сенімдерінің дәрет алуы,
отпен аластауы тағы басқа ұқсастықтарын салыстыра зерттеу қолға алынып
отыр. Ислам діні дүниеге келгенше көптеген этностарда, соның ішінде түрік
тілдес халықтардың тұрмыстарында ұзақ жылдар қолданып келген
зороастриялық діннің қалдықтары әлі күнге дейін салқыншақ діни ретінде
сақталған. Бұл діннің қалдықтары қазақ халқының тұрмысында да молырақ
сақталып, ислам дінімен қатарласып өмір сүріп жатыр. Біздіңше, көне діннің
қалдықтары біздің халықтың арасында сақталуы біркелкі емес. Әсіресе,
зороастризмнің салқыншақтарын Орталық Азияның оңтүстігінде, батысында
көбірек кездесетін көрінеді. Оның себебі, зороастризм дінінің алғашқы
өрбіген, кең тараған аймақтары осы аттары аталған географиялық өңірлер
болса керек. Бірақта, Орталық Азияның басқа да бөліктерінде жоқ деген
пікірлер тумайды. Ол географиялық аймақтарда да бұл діннің қалдықтары
кездесіп отырады. Сөйтіп, жарық көрген ғылыми әдебиеттерде, артефактлерде
зороастризм дінінің алғашқы дүниеге келгенін, оның жер бетіндегі әлемдік
буддизм, христиан және ислам діндерінің негізі осы зороастризм дінінен
бастау алады.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар.
1. Заратуштра жұмақ пен тозақ туралы, адамның өз жанының тағдыры үшін
жауапкершілігі, жан мен тәннің қайта қосылуы туралы адамзат тарихында ой
қозғаған алғашқы пайғамбар болды. Әрине, оның бұл көзқарастары кейінгі
ізденушілерді толғандырмай қойған жоқ. Пайғамбардың аталмыш түсініктері
иудаизм, христиан, ислам діндерінде қабылданды. Бірақ, М. Бойстың
айтқанындай, бұл түсініктер тек зороастризмде бір-бірімен толық логикалық
байланыста болады. Заратуштраның пікірінше әрбір адамның аман қалуы, оның
игі ойлары, игі сөздері, игі істерінің жиынтығына байланысты, яғни адам
өміріне, тағдырына құдайлар қол сұқпайды. Әрбір адам қиямет-қайым күні
істеген істері үшін жауап береді және барлық адамзатпен әлем тағдыры үшін
жауапкершілікті бөліседі.
2. Авестаның Отаны – Орта Азия, соның ішінде Хорезм өңірі. Сондықтан
бұл қасиетті мұра парсылар мекендеген жерде жасалмаған, Иранға, өзге көрші
елдерге түркілер арқылы жетіп, кейін солардың игілікті қазынасына айналған.
Қысқасы, түркілердің, соның ішінде қазақ халқының мәдениеті, әдебиеті,
наным-сенімі, кәсібі, діні, тарихы, өмір сүру ережелері, философиясы – бәрі
қамтылып жазылған.
3. Қадым замандарда көне түркілер жері, Ұлы Жібек жолы арқылы қаншама
діндер өтсе де, түркілердің негізгі сенімі Тәңірлік дін, аруаққа табыну
болды. Жоғарыда аталған діндердің ешқайсысы түркілердің руханилығында
олардың көне сенімдерін ығыстырып шығара алмады. Вильгельм Рубрук түркі
жұртын аралаған кезінде олар өздерінің Тәңірге табынатынын және оны таза
рухани мән ретінде түсінетінін атап көрсеткен. Тек ислам діні ғана көне
түркі сенімдерімен іштей синтезделіп, түркі жұртының рухани-мәдени
ұстанымына айналды.
4. Ислам діні дүниеге келгенше көптеген этностарда, соның ішінде
түрік тілдес халықтардың тұрмыстарында ұзақ жылдар қолданып келген
зороастриялық діннің қалдықтары әлі күнге дейін салқыншақ діни ретінде
сақталған. Бұл діннің қалдықтары қазақ халқының тұрмысында да молырақ
сақталып, ислам дінімен қатарласып өмір сүріп жатыр. Бізіңше, көне діннің
қалдықтары біздің халықтың арасында сақталуы біркелкі емес. Әсіресе,
зороастризмнің салқыншақтарын Орталық Азияның оңтүстігінде, батысында
көбірек кездесетін көрінеді. Оның себебі, зороастризм дінінің алғашқы
өрбіген, кең тараған аймақтары осы аттары аталған географиялық өңірлер
болса керек. Бірақта, Орталық Азияның басқа да бөліктерінде жоқ деген
пікірлер тумайды. Ол географиялық аймақтарда да бұл діннің қалдықтары
кездесіп отырады. Сөйтіп, жарық көрген ғылыми әдебиеттерде, артефактлерде
зороастризм дінінің алғашқы дүниеге келгенін, оның жер бетіндегі әлемдік
буддизм, христиан және ислам діндерінің негізі осы зороастризм дінінен
алады- деген пікірге қосыламыз.
5.Зороастризмнің сарқыншақтарының бірі – қазіргі кездегі мұсылмандардың
Жаңа жылы – Наурыз мейрамы. Ең әуелі ол – Ахура- Мазданың мейрамы. Кеңес
дәуіріне дейін бұл дәстүр Орта Азия мен Қазақстан халықтары арасында берік
сақталды. Мереке күні өсіп келе жатқан жеті дәнді дақылмен болашаққа болжам
жасап, салт-жоралғы тағам – сималакты жеті ақ табаққа салып әкелді және де
осы күні егіс алқабына егін салынды. Әр түрлі бояумен боялған жұмыртқалар
таратылып, бәйге және жарыстар ұйымдастырылды
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны – зороастризм және қазақ халқының
наным-сенімдері: зороастризмнің қалыптасуы, қасиетті кітабы – Авеста,
исламға дейінгі діни наным-сенімдер, қазақ халқының дүниетанымындағы
зороастризм көрінісі және наурыз мейрамының қалыптасуы талданады.
Зерттеудің субьектілері – Заратуштра, миссионерлер, шамандар және т.б.
болып табылады.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі. Зерттеліп отырған тақырыбымыз
Зороастризмнің бастаулары мен қазақ халқының діни наным-сенімдері тұрғыда
зерделенетіндіктен, оның хронологиялық мерзімді шегін белгілі бір уақыттың
деңгейінде көрсету өте қиын, тіпті мүмкін емес. Себебі, қазақ халқының
дүниетанымы, діни наным-сенімдері ықылым дәуірден бастау алып, қазіргі
кезеңге дейінгі үрдістерді қамтиды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі мен зерттеу әдістері. Аса
ауқымды кеңістік пен уақыт аясында болып өткен тарихи оқиғаларға дұрыс баға
берудің қалыптасқан дәстүрлі тәсілі – топтап жинақтау, салыстырып сараптау
арқылы ғылыми қорытынды жасауға ұмтылдық. Түп нұсқалық материалдар
негізінен жаулаушы империялардың орда бітікшілері қолымен жазылғандығын
ескеріп, оның әсіре саясиланған, державалық сипатына нақтылы талдау жасай
отырып, тарихқа, ғылымға, адал болу принципін негіз етіп алдық. Этникалық
атаулардың түпнұсқалық қалыбын орнына келтіру үшін түркологиялық-
лингвистиканың тарихи салыстырма тәсілін ұтымды қолдануға тырыстық.
Зерттеудің әдістемелік негізіне нақтылық, тарихилық, салыстырмалы
талдау қағидаларын, назарда ұстай отырып, Қазақстан Республикасындағы
тарихи сананы қалыптастыру тұжырымдамасына сәйкес, отандық этнология
ғылымында мемлекеттіліктің дәстүрлі жалғастылығы тұғырнамасын орнықтыру мен
тәуелсіздікті одан әрі дамытып, көркейту идеясы басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Бұл зерттеу заратуштра ілімі мен
қазақ халқының наным-сенімдерін байланыстыра жазылған кешенді еңбек ретінде
болашақта осы тақырып аясында даярланар басқа да жұмыстарға теориялық және
методологиялық негіз жасауға мүмкіндік беретін ғылыми туынды рөлін
атқаратын болады.
Қазақ халқының дүниетанымындағы заратуштра ілімінің орнын қарастыра
отырып, тәуелсіз Қазақстанның тарихи дәстүрлерін берік ұстанған бейбіт
мемлекет ретіндегі халықаралық қатынастардағы рөлін бағалауға, ұлттық
мәдениетіміздегі дәстүрлі ислам дініміз туралы ғылыми көзқарастарды
нақтылай түсуге, болашақ ұрпақты өз мемлекетіміздің жарқын тарихи үрдістері
арқылы Қазақстандық патриотизмге тәрбиелейді.
Диссертациялық жұмыста тұжырымдалған негізгі қорытындыларды
Қазақстанның этнология ғылымы бойынша іргелі еңбектер, оқулықтар, оқу
құралдарын дайындауда және жоғары оқу орындарының тарих факультеті
студенттеріне арнайы курстар мен семинарлар жүргізуде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі нәтижелері мен
тұжырымдары ғылыми мақала түрінде баспадан жарыққа шықты.
Диссертацияның құрылымы. Жұмыс кіріспеден, әрқайсысы екі бөлімшеден
тұратын үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
I ЗОРОАСТРИЗМ: ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1 Зороастризмнің пайда болуы және ерекшеліктері
Адамдардың рухани дамуында айрықша орын алатын ежелгі діндердің бірі –
зороастризм. Діни жүйелер көне халықтар мәдениетінде жүйе құраушы рөл
атқарады. Әрине, бұл діни жүйелер бір күнде бірден пайда болмайды. Олардың
өзіндік даму тарихы, даму заңдылықтары бар. Ал бұл заңдылықтарды ашу, даму
тарихындағы кезеңдерді зерделеу, өз кезегінде сол ерте дәуірдегі адамдардың
дүниетанымын, арман-мұраттарын, қарым-қатынасын анықтауға мүмкіндік береді.
Сондай-ақ, діни жүйелердің қазіргі заманға дейінгі сақталған көмескі
нышандары мәдени бастаулар мен қазіргі мәдениет арасындағы тарихи-мәдени
сабақтастықты көрсетеді. Көне мәдениет белгілері мәдени архетип ретінде
халықтың әдет-ғұрыптарында, салт-дәстүрлерінде, наным-сенімдерінде
сақталады.
Адам баласы өте ерте заманнан бастап-ақ Дін не? – деген сауалға жауап
іздеп келеді. Кейде оған дұрыс жауап тауып, кейде адасып,бір-біріне қарама-
қарсы бірнеше тұжырымдамаларға, болжамдарға келді [27, 15 б].
Сондықтан да бұл сұраққа жауап материалистік және идеалистік түрде
жинақталып, осыдан ғылым мен адам ақылының адасуы мен теріс көзқарастар
жүйесі құрылды. Осы екі бағыттың мәңгі күресі нәтижесінде бір бағыт
материалистік-ғылыми тұжырымға сүйенсе, екінші бағыт идеалистік мазмұнға
алып келді. Бірақ қандай болған күйде де, адамзат білімінің алға қарай
прогрессивтік жолмен дамып, дүниеге деген көзқараста ғылыми тұжырымға
келуін заңды құбылыс деп білуіміз керек. Дегенмен, алда тұрған мақсат: дін
не? – деген сұраққа жауап беру болғандықтан, әр қоғамның материалдық
тұрмыс жағдайларын көрсететін идеологиясы, қоғамдық сананың түрлері бар
екендігін ескерсек, дін – сол қоғамдық сананың түрлерінің ең күрделісі
екені мәлім. Қоғамдық сананың басқа түрлері: мораль, өнер, философия,
ғылым, мәдениет және басқалары сияқты дін де адамдарды қоршаған дүниенің
олардың материалдық болмысының адам санасына түсетін бейнесі. Идеологияның
қоғамдық сана формаларының ішінен діннен айырмашылығы сол, ол шын шындықтың
бұрмаланған ойдан шығарылған сәулесі – деп түсінсек, діннің таным
процесіндегі мазмұнына тоқталмай өту мүмкін емес. Бұл – дін, дүние танудағы
құбылмалы, өңі айналдырылған көзқарас, қоғамдық сананың жалған түрі, адам
санасында дүниенің фантазиялық түрде бұрмаланып бейнеленуі [28, 66 б].
Адам табиғаттың ерекше бір бөлігі ретінде белгілі кезеңде сол
табиғаттан бөлініп шыға отырып, оған түгелдей бағынышты болып табынды. Ал
табиғатты бірте-бірте біле бастаған кезде адам өмірінің екінші жағы
әлеуметтік құбылыстар деп аталатын күштердің өктемдігі, қанаушылардың
қаналушыға өктемдігі келіп шықты. Бұл кезде табиғатқа, оның дүлей күшіне
табынуымен бірге әлеуметтік күш – адамға табыну басталды. Оның саяси-
идеологиялық бейнесі Құдай деп суреттелінді. Адам санасы дамуының төменгі
сатысында, алғашқы қауымдық құрылыс жағдайында пайда болған дүние танудағы
діни, таптық көзқарас болып қалыптасты [27, 16 б].
Алғашқы қауымдық құрылыстың бастапқы кезеңдерінде жүздеген мың жылдар
бойында адамдардың ойында ешбір діни нанымдар болмаған. Бұл дәуір тарихта
дінсіз дәуір деген атау алады. Алғашқы адамдар өздерінің күнделікті
тіршілік жағдайымен ғана шұғылданып, табиғат құбылыстарына көңіл бөлмеген.
Тек дамудың белгілі бір сатысында ғана, яғни адам баласы алғаш рет
қарапайым еңбек құралдарын жасап, еңбек етіп, табиғатқа әсер ете бастаған
кезде ғана, табиғат құбылыстарының сұрапыл, дүлей күштерінің алдындағы
өздерінің әлсіздігін сезіне бастады. Міне, осы кезде оларға алғашқы діни
ұғымдар пайда болып, өріс алды. Ол діни ұғымдар фетишизм, тотемизм,
анимизм, магия және шаманизм түрінде адамдардың тұрмыс-тіршілігімен,
күнкөріс тәсілдерімен, дүниетанымымен, мәдениет әдеп-ғұрпымен, ой-өрісімен
тығыз байланыста қалыптасып дамиды, өзгеріп, күрделенді. Бұл діндер ғылымда
көп құдайлы (политеизм) деп аталады. Сол сияқты қазіргі бір құдайлы
діндер (монотеизм) – Яһуди, Будда, Христиан, Ислам діндері – жоғарыда айтып
өткен алғашқы діни ұғымдар негізінде таптық қоғам тұсында ғана қалыптасты
[27, 16 б].
Енді дін қалай пайда болды, болашағы қандай? – деген сұрақтарды
талқылағанда оған үзілді – кесілді жауап берушілер аз болған жоқ. Осы
күнге дейін діннің шығу тегі туралы әр түрлі көзқарастар, тұжырымдар
кездеседі:
Біріншіден, дін адаммен бірге пайда болған. Құдай адамға жан бергенде,
оған құдайға сенуді бірден ескерткен. Олай болса, дін мәңгілік, оған қарсы
күресу жолдан тайғандық деген теологиялық көзқарастар бар. Бұл тұжырым
обьективтік идеализмнің әлемдік рух, абсолюттік идея сияқты
пікірлерімен ұштасып жатыр. Екеуі де табиғаттан тыс күшті мойындайды, соған
тәуелді етеді, бір құдай деген түсініктің маңайынан шықпайды.
Екіншіден, объективтік идеализм өзінің философиялық негізгі мәселені
шешу принципіне сүйеніп, дінді жеке адамның санасынан шығармақ болды. Бұлай
деу адамды, бар әлемді құдай жаратты дегенге жай көзбен қарағанда қарсы
сияқты, құдайдың өзін адам санасынан шығаратындай болып көрінеді: шын
мәнісінде субьективті идеализмнің түйсіктер жиынтығы, түйсіктер қатары
деулері – ғылымға жат сипатта, дінге, фидеизмге апаратын жол [28, 18 б].
Заратуштра негізін қалаған зороастризм – әлем діндерінің
ішіндегілерінің ежелгілерінің бірі. Зороастризм дін біткеннің түп атасы
десе де болғандай. Буржуазиялық ғылым пайғамбарлар дәуіріне жатқызатын
буддизм, христиан және ислам қағидалары осы зороастризмнің шарттарынан
сусындайды. Оның тарихта алатын орны ерекше. Белгілі ағылшын ғалымы М.
Бойс бұл діни-мәдени жүйенің адамзат тарихындағы орны былай деп бағалайды:
Зороастризм б.з.д. VI ғасыр мен б.з. VII ғасырлары аралығындағы Иран
империяларының мемлекеттік діні болған. Бірнеше діни жүйенің қалыптасу
барысында қатар жүрген зоростризм иудаизм, христиан, ислам діндеріне зор
ықпал еткен және шығыста буддизмнің солтүстік түрінің дамуына ықпал еткен
[29, 182 б].
Бұл үзінді де зороастризм дінінің Иран жерінде пайда болып, сол елдің
мемлекеттік діні болды деген пікірін қолдау қиын. Бірақта, бұл діннің келіп
шыққан уақыттарымен оның әлемдік діндердің пайда болды деген ойы шындыққа
жақын сияқты.
Зороастризм дінінің қалыптасу проблемасы жөнінде Б. Гафуров, К.В.
Тревер, В.В. Струве, А.О. Маковельский, С.П. Толстов, А. Рапопорт, Г.Н.
Снесарев, Ә.Т. Төлеубаев секілді белгілі ғалымдар өз болжауларын
жергілікті халықтар мекен еткен Орта Азиямен байланыстырады. Осы өңірді
олар зороастризмнің тамырын кең жайған аймаққа жатқызады. Белгілі ғалым
С.П. Толстов өзінің әйгілі Ертедегі Хорезм деген еңбегінде: Сырдария мен
Әмудария аралығындағы алқап зороастризм дінінің ең алғаш қалыптасып,
толысып, берік жүйеге келген жері, – деп жазады. Зороастризм Орта Азия
топырағындағы ислам дініне де қарсы шыққан бірден-бір рухани күш болып
саналады. С.П. Толстовтың осы айтылған пікірді толықтырар дәлелі мол.
Соңғы жылдары бұл проблемаға жаңа көзқараспен жазылған көлемді ғылыми
еңбекті У.Х. Шәлекенов Орталық Азиядағы ариилердің өркениеті деген атпен
жариялады [26].
Зороастризм салт-дәстүрі ұлттық менталитеттің қалыптасуында да өз
қолтаңбасын қалдырады. Мысалы, бес уақыт намаз оқудың түп-тамыры жайлы А.
Тарақты: Осы дәстүр Сырдария бойында туған Зердеш діні арқылы орнығуына
себеп болды, деген пікір айтады. Заратуштра іліміндегі жұмақ пен тозақ,
ақырет әрбір адамның жаратушы алдында жауапқа тартылуы идеялар ислам
іліміне зор әсер еткен деп айтуға болады. Сонымен қатар, ислам дініндегі,
ислам ғұрыптарындағы қайтыс болған адамды жерлеу рәсімдерінде де
зороастризмдік элементтер байқалады. Егер адам қателіктерін түсінсе, оны
түзесе, Ахура-Мазда талаптарын орындаса, онда жұмаққа барады [29, 182 б].
Б.з.д. VII ғасырда зороастризм ілім және ағым ретінде қалыптасып та
үлгерді. Кейінірек зороастризм шығыстың басқа елдеріне тарап кетті де
христиан доктринасының қалыптасуына себепкер болды. Сонымен жер
бетіндегі игілік пен зұлымдықтың арасындағы күрес Заратуштра ілімінің
негізгі қағидасына айналды. Негізінде Заратуштра адалдықты жақтаған,
зұлымдықты жеңуге болатынын айтқан. Қоғамдағы таптардың жіктелуіне сәйк ес
саяси ой-пікірлер қалыптаса бастаған.
Зороастризм – ертедегі Шығыс халықтарының дуалистік (қос құдайға
сенушілік) діні. Б.з.д. VІІ ғасырда Шығыс Иранда, Орта Азияда (Хорезмде)
пайда болған. Зороастризм негізін салушы пайғамбар Заратуштраның есімімен
аталады. Заратуштра есімі (орта парсыша Заратушт, кейінгі деректер мен
Шахнамада Зарушт, гректелінген түрінде Зороастр) Ерте түйелі, Ерте
түйе иесі деген мағынаны береді. Ахеменид патшалығы кезіндегі Иранға тән
шаруа есімі деп те аталады. Бұл бір қарағанда түсініксіз болуы мүмкін, оның
мағынасы ерекше мәнге ие, егер де ежелгі ирандық және Авестадағы Не-
быстро-верблюдый (Түйеден жүйрік емес), Тоще-лощадный, (Жүдеу жылқы),
Тоще-быкий (Жүдеу бұқа) сынды есімдерді еске алар болсақ, әрине, онда
оғаш көрінуі заңды. Мұндай есімдер қорғаушы, сақтанушы есімдер қатарына
жатады. Осындай есімдер ирандықтарда және Орта Азияның басқа халықтары
арасында әлі күнге дейін кездеседі. Заратуштра аты – кәдімгі ирандық есім,
оның уштра сөзі түйе (тәжікше шутур) деген мағына береді. Ол – Спитама
руынан шыққан Порушаспаның ұлы. Деректерде оның өмір сүру мерзімі әр түрлі
болып берілген. Олардың ең ертесі біздің заманымызға дейінгі ХV ғасырға, ең
кейінгісі біздің заманызға дейінгі VІ ғасырға жатқызылады. Бірқатар антик
авторларының мәлімдеуінше, Заратуштра б.з.д. бірнеше мыңжылдық ерте, яғни
Платонға дейін 6000 жыл бұрын өмір сүрген. Көріп отырғанымыздай,
Заратуштраның нақты өмір сүрген кезін белгілеу мүмкін емес, бірақ бірқатар
мәліметтерге қарап, оның адамзаттың тас дәуірінен мыс дәуіріне өте бастаған
кезінде, яғни біздің заманымызға дейінгі 1500-1200 жыл бұрын шамасында
тіршілік еткенін болжауға болады. Тағы бір дерек бойынша, Заратуштра біздің
заманымызға дейінгі 660-583 жылдар аралығында өмір сүрген. Қалай десек те,
зерттеушілердің бірыңғай пікірі, оның ХV-VІ ғасырлар аралығында өмір
сүргеніне тоқтайды. І Дарий (біздің заманымызға дейінгі V ғ.) тұсында
Заратуштра отаны туралы нақты бір пікір болған жоқ, кейінгі Иранның
тарихында көптеген қалалар мен облыстар өзінен шыққан деп өздеріне тартты.
Әр түрлі, жанама мәліметтерге қарағанда, пайғамбар Гавада (грекше Согдиана)
өмірге келген. Осы байлам басқаларына қарағанда нақтырақ [12, 45 б].
Дала пайғамбары Заратуштра өте ерте кезде өмір сүрген тұлға.
Кемеңгерлігімен дала халықтарының ерекше ілтипатына бөленіп олардың алғашқы
пір тұтушысы болған. Заратуштра замандар тоғысында – далалық протосақ
халықтарының жоғары өркениетті сақ тайпаларына біріккен кезеңінде өмір
сүріп, дала халықтарының мәдениетін жаңа сапаға көтерген кемеңгер [30, 137
б.].
Ежелгі гректер оны Жұлдызшы деп бекер атамаған. Жұлдызшылар, жазуды
меңгерген кемеңгерлер Мысыр елінде б.з.д. 3–2 мыңжылдықта болғаны белгілі.
Осы мәдени мәліметтерге жүгінсек, Заратуштра бабамыз шамамен б.з.д. 3-
мыңжылдықта өмір сүріп, даналық-философиялық толғауларымен далалық
халықтардың алғашқы халықтары болған деген тұжырым жасауға негіз бар [30,
138 б.].
Заратуштра абыздар сословиесінен шыққан, ол он бес жасында-ақ кіші абыз
дәрежесіне ие болды. Заратуштраның өлеңмен жазылған діни уағызы – он жеті
авесталық гата. Оның сирек кездесетін ақындық шеберлігін дәлелдейді. Ол
сыйыну ән ұрандарын қарастырды және оны қызмет кезінде мәнерлеп жатқа айтып
жүру негізінде халыққа кеңінен уағыздады. Отыз жасқа таман ол заотар, яғни
толық құқылы абыз, діни құпияны білуге жіберген адам сипатына жатқызылды.
Аңыз бойынша ол отыз жасында ақиқат сеніміне ие болып, нұрға бөленді.
Оған Ақылды тәңірі (авесталық Ахура Мазда, ортапарсылық Ормазд) келіп,
өзіне қызметке шақырды. Ахура Мазда Заратуштраға жаңа діннің мәнін
түсіндіреді де, осылайша Заратуштра – пайғамбар атанады [14, 26 б].
Заратуштра орта қолды адам болған, сондай-ақ оның алғашқы уағыздары да
көп қолдау таба алмайды. Кейіннен Виштаспа княздығы оның ілімін қабылдап,
оның уағыздарының кең таралуына септігін тигізді.
Заратуштра Иран пайғамбарлары мекендеген облыстың шығысында өмір
кешкен. Ирандықтар (немесе арийліктер, олар өздерін ежелгі үндіс – үнді
арийліктердің жақын туыстарымыз деп санаған) осы кезеңде көшпелі мал
шаруашылығымен айналысқан, бірақ егіншілікке де көңіл аудара бастаған.
Олар Солтүстік Қара теңіз жағалауынан бастап Алтай мен Шығыс Түркістанға
дейінгі, Орал тауларынан бастап Иран тауларына дейінгі аралықты ұлан-ғайыр
аймақты мекен етіп, ірі қара, түйе және қой мен ешкі өсірген [31, 55 б].
Өте ертедегі аңыз-әңгімеде Заратуштра жарық дүниеге күліп келген жалғыз
сәби болған екен. Барлық ұлы адамдар мен пайғамбарлар сияқты Заратуштраны
әуелі ешкім түсінбей отанына қабылдамады. Көп жыл бойы өмірін жат жерде
өткізген ол шығысирандық патша Кави-Виштаспа сарайын пана тұтты. Ол шамамен
қазіргі Ауғанстан мен Орта Азия территориясында орналасқан болса керек [14,
15 б].
Виштаспаның әйелі Хутаос ханша және оның туысқандары, сарай
маңындағылар – жаңа сенімді бірінші болып қабылдағандар.
Оның есімі кейіннен грек тіліне Зороастраға өзгертілді, грекше
астрон жұлдыз деп аударылады, антикалық деректерде Заратуштра данышпан –
астролог және жұлдыз санаушы ретінде бейнеленді. Оның діни ілімі сол кезден
бастап зороастризм, ал жолын қуушылар зороастрийліктер деп аталынды.
Заратуштраның философиялық көзқарастарына сәйкес қарама-қарсылықтар тек
екінші деңгейдегі болмысқа тән, ал трансцендентті деңгейдегі болмыс даму
мен өзгеруден, қарама-қайшылықтар күресінен еркін. А.Л. Погодиннің Барлық
пұттық діндердің ішінде тек зороастризмде құдай туралы түсінік Библиядағы
нақтылық дәрежесіне көтерілді, – деп атап көрсетеді.
Заратуштраның құдай туралы іліміндегі назар аударыла бермейтін жаңалық
– оның қүдайды таза рухани мән ретінде түсінуі болды.
Зороастризмнің дуалистік діни жүйе ретінде қабылданып, көпке танымал
болуына кейінгі Ахеменидтер дәуіріндегі мидиялық магтар мен Сасанидтер
дәуірінде өмір сүрген манихейшілдіктің негізін қалаған – Манидің еңбегі зор
болды. Алғашқылары Заратуштра ілімін адам танымастай бұрмаласа, Мани
уағыздарында дуализм абсолюттендіріліп, шегіне жетті.
Заратуштра монотеизмінің кейінгі тағдырына келетін болсақ, ол халықтық
көне сенім – политеизмді мүлде ығыстырып шығара алған жоқ. Заратуштраның
теологияллық идеялары мен философиялық ой өрісі қарапайым халық үшін
түсініксіз болғанымен, оның этикалық принциптері әрбір адамның бойында
қолдау тапты. Заратуштра ілімінде адам құдайдың құлы емес, қайта
жаратушының жасампаздығының ең биік шыңы. Ол адамды саналы, парасатты етіп
жаратқан.
Адам үшін бастысы жақсылық пен зұлымдықтың, еркін таңдаудың мәнін
түсіну. Адамның бұл болмыстағы бағдарлары, біріншіден, сана – ол
зороастризм этикасының бірінші принципі – ізгі оймен байланысты. Екіншіден,
парасат – ол зороастризм этикасының екінші принципі – ізгі сөзбен
байланысты. Үшіншіден, әдеп – ізгі іспен байланысты. Жақсылық пен
зұлымдықтың шекарасы адам бойында, оның санасында, парасаты мен әрекетінде
жатыр. Бұл дүниедегі зұлымдық – арам ойдың, жалған сөздің, айуандық
әрекеттің жиынтығы, оның негізі, түп бастауы адамның өз еркіндігін дұрыс
түсінбеуде, ізгілікке сай жүзеге асырмауында жатыр.
Заратуштра зұлымдыққа қарсы күресуге шақырады, ал ол үшін күрес тәсілін
білу қажет. Будда діні зұлымдықпен күрес жолы ретінде оған қарсы тұрмауды;
Мани өз тәнін азаптап жанды құтқаруды таңдап алса, Заратуштра сөз
құдіретін, сенім мен парасат күшін қалайды. Адам тіршілігінің түкке
тұрғысыздығынан күйзелген Будда одан шығар жалғыз жол нирванаға бату,
сыртқы ортадан шектеліп тұйықталу деп өмірден бас тартуды уағыздаса,
Заратуштра дүниедегі зұлымдықты мойындай отырып, оған қарсы күресуге
шақырады. Ол адам жүрегіне сенім отын жағып, оған күш-қуат берді, адамның
бұл өмірдегі мақсаты толыққанды өмір сүруі адам болу, болмысты жарық
дүниеге айналдыру екенін әрбір адамның санасына жеткізуге ұмтылды [21, 20
б].
Зороастризм іліміндегі басты жаңалықтардың бірі – көптеген ғалымдардың
атап көрсеткеніндей, монотеистік сарынның басымдылығы. Зороастризм
монотеизмі иудаизм немесе ислам монотеизмі тәрізді қатаң болмаса да, ол
политеистік наным-сенімдердің орнына бір құдайға табынуды енгізуге
бағытталған алғашқы талпыныс болып табылады. Зерттеушілер бірауыздан
зороастризмдегі монотеистік сарынды атап көрсеткенімен, оны түсінуде
олардың арасында айырмашылық бары білінеді.
Зороастризм эсхотологиясы жаратылыстың үш кезеңі туралы іліммен тығыз
байланысты және онда жан, адам жанының тағдыр туралы мәселелері өзінің
логикалық шешімін табады. Зороастризмнің жұмақ пен тозақ туралы, әр адамның
өз жанының тағдыры үшін жауапкершілігі, дүние тағдыры үшін адамзатқа ортақ
жауапкершілікті бөліп көтеру, әрбір адамның істеген істері үшін қиямет
қайымда жауап беретіндігі және құдай үкімінен ешкімнің құтыла алмайтындығы
туралы наным-сенімдері кейінгі діндерге, осылардың ішінде әсіресе
христиандық пен исламға зор әсер етті.
Заратуштраның іліміне сай Ахура-Мазданың әлемді жаратуы екі сатыдан
тұрады. Алғашқыда ол бәрін тәндік қабықсыз, яғни, рухани идея түрінде
жаратады. Содан кейін ол бәріне материалды көрініс береді. Сонымен,
Заратуштраның Ахура-Маздасы Платон терминологиясын қолданатын болсақ, әрі
Футургос, өйткені ол идеяларға материалды көрініс береді. Платонның
идеялары туралы ілімімен Заратуштраның жаратылыс туралы ілімінің арасында
белгілі бір ұқсастық бары айқын. Платон іліміндегі дүниедегі заттарға дейін
идеялар болған. Заратуштра идеялардың бастапқысын мойындайды. Алайда
Платоннан айырмашылығы Заратуштра материалды болмысты кемелденбеген деп
қарастырмайды, сондай-ақ материя мен идеяны бір-біріне қарама-қарсы
қоймайды. Материалды болмыс, оның алдындағы идеялар болмысына қарағанда
жақсырақ, өйткені, Ахура-Мазда туындылары тұтастық ретінде қабылданады.
Яғни, Заратуштраның түсінігінде материя мен идеяның бірлігі болмыс
тұтастығының кепілі.
Заратуштраның адамның о дүниедегі тағдыры, оның байлығына, құрбандыққа
шалған мал басына емес, оның адал ниетіне, игі істеріне байланысты болады
деуі шындығында ежелгі дәуір үшін құлақ естімеген жаңалық болды.
Заратуштраның эсхатологиялық түсініктері, оның қүдай және адам туралы
көзқарастарының заңды жалғасы және қисынды соңы болып табылады.
Заратуштраның болмыстық екі деңгейі туралы ілімі оның эсхатологиясындағы
жаратылыстың үш кезеңі туралы көзқараспен толықтырылады.
Жаратылыс ғарыш тарихындағы алғашқы кезең. Бұл кезең адамзат
тарихындағы дәулетті, тыныш өмір, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман
болып суреттеледі. Адамдар уайым-қайғы, өлім дегенді білмей, қуаныш пен
бақытты өмір сүреді. Екінші кезең араласу жақсылық пен жауыздықтың
күресін қамтиды. Бұл күрес адамның өз бойында, рухани ізденістер мен теңдік
құштарлықтар, қарыз бен парыз арасында өршиді.
Заратуштра ілімін қамтып жатқан дуализм оның эсхатологиялық
көзқарастарында да айқын көрінеді. Дуализм зороастризм космологиясы арқылы
да өтеді. Оған сәйкес рухтардың біріне мәңгілік уақыттағы шексіздік тән,
өйткені Ахура-Мазда болған, болады және мәңгі бола бермек. Қиратуға құмар
Ахриман тұңғиық түнектен келген, ол өз уақытымен шектеулі, сол себепті
уақыты келгенде құриды.
Ғарыштың алғашқы рухани кемелденген қалпына қайтып оралуын, ғажайып сәт
– фрашокэрети деп атайды. Екінші кезеңнің соңы үшінші, соңғы бөліну
кезеңінің басталғанын білдіреді. Бұл кезең зұлымдықтың жеңіліп, дүниеде
тыныштық орнап, жаратылыс кезеңіне қайтып оралумен аяқталады. Адамзат
тарихының басталуын ғана емес, оның аяқталуын осылайша суреттей отырып,
Заратуштра адамзатқа оның игілікті мақсатын көрсетіп қана қойған жоқ,
сонымен бірге қазіргі кездегі адам өміріндегі қиыншылықтар мен азаптың
себебін де ақылға сай түсіндіріп береді [21, 21 б].
Сонымен қатар, Заратуштра уақыт туралы қалыптасқан көзқарасты
өзгертеді. Заратуштра ілімінде уақыт этникалық-мәнді сипатқа ие болады.
Егер мифологиялық уақыт мәңгі қайталануға негізделіп, тұйықталған сипатта
болса, Заратуштра ілімінде уақыттың бұл сипаты өзгеріп, ол бағытталған
тізбектік сипатқа ие болады.
Зороастризм мифологиясында ойланарлық тағы бір жай, Ахура-Мазда мен
Ангра-Маньюдың соңғы шешуші айқасының тоғыз мың жылға кейінге қалдыруында.
Бұл туралы Зороастризм мәтіндерінде былай баяндалады, сөйтіп ол шексіз
уақыт аралығындағы 9000 жылға Ормаздбен келісім-шарт жасасты. Осы уақыт
аяқталғанға дейін ешкім ештеңені өзгерте алмайды. Ал тоғыз мың жыл өткен
соң Ахриман талқандалады, ешкімді алдамайтын шексіз уақыт пен әділ рухы,
Михр тағдыр мен жазмыш Ахриман жаратқанның бәрін жояды. Сөйтіп Ормазд
жаратқанның бәрі алғашқы жаратылған қалпына келеді [33, 71 б].
Неліктен жақсылық пен зұлымдық, әділеттілік пен әділетсіздіктің шайқасы
9000 жылға шегерілді? Біздің пікірімізше мұның негізгі екі себебі бар.
Біріншіден, бұл адамзатқа еркін таңдау жасауына берілген уақыт. Яғни, бұл
уақыт аралығында адамзаттың рухани болмысында нұр мен түнек, парасат пен
надандық арасында күрес жүреді. Әрбір адам ізгілік пен зұлымдық күресінде
өз таңдауын жасап, бір жағына шығады.
Екіншіден, Ангра-Маньюдың тоғыз мың жылдан кейін жеңіліс табуы,
зұлымдықтың уақытта шектелгендігін аңғартады. Ал Ахура-Мазда түсінігінде
тиянақталған ізгілік уақытта да, кеңістікте де шексіз, яғни шексіздік
Ахураның абстрактілі атрибуты деп айту орынды. Ахура – ізгілік мәңгілік. Ал
надандық пен зұлымдық пайда болған, сондықтан ғарыш пен адамзат тарихы
зұлымдықтың жеңілуімен аяқталады. Зороастирзмдегі осы қағиданы баса
айтуымыз керек, себебі, кейінгі парсы династиялары Ахеменидтер мен
сасанидтер дәуірінде бастапқы зороастризм идеялары түбегейлі өзгерістерге
ұшырайды. Осы кездерде сыртқы пішіні зороастризмге ұқсас болғанымен, мән
мазмұны жағынан одан терең өзгешелігі бар зурвандықтар мен манихейлік ілімі
пайда болады.
Зурван деген авесталық сөз уақыт дегенді білдіреді. Мидиялық маг-
абыздар арасында да ежелгі гректердің мифологиясындағы хронос уақыт
құдайына ұқсас құдайға табыну орын алса керек. Ал мидиялық магтарды
Заратуштра ілімімен таныс болғаны күмән тудырмайды. Міне осы, маг-абыздар
дуализм ілімі баяндалған зо-яснаға сілтеме жасап, Ахура-Мазда мен Ангра-
Маньюды тудыратын бір бастау бар ол – Зурван, яғни уақыт құдайы деген
тұжырымға келеді [33, 71 б].
Бастапқыда егіздер тәрізді ұйқыдағы қос рух, олардың ісі де сөзі де,
шындығында ізгілік пен зұлымдық делінеді. Зурван ілімінің өкілдері егер бұл
рухтар егіздерге ұқсас болса, олардың ортақ бастауы болуы шарт. Ал бұл
бастаудың тек уақыт болуы мүмкін деген қорытындыға тоқтайды. Бастапқыда
таза пайымдау ретінде пайда болған бұл тұжырым, кейіннен абыздар арасындағы
ағымға айналады. Мифологияға сәйкес бастапқыда аспанда, жерде, ештеңе де
болған жоқ, тек тағдыр мен уақыт құдайы – Зурван ғана болды. Оны ешкім
жаратушы деп атаған жоқ.
Сонда Зурван аспан мен жерді және олардың арасындағылардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
I ЗОРОАСТРИЗМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 11
1.2 Зороастризмнің пайда болуы және ерекшеліктері
11
Авеста – Зороастризмнің киелі кітабы
21
II ЗОРОАСТРИЗМ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ НАНЫМ-СЕНІМДЕРІ
33
2.1 Қазақ халқының исламға дейінгі діни наным-сенімдері
2.2 33
Қазақ халқының дүниетанымындағы Зороастризмнің орны 45
III ЗОРОСТРИЗМНІҢ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ МЕРЕКЕСІНДЕГІ КӨРІНІСІ
54
3.1 Наурыз тойының шығу тарихы және мәні
3.2 54
Қазақ салт-дәстүріндегі наурыздың тойлануы
63
Қорытынды
81
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 84
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Диссертация Зороастризм және қазақ
халқының наным-сенімдерін зерттеуге арналған. Оның ішінде Зороастризмнің
қалыптасуы, қазақ халқының наным-сенімдері мен дүниетанымы қарастырылады.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда кең байтақ Еуразия алқабын бізге
мұра етіп қалдырған бабаларымыздың мол дүниетанымға толы ілім-білімі мен
мәдени құндылықтарының сырын ашуда этнология ғылымының алдында тұрған
өзекті мәселелердің бірі. Аталған проблемалар жалпы түркі жұртына ортақ
мұра. Бұл мәселенің маңызды екендігін елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің мынадай
сөздерімен айқындап бергендей: Біздің кіндігіміз жеті атамызбен ғана
жалғасып жатқан жоқ, онан арғы Үнді мен Ніл, Еділ мен Дон жағалауларына
қазақ даласының рухын жеткізген бабаларымызбен жалғасып жатыр. Осынау
қанатын кең жайып, жанарын алысқа салатын қазақ рухы әзірше өз деңгейінде
парақталмай келеді. Арийлер деген атпен ұлы мәдениеттер жасап, ұлы
мемлекеттеп құру үшін бір кезде Үндістанға қарай бет алған тайпалар...
Авестада айтылатын арий, тур, дах және дайлардың тікелей ұрпақтары болып
табылады [1, 24 –77 б.]. Демек, өркениеттің шыңына шыққан түркі
халықтарының мұрасы қазіргі таңда кімді болса да қызықтырмай қоймасы анық.
Қазіргі жаһандану мен интеграциялық қоғамда рухани дүниетанымымыз бен
мәдениетіміздің ерекшелігін көрсетіп, оны толықтай дәйектер негізінде
жариялау мәселелері де туындап тұр. Сол мұралардың негізі – халықтық
дүниетаным негізінде жатыр. Сандаған ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ
халқының дүниетанымы табиғатпен етене өмір сүруінің нәтижесі болды.
Әлемдік мәдениеттің үшінші мыңжылдыққа енуі барысында өткен тарихи-
мәдени жолды зерделеп, болашақты болжау заңды. Ұлттық сана мен тарихи жады
үшін өткен кезеңдердің маңызы мен мәні өте зор, өйткені өткенді сана
талқысынан, ой таразысынан өткізбейінше, болашақты анық бағдарлау мүмкін
емес. Халықтың алға болуы тек саяси-экономикалық ахуалға ғана емес, оның
руханилығына да тікелей байланысты. Осы орайда Гегельдің рухы оянбаған
халық тарих көшінен шет қалады деген ойына назар аударған жөн. Ұлттық рух
дегеніміз сайып келгенде оның өзіндік санасы, тарихи жады. Империялық
отарлық саясат халықты осы жадыдан айырып, өзіндік санасын уландырып келді.
Еркін ойды алқымынан алып, тұншықтырып келген тоталитарлық жүйе ыдыраған
соң, жан-жағымызға қарап, оң-солымызды аңғарып, ұмытқанымызды еске алып,
жоғалтқанымызды табуға ұмтылып тарих қойнауларына үңілу уақыт талабы,
тарихи қажеттілік. Тоталитарлық саяси жүйенің ауыр зардаптарының бірі –
халықты дүниетамынынан айыру, оны мәңгүрт, алып механизмнің тетіктеріне
айналдыру болды. Халықтың ғасырлар бойы қалыптастырған салт-дәстүрлері,
әдет-ғұрыптары, діни наным-сенімдері ескінің сарқыншағы саналып, одан арылу
болашақтың даңғыл жолына түсудің бірден бір жолы деп табылып, ескіден арылу
қажеттігі ұранға айналды. Бұл халықтың өзіндік санасына шабылған балта
болды. Өзінің саяси-идеологиялық, рухани үстемдігін орнықтыру мақсатында
кеңестік тоталитарлық жүйе қазан төңкерісіне дейін көшпенді халықта жазу-
сызу болмаған, олар ұлы, алдыңғы қатарлы халық мәдениетімен араласу
барысында көзін ашты деп келді, сөйтіп көшпенді халықтар туралы жаңсақ
пікірлер мен тұжырымдар орын алып, халық санасына сіңірілді.
Еліміз тәуелсіздігін алып өткен тарихымызды ашық түрде зерттеу
мүмкіндігін алған уақытта жоғалтқанымызды қайта қалыптастыру қажет.
Сондықтан, адамдардың рухани дамуында айрықша орын алатын ежелгі діндердің
бірі – зороастризм.
Жоғарыда аталған мәселелердің барлығын қорытындылай келе, түйетініміз
тақырып бүгінгі күннің кезек күттірмес келелі мәселесі. Бұл зерттеліп
отырған тақырыптың өзектілігінің айғағы болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зороастризмді және оның киелі кітабы –
Авестаны зерттеуге жетелейтін көптеген себептердің бірі – оның ежелгі
шығыстың және адамзаттың мәдени құндылықтарының ішінде алатын ерекше орны.
Зороастризм мәселелері XVIII ғасырда-ақ Еуропа ғалымдарының назарын
аударған еді. ХVІІІ ғасырдан – ХІХ ғасырдың алғашқы жартысы аралығында
француздық ғалым Анкетиль Дюперрон (1731 –1805) Авестаны алғаш оқып,
оның мазмұнын түсіндіруге тырысты. Авестаның толық аудармасын жариялау
ғылыми ерлік және жаңалық болды. Сонымен қатар ағылшындық ғалымдар У.
Джонс, Ричардсон, Эрскайн және неміс ғалымдары Майнерс пен Болен кеңінен
зерттеді. Ф.Ницше және Г.Риттер көлемді зерттеу жұмыстарын жүргізу арқылы
зороастризмнің зерттелуіне үлкен үлес қосты.
ХІХ ғасырдың 30-шы жылдарынан 80-ші жылдарына дейінгі аралықта
француздық ғалым Э. Бюрнуфтың (1801-1852) көзқарасы зерттелудің жаңа
кезеңіне аяқ бастаса, Ф.Боин, Ф.Шпигель, Ф.Юсти, В.Гейгер, П.Рот және тағы
басқаларда елеулі үлес қосты. Сонымен қатар, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ
ғасырдың алғашқы ширегі аралығындағы Х. Бартоломе, М. Мюллер, М. Хаут, К.
Гельднер, Дж . Дармстетер, Л. Милльс зерттеулерініңде маңызы зор еді.
Революцияға дейін жарық көрген еңбектердің ішінде А.Л. Погодиннің
Религия зороастра еңбегін атап өтуге болады. Автор зороастризмді діни
жүйе ретінде қарастыра отырып, оның тарихи-мәдени бастауларын, өзіндік
ерекшеліктерін айқындауға талпынады.
Кеңестік дәуірде зороастризмді зерттеуде Е.Э. Бертельс [2], И.С.
Брагинский [3], В.И. Абаев [4], Э.А. Грантовский [5], И.М.
Стеблин–Каменский [6], С.П. Толстов [7], В.В. Струве [8] сияқты ғалымдардың
еңбектерінің айрықша үлес қосқанын атап өтуге болады. Алайда аталған
ғалымдар зороастризмді Ежелгі Шығыс, Ежелгі Иран тарихи контексінде
қарастырады, олардың ғылыми мақалалары көптеген құнды мәліметтер бергенмен,
зороастризм туралы тұтас түсінік қалыптастырмайды. Зороастризм туралы
монографиялық еңбек жазған кеңес ғалымы Е.А. Дорошенко [9] болды.
Зороастризмді жан-жақты қарастыруға бағытталған ағылшын ғалымы
М.Бойстың Зороастрийцы. Верования и обычай [10], Л.А. Лелековтың Авеста
современной науке [11] атты еңбектері айрықша орын алады. Ағылшын
ориенталисі зороастризмнің пайда болуынан бастап қазіргі күндерге дейінгі
даму кезеңдерін қарастырады. Л.А. Лелековтың еңбегі қазіргі ғылымда
қалыптасқан Авеста мен зороастризм туралы көзқарастар мен тұжырымдарды
талқылауға арналған. Зороастризмге байланысты еңбектердің шет тілдерден
аударылмағанын ескерсек, автордың зерттеуі бірден-бір құнды еңбек болып
табылатындығын атап өткен жөн.
1998 жылы Санкт-Петербургтен шыққан Авеста в русских переводах атты
жинақта 1861-1996 жылдар аралығындағы Иран тайпаларының ежелгі діні,
зороастризмнің пайда болуы және таралуына кеңінен сипаттама жасала отырып,
зороастризмнің Отанын анықтауға тырысты. Жинақта Авестаның негізгі төрт
бөліміне аударма жасалынып, олардың әр қайсысына жан – жақты сипаттама
беріліген [12].
И.В.Рактың Мифы древнего и ранневекового Ирана атты еңбегінде
Заратуштра өмірі, Ахеменидтердің діні, пехлевилік әдебиетке талдау
жасалынып, зороастризмнің бізге таныс емес тұстары кеңінен көрсетілген
[13].
Авеста: Избранные гимны атты жинақты жариялауда И.М. Стеблин
–Каменскийдің қосқан үлесі зор. Авестаның зерттелу кезеңдеріне сипаттама
жасап, Заратуштра өмірін, дінді таратудағы уағыздарын және барлық ән
ұрандарының орысша аудармасын берді. Иран тарихына салыстырмалы талдау
жасау арқылы діннің қалыптасу және таралу кезеңдерін ашып көрсетті [14].
Л.С. Васильевтің История религий Востока атты шығармасы 1988 жылы
Москвада жарық көрді. Еңбекте діннің пайда болуы мен бүкіл шығыс халқының
діни наным – сенімдері және ежелгі ирандықтардың діні – зороастризмнің
қалыптасу ерекшеліктерін көрсеткен. Зороастризмнің мәні – жақсылық пен
жамандықтың мәңгілік күресіне саяды., – деп көрсете отырып, жақсылықтың
жеңіске жетуі діннің негізгі мақсаты ретінде атап өтілді [15].
Әр халықтың өзінің төл дүниетанымына негізделген әдет – ғұрпы мен салт
– дәстүрлері, діни жоралары болғандықтан М. Қараманұлының Тәңірге тағзым
атты кітабында түркі халықтарының ежелгі сенімі – Тәңір діні, оның пайда
болуы, қастерлі қағидалары мен өзге жұрттың діни наным – сенімдерінен
айырмашылығы жайында сөз қозғалады [16].
А.Г. Косиченко, А.Н. Нысанбаев, Д.А. Кенисарин, Е.В. Мельниктердің
авторлық бірлестігінің негізінде жазылған Ислам и христианство:
возможность духовной консолидации народов Казахстана атты монографияда,
Қазақстандағы ірі екі дін ислам және христианның ел халқының діни
топтасуына қосқан үлесі және осы діндерге дейінгі ежелгі түріктердің наным
- сенімдері мен әдет - ғұрыптарына тарихи -мәдени, діни баға берілген
[17].
В. Тимошиновтың Культурология: Казахстан – Евразия - Восток - Запад
деген оқу құралында әлемдік өркениеттің негізігі даму кезеңдері, адамзаттың
іс әрекетінің қалыптасуы, рухани және материалдық мәдениеттің дамуы
көрсетіліп, соның ішінде шамандықтың қалыптасуына баса назар аударылған
[18].
Қазақ ғалымдарының ішінде зороастризмнің қазақ мәдениетіне ықпалы
туралы алғаш пікір айтқандар А.Х. Қасымжанов, М.С. Орынбеков, С.Н. Ақатаев,
А.К. Ақышев болды. А.Х. Қасымжанов Духовное наследие казахского народа
атты еңбегінде: Іс жүзінде қазақтардың ежелгі дүниетанымы негізінен
заратуштралық болған және оның іздері отқа табынудан, тазару рәсімдерінен,
су мен топырақты пайдаланып емдеуден көрінеді, деп жазады. Сонымен қатар,
автор қазақ халқының рухани дамуындағы, менталитетіндегі зороастризмнің
алатын орнына көп көңіл бөлген [19].
М.С. Орынбековтың Ежелгі қазақтың дүниетанымы атты монографиясында қазақ
жерінде Қазақстан жерінде зороастризмнің таралуына тоқталып, бұл діни
жүйенің кейбір элементтерінің қазақ топырағында ежелден болғанын атап
көрсетеді [20].
Көптеген діни ескерткіштер діни қызметтік мақсаттары болса да,
дүние-жүзілік мәдениеттің жетістіктерін құрайды.Оларды жасақтауға
данышпан сәулетшілер, фрескалық сурет шеберлері, икона жазушылар,
композиторлар қатысты. Сөйтіп, дін көркемөнердің барлық түрлерін
дамытуға аса зор үлес қосты, яғни мәдениетті дамытуға ат салысты.
Жалпы алғанда, отырықшы және көшпелі халықтың діни нанымдарында
алдындағы дәуірлерден алынғаны көп. Адамдардың құдайлық күштермен
қарым-қатынасындағы аралық міндеттер қоғамдағы ерекше топтың –
шамандардың қолында болды, ал шамандар ертедегі түрік текстерінде кам
деп аталған. Шамандар сәуегейлер, емшілер, құдайдың қалауын
жариялаушылар болған.
Затов Қ.А. Зороастризм және мәдениеттер диалогы атты мамандығы
философия ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін қорғалған
диссертацияның авторефератында зороастризмге дейінгі наным-сенімдерді
талдап, олардың қазақтардың ілкі тектерінің сақтардың діни
көзқарастарымен байланысын көрсетеді[21].
Белгілі археолог А.К. Ақышев Искусство и мифология
саков атты еңбегінде қазақ халқының ілкі-тегі болып табылатын сақтар
дүниетанымын, өнерін, діни наным-сенімдерін түсіндіруде Авесталық
параллелизмдер мен зороастризмдік рәсім-рәміздерге жүгінеді [22].
Досмұхамед Кішібековтың Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең деген
еңбегінде сан ғасырлар бойы мал өсіруді кәсіп ету арқылы көшіп - қонып өмір
сүрген қазақ халқының ата – бабаларынан бастап қалыптасқан шаруашылығы,
әдет – ғұрпы, тілі, дүниетанымы сияқты бірқатар мәселелер сөз болады [23].
Абаста деген атпен С.И. Оспанов ғылыми мұраны қазақ тіліне аударған.
Бұрын парсы, араб, орыс тілдерінде жарық көрген Авестаға негізделіп, осы
кітапты аударған [24]. Сонымен қатар, аталған автордың Арғытектану
негіздері: тәңірлік пен жаратуштралық ілімді зерттеудің ғылыми-практикалық
мәселелері атты монографиялық еңбегі жаңа пайымдаулармен жазылған. Арғы
түрік-қазақ халықтары үшін ықылым заманнан терең құндылығы бар Тәңір
құдіретіне және, барлық әлемге сәуле қызу беретін, Күн-от тегіне таңдана
табыну дәуірлерінде қалыптасқан тек, ар, намыс сияқты түсініктердің ұлттық
тарихи-рухани-мәдени-ділдік құндылықтар жүйесіне айналу үдерісін зерттеудің
онтологиялық, социологиялық, философиялық талдаудың әдіснамалық қисыны
жүйеленіп, соларға сай, мазмұны тың зерттеу жүзеге асырылған [25].
Сондай-ақ, белгілі археолог-ғалым У.Х. Шәлекеновтің Орталық Азиядағы
ариилердің өркениеті атты еңбегі тың тұжырымдарымен құнды болып табылады.
Автор зороастризм дінінің қасиетті кітабы Авестаға кешенді негізделіп,
ариилер этносының пайда болып дамыған орталығы Орталық Азия екендігін
дәлелдейтін деректер келтірген. Авестадағы мәліметтерге жан-жақты қарап,
ариилердің табиғи-географиялық өрбіген орталығына, шаруашылығына,
археологиялық ескерткіштеріне, этнологиялық наным-сенімдеріне, дініне,
жалпы рухани мәдениетіне көңіл бөлініп, жан-жақты қарастырылған [26].
Зерттеу жұмысының мақсаты. Қолда бар деректерді толық пайдалана отырып,
зороастризмнің қалыптасуын және оның қазақ діни наным-сенімдеріндегі алар
орнын зерттеу тақырыптың негізгі мақсаты болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсатын ашуда
мынадай міндеттерді іске асыру басшылыққа алынады:
– зороастризм және қазақ халқының діни наным-сенімдерінің
зерттелуін таратып көрсету;
– зороастризмнің пайда болуы және ерекшеліктерін анықтау;
– зороастризмнің қасиетті кітабы – Авестаға жан-жақты тоқталу;
– қазақ халқының исламға дейінгі діни наным-сенімдеріне сипаттама
беру;
– қазақ халқының дүниетанымындағы зороастризм көріністерін талдап
көрсету;
– наурыз мерекесінің шығу тарихын қарастыру;
– қазақтың салт-дәстүріндегі наурыздың тойлануын талдау.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Диссертациялық жұмысымыздың дерек
көзі ретінде пайдаланған материалдарды бірнеше топтарға бөлуге болады.
Олардың негізісі осы салада зерттеу жүргізген ғалымдардың іргелі еңбектері
және C.И. Оспановтың аудармасымен Авеста еңбегі басты деректер ретінде
пайдаланылды [24].
Деректер тобына жарыққа шыққан географиялық, энциклопедиялық
жинақтардың материалдарын жатқызуға болады. Зерттеу жұмыстарын жүргізу
барысында дерекнамалық материалдарды жинастыра отырып, олардың
этнологиялық тұрғыдан алатын маңызын анықтауға тырыстық. Бұл ретте баспадан
жарық көрген материалдар нысанаға алынып отырды. Дерек ретінде БҒСБК
аясында жарыққа шығатын ғылыми және ақпараттық мәліметтерге бай мерзімдік
басылымдардың материалдарын да негізге алдық.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыста зороастризм және қазақ
халқының наным-сенімдері зерттелу негізінде салыстырылып көрсетілді.
Нәтижесінде зороастризм мен қазіргі кездегі наным-сенімдерінің дәрет алуы,
отпен аластауы тағы басқа ұқсастықтарын салыстыра зерттеу қолға алынып
отыр. Ислам діні дүниеге келгенше көптеген этностарда, соның ішінде түрік
тілдес халықтардың тұрмыстарында ұзақ жылдар қолданып келген
зороастриялық діннің қалдықтары әлі күнге дейін салқыншақ діни ретінде
сақталған. Бұл діннің қалдықтары қазақ халқының тұрмысында да молырақ
сақталып, ислам дінімен қатарласып өмір сүріп жатыр. Біздіңше, көне діннің
қалдықтары біздің халықтың арасында сақталуы біркелкі емес. Әсіресе,
зороастризмнің салқыншақтарын Орталық Азияның оңтүстігінде, батысында
көбірек кездесетін көрінеді. Оның себебі, зороастризм дінінің алғашқы
өрбіген, кең тараған аймақтары осы аттары аталған географиялық өңірлер
болса керек. Бірақта, Орталық Азияның басқа да бөліктерінде жоқ деген
пікірлер тумайды. Ол географиялық аймақтарда да бұл діннің қалдықтары
кездесіп отырады. Сөйтіп, жарық көрген ғылыми әдебиеттерде, артефактлерде
зороастризм дінінің алғашқы дүниеге келгенін, оның жер бетіндегі әлемдік
буддизм, христиан және ислам діндерінің негізі осы зороастризм дінінен
бастау алады.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар.
1. Заратуштра жұмақ пен тозақ туралы, адамның өз жанының тағдыры үшін
жауапкершілігі, жан мен тәннің қайта қосылуы туралы адамзат тарихында ой
қозғаған алғашқы пайғамбар болды. Әрине, оның бұл көзқарастары кейінгі
ізденушілерді толғандырмай қойған жоқ. Пайғамбардың аталмыш түсініктері
иудаизм, христиан, ислам діндерінде қабылданды. Бірақ, М. Бойстың
айтқанындай, бұл түсініктер тек зороастризмде бір-бірімен толық логикалық
байланыста болады. Заратуштраның пікірінше әрбір адамның аман қалуы, оның
игі ойлары, игі сөздері, игі істерінің жиынтығына байланысты, яғни адам
өміріне, тағдырына құдайлар қол сұқпайды. Әрбір адам қиямет-қайым күні
істеген істері үшін жауап береді және барлық адамзатпен әлем тағдыры үшін
жауапкершілікті бөліседі.
2. Авестаның Отаны – Орта Азия, соның ішінде Хорезм өңірі. Сондықтан
бұл қасиетті мұра парсылар мекендеген жерде жасалмаған, Иранға, өзге көрші
елдерге түркілер арқылы жетіп, кейін солардың игілікті қазынасына айналған.
Қысқасы, түркілердің, соның ішінде қазақ халқының мәдениеті, әдебиеті,
наным-сенімі, кәсібі, діні, тарихы, өмір сүру ережелері, философиясы – бәрі
қамтылып жазылған.
3. Қадым замандарда көне түркілер жері, Ұлы Жібек жолы арқылы қаншама
діндер өтсе де, түркілердің негізгі сенімі Тәңірлік дін, аруаққа табыну
болды. Жоғарыда аталған діндердің ешқайсысы түркілердің руханилығында
олардың көне сенімдерін ығыстырып шығара алмады. Вильгельм Рубрук түркі
жұртын аралаған кезінде олар өздерінің Тәңірге табынатынын және оны таза
рухани мән ретінде түсінетінін атап көрсеткен. Тек ислам діні ғана көне
түркі сенімдерімен іштей синтезделіп, түркі жұртының рухани-мәдени
ұстанымына айналды.
4. Ислам діні дүниеге келгенше көптеген этностарда, соның ішінде
түрік тілдес халықтардың тұрмыстарында ұзақ жылдар қолданып келген
зороастриялық діннің қалдықтары әлі күнге дейін салқыншақ діни ретінде
сақталған. Бұл діннің қалдықтары қазақ халқының тұрмысында да молырақ
сақталып, ислам дінімен қатарласып өмір сүріп жатыр. Бізіңше, көне діннің
қалдықтары біздің халықтың арасында сақталуы біркелкі емес. Әсіресе,
зороастризмнің салқыншақтарын Орталық Азияның оңтүстігінде, батысында
көбірек кездесетін көрінеді. Оның себебі, зороастризм дінінің алғашқы
өрбіген, кең тараған аймақтары осы аттары аталған географиялық өңірлер
болса керек. Бірақта, Орталық Азияның басқа да бөліктерінде жоқ деген
пікірлер тумайды. Ол географиялық аймақтарда да бұл діннің қалдықтары
кездесіп отырады. Сөйтіп, жарық көрген ғылыми әдебиеттерде, артефактлерде
зороастризм дінінің алғашқы дүниеге келгенін, оның жер бетіндегі әлемдік
буддизм, христиан және ислам діндерінің негізі осы зороастризм дінінен
алады- деген пікірге қосыламыз.
5.Зороастризмнің сарқыншақтарының бірі – қазіргі кездегі мұсылмандардың
Жаңа жылы – Наурыз мейрамы. Ең әуелі ол – Ахура- Мазданың мейрамы. Кеңес
дәуіріне дейін бұл дәстүр Орта Азия мен Қазақстан халықтары арасында берік
сақталды. Мереке күні өсіп келе жатқан жеті дәнді дақылмен болашаққа болжам
жасап, салт-жоралғы тағам – сималакты жеті ақ табаққа салып әкелді және де
осы күні егіс алқабына егін салынды. Әр түрлі бояумен боялған жұмыртқалар
таратылып, бәйге және жарыстар ұйымдастырылды
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны – зороастризм және қазақ халқының
наным-сенімдері: зороастризмнің қалыптасуы, қасиетті кітабы – Авеста,
исламға дейінгі діни наным-сенімдер, қазақ халқының дүниетанымындағы
зороастризм көрінісі және наурыз мейрамының қалыптасуы талданады.
Зерттеудің субьектілері – Заратуштра, миссионерлер, шамандар және т.б.
болып табылады.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі. Зерттеліп отырған тақырыбымыз
Зороастризмнің бастаулары мен қазақ халқының діни наным-сенімдері тұрғыда
зерделенетіндіктен, оның хронологиялық мерзімді шегін белгілі бір уақыттың
деңгейінде көрсету өте қиын, тіпті мүмкін емес. Себебі, қазақ халқының
дүниетанымы, діни наным-сенімдері ықылым дәуірден бастау алып, қазіргі
кезеңге дейінгі үрдістерді қамтиды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі мен зерттеу әдістері. Аса
ауқымды кеңістік пен уақыт аясында болып өткен тарихи оқиғаларға дұрыс баға
берудің қалыптасқан дәстүрлі тәсілі – топтап жинақтау, салыстырып сараптау
арқылы ғылыми қорытынды жасауға ұмтылдық. Түп нұсқалық материалдар
негізінен жаулаушы империялардың орда бітікшілері қолымен жазылғандығын
ескеріп, оның әсіре саясиланған, державалық сипатына нақтылы талдау жасай
отырып, тарихқа, ғылымға, адал болу принципін негіз етіп алдық. Этникалық
атаулардың түпнұсқалық қалыбын орнына келтіру үшін түркологиялық-
лингвистиканың тарихи салыстырма тәсілін ұтымды қолдануға тырыстық.
Зерттеудің әдістемелік негізіне нақтылық, тарихилық, салыстырмалы
талдау қағидаларын, назарда ұстай отырып, Қазақстан Республикасындағы
тарихи сананы қалыптастыру тұжырымдамасына сәйкес, отандық этнология
ғылымында мемлекеттіліктің дәстүрлі жалғастылығы тұғырнамасын орнықтыру мен
тәуелсіздікті одан әрі дамытып, көркейту идеясы басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Бұл зерттеу заратуштра ілімі мен
қазақ халқының наным-сенімдерін байланыстыра жазылған кешенді еңбек ретінде
болашақта осы тақырып аясында даярланар басқа да жұмыстарға теориялық және
методологиялық негіз жасауға мүмкіндік беретін ғылыми туынды рөлін
атқаратын болады.
Қазақ халқының дүниетанымындағы заратуштра ілімінің орнын қарастыра
отырып, тәуелсіз Қазақстанның тарихи дәстүрлерін берік ұстанған бейбіт
мемлекет ретіндегі халықаралық қатынастардағы рөлін бағалауға, ұлттық
мәдениетіміздегі дәстүрлі ислам дініміз туралы ғылыми көзқарастарды
нақтылай түсуге, болашақ ұрпақты өз мемлекетіміздің жарқын тарихи үрдістері
арқылы Қазақстандық патриотизмге тәрбиелейді.
Диссертациялық жұмыста тұжырымдалған негізгі қорытындыларды
Қазақстанның этнология ғылымы бойынша іргелі еңбектер, оқулықтар, оқу
құралдарын дайындауда және жоғары оқу орындарының тарих факультеті
студенттеріне арнайы курстар мен семинарлар жүргізуде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі нәтижелері мен
тұжырымдары ғылыми мақала түрінде баспадан жарыққа шықты.
Диссертацияның құрылымы. Жұмыс кіріспеден, әрқайсысы екі бөлімшеден
тұратын үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
I ЗОРОАСТРИЗМ: ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1 Зороастризмнің пайда болуы және ерекшеліктері
Адамдардың рухани дамуында айрықша орын алатын ежелгі діндердің бірі –
зороастризм. Діни жүйелер көне халықтар мәдениетінде жүйе құраушы рөл
атқарады. Әрине, бұл діни жүйелер бір күнде бірден пайда болмайды. Олардың
өзіндік даму тарихы, даму заңдылықтары бар. Ал бұл заңдылықтарды ашу, даму
тарихындағы кезеңдерді зерделеу, өз кезегінде сол ерте дәуірдегі адамдардың
дүниетанымын, арман-мұраттарын, қарым-қатынасын анықтауға мүмкіндік береді.
Сондай-ақ, діни жүйелердің қазіргі заманға дейінгі сақталған көмескі
нышандары мәдени бастаулар мен қазіргі мәдениет арасындағы тарихи-мәдени
сабақтастықты көрсетеді. Көне мәдениет белгілері мәдени архетип ретінде
халықтың әдет-ғұрыптарында, салт-дәстүрлерінде, наным-сенімдерінде
сақталады.
Адам баласы өте ерте заманнан бастап-ақ Дін не? – деген сауалға жауап
іздеп келеді. Кейде оған дұрыс жауап тауып, кейде адасып,бір-біріне қарама-
қарсы бірнеше тұжырымдамаларға, болжамдарға келді [27, 15 б].
Сондықтан да бұл сұраққа жауап материалистік және идеалистік түрде
жинақталып, осыдан ғылым мен адам ақылының адасуы мен теріс көзқарастар
жүйесі құрылды. Осы екі бағыттың мәңгі күресі нәтижесінде бір бағыт
материалистік-ғылыми тұжырымға сүйенсе, екінші бағыт идеалистік мазмұнға
алып келді. Бірақ қандай болған күйде де, адамзат білімінің алға қарай
прогрессивтік жолмен дамып, дүниеге деген көзқараста ғылыми тұжырымға
келуін заңды құбылыс деп білуіміз керек. Дегенмен, алда тұрған мақсат: дін
не? – деген сұраққа жауап беру болғандықтан, әр қоғамның материалдық
тұрмыс жағдайларын көрсететін идеологиясы, қоғамдық сананың түрлері бар
екендігін ескерсек, дін – сол қоғамдық сананың түрлерінің ең күрделісі
екені мәлім. Қоғамдық сананың басқа түрлері: мораль, өнер, философия,
ғылым, мәдениет және басқалары сияқты дін де адамдарды қоршаған дүниенің
олардың материалдық болмысының адам санасына түсетін бейнесі. Идеологияның
қоғамдық сана формаларының ішінен діннен айырмашылығы сол, ол шын шындықтың
бұрмаланған ойдан шығарылған сәулесі – деп түсінсек, діннің таным
процесіндегі мазмұнына тоқталмай өту мүмкін емес. Бұл – дін, дүние танудағы
құбылмалы, өңі айналдырылған көзқарас, қоғамдық сананың жалған түрі, адам
санасында дүниенің фантазиялық түрде бұрмаланып бейнеленуі [28, 66 б].
Адам табиғаттың ерекше бір бөлігі ретінде белгілі кезеңде сол
табиғаттан бөлініп шыға отырып, оған түгелдей бағынышты болып табынды. Ал
табиғатты бірте-бірте біле бастаған кезде адам өмірінің екінші жағы
әлеуметтік құбылыстар деп аталатын күштердің өктемдігі, қанаушылардың
қаналушыға өктемдігі келіп шықты. Бұл кезде табиғатқа, оның дүлей күшіне
табынуымен бірге әлеуметтік күш – адамға табыну басталды. Оның саяси-
идеологиялық бейнесі Құдай деп суреттелінді. Адам санасы дамуының төменгі
сатысында, алғашқы қауымдық құрылыс жағдайында пайда болған дүние танудағы
діни, таптық көзқарас болып қалыптасты [27, 16 б].
Алғашқы қауымдық құрылыстың бастапқы кезеңдерінде жүздеген мың жылдар
бойында адамдардың ойында ешбір діни нанымдар болмаған. Бұл дәуір тарихта
дінсіз дәуір деген атау алады. Алғашқы адамдар өздерінің күнделікті
тіршілік жағдайымен ғана шұғылданып, табиғат құбылыстарына көңіл бөлмеген.
Тек дамудың белгілі бір сатысында ғана, яғни адам баласы алғаш рет
қарапайым еңбек құралдарын жасап, еңбек етіп, табиғатқа әсер ете бастаған
кезде ғана, табиғат құбылыстарының сұрапыл, дүлей күштерінің алдындағы
өздерінің әлсіздігін сезіне бастады. Міне, осы кезде оларға алғашқы діни
ұғымдар пайда болып, өріс алды. Ол діни ұғымдар фетишизм, тотемизм,
анимизм, магия және шаманизм түрінде адамдардың тұрмыс-тіршілігімен,
күнкөріс тәсілдерімен, дүниетанымымен, мәдениет әдеп-ғұрпымен, ой-өрісімен
тығыз байланыста қалыптасып дамиды, өзгеріп, күрделенді. Бұл діндер ғылымда
көп құдайлы (политеизм) деп аталады. Сол сияқты қазіргі бір құдайлы
діндер (монотеизм) – Яһуди, Будда, Христиан, Ислам діндері – жоғарыда айтып
өткен алғашқы діни ұғымдар негізінде таптық қоғам тұсында ғана қалыптасты
[27, 16 б].
Енді дін қалай пайда болды, болашағы қандай? – деген сұрақтарды
талқылағанда оған үзілді – кесілді жауап берушілер аз болған жоқ. Осы
күнге дейін діннің шығу тегі туралы әр түрлі көзқарастар, тұжырымдар
кездеседі:
Біріншіден, дін адаммен бірге пайда болған. Құдай адамға жан бергенде,
оған құдайға сенуді бірден ескерткен. Олай болса, дін мәңгілік, оған қарсы
күресу жолдан тайғандық деген теологиялық көзқарастар бар. Бұл тұжырым
обьективтік идеализмнің әлемдік рух, абсолюттік идея сияқты
пікірлерімен ұштасып жатыр. Екеуі де табиғаттан тыс күшті мойындайды, соған
тәуелді етеді, бір құдай деген түсініктің маңайынан шықпайды.
Екіншіден, объективтік идеализм өзінің философиялық негізгі мәселені
шешу принципіне сүйеніп, дінді жеке адамның санасынан шығармақ болды. Бұлай
деу адамды, бар әлемді құдай жаратты дегенге жай көзбен қарағанда қарсы
сияқты, құдайдың өзін адам санасынан шығаратындай болып көрінеді: шын
мәнісінде субьективті идеализмнің түйсіктер жиынтығы, түйсіктер қатары
деулері – ғылымға жат сипатта, дінге, фидеизмге апаратын жол [28, 18 б].
Заратуштра негізін қалаған зороастризм – әлем діндерінің
ішіндегілерінің ежелгілерінің бірі. Зороастризм дін біткеннің түп атасы
десе де болғандай. Буржуазиялық ғылым пайғамбарлар дәуіріне жатқызатын
буддизм, христиан және ислам қағидалары осы зороастризмнің шарттарынан
сусындайды. Оның тарихта алатын орны ерекше. Белгілі ағылшын ғалымы М.
Бойс бұл діни-мәдени жүйенің адамзат тарихындағы орны былай деп бағалайды:
Зороастризм б.з.д. VI ғасыр мен б.з. VII ғасырлары аралығындағы Иран
империяларының мемлекеттік діні болған. Бірнеше діни жүйенің қалыптасу
барысында қатар жүрген зоростризм иудаизм, христиан, ислам діндеріне зор
ықпал еткен және шығыста буддизмнің солтүстік түрінің дамуына ықпал еткен
[29, 182 б].
Бұл үзінді де зороастризм дінінің Иран жерінде пайда болып, сол елдің
мемлекеттік діні болды деген пікірін қолдау қиын. Бірақта, бұл діннің келіп
шыққан уақыттарымен оның әлемдік діндердің пайда болды деген ойы шындыққа
жақын сияқты.
Зороастризм дінінің қалыптасу проблемасы жөнінде Б. Гафуров, К.В.
Тревер, В.В. Струве, А.О. Маковельский, С.П. Толстов, А. Рапопорт, Г.Н.
Снесарев, Ә.Т. Төлеубаев секілді белгілі ғалымдар өз болжауларын
жергілікті халықтар мекен еткен Орта Азиямен байланыстырады. Осы өңірді
олар зороастризмнің тамырын кең жайған аймаққа жатқызады. Белгілі ғалым
С.П. Толстов өзінің әйгілі Ертедегі Хорезм деген еңбегінде: Сырдария мен
Әмудария аралығындағы алқап зороастризм дінінің ең алғаш қалыптасып,
толысып, берік жүйеге келген жері, – деп жазады. Зороастризм Орта Азия
топырағындағы ислам дініне де қарсы шыққан бірден-бір рухани күш болып
саналады. С.П. Толстовтың осы айтылған пікірді толықтырар дәлелі мол.
Соңғы жылдары бұл проблемаға жаңа көзқараспен жазылған көлемді ғылыми
еңбекті У.Х. Шәлекенов Орталық Азиядағы ариилердің өркениеті деген атпен
жариялады [26].
Зороастризм салт-дәстүрі ұлттық менталитеттің қалыптасуында да өз
қолтаңбасын қалдырады. Мысалы, бес уақыт намаз оқудың түп-тамыры жайлы А.
Тарақты: Осы дәстүр Сырдария бойында туған Зердеш діні арқылы орнығуына
себеп болды, деген пікір айтады. Заратуштра іліміндегі жұмақ пен тозақ,
ақырет әрбір адамның жаратушы алдында жауапқа тартылуы идеялар ислам
іліміне зор әсер еткен деп айтуға болады. Сонымен қатар, ислам дініндегі,
ислам ғұрыптарындағы қайтыс болған адамды жерлеу рәсімдерінде де
зороастризмдік элементтер байқалады. Егер адам қателіктерін түсінсе, оны
түзесе, Ахура-Мазда талаптарын орындаса, онда жұмаққа барады [29, 182 б].
Б.з.д. VII ғасырда зороастризм ілім және ағым ретінде қалыптасып та
үлгерді. Кейінірек зороастризм шығыстың басқа елдеріне тарап кетті де
христиан доктринасының қалыптасуына себепкер болды. Сонымен жер
бетіндегі игілік пен зұлымдықтың арасындағы күрес Заратуштра ілімінің
негізгі қағидасына айналды. Негізінде Заратуштра адалдықты жақтаған,
зұлымдықты жеңуге болатынын айтқан. Қоғамдағы таптардың жіктелуіне сәйк ес
саяси ой-пікірлер қалыптаса бастаған.
Зороастризм – ертедегі Шығыс халықтарының дуалистік (қос құдайға
сенушілік) діні. Б.з.д. VІІ ғасырда Шығыс Иранда, Орта Азияда (Хорезмде)
пайда болған. Зороастризм негізін салушы пайғамбар Заратуштраның есімімен
аталады. Заратуштра есімі (орта парсыша Заратушт, кейінгі деректер мен
Шахнамада Зарушт, гректелінген түрінде Зороастр) Ерте түйелі, Ерте
түйе иесі деген мағынаны береді. Ахеменид патшалығы кезіндегі Иранға тән
шаруа есімі деп те аталады. Бұл бір қарағанда түсініксіз болуы мүмкін, оның
мағынасы ерекше мәнге ие, егер де ежелгі ирандық және Авестадағы Не-
быстро-верблюдый (Түйеден жүйрік емес), Тоще-лощадный, (Жүдеу жылқы),
Тоще-быкий (Жүдеу бұқа) сынды есімдерді еске алар болсақ, әрине, онда
оғаш көрінуі заңды. Мұндай есімдер қорғаушы, сақтанушы есімдер қатарына
жатады. Осындай есімдер ирандықтарда және Орта Азияның басқа халықтары
арасында әлі күнге дейін кездеседі. Заратуштра аты – кәдімгі ирандық есім,
оның уштра сөзі түйе (тәжікше шутур) деген мағына береді. Ол – Спитама
руынан шыққан Порушаспаның ұлы. Деректерде оның өмір сүру мерзімі әр түрлі
болып берілген. Олардың ең ертесі біздің заманымызға дейінгі ХV ғасырға, ең
кейінгісі біздің заманызға дейінгі VІ ғасырға жатқызылады. Бірқатар антик
авторларының мәлімдеуінше, Заратуштра б.з.д. бірнеше мыңжылдық ерте, яғни
Платонға дейін 6000 жыл бұрын өмір сүрген. Көріп отырғанымыздай,
Заратуштраның нақты өмір сүрген кезін белгілеу мүмкін емес, бірақ бірқатар
мәліметтерге қарап, оның адамзаттың тас дәуірінен мыс дәуіріне өте бастаған
кезінде, яғни біздің заманымызға дейінгі 1500-1200 жыл бұрын шамасында
тіршілік еткенін болжауға болады. Тағы бір дерек бойынша, Заратуштра біздің
заманымызға дейінгі 660-583 жылдар аралығында өмір сүрген. Қалай десек те,
зерттеушілердің бірыңғай пікірі, оның ХV-VІ ғасырлар аралығында өмір
сүргеніне тоқтайды. І Дарий (біздің заманымызға дейінгі V ғ.) тұсында
Заратуштра отаны туралы нақты бір пікір болған жоқ, кейінгі Иранның
тарихында көптеген қалалар мен облыстар өзінен шыққан деп өздеріне тартты.
Әр түрлі, жанама мәліметтерге қарағанда, пайғамбар Гавада (грекше Согдиана)
өмірге келген. Осы байлам басқаларына қарағанда нақтырақ [12, 45 б].
Дала пайғамбары Заратуштра өте ерте кезде өмір сүрген тұлға.
Кемеңгерлігімен дала халықтарының ерекше ілтипатына бөленіп олардың алғашқы
пір тұтушысы болған. Заратуштра замандар тоғысында – далалық протосақ
халықтарының жоғары өркениетті сақ тайпаларына біріккен кезеңінде өмір
сүріп, дала халықтарының мәдениетін жаңа сапаға көтерген кемеңгер [30, 137
б.].
Ежелгі гректер оны Жұлдызшы деп бекер атамаған. Жұлдызшылар, жазуды
меңгерген кемеңгерлер Мысыр елінде б.з.д. 3–2 мыңжылдықта болғаны белгілі.
Осы мәдени мәліметтерге жүгінсек, Заратуштра бабамыз шамамен б.з.д. 3-
мыңжылдықта өмір сүріп, даналық-философиялық толғауларымен далалық
халықтардың алғашқы халықтары болған деген тұжырым жасауға негіз бар [30,
138 б.].
Заратуштра абыздар сословиесінен шыққан, ол он бес жасында-ақ кіші абыз
дәрежесіне ие болды. Заратуштраның өлеңмен жазылған діни уағызы – он жеті
авесталық гата. Оның сирек кездесетін ақындық шеберлігін дәлелдейді. Ол
сыйыну ән ұрандарын қарастырды және оны қызмет кезінде мәнерлеп жатқа айтып
жүру негізінде халыққа кеңінен уағыздады. Отыз жасқа таман ол заотар, яғни
толық құқылы абыз, діни құпияны білуге жіберген адам сипатына жатқызылды.
Аңыз бойынша ол отыз жасында ақиқат сеніміне ие болып, нұрға бөленді.
Оған Ақылды тәңірі (авесталық Ахура Мазда, ортапарсылық Ормазд) келіп,
өзіне қызметке шақырды. Ахура Мазда Заратуштраға жаңа діннің мәнін
түсіндіреді де, осылайша Заратуштра – пайғамбар атанады [14, 26 б].
Заратуштра орта қолды адам болған, сондай-ақ оның алғашқы уағыздары да
көп қолдау таба алмайды. Кейіннен Виштаспа княздығы оның ілімін қабылдап,
оның уағыздарының кең таралуына септігін тигізді.
Заратуштра Иран пайғамбарлары мекендеген облыстың шығысында өмір
кешкен. Ирандықтар (немесе арийліктер, олар өздерін ежелгі үндіс – үнді
арийліктердің жақын туыстарымыз деп санаған) осы кезеңде көшпелі мал
шаруашылығымен айналысқан, бірақ егіншілікке де көңіл аудара бастаған.
Олар Солтүстік Қара теңіз жағалауынан бастап Алтай мен Шығыс Түркістанға
дейінгі, Орал тауларынан бастап Иран тауларына дейінгі аралықты ұлан-ғайыр
аймақты мекен етіп, ірі қара, түйе және қой мен ешкі өсірген [31, 55 б].
Өте ертедегі аңыз-әңгімеде Заратуштра жарық дүниеге күліп келген жалғыз
сәби болған екен. Барлық ұлы адамдар мен пайғамбарлар сияқты Заратуштраны
әуелі ешкім түсінбей отанына қабылдамады. Көп жыл бойы өмірін жат жерде
өткізген ол шығысирандық патша Кави-Виштаспа сарайын пана тұтты. Ол шамамен
қазіргі Ауғанстан мен Орта Азия территориясында орналасқан болса керек [14,
15 б].
Виштаспаның әйелі Хутаос ханша және оның туысқандары, сарай
маңындағылар – жаңа сенімді бірінші болып қабылдағандар.
Оның есімі кейіннен грек тіліне Зороастраға өзгертілді, грекше
астрон жұлдыз деп аударылады, антикалық деректерде Заратуштра данышпан –
астролог және жұлдыз санаушы ретінде бейнеленді. Оның діни ілімі сол кезден
бастап зороастризм, ал жолын қуушылар зороастрийліктер деп аталынды.
Заратуштраның философиялық көзқарастарына сәйкес қарама-қарсылықтар тек
екінші деңгейдегі болмысқа тән, ал трансцендентті деңгейдегі болмыс даму
мен өзгеруден, қарама-қайшылықтар күресінен еркін. А.Л. Погодиннің Барлық
пұттық діндердің ішінде тек зороастризмде құдай туралы түсінік Библиядағы
нақтылық дәрежесіне көтерілді, – деп атап көрсетеді.
Заратуштраның құдай туралы іліміндегі назар аударыла бермейтін жаңалық
– оның қүдайды таза рухани мән ретінде түсінуі болды.
Зороастризмнің дуалистік діни жүйе ретінде қабылданып, көпке танымал
болуына кейінгі Ахеменидтер дәуіріндегі мидиялық магтар мен Сасанидтер
дәуірінде өмір сүрген манихейшілдіктің негізін қалаған – Манидің еңбегі зор
болды. Алғашқылары Заратуштра ілімін адам танымастай бұрмаласа, Мани
уағыздарында дуализм абсолюттендіріліп, шегіне жетті.
Заратуштра монотеизмінің кейінгі тағдырына келетін болсақ, ол халықтық
көне сенім – политеизмді мүлде ығыстырып шығара алған жоқ. Заратуштраның
теологияллық идеялары мен философиялық ой өрісі қарапайым халық үшін
түсініксіз болғанымен, оның этикалық принциптері әрбір адамның бойында
қолдау тапты. Заратуштра ілімінде адам құдайдың құлы емес, қайта
жаратушының жасампаздығының ең биік шыңы. Ол адамды саналы, парасатты етіп
жаратқан.
Адам үшін бастысы жақсылық пен зұлымдықтың, еркін таңдаудың мәнін
түсіну. Адамның бұл болмыстағы бағдарлары, біріншіден, сана – ол
зороастризм этикасының бірінші принципі – ізгі оймен байланысты. Екіншіден,
парасат – ол зороастризм этикасының екінші принципі – ізгі сөзбен
байланысты. Үшіншіден, әдеп – ізгі іспен байланысты. Жақсылық пен
зұлымдықтың шекарасы адам бойында, оның санасында, парасаты мен әрекетінде
жатыр. Бұл дүниедегі зұлымдық – арам ойдың, жалған сөздің, айуандық
әрекеттің жиынтығы, оның негізі, түп бастауы адамның өз еркіндігін дұрыс
түсінбеуде, ізгілікке сай жүзеге асырмауында жатыр.
Заратуштра зұлымдыққа қарсы күресуге шақырады, ал ол үшін күрес тәсілін
білу қажет. Будда діні зұлымдықпен күрес жолы ретінде оған қарсы тұрмауды;
Мани өз тәнін азаптап жанды құтқаруды таңдап алса, Заратуштра сөз
құдіретін, сенім мен парасат күшін қалайды. Адам тіршілігінің түкке
тұрғысыздығынан күйзелген Будда одан шығар жалғыз жол нирванаға бату,
сыртқы ортадан шектеліп тұйықталу деп өмірден бас тартуды уағыздаса,
Заратуштра дүниедегі зұлымдықты мойындай отырып, оған қарсы күресуге
шақырады. Ол адам жүрегіне сенім отын жағып, оған күш-қуат берді, адамның
бұл өмірдегі мақсаты толыққанды өмір сүруі адам болу, болмысты жарық
дүниеге айналдыру екенін әрбір адамның санасына жеткізуге ұмтылды [21, 20
б].
Зороастризм іліміндегі басты жаңалықтардың бірі – көптеген ғалымдардың
атап көрсеткеніндей, монотеистік сарынның басымдылығы. Зороастризм
монотеизмі иудаизм немесе ислам монотеизмі тәрізді қатаң болмаса да, ол
политеистік наным-сенімдердің орнына бір құдайға табынуды енгізуге
бағытталған алғашқы талпыныс болып табылады. Зерттеушілер бірауыздан
зороастризмдегі монотеистік сарынды атап көрсеткенімен, оны түсінуде
олардың арасында айырмашылық бары білінеді.
Зороастризм эсхотологиясы жаратылыстың үш кезеңі туралы іліммен тығыз
байланысты және онда жан, адам жанының тағдыр туралы мәселелері өзінің
логикалық шешімін табады. Зороастризмнің жұмақ пен тозақ туралы, әр адамның
өз жанының тағдыры үшін жауапкершілігі, дүние тағдыры үшін адамзатқа ортақ
жауапкершілікті бөліп көтеру, әрбір адамның істеген істері үшін қиямет
қайымда жауап беретіндігі және құдай үкімінен ешкімнің құтыла алмайтындығы
туралы наным-сенімдері кейінгі діндерге, осылардың ішінде әсіресе
христиандық пен исламға зор әсер етті.
Заратуштраның іліміне сай Ахура-Мазданың әлемді жаратуы екі сатыдан
тұрады. Алғашқыда ол бәрін тәндік қабықсыз, яғни, рухани идея түрінде
жаратады. Содан кейін ол бәріне материалды көрініс береді. Сонымен,
Заратуштраның Ахура-Маздасы Платон терминологиясын қолданатын болсақ, әрі
Футургос, өйткені ол идеяларға материалды көрініс береді. Платонның
идеялары туралы ілімімен Заратуштраның жаратылыс туралы ілімінің арасында
белгілі бір ұқсастық бары айқын. Платон іліміндегі дүниедегі заттарға дейін
идеялар болған. Заратуштра идеялардың бастапқысын мойындайды. Алайда
Платоннан айырмашылығы Заратуштра материалды болмысты кемелденбеген деп
қарастырмайды, сондай-ақ материя мен идеяны бір-біріне қарама-қарсы
қоймайды. Материалды болмыс, оның алдындағы идеялар болмысына қарағанда
жақсырақ, өйткені, Ахура-Мазда туындылары тұтастық ретінде қабылданады.
Яғни, Заратуштраның түсінігінде материя мен идеяның бірлігі болмыс
тұтастығының кепілі.
Заратуштраның адамның о дүниедегі тағдыры, оның байлығына, құрбандыққа
шалған мал басына емес, оның адал ниетіне, игі істеріне байланысты болады
деуі шындығында ежелгі дәуір үшін құлақ естімеген жаңалық болды.
Заратуштраның эсхатологиялық түсініктері, оның қүдай және адам туралы
көзқарастарының заңды жалғасы және қисынды соңы болып табылады.
Заратуштраның болмыстық екі деңгейі туралы ілімі оның эсхатологиясындағы
жаратылыстың үш кезеңі туралы көзқараспен толықтырылады.
Жаратылыс ғарыш тарихындағы алғашқы кезең. Бұл кезең адамзат
тарихындағы дәулетті, тыныш өмір, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман
болып суреттеледі. Адамдар уайым-қайғы, өлім дегенді білмей, қуаныш пен
бақытты өмір сүреді. Екінші кезең араласу жақсылық пен жауыздықтың
күресін қамтиды. Бұл күрес адамның өз бойында, рухани ізденістер мен теңдік
құштарлықтар, қарыз бен парыз арасында өршиді.
Заратуштра ілімін қамтып жатқан дуализм оның эсхатологиялық
көзқарастарында да айқын көрінеді. Дуализм зороастризм космологиясы арқылы
да өтеді. Оған сәйкес рухтардың біріне мәңгілік уақыттағы шексіздік тән,
өйткені Ахура-Мазда болған, болады және мәңгі бола бермек. Қиратуға құмар
Ахриман тұңғиық түнектен келген, ол өз уақытымен шектеулі, сол себепті
уақыты келгенде құриды.
Ғарыштың алғашқы рухани кемелденген қалпына қайтып оралуын, ғажайып сәт
– фрашокэрети деп атайды. Екінші кезеңнің соңы үшінші, соңғы бөліну
кезеңінің басталғанын білдіреді. Бұл кезең зұлымдықтың жеңіліп, дүниеде
тыныштық орнап, жаратылыс кезеңіне қайтып оралумен аяқталады. Адамзат
тарихының басталуын ғана емес, оның аяқталуын осылайша суреттей отырып,
Заратуштра адамзатқа оның игілікті мақсатын көрсетіп қана қойған жоқ,
сонымен бірге қазіргі кездегі адам өміріндегі қиыншылықтар мен азаптың
себебін де ақылға сай түсіндіріп береді [21, 21 б].
Сонымен қатар, Заратуштра уақыт туралы қалыптасқан көзқарасты
өзгертеді. Заратуштра ілімінде уақыт этникалық-мәнді сипатқа ие болады.
Егер мифологиялық уақыт мәңгі қайталануға негізделіп, тұйықталған сипатта
болса, Заратуштра ілімінде уақыттың бұл сипаты өзгеріп, ол бағытталған
тізбектік сипатқа ие болады.
Зороастризм мифологиясында ойланарлық тағы бір жай, Ахура-Мазда мен
Ангра-Маньюдың соңғы шешуші айқасының тоғыз мың жылға кейінге қалдыруында.
Бұл туралы Зороастризм мәтіндерінде былай баяндалады, сөйтіп ол шексіз
уақыт аралығындағы 9000 жылға Ормаздбен келісім-шарт жасасты. Осы уақыт
аяқталғанға дейін ешкім ештеңені өзгерте алмайды. Ал тоғыз мың жыл өткен
соң Ахриман талқандалады, ешкімді алдамайтын шексіз уақыт пен әділ рухы,
Михр тағдыр мен жазмыш Ахриман жаратқанның бәрін жояды. Сөйтіп Ормазд
жаратқанның бәрі алғашқы жаратылған қалпына келеді [33, 71 б].
Неліктен жақсылық пен зұлымдық, әділеттілік пен әділетсіздіктің шайқасы
9000 жылға шегерілді? Біздің пікірімізше мұның негізгі екі себебі бар.
Біріншіден, бұл адамзатқа еркін таңдау жасауына берілген уақыт. Яғни, бұл
уақыт аралығында адамзаттың рухани болмысында нұр мен түнек, парасат пен
надандық арасында күрес жүреді. Әрбір адам ізгілік пен зұлымдық күресінде
өз таңдауын жасап, бір жағына шығады.
Екіншіден, Ангра-Маньюдың тоғыз мың жылдан кейін жеңіліс табуы,
зұлымдықтың уақытта шектелгендігін аңғартады. Ал Ахура-Мазда түсінігінде
тиянақталған ізгілік уақытта да, кеңістікте де шексіз, яғни шексіздік
Ахураның абстрактілі атрибуты деп айту орынды. Ахура – ізгілік мәңгілік. Ал
надандық пен зұлымдық пайда болған, сондықтан ғарыш пен адамзат тарихы
зұлымдықтың жеңілуімен аяқталады. Зороастирзмдегі осы қағиданы баса
айтуымыз керек, себебі, кейінгі парсы династиялары Ахеменидтер мен
сасанидтер дәуірінде бастапқы зороастризм идеялары түбегейлі өзгерістерге
ұшырайды. Осы кездерде сыртқы пішіні зороастризмге ұқсас болғанымен, мән
мазмұны жағынан одан терең өзгешелігі бар зурвандықтар мен манихейлік ілімі
пайда болады.
Зурван деген авесталық сөз уақыт дегенді білдіреді. Мидиялық маг-
абыздар арасында да ежелгі гректердің мифологиясындағы хронос уақыт
құдайына ұқсас құдайға табыну орын алса керек. Ал мидиялық магтарды
Заратуштра ілімімен таныс болғаны күмән тудырмайды. Міне осы, маг-абыздар
дуализм ілімі баяндалған зо-яснаға сілтеме жасап, Ахура-Мазда мен Ангра-
Маньюды тудыратын бір бастау бар ол – Зурван, яғни уақыт құдайы деген
тұжырымға келеді [33, 71 б].
Бастапқыда егіздер тәрізді ұйқыдағы қос рух, олардың ісі де сөзі де,
шындығында ізгілік пен зұлымдық делінеді. Зурван ілімінің өкілдері егер бұл
рухтар егіздерге ұқсас болса, олардың ортақ бастауы болуы шарт. Ал бұл
бастаудың тек уақыт болуы мүмкін деген қорытындыға тоқтайды. Бастапқыда
таза пайымдау ретінде пайда болған бұл тұжырым, кейіннен абыздар арасындағы
ағымға айналады. Мифологияға сәйкес бастапқыда аспанда, жерде, ештеңе де
болған жоқ, тек тағдыр мен уақыт құдайы – Зурван ғана болды. Оны ешкім
жаратушы деп атаған жоқ.
Сонда Зурван аспан мен жерді және олардың арасындағылардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz