Экономикалық жүйеге құрылымды және өркениетті жолмен жету
Жоспар
Кіріспе
1 Бөлім. Қоғамның экономикалық жүйесінің мәні және құрылымы
1.1 Мәні және құрылымы.
1.2 Меншіктің экономикалық жүйедегі орны.
1.3 Нарықтық жүйенің ерекшеліктері .
2 Бөлім. Экономикалық жүйеге құрылымды және өркениетті жолмен жету.
2.1 Экономикалық жүйелер тиімділігінің салыстырмалы талдауы
3 Бөлім. Экономикалық жүйелердің эволюциясы және олардың қазіргі уақыттағы сипаты.
3.1 Индустриялды қоғамның теориясы.
3.2 Постиндустриалдық қоғамның қасиеттері.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
1 Бөлім. Қоғамның экономикалық жүйесінің мәні және құрылымы
1.1 Мәні және құрылымы.
1.2 Меншіктің экономикалық жүйедегі орны.
1.3 Нарықтық жүйенің ерекшеліктері .
2 Бөлім. Экономикалық жүйеге құрылымды және өркениетті жолмен жету.
2.1 Экономикалық жүйелер тиімділігінің салыстырмалы талдауы
3 Бөлім. Экономикалық жүйелердің эволюциясы және олардың қазіргі уақыттағы сипаты.
3.1 Индустриялды қоғамның теориясы.
3.2 Постиндустриалдық қоғамның қасиеттері.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе.
Экономикалық жүйе экономиканың өзара біріккен, белгілі бір үлгіде реттелген элементтердің жиынтығы болып табылады. Осының барлығы бірігіп, қоғамның экономикалық құрылмын құрады.
Экономиканың жүйелік қасиетінсіз экономикалық институттар мен қатынастар жаңғыртылмайтын, ал экономикалық заңдылықтар, экономикалық құбылстар мен процесстердің теориялық түсініктемесі, мағынасы немесе арнайы бағытталған, әрі тиімді экономикалық жүйе болмайтын еді.
Экономикалық жүйенің жұмыс атқаруының дұрыс, әрі ғылыми дәлелденген заңдылықтарды анықтау әрқашан да өте маңызды рөлге ие болды.
Шын мәнінде өз қызметін атқаратын экономикалық жүйелер тек ғылыми экономикалық жүйелерде ғана кедеседі. Кеңестің экономикалық әдебиеттерінде экономикалық жүйені зерттеушілердің арасында аса танымал К. Маркс, Герасимов Н.В., Черняк В.К., Я. Корнаи болған.
Экономика ғылымының дамуының қазіргі кезеңінде экономика туралы жүйелік түрде түсінік беруге аса үлкен назар аударылып отыр. Батыс әдебиеттерінде жүйені анализдеуді «Постиндустриялды қоғамның келу» атты еңбегінде Белл, «Жаңа индустриялды қоғам» және «Экономикалық теория және қоғамдық мақсаттар» атты еңбектеріңде Гэлбрейт, сонымен қатар Арон, Дракер, Ростоу, Тофлер жүргізген. Олар экономикалық жүйені экономикалық зерттеулердің аса маңызды обьектісі ретінде қарастырды.
Берілген курстық жұмыстың қазіргі таңдағы өзектілігі айқын болып келеді. Еліміз әкімшіл-әміршіл жүйеден жаңа нарықтық экономикаға ауысуына байланысты өтпелі экономиканың мәселелерін шешуде көптеген зерттеулер қажет. Мемлекетіміздің өзіндік экономикалық ерекшеліктеріне сай нарықтық экономиканы бейімдеу қажет.
Алғашқы бөлімде, негізінен, экономикалық жүйе, оның құрылымы туралы жалпы мағлұмат беріледі, экономикалық жүйенің қазіргі таңдағы ең тиімді формасы – нарықтық экономика басқа да жүйелермен салыстырылады, оның тиімділігі сипатталады. Екінші бөлім экономикалық жүйелердің құрылу тарихын екі негізгі топтық жолдармен сипатталуы арқылы анықтайды. Өркениетті және құрылымдық жолдарды салыстырады: ерекшеліктерін, жалпы ұқсастығын анықтайды. Соңғы жылдардағы индустриялды қоғамның пайда болуы, оның капиталистік және коммунистік жүйелеріндегі зерттеушілердің бір-біріне қарама-қайшы сипаттауы үшінші бөлімде берілген.
Экономикалық жүйе экономиканың өзара біріккен, белгілі бір үлгіде реттелген элементтердің жиынтығы болып табылады. Осының барлығы бірігіп, қоғамның экономикалық құрылмын құрады.
Экономиканың жүйелік қасиетінсіз экономикалық институттар мен қатынастар жаңғыртылмайтын, ал экономикалық заңдылықтар, экономикалық құбылстар мен процесстердің теориялық түсініктемесі, мағынасы немесе арнайы бағытталған, әрі тиімді экономикалық жүйе болмайтын еді.
Экономикалық жүйенің жұмыс атқаруының дұрыс, әрі ғылыми дәлелденген заңдылықтарды анықтау әрқашан да өте маңызды рөлге ие болды.
Шын мәнінде өз қызметін атқаратын экономикалық жүйелер тек ғылыми экономикалық жүйелерде ғана кедеседі. Кеңестің экономикалық әдебиеттерінде экономикалық жүйені зерттеушілердің арасында аса танымал К. Маркс, Герасимов Н.В., Черняк В.К., Я. Корнаи болған.
Экономика ғылымының дамуының қазіргі кезеңінде экономика туралы жүйелік түрде түсінік беруге аса үлкен назар аударылып отыр. Батыс әдебиеттерінде жүйені анализдеуді «Постиндустриялды қоғамның келу» атты еңбегінде Белл, «Жаңа индустриялды қоғам» және «Экономикалық теория және қоғамдық мақсаттар» атты еңбектеріңде Гэлбрейт, сонымен қатар Арон, Дракер, Ростоу, Тофлер жүргізген. Олар экономикалық жүйені экономикалық зерттеулердің аса маңызды обьектісі ретінде қарастырды.
Берілген курстық жұмыстың қазіргі таңдағы өзектілігі айқын болып келеді. Еліміз әкімшіл-әміршіл жүйеден жаңа нарықтық экономикаға ауысуына байланысты өтпелі экономиканың мәселелерін шешуде көптеген зерттеулер қажет. Мемлекетіміздің өзіндік экономикалық ерекшеліктеріне сай нарықтық экономиканы бейімдеу қажет.
Алғашқы бөлімде, негізінен, экономикалық жүйе, оның құрылымы туралы жалпы мағлұмат беріледі, экономикалық жүйенің қазіргі таңдағы ең тиімді формасы – нарықтық экономика басқа да жүйелермен салыстырылады, оның тиімділігі сипатталады. Екінші бөлім экономикалық жүйелердің құрылу тарихын екі негізгі топтық жолдармен сипатталуы арқылы анықтайды. Өркениетті және құрылымдық жолдарды салыстырады: ерекшеліктерін, жалпы ұқсастығын анықтайды. Соңғы жылдардағы индустриялды қоғамның пайда болуы, оның капиталистік және коммунистік жүйелеріндегі зерттеушілердің бір-біріне қарама-қайшы сипаттауы үшінші бөлімде берілген.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Белл Д. Таяп келе жатқан постиндустриялды қоғам. Әлеуметтік болжаудың тәжірибесі. – М., 1999 жыл.
2. Герасимов В.Г. Экономикалық жүйе: генезис, құрылымы, ғылым дамуы.- Мн.,1991 жыл.
3. Гэлбрейт Д.К. Жаңа индустриялды қоғам. – М., 1969 жыл
4. Гэлбрейт Дж. Экономикалық теория және қоғамның мақсаттары. –М. 1976 жыл.
5. Готовский А.В. Экономикалық жүйе: қазіргі уақыттағы жағдайы және реформалау перспектиалары // Экономистре клубының тоқсандық бюллетені 2000, №2
6. Дайнеко П.В. Әлемдік экономиканың даму прспективалары: Жұмыс материалы №1 қаңтар, 2000 (www.imp.by)
7. Заико Л., ТМД елдерінің экономикалық жүйесі: марксизмнің эмперикалық кейнсианствоға өтуі эволюциясы //Аналитикалық бюллетень .-№3, 2000 жыл.
8. Зеленкевич М.Л., Костина Т.А. Меншік және бәсекелстік жетістіктерін құрудың монетарлы механизмдері // Қазақстан банктері -№22. 2000жыл.
9. Экономикалық ғылымдарыдың тарихы: лекциялар курсы // Шпалтаков В.П. редакциясымен –М., 2001 жыл (econ-om.narod.ru)
10. Экономика ғылымдарының тарихы: Оқу құралы // Г.А. Шмарловскаяның жалпы редакциясымен. Мн.: ООО”Жаңа білім”, 2000 жыл.
11. Иноземцев В.Л. Бұзылған өркениет: сандық алғышарттар және постэкономикалық революцияның мүмкін болатын нәтижелері // А.И. Антипов редациясымен. – М.:Academia.: Ғылым, 1999
12. Иноземцев В.Л. Қоғамдық құрылым теориясына келсек... – М., 1995 жыл.
13.Иноземцев В.Л. Посиндустриялды қоғамдағы меншік…// Философия сұрақтары №12, 2000 жыл.
14. Корнаи Я. Социалистік жүйе. Коммунизмнің саяси экономикасы -М., 2000 жыл.
15. Лобкович Э.И. Қоғамның экономикалық жүйесі . // БДЭУ жаршысы, 1995 жыл, №1
16. Макконелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс: принциптер, мәселелер және саясат: 2 бөлімі бар т. Т.1: Алғашқысы. - М.: ИНФРА-М. баспасы, 2000 жыл.
17. Маркс К, және Энгельс Ф., Т.19
18. Макаев Е.О.. Әлемдегі жекешелендіру процесін бағалау // БДЭУ жаршысы, 2000, №4
19. Осадчая И. Капитализмді зерттеудің өркениетті жолы туралы. // МэиМО, 1991, №5
20. ТМД елдерінің әлеуметтік-экономикалық дамуындағы негізгі бағыттар // Экономикалық журнал. -№2. 2000 жыл.
21. ТМД елдерінің әлеуметтік-экономикалық дамуындағы негізгі бағыттар (2001 – 2005 жж.) ,Мн. 2001жыл.
22. Жалпы экономикалық теория . // Баликоевтің редациясымен - М.,1999 жыл.
23. Саяси экономика // Мамедов О.Ю-дің жалпы редакциясымен – Ростов, 1999 жыл.
24. Ракова Е.Ю. Мемлекеттік баға саясатының дамуы // Экономисттер клубының тоқсандық бюллетені, 2000 жыл, №2
25. Рымкевич В.В. Экономикалық жүйедегі меншіктің рөлі. – М.: БГЭУ, 1998
26. Қазіргі таңдағы экономикалық теорияның сөздігі.// Д.У. Пирсоннің жалпы редакциясымен. – М.: ИНФРА-М, 1997 жыл.
27. Студенцов В. Экономикалық жүйені қарастыруда өркениетті жолдар // МэиМО, 1991, №6
28. Ұлттық экономика ториясы: Оқу құралы: И.М. Лемешевскийдің жалпы редакциясымен. –М:, 1994.
29. Экономика энциклопедиясы – М.,1970, 5-ші том.
30. Харвей Дж. Экономиканы зерттейміз: ағылшын тілінен аударылған // А.Г. Грязнованың редакциясымен. – М.: Қаржы, ЮНИТИ, 1997 жыл.
31. Черняк В.К. Экономикалық дамудың құрылымы. - Киев, 1981 ж.
32. Экономика: «Экономикалық теория» кітабы бойынша оқу құралы // Булатовтің редакциясымен –М.: БЕК баспасы, 1997
33. Экономикалық теория: жүйелі курс: // Плотницкий М.И. редакциясымен, - М.: Мисанта, 2000 жыл.
34. Экономика: Экономикалық жоғары оқу орындарына арналған оқу құралы// А.Г. Грязнова редакциясымен- М.,2001
35. Экономикалық энциклопедия // Л.И. Абалкин-басты редакторы: ғылым кеңесі. «Экономика», Ран. –М: 1999 жыл.
36. Экономикалық теория: Оқулық //Н.И. Базылев, С.П. Гурко редакциясымен. – Мн.: БГЭУ, 2001
39. Marshall. Principles of Economics. Vol. 1L., 1961
40. Maslow A.H. Motivation and Personaliti. N.Y. 1970
1. Белл Д. Таяп келе жатқан постиндустриялды қоғам. Әлеуметтік болжаудың тәжірибесі. – М., 1999 жыл.
2. Герасимов В.Г. Экономикалық жүйе: генезис, құрылымы, ғылым дамуы.- Мн.,1991 жыл.
3. Гэлбрейт Д.К. Жаңа индустриялды қоғам. – М., 1969 жыл
4. Гэлбрейт Дж. Экономикалық теория және қоғамның мақсаттары. –М. 1976 жыл.
5. Готовский А.В. Экономикалық жүйе: қазіргі уақыттағы жағдайы және реформалау перспектиалары // Экономистре клубының тоқсандық бюллетені 2000, №2
6. Дайнеко П.В. Әлемдік экономиканың даму прспективалары: Жұмыс материалы №1 қаңтар, 2000 (www.imp.by)
7. Заико Л., ТМД елдерінің экономикалық жүйесі: марксизмнің эмперикалық кейнсианствоға өтуі эволюциясы //Аналитикалық бюллетень .-№3, 2000 жыл.
8. Зеленкевич М.Л., Костина Т.А. Меншік және бәсекелстік жетістіктерін құрудың монетарлы механизмдері // Қазақстан банктері -№22. 2000жыл.
9. Экономикалық ғылымдарыдың тарихы: лекциялар курсы // Шпалтаков В.П. редакциясымен –М., 2001 жыл (econ-om.narod.ru)
10. Экономика ғылымдарының тарихы: Оқу құралы // Г.А. Шмарловскаяның жалпы редакциясымен. Мн.: ООО”Жаңа білім”, 2000 жыл.
11. Иноземцев В.Л. Бұзылған өркениет: сандық алғышарттар және постэкономикалық революцияның мүмкін болатын нәтижелері // А.И. Антипов редациясымен. – М.:Academia.: Ғылым, 1999
12. Иноземцев В.Л. Қоғамдық құрылым теориясына келсек... – М., 1995 жыл.
13.Иноземцев В.Л. Посиндустриялды қоғамдағы меншік…// Философия сұрақтары №12, 2000 жыл.
14. Корнаи Я. Социалистік жүйе. Коммунизмнің саяси экономикасы -М., 2000 жыл.
15. Лобкович Э.И. Қоғамның экономикалық жүйесі . // БДЭУ жаршысы, 1995 жыл, №1
16. Макконелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс: принциптер, мәселелер және саясат: 2 бөлімі бар т. Т.1: Алғашқысы. - М.: ИНФРА-М. баспасы, 2000 жыл.
17. Маркс К, және Энгельс Ф., Т.19
18. Макаев Е.О.. Әлемдегі жекешелендіру процесін бағалау // БДЭУ жаршысы, 2000, №4
19. Осадчая И. Капитализмді зерттеудің өркениетті жолы туралы. // МэиМО, 1991, №5
20. ТМД елдерінің әлеуметтік-экономикалық дамуындағы негізгі бағыттар // Экономикалық журнал. -№2. 2000 жыл.
21. ТМД елдерінің әлеуметтік-экономикалық дамуындағы негізгі бағыттар (2001 – 2005 жж.) ,Мн. 2001жыл.
22. Жалпы экономикалық теория . // Баликоевтің редациясымен - М.,1999 жыл.
23. Саяси экономика // Мамедов О.Ю-дің жалпы редакциясымен – Ростов, 1999 жыл.
24. Ракова Е.Ю. Мемлекеттік баға саясатының дамуы // Экономисттер клубының тоқсандық бюллетені, 2000 жыл, №2
25. Рымкевич В.В. Экономикалық жүйедегі меншіктің рөлі. – М.: БГЭУ, 1998
26. Қазіргі таңдағы экономикалық теорияның сөздігі.// Д.У. Пирсоннің жалпы редакциясымен. – М.: ИНФРА-М, 1997 жыл.
27. Студенцов В. Экономикалық жүйені қарастыруда өркениетті жолдар // МэиМО, 1991, №6
28. Ұлттық экономика ториясы: Оқу құралы: И.М. Лемешевскийдің жалпы редакциясымен. –М:, 1994.
29. Экономика энциклопедиясы – М.,1970, 5-ші том.
30. Харвей Дж. Экономиканы зерттейміз: ағылшын тілінен аударылған // А.Г. Грязнованың редакциясымен. – М.: Қаржы, ЮНИТИ, 1997 жыл.
31. Черняк В.К. Экономикалық дамудың құрылымы. - Киев, 1981 ж.
32. Экономика: «Экономикалық теория» кітабы бойынша оқу құралы // Булатовтің редакциясымен –М.: БЕК баспасы, 1997
33. Экономикалық теория: жүйелі курс: // Плотницкий М.И. редакциясымен, - М.: Мисанта, 2000 жыл.
34. Экономика: Экономикалық жоғары оқу орындарына арналған оқу құралы// А.Г. Грязнова редакциясымен- М.,2001
35. Экономикалық энциклопедия // Л.И. Абалкин-басты редакторы: ғылым кеңесі. «Экономика», Ран. –М: 1999 жыл.
36. Экономикалық теория: Оқулық //Н.И. Базылев, С.П. Гурко редакциясымен. – Мн.: БГЭУ, 2001
39. Marshall. Principles of Economics. Vol. 1L., 1961
40. Maslow A.H. Motivation and Personaliti. N.Y. 1970
Жоспар
Кіріспе
1 Бөлім. Қоғамның экономикалық жүйесінің мәні және құрылымы
1. Мәні және құрылымы.
2. Меншіктің экономикалық жүйедегі орны.
3. Нарықтық жүйенің ерекшеліктері .
2 Бөлім. Экономикалық жүйеге құрылымды және өркениетті жолмен жету.
2.1 Экономикалық жүйелер тиімділігінің салыстырмалы талдауы
3 Бөлім. Экономикалық жүйелердің эволюциясы және олардың қазіргі
уақыттағы сипаты.
3.1 Индустриялды қоғамның теориясы.
3.2 Постиндустриалдық қоғамның қасиеттері.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе.
Экономикалық жүйе экономиканың өзара біріккен, белгілі бір үлгіде
реттелген элементтердің жиынтығы болып табылады. Осының барлығы бірігіп,
қоғамның экономикалық құрылмын құрады.
Экономиканың жүйелік қасиетінсіз экономикалық институттар мен
қатынастар жаңғыртылмайтын, ал экономикалық заңдылықтар, экономикалық
құбылстар мен процесстердің теориялық түсініктемесі, мағынасы немесе арнайы
бағытталған, әрі тиімді экономикалық жүйе болмайтын еді.
Экономикалық жүйенің жұмыс атқаруының дұрыс, әрі ғылыми дәлелденген
заңдылықтарды анықтау әрқашан да өте маңызды рөлге ие болды.
Шын мәнінде өз қызметін атқаратын экономикалық жүйелер тек ғылыми
экономикалық жүйелерде ғана кедеседі. Кеңестің экономикалық әдебиеттерінде
экономикалық жүйені зерттеушілердің арасында аса танымал К. Маркс,
Герасимов Н.В., Черняк В.К., Я. Корнаи болған.
Экономика ғылымының дамуының қазіргі кезеңінде экономика туралы
жүйелік түрде түсінік беруге аса үлкен назар аударылып отыр. Батыс
әдебиеттерінде жүйені анализдеуді Постиндустриялды қоғамның келу атты
еңбегінде Белл, Жаңа индустриялды қоғам және Экономикалық теория және
қоғамдық мақсаттар атты еңбектеріңде Гэлбрейт, сонымен қатар Арон, Дракер,
Ростоу, Тофлер жүргізген. Олар экономикалық жүйені экономикалық
зерттеулердің аса маңызды обьектісі ретінде қарастырды.
Берілген курстық жұмыстың қазіргі таңдағы өзектілігі айқын болып
келеді. Еліміз әкімшіл-әміршіл жүйеден жаңа нарықтық экономикаға ауысуына
байланысты өтпелі экономиканың мәселелерін шешуде көптеген зерттеулер
қажет. Мемлекетіміздің өзіндік экономикалық ерекшеліктеріне сай нарықтық
экономиканы бейімдеу қажет.
Алғашқы бөлімде, негізінен, экономикалық жүйе, оның құрылымы туралы
жалпы мағлұмат беріледі, экономикалық жүйенің қазіргі таңдағы ең тиімді
формасы – нарықтық экономика басқа да жүйелермен салыстырылады, оның
тиімділігі сипатталады. Екінші бөлім экономикалық жүйелердің құрылу тарихын
екі негізгі топтық жолдармен сипатталуы арқылы анықтайды. Өркениетті және
құрылымдық жолдарды салыстырады: ерекшеліктерін, жалпы ұқсастығын
анықтайды. Соңғы жылдардағы индустриялды қоғамның пайда болуы, оның
капиталистік және коммунистік жүйелеріндегі зерттеушілердің бір-біріне
қарама-қайшы сипаттауы үшінші бөлімде берілген.
1 Бөлім. Қоғамның экономикалық жүйесінің мәні мен құрылымы
1. Мәні мен құрылымы.
Жүйе ұғымын қолданудың ұзақ антикалық кезеңнен басталатын тарихы бар.
Грек тілінен аударғанда жүйе қандай-да бір бүтін, өзара байланысқан
белгілі-бір бөлшектерден тұрады. Бірігіп олар толықтылықты береді.
Қандай-да болсын жүйені сипаттау үшін, көбінесе, оның элеменнтерін,
ұйымдастыру деңгейін, құрылымы мен функцияларын қарастырады.
Жалпы айтқанда, егер экономиканы жүйелік құрылым ретінде қарастырсақ,
онда ол экономикалық жүйе қалпында қолданылады. Бірақ, осы анықтама оған
арнайы зерттеулер жүргізуден босатпайды.
Экономикалық жүйенің негізгі элементтері әрбір экономикалық жүйеде
құрылған менгік формалары мен экономикалық ресурстар және шаруашылық іс-
әрекеттің өнімдері орналасқан әлеуметтік-экономикалық қатынастар,
шаруашылық іс-әрекетті ұйымдастыру формалары, шаруашылық механизмі жатады.
Жүйені құрайтын элементтер арасында байланыс құру оның құрылмын
анықтаумен тең. Жүйеге әрбір элементтің өзі ғана жалғыз орындай алмайтын,
яғни біріккенде ғана орындалатын функциялардың болуы тән.
Экономикалық жүйенің маңызды қасиеті – оның құрылымының болуында.
Экономика – күрделі, көп сатылы, дамып келе жатқан жүйе болып табылады.
Қоғамның экономикалық жүйесі шағын экономикалық жүйелерден – үй
шаруашылықтарынан және кәсіпорындардан құралады. Үй шаруашылығы – ресурс
иелері мен тұтынушыларының жанұя шеңберімен байланысты болатын шағын жүйе.
Үй шаруашылығының негізгі функциясы – кәсіпорындардың өндіретін соңғы
сатылы өнімдерін немесе қызметтерін пайдалану. Кәсіпорын – шағын жүйе, оның
жұмыс шеңберінде қажетті ресурстар жиынтығы экономикалық игіліктер құрылып,
қызметтер көрсетіледі. Өзара байланысқан кәсіпорындар тобы - өнідіріс
саласында да жинақталған. Өндіріс саласы – арнайы өнім шығаратын
кәсіпорындардың барлығын біріктіретін ірі жүйе болып табылады. Өндіріс
салалары одан да ірі жүйелерге – салааралық жүйеге бірігеді.
Сонымен қатар, қоғамның экономикалық жүйесі құрамына басқа да
элементтерді еңгізуі мүмкін: әлеуметтік-экономикалық жүйелер (саяси-
экономикалық, экономика – демографиялық, табиға экономикалық жүйелер);
техника-экономикалық жүйелер (салалық, салааралық, аудандық жүйелер.
Барлық жүйелер бір-біріне қызмет көрсетеді, олар біріңғай қоғамдық
ұйымдастыру және басқару құрылымымен біріктірілген, тауар айырбастау арқылы
өзара байланысқан және әрқашан қарым-қатынаста болады.
Құрылымдық жағынан қарастырсақ, экономикалық жүйе құрылымы қоғамдық
өндірістің ішкі мекемесі ретінде орын алады. Сондықтан, ол түрлі
деңгейлерде адамдар, олардың өндірістік іс-әрекеттері арқылы көріне біледі.
Осылай, экономикалық жүйенің құрылымын материалды және рухани игіліктерді
өндіру барысындағы адамдар арасындағы қарым-қатынастар, яғни өнідірстік
қарым-қатынастардың жиынтығы құрады.
Қандай да болсын экономикалық жүйеде қатынастардың екі түрін
ажыратады: адамдардың табиғатқа қатынасы және адамдардың өзара қарым-
қатынасы. Осыған сәйкес экономикалық жүйенің ірі екі жанама жүйесін
анықтауға болады: өндірстік күштер және өндірстік қатынастар.
Экономикалық жүенің құрылымын сипаттайтын басқа да жолдар бар.
Экономикалық жүйе: генезис, құрылымы және ғылыми дамуы атты еңбегінде
Герасимовтың түсіндіру жолы өте қызықты болып келеді. Ол екі саланы бөліп
көрсетеді: материалды негіз және әлеуметтік-экономикалық адамдар қоғамы.
Материалды негіз – материалдық шарттардың, игіліктер мен заттардың
жиынтығы, яғни материалды игіліктердің бүтін өзара байланысқан соммасы,
олар материяның негізгі обьектілері болып есептеледі. Адамдардың
қажеттіліктері мен мүдделері осы немесе басқа формасында өздерінің сұраныс
түрлілігін қамтамасыз ету үшін пайдаланылады.
Материалды негіз құрамына кіреді:
1. табиғи орта;
2. материалды өндірістің шарттары мен өнімдері (өндіріс қолары);
3. қабылдау саласы қорлары;
4. рухани және әлеуметтік өндіріс саласындағы материалды қорлар;
5. материалды игіліктерді жеке қолданудың қорлары;
Адамдардың әлеуметтік-экономикалық қоғамы өздерінің қажеттіліктерін
қамтамасыздандыру үшін өнімдер мен игіліктерді өндіру, осы игіліктерді
меншіктендіру және жеке немесе өндірістік тұтыну процесінде қолдану.
Герасимов анықтамасы бойынша, экономикалық жүйе – материалды өндірістің
өнімдері, шарттары мен нәтижелерінің жиынтығы, сонымен қатар өндіріске,
игіліктерді айырбастауға, таратуға және тұтынуға байланысты адамдар
арасындағы түрлі қарым-қатынастар деп есептеді.
Экономикалық жүйе – барлық экономикалық қатынастардың және қоғамның
шаруашылық іс-әрекеті түрлерінің күрделі, әрі жинақталған жиыны болып
табылады. Ол өндірістік және әлеуметтік қатынастардың және әлеуметтік
институттармен арнайы анықталған шеңберінде жұмыс істейді, негізгі мақсаты
– қоғамның материалды игіліктер мен қызмет түрлеріне деген сұранысын
қамтамасыздандыру болып табылады.
Экономикалық жүйе түрлі деңгейлерде қарастырылып, анализденуі мүмкін:
фирма, макроэкономика және әлемдік экономика. Әрбір деңгей үшін
экономикалық жүйені жалпы немесе бөлек буындарын жалғыз соған тән немесе
жалпы ерекшеліктеріне сай сипаттауға болады.
Экономиканы бөліп қарастырудың тағы да бір қасиеті ретінде оның ашық
немесе жабық болуы саналады. Егер ұлттық экономика және оның буындары
халықаралық экономикалық байланыстар құрамына кірсе, онда мұндай
экономикалық жүйе ашық болып саналады. Ал, егер экономикалық жүйе өзінің
өндірістің ішкі ресурстарымен шектелсе, жаңа фирмаларға сол елде жұмыс
жасауына жағдай жасалмаса (мүмкін болмаса), онда бұл жабық экономикалық
жүйе.
Жүйені типтерге бөлудің басқа бір қасиеті болып экономикалық өмірді
реттеу формалары болып табылады. Олардың қатарына дәстүрлер, команда
(жоспарлау) немесе нарық кіруі мүмкін. Экономикада жүйелердің түрлі
элементтері қиылысуы мүмкін, онда бұл аралас экономика болып табылады.
Экономикалық жүйені түрлерге бөлудің енді бір қасиеті меншік
формалары болып табылады. Ол жеке немесе мемлекеттік, ал дәстүрлік қоғамда
– қоғамдық болуы мүмкін. Меншіктің басты, әрі билеуші формасы өндіріс және
тарату формаларын анықтайды.
Нарықтық экономикалық жүйенің ерекше қасиеттері:
1. Өндіріс факторларына жүргізілетін жеке меншік;
2. Тәуелсіз кәсіпкерлік және таңдау принципін ұстану;
3. Экономикалық жүйенің қаатысушыларының іс-әрекет мақсатының
эгоисттік түрінде болуы.
4. Әрбір шаруашылық субъектісі тәуекелге бара отырып, максимум табыс
алуға тырысады. Шаруашылық шешімдерін жеке өзі қабылдайды.
5. Экономикалық жүйеде көптеген жалғыз бір өнімді өндірушілер мен
тұтынушылар бар. Олардың көптігі соншама, біреуінің жойылуы және оның
орнына басқа он шақты өндірушілердің келуі нарыққа ешқандай ісер етпейді.
6. Кейбір бөлек өндірушілердің және тұтынушылардың экономикалық
билігі соншама тарап кеткен, оның кейбіреулері нарықтағы жағдайды ауыстыра
алатындай нақты экономикалық билігінен айырылып та қалған.
7. Таза, әрі жетілдірілген бәсекелестік іс-әрекеті нәтижесінде
ресурстарды қолдануда максималды тиімділкке жетуге болады және мына
принциптің билеуі қамтамасыздандырылады: минимум шығынмен максимум табыс.
Әкімшіл-әміршіл жүйенің ерекше қасиеті мыналар:
1. Өндіріс өнімдеріне мемлекеттік меншік;
2. Шаруашылық шешімдерін экономикалық іс-әрекетті жоспарлаудың
орталықтандыру негізінде бірігіп талдау;
3. Мемлекеттік жоспарды орындау үшін кәсіпорындарды орталықтан қаражатпен
қамтамасыздандыру;
4. Мемлекеттік жоспарды орындау үшін кәсіпорындарды орталықтан ресурстармен
қамтамасыздандыру;
5. Ешқандай бәсекелестік түрлері жоқ, себебі жоспар арқылы сұранысты
қамтамасыздандыру үшін өнеркәсіпке қаншама тауар өндіруін дәл айтылады.
Осыдан - өндірушілердің монополизмі пайда болады.
6. Нарықтық жүйенің ынталандыру және табыс алуға мақсат қою
функцияларының жоқтығы;
Дәстүрлі экономикалық жүйенің ерекше қасиеттері:
1. Дәстүрге, діни салттарға негізделген өндіріс, тарату және айырбас.
2. Әлеуметтік-экономикалық тоқырау анық көрінеді, өндіріс табыстары
тек бірнеше он жылдықтар мерзімінде ғана пайда болады.
3. Техникалық прогресс кенеттен шектелген, себебі ол дәстүрлік
қоғамның дамуына шын қатер тигізуі мүмкін.
4. Халықтың санының өсу екпіні өндіріс дамуының екпініне қарағанда
әлдеқайда көбірек болады.
5. Ірі сыртқы қаржылық қарыз. Оның ірілігі соншама, мемлекеттер осы
экономикалық жүйесімен қала берсе, оны ешқашан өтей алмайды.
6. Жоғарыда аталғанға байланысты, мемлекеттің және құқық қорғау
органдарының экономикада және сол мемлекеттің саясатында маңызы зор.
Аралас экономикалық жүйеде нарықтық экономиканың және әкімшіл-әміршіл
жүйенің элементтерін таңдап алып, оларды біріктіреді, яғни нарық механизмі
мемлекттің белсенді іс-әрекетімен бірге жүргізіледі.
Өмірде таза жоспарлау экономикасы жоқ және болға емес. КСРО-ның
және Шығыс Еуропаның орталықтандырылған жоспарлау экономикасында нарықтық
экономиканың кейбір ерекшелкітерін көруге болатын еді.
2. Экономикалық жүйедегі меншіктің рөлі.
Экономикалық іс-әрекет бар жерде әрқашан меншік мәселесі де болады.
Меншік қатынастары экономикалық қатынастардың бүкіл жүйесінде кедздеседі,
олар адамды оның туғанынан бастап өліміне дейін қасында болады.
Меншік туралы толық түсінік беру үшін, оның қоғамдық қатынастардағы
орнын анықтау қажет.
Біріншіден, меншік (құрылымдық жағына сәйкес) – экономикалық жүйенің
негізі, фундаменті болып табылады. Бекітілген меншік формаларының қасиетіне
экономикалық жүйенің тұтыну, тарату, айырбас формалары тәуелді болады.
Осылай, нарықтық экономикада жеке меншік басты, әрі маңызды рөл атақарады.
Екінщіден, арнайы топтардың, қабаттардың, орны, олардың өндірістің
барлық факторларын қолдануға деген мүмкіндігі меншік қатынастарына тәуелді.
Үшіншіден, меншік тарихи дамудың нәтижесі болып табылады. Оның
формалары өндіріс тәсілдерінің өзгеруімен қатар алмасып отырады. Осы
алмасудың ең басты итермелеуші күші – бұл өндіргіш күштердің дамуы. Осылай,
жалпы жеке және қоғамдық меншіктің ерекшеліктері маркизм ілімін
құрушылардың еңбектерінде толықтай суреттелген.
Төртіншіден, әрбір экономикалық жүйенің шеңберінде қандай да болсын
негізгі спецификалық меншік түрі болса да, осы жағдай басқа да формалардың
болуын (бұрыңғы экономикалық жүйеден қалған ескі формасы немесе жаңа меншік
формалары – жаңа экономикалық жүйенің бастамасы ретінде) жоққа шығара
алмайды. Барылқ меншік формаларының байланысы және қиылысуы қоғма дамуының
тарихына оң әсерін тигізеді.
Бесіншіден, белгілі бір меншік формаларынан басқаларына ауысу өмір
сүру үшін бәсекелестік негізіндегі эволюциялық жол болуы мүмкін.
Нәтижесінде, өмір сүруін жалғасытыра алмайтын, жаңа қоғамға бейімделе
алмағандарды бірте-бірте сығу және сәйкес шарттарда өзінің қуатын, өмір
сүруге қабілеттілігін көрсетіп келе жатқан саланы күшейту жүзеге асырылады.
Сонымен қатар, меншік формаларын өзгертудің революционды тәсілдері де бар,
мұндай жағдайда жаңа меншік формалары ескілерінің орнын мәжбүрлеп басады.
Осылай, марксизм теориясында өндіріс салаларына бөліп жеке меншікті
жою социалистік революцияның басты мазмұны ретінде қарастырылды. Осы
теорияға сәйкес, 1917 жылғы Ресейде билікті алғаннан соң өнеркәсіпте, көлік
қатынасында, құрылыста, саудада жеке меншік түрлері толығымен жойлды.
Ауылдарды ұжымдастыру шаруалардың жеке меншігін кооперативті-колхоздық етіп
қайта құрды (шынына келгенде, жартылай мемлекеттік). Нәтижесінде
социалистік немесе қоғамдық (мемлекеттік немесе жартылай мемлекеттік)
меншік түрі толығымен билік басына келді.
Марксистік теорияның меншікті анықтаудағы ерекше бір қасиеті
экономикалық құрылымын оның заңдық формасынан тұруында болған.
Батыс экономисттері мен заңгерлері меншік ретінде адамның затпен
қарым-қатынасын қарастырады.
Экономикалық жүені типтерге бөлудің бір принципі меншік формаларына
бөлу болып табылады. Осылай, капитализм мен социализмді салыстырғанда,
қарапайым ерекшелікті атайды: капитализмді жеке меншікпен, ал социализмді
қоғамдық меншікпен байланыстырады.
Капиталистік елдердің барлық экономикалық жүйесін Гэлбрейт екі түрлі
сектордан құрылған етіп бөледі – жоспарлайтын және нарықтық. Жоспарлау
жүйесіне ол жаңа технологияларды өндіріске еңгізетін және жаңаларын
құрастыратын, бағаны анықтай алатын, қоғам мен мемлекет билігі бар ірі
корпорацияларды еңгізеді. Ол осы жүйенің жетістігі деп оның біріккен ойлы
қолдануында дейді. Осы біріккен ойды сақтаушы ретінде Гэлбрейт ірі
корпорацияларды есептейді. Бірақ корпорацияның ең маңызды факторы деп
Гэлбрейт фирманың өсімін атайды, ол жоспарланатын жүйенің, нәтижесінде
қоғамның да ең маңызды мақсаты болып қалады. Екінші жүйеге Гэлбрейт тек
қана шағын фирмалар мен жеке кәсіпкерлерді кіргізген. Олар, автордың пікірі
бойныша, нарықтағы бағаның құрылуына да, үкіметтік саясатқа да әсерін
тигізе алмайды.
Осыдан, меншік экономикалық қатынастардың негізгі бөлігі деген
қорытындыға келуге болады. Меншік және меншік қатынастарында экономикалық
жүйенің басқа да буындары ұсталып отыр.
3. Нарықтық экономиканың ерекшеліктері.
Таза капитализм немесе тәуелсіз бәсекелестік заманының капитализмі
(laissez faire) ресурстарға деген жеке меншікпен және нарықтар жүйесін
және экономикалық жүйені координациялау және басқару үшін бағаны
қолданылуымен сипатталады. Осындай жүйеде оның әрбір құрамдас қатысушысының
іс-әрекеті өзіндік, эгоисттік мүддесімен ғана байланысты. және
характеризуется частной собственностью на ресурсы и использованием
Ойлап қарасаңыз, әрбіреуі өзінің жеке мүддесін қорғайтын экономика
тиімсіз, әрі бытыраңқы болуы керек деген ой түсуі мүмкін. Бірақ, мынадай
көзқарастарды классикалық саяси экономика мектебінің негізін қалаған Адам
Смит өзінің Халықтардың байлығы атты еңбегінде жауап қайтарады. Смит
осы көзқарасқа өзінің мынадай тұжырымын айтты: тәуелсіз нарық
экономикасында бөлек индивидтар өзіндік, жеке мүдделерін ғана қорғайды,
олар көрінбейтін қолмен жалпы қоғамның мүдделерін іске асыруға да
бағытталып отырады. Нәтижесінде, жеке табысқа деген ниет осындай
экономикалық жүйенің қозғаушы қызметін атқарады.
Нарықтық жүйе механизмі арқылы жеке шешімдер мен көзқарастар жалпы
қоғамға айтылып отырады және бағытталады. Тауарлар мен қызметтер
көрсетіледі, ал ресурстар бәсекелстік негізінде ұсынылады, нәтижесінде
әрбір ресурсты немесе тауарды өткізетін біршама әрекеттенетін сатып
алушылар мен сатушылар пайда болады. Осылай, экономикалық билік үлкен
аймақатарға тарап отырады.
Нарықтық экономикада ресурс иегерінің немесе тұтынушының жеке
тәуелсздігіне баса көктеп назар аударылады. Соныдықтан, берілген жүйеде
өндіруші өндірісті ұйымдастыру, нені өндіру, қандай мөлшерде өндіру,
қандай технологиялардың көмегімен өндіру шешімдерін жалғыз өзі ғана шешеді.
Әрбір адам тұтынушы ретінде белгілі бір игіліктерге өзінің оң немесе
теріс көзқарастарын қажетті таурға ұсына алатын бағасын беру арқылы
білдіреді. Сондықтан, баға жүйесі тұтынушылардың қажеттіліктерінің
индикаторы қызметін атқарады да қоғамдық өндірістік ресурстарын осыларға
сәйкес орналастырады (1-сурет). Берілген сызбада еңбектің қандай салаларға
бағытталатыны көрсетілмеген – адамдар қай жерде еңбек еткісі келетінін
өздері шешеді.
1-сурет. Нарықтық экономикадағы игіліктер мен ресурстардың орналасуы
Таза капитализмді жақтаушылар осыедай экономикалық жүйенің
ресурстарды тиімді қолдануына, өндірістің тұрақтылығына және толығымен
қамтылған жұмыс бастылыққа, жылдам экономикалық өсімге әсерін тигізеді
деген пікрін айтқан. Сондықтан, мына экономикалық жүйе мемлекеттік
жоспарлауды, мемлекеттік бақылауды және экономикалық үкіметтің жүйеге
кірісуін қажет етпейді. Оның мәні мемлекеттік әрбір жүйеге кірісуі
нарықтық экономиканың жұмысының тиімділігін жойып тастауында. Сондықтан,
мемлекет рөлі тек жеке меншікті қорғаумен және тәуелсіз нарықтың жұмысын
жеңілдендіретін қажетті заңдық құрылымды құрумен ғана шектеледі.
Атап кетуге тұрарлық жайт, барлық талаптарға жауап бере алатын
экономикалық жүйе ешқашан болмаған және қазіргі уақытта да жоқ. Бұны
капиталистік қоғамның әрқашан тырысатын нарықтық экономиканың белгілі бір
идеалы ретінде қарастыра аламыз. Осындай идеалға көп жағдайда XIX ғысырдың
алғашқы жартысындағы каптиализм таяп қалған еді.
1. Бөлім. Құрылымды және өркениетті жолдар.
Экономикалық әдебиеттерде экономикалық жүйелердің қоғамдық даумын
периодтау үшін көптеген жолдар жиынтығы қарастырылған. Бірақ, олардың
арасындағы ең танымалысы құрылымды және өркениетті жолдар болып табылады.
Құрылымды және өркениетті жолдардың және олардың қатынастарының
түсініктерінен басатайық.
Құрылымдық жол өндіргіш күштердің дамуын экономикалық процесстің
дамуы деңгейінің басты шарты ретінде көрсетеді. Осы жолдың позияциясынан
экономикалық жүйелердің бес типін анықтайды:
1) алғашқықауымдық; 2) құлиеленушілік; 3) феодалды;
4) капиталистік 5) коммунистік.
Бірақ, дәстүрлі әдіспен тарих қоғамын бес буынды етіп бөлу көптеген
уақыттан бері қарама-қайшы пікірлерге жол беріп отыр. Алғашқықауымдық топ
өте шамалы зерттелген, біз ол туралы аздаған мәліметтерді білеміз. Ол қоғам
бола алмаса оны қалай құрылым деп есептей аламыз? Құлиеленушілікті
заңдылықты және міндетті түрде қоғам деп санай алмаймыз. Бірақ, егер
алғашқы қауымдық топ, құлиеленушілік, және барлығы есептегендей коммунизм
сатылары қоғамның дамуының міндетті кезеңдері емес деп есептелсе, онда
барлық дәстүрлі таризи құрылымды қоғамның даму сатылары құрып кетеді.
Бүгінде осы тарихи жүйемен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Бөлім. Қоғамның экономикалық жүйесінің мәні және құрылымы
1. Мәні және құрылымы.
2. Меншіктің экономикалық жүйедегі орны.
3. Нарықтық жүйенің ерекшеліктері .
2 Бөлім. Экономикалық жүйеге құрылымды және өркениетті жолмен жету.
2.1 Экономикалық жүйелер тиімділігінің салыстырмалы талдауы
3 Бөлім. Экономикалық жүйелердің эволюциясы және олардың қазіргі
уақыттағы сипаты.
3.1 Индустриялды қоғамның теориясы.
3.2 Постиндустриалдық қоғамның қасиеттері.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе.
Экономикалық жүйе экономиканың өзара біріккен, белгілі бір үлгіде
реттелген элементтердің жиынтығы болып табылады. Осының барлығы бірігіп,
қоғамның экономикалық құрылмын құрады.
Экономиканың жүйелік қасиетінсіз экономикалық институттар мен
қатынастар жаңғыртылмайтын, ал экономикалық заңдылықтар, экономикалық
құбылстар мен процесстердің теориялық түсініктемесі, мағынасы немесе арнайы
бағытталған, әрі тиімді экономикалық жүйе болмайтын еді.
Экономикалық жүйенің жұмыс атқаруының дұрыс, әрі ғылыми дәлелденген
заңдылықтарды анықтау әрқашан да өте маңызды рөлге ие болды.
Шын мәнінде өз қызметін атқаратын экономикалық жүйелер тек ғылыми
экономикалық жүйелерде ғана кедеседі. Кеңестің экономикалық әдебиеттерінде
экономикалық жүйені зерттеушілердің арасында аса танымал К. Маркс,
Герасимов Н.В., Черняк В.К., Я. Корнаи болған.
Экономика ғылымының дамуының қазіргі кезеңінде экономика туралы
жүйелік түрде түсінік беруге аса үлкен назар аударылып отыр. Батыс
әдебиеттерінде жүйені анализдеуді Постиндустриялды қоғамның келу атты
еңбегінде Белл, Жаңа индустриялды қоғам және Экономикалық теория және
қоғамдық мақсаттар атты еңбектеріңде Гэлбрейт, сонымен қатар Арон, Дракер,
Ростоу, Тофлер жүргізген. Олар экономикалық жүйені экономикалық
зерттеулердің аса маңызды обьектісі ретінде қарастырды.
Берілген курстық жұмыстың қазіргі таңдағы өзектілігі айқын болып
келеді. Еліміз әкімшіл-әміршіл жүйеден жаңа нарықтық экономикаға ауысуына
байланысты өтпелі экономиканың мәселелерін шешуде көптеген зерттеулер
қажет. Мемлекетіміздің өзіндік экономикалық ерекшеліктеріне сай нарықтық
экономиканы бейімдеу қажет.
Алғашқы бөлімде, негізінен, экономикалық жүйе, оның құрылымы туралы
жалпы мағлұмат беріледі, экономикалық жүйенің қазіргі таңдағы ең тиімді
формасы – нарықтық экономика басқа да жүйелермен салыстырылады, оның
тиімділігі сипатталады. Екінші бөлім экономикалық жүйелердің құрылу тарихын
екі негізгі топтық жолдармен сипатталуы арқылы анықтайды. Өркениетті және
құрылымдық жолдарды салыстырады: ерекшеліктерін, жалпы ұқсастығын
анықтайды. Соңғы жылдардағы индустриялды қоғамның пайда болуы, оның
капиталистік және коммунистік жүйелеріндегі зерттеушілердің бір-біріне
қарама-қайшы сипаттауы үшінші бөлімде берілген.
1 Бөлім. Қоғамның экономикалық жүйесінің мәні мен құрылымы
1. Мәні мен құрылымы.
Жүйе ұғымын қолданудың ұзақ антикалық кезеңнен басталатын тарихы бар.
Грек тілінен аударғанда жүйе қандай-да бір бүтін, өзара байланысқан
белгілі-бір бөлшектерден тұрады. Бірігіп олар толықтылықты береді.
Қандай-да болсын жүйені сипаттау үшін, көбінесе, оның элеменнтерін,
ұйымдастыру деңгейін, құрылымы мен функцияларын қарастырады.
Жалпы айтқанда, егер экономиканы жүйелік құрылым ретінде қарастырсақ,
онда ол экономикалық жүйе қалпында қолданылады. Бірақ, осы анықтама оған
арнайы зерттеулер жүргізуден босатпайды.
Экономикалық жүйенің негізгі элементтері әрбір экономикалық жүйеде
құрылған менгік формалары мен экономикалық ресурстар және шаруашылық іс-
әрекеттің өнімдері орналасқан әлеуметтік-экономикалық қатынастар,
шаруашылық іс-әрекетті ұйымдастыру формалары, шаруашылық механизмі жатады.
Жүйені құрайтын элементтер арасында байланыс құру оның құрылмын
анықтаумен тең. Жүйеге әрбір элементтің өзі ғана жалғыз орындай алмайтын,
яғни біріккенде ғана орындалатын функциялардың болуы тән.
Экономикалық жүйенің маңызды қасиеті – оның құрылымының болуында.
Экономика – күрделі, көп сатылы, дамып келе жатқан жүйе болып табылады.
Қоғамның экономикалық жүйесі шағын экономикалық жүйелерден – үй
шаруашылықтарынан және кәсіпорындардан құралады. Үй шаруашылығы – ресурс
иелері мен тұтынушыларының жанұя шеңберімен байланысты болатын шағын жүйе.
Үй шаруашылығының негізгі функциясы – кәсіпорындардың өндіретін соңғы
сатылы өнімдерін немесе қызметтерін пайдалану. Кәсіпорын – шағын жүйе, оның
жұмыс шеңберінде қажетті ресурстар жиынтығы экономикалық игіліктер құрылып,
қызметтер көрсетіледі. Өзара байланысқан кәсіпорындар тобы - өнідіріс
саласында да жинақталған. Өндіріс саласы – арнайы өнім шығаратын
кәсіпорындардың барлығын біріктіретін ірі жүйе болып табылады. Өндіріс
салалары одан да ірі жүйелерге – салааралық жүйеге бірігеді.
Сонымен қатар, қоғамның экономикалық жүйесі құрамына басқа да
элементтерді еңгізуі мүмкін: әлеуметтік-экономикалық жүйелер (саяси-
экономикалық, экономика – демографиялық, табиға экономикалық жүйелер);
техника-экономикалық жүйелер (салалық, салааралық, аудандық жүйелер.
Барлық жүйелер бір-біріне қызмет көрсетеді, олар біріңғай қоғамдық
ұйымдастыру және басқару құрылымымен біріктірілген, тауар айырбастау арқылы
өзара байланысқан және әрқашан қарым-қатынаста болады.
Құрылымдық жағынан қарастырсақ, экономикалық жүйе құрылымы қоғамдық
өндірістің ішкі мекемесі ретінде орын алады. Сондықтан, ол түрлі
деңгейлерде адамдар, олардың өндірістік іс-әрекеттері арқылы көріне біледі.
Осылай, экономикалық жүйенің құрылымын материалды және рухани игіліктерді
өндіру барысындағы адамдар арасындағы қарым-қатынастар, яғни өнідірстік
қарым-қатынастардың жиынтығы құрады.
Қандай да болсын экономикалық жүйеде қатынастардың екі түрін
ажыратады: адамдардың табиғатқа қатынасы және адамдардың өзара қарым-
қатынасы. Осыған сәйкес экономикалық жүйенің ірі екі жанама жүйесін
анықтауға болады: өндірстік күштер және өндірстік қатынастар.
Экономикалық жүенің құрылымын сипаттайтын басқа да жолдар бар.
Экономикалық жүйе: генезис, құрылымы және ғылыми дамуы атты еңбегінде
Герасимовтың түсіндіру жолы өте қызықты болып келеді. Ол екі саланы бөліп
көрсетеді: материалды негіз және әлеуметтік-экономикалық адамдар қоғамы.
Материалды негіз – материалдық шарттардың, игіліктер мен заттардың
жиынтығы, яғни материалды игіліктердің бүтін өзара байланысқан соммасы,
олар материяның негізгі обьектілері болып есептеледі. Адамдардың
қажеттіліктері мен мүдделері осы немесе басқа формасында өздерінің сұраныс
түрлілігін қамтамасыз ету үшін пайдаланылады.
Материалды негіз құрамына кіреді:
1. табиғи орта;
2. материалды өндірістің шарттары мен өнімдері (өндіріс қолары);
3. қабылдау саласы қорлары;
4. рухани және әлеуметтік өндіріс саласындағы материалды қорлар;
5. материалды игіліктерді жеке қолданудың қорлары;
Адамдардың әлеуметтік-экономикалық қоғамы өздерінің қажеттіліктерін
қамтамасыздандыру үшін өнімдер мен игіліктерді өндіру, осы игіліктерді
меншіктендіру және жеке немесе өндірістік тұтыну процесінде қолдану.
Герасимов анықтамасы бойынша, экономикалық жүйе – материалды өндірістің
өнімдері, шарттары мен нәтижелерінің жиынтығы, сонымен қатар өндіріске,
игіліктерді айырбастауға, таратуға және тұтынуға байланысты адамдар
арасындағы түрлі қарым-қатынастар деп есептеді.
Экономикалық жүйе – барлық экономикалық қатынастардың және қоғамның
шаруашылық іс-әрекеті түрлерінің күрделі, әрі жинақталған жиыны болып
табылады. Ол өндірістік және әлеуметтік қатынастардың және әлеуметтік
институттармен арнайы анықталған шеңберінде жұмыс істейді, негізгі мақсаты
– қоғамның материалды игіліктер мен қызмет түрлеріне деген сұранысын
қамтамасыздандыру болып табылады.
Экономикалық жүйе түрлі деңгейлерде қарастырылып, анализденуі мүмкін:
фирма, макроэкономика және әлемдік экономика. Әрбір деңгей үшін
экономикалық жүйені жалпы немесе бөлек буындарын жалғыз соған тән немесе
жалпы ерекшеліктеріне сай сипаттауға болады.
Экономиканы бөліп қарастырудың тағы да бір қасиеті ретінде оның ашық
немесе жабық болуы саналады. Егер ұлттық экономика және оның буындары
халықаралық экономикалық байланыстар құрамына кірсе, онда мұндай
экономикалық жүйе ашық болып саналады. Ал, егер экономикалық жүйе өзінің
өндірістің ішкі ресурстарымен шектелсе, жаңа фирмаларға сол елде жұмыс
жасауына жағдай жасалмаса (мүмкін болмаса), онда бұл жабық экономикалық
жүйе.
Жүйені типтерге бөлудің басқа бір қасиеті болып экономикалық өмірді
реттеу формалары болып табылады. Олардың қатарына дәстүрлер, команда
(жоспарлау) немесе нарық кіруі мүмкін. Экономикада жүйелердің түрлі
элементтері қиылысуы мүмкін, онда бұл аралас экономика болып табылады.
Экономикалық жүйені түрлерге бөлудің енді бір қасиеті меншік
формалары болып табылады. Ол жеке немесе мемлекеттік, ал дәстүрлік қоғамда
– қоғамдық болуы мүмкін. Меншіктің басты, әрі билеуші формасы өндіріс және
тарату формаларын анықтайды.
Нарықтық экономикалық жүйенің ерекше қасиеттері:
1. Өндіріс факторларына жүргізілетін жеке меншік;
2. Тәуелсіз кәсіпкерлік және таңдау принципін ұстану;
3. Экономикалық жүйенің қаатысушыларының іс-әрекет мақсатының
эгоисттік түрінде болуы.
4. Әрбір шаруашылық субъектісі тәуекелге бара отырып, максимум табыс
алуға тырысады. Шаруашылық шешімдерін жеке өзі қабылдайды.
5. Экономикалық жүйеде көптеген жалғыз бір өнімді өндірушілер мен
тұтынушылар бар. Олардың көптігі соншама, біреуінің жойылуы және оның
орнына басқа он шақты өндірушілердің келуі нарыққа ешқандай ісер етпейді.
6. Кейбір бөлек өндірушілердің және тұтынушылардың экономикалық
билігі соншама тарап кеткен, оның кейбіреулері нарықтағы жағдайды ауыстыра
алатындай нақты экономикалық билігінен айырылып та қалған.
7. Таза, әрі жетілдірілген бәсекелестік іс-әрекеті нәтижесінде
ресурстарды қолдануда максималды тиімділкке жетуге болады және мына
принциптің билеуі қамтамасыздандырылады: минимум шығынмен максимум табыс.
Әкімшіл-әміршіл жүйенің ерекше қасиеті мыналар:
1. Өндіріс өнімдеріне мемлекеттік меншік;
2. Шаруашылық шешімдерін экономикалық іс-әрекетті жоспарлаудың
орталықтандыру негізінде бірігіп талдау;
3. Мемлекеттік жоспарды орындау үшін кәсіпорындарды орталықтан қаражатпен
қамтамасыздандыру;
4. Мемлекеттік жоспарды орындау үшін кәсіпорындарды орталықтан ресурстармен
қамтамасыздандыру;
5. Ешқандай бәсекелестік түрлері жоқ, себебі жоспар арқылы сұранысты
қамтамасыздандыру үшін өнеркәсіпке қаншама тауар өндіруін дәл айтылады.
Осыдан - өндірушілердің монополизмі пайда болады.
6. Нарықтық жүйенің ынталандыру және табыс алуға мақсат қою
функцияларының жоқтығы;
Дәстүрлі экономикалық жүйенің ерекше қасиеттері:
1. Дәстүрге, діни салттарға негізделген өндіріс, тарату және айырбас.
2. Әлеуметтік-экономикалық тоқырау анық көрінеді, өндіріс табыстары
тек бірнеше он жылдықтар мерзімінде ғана пайда болады.
3. Техникалық прогресс кенеттен шектелген, себебі ол дәстүрлік
қоғамның дамуына шын қатер тигізуі мүмкін.
4. Халықтың санының өсу екпіні өндіріс дамуының екпініне қарағанда
әлдеқайда көбірек болады.
5. Ірі сыртқы қаржылық қарыз. Оның ірілігі соншама, мемлекеттер осы
экономикалық жүйесімен қала берсе, оны ешқашан өтей алмайды.
6. Жоғарыда аталғанға байланысты, мемлекеттің және құқық қорғау
органдарының экономикада және сол мемлекеттің саясатында маңызы зор.
Аралас экономикалық жүйеде нарықтық экономиканың және әкімшіл-әміршіл
жүйенің элементтерін таңдап алып, оларды біріктіреді, яғни нарық механизмі
мемлекттің белсенді іс-әрекетімен бірге жүргізіледі.
Өмірде таза жоспарлау экономикасы жоқ және болға емес. КСРО-ның
және Шығыс Еуропаның орталықтандырылған жоспарлау экономикасында нарықтық
экономиканың кейбір ерекшелкітерін көруге болатын еді.
2. Экономикалық жүйедегі меншіктің рөлі.
Экономикалық іс-әрекет бар жерде әрқашан меншік мәселесі де болады.
Меншік қатынастары экономикалық қатынастардың бүкіл жүйесінде кедздеседі,
олар адамды оның туғанынан бастап өліміне дейін қасында болады.
Меншік туралы толық түсінік беру үшін, оның қоғамдық қатынастардағы
орнын анықтау қажет.
Біріншіден, меншік (құрылымдық жағына сәйкес) – экономикалық жүйенің
негізі, фундаменті болып табылады. Бекітілген меншік формаларының қасиетіне
экономикалық жүйенің тұтыну, тарату, айырбас формалары тәуелді болады.
Осылай, нарықтық экономикада жеке меншік басты, әрі маңызды рөл атақарады.
Екінщіден, арнайы топтардың, қабаттардың, орны, олардың өндірістің
барлық факторларын қолдануға деген мүмкіндігі меншік қатынастарына тәуелді.
Үшіншіден, меншік тарихи дамудың нәтижесі болып табылады. Оның
формалары өндіріс тәсілдерінің өзгеруімен қатар алмасып отырады. Осы
алмасудың ең басты итермелеуші күші – бұл өндіргіш күштердің дамуы. Осылай,
жалпы жеке және қоғамдық меншіктің ерекшеліктері маркизм ілімін
құрушылардың еңбектерінде толықтай суреттелген.
Төртіншіден, әрбір экономикалық жүйенің шеңберінде қандай да болсын
негізгі спецификалық меншік түрі болса да, осы жағдай басқа да формалардың
болуын (бұрыңғы экономикалық жүйеден қалған ескі формасы немесе жаңа меншік
формалары – жаңа экономикалық жүйенің бастамасы ретінде) жоққа шығара
алмайды. Барылқ меншік формаларының байланысы және қиылысуы қоғма дамуының
тарихына оң әсерін тигізеді.
Бесіншіден, белгілі бір меншік формаларынан басқаларына ауысу өмір
сүру үшін бәсекелестік негізіндегі эволюциялық жол болуы мүмкін.
Нәтижесінде, өмір сүруін жалғасытыра алмайтын, жаңа қоғамға бейімделе
алмағандарды бірте-бірте сығу және сәйкес шарттарда өзінің қуатын, өмір
сүруге қабілеттілігін көрсетіп келе жатқан саланы күшейту жүзеге асырылады.
Сонымен қатар, меншік формаларын өзгертудің революционды тәсілдері де бар,
мұндай жағдайда жаңа меншік формалары ескілерінің орнын мәжбүрлеп басады.
Осылай, марксизм теориясында өндіріс салаларына бөліп жеке меншікті
жою социалистік революцияның басты мазмұны ретінде қарастырылды. Осы
теорияға сәйкес, 1917 жылғы Ресейде билікті алғаннан соң өнеркәсіпте, көлік
қатынасында, құрылыста, саудада жеке меншік түрлері толығымен жойлды.
Ауылдарды ұжымдастыру шаруалардың жеке меншігін кооперативті-колхоздық етіп
қайта құрды (шынына келгенде, жартылай мемлекеттік). Нәтижесінде
социалистік немесе қоғамдық (мемлекеттік немесе жартылай мемлекеттік)
меншік түрі толығымен билік басына келді.
Марксистік теорияның меншікті анықтаудағы ерекше бір қасиеті
экономикалық құрылымын оның заңдық формасынан тұруында болған.
Батыс экономисттері мен заңгерлері меншік ретінде адамның затпен
қарым-қатынасын қарастырады.
Экономикалық жүені типтерге бөлудің бір принципі меншік формаларына
бөлу болып табылады. Осылай, капитализм мен социализмді салыстырғанда,
қарапайым ерекшелікті атайды: капитализмді жеке меншікпен, ал социализмді
қоғамдық меншікпен байланыстырады.
Капиталистік елдердің барлық экономикалық жүйесін Гэлбрейт екі түрлі
сектордан құрылған етіп бөледі – жоспарлайтын және нарықтық. Жоспарлау
жүйесіне ол жаңа технологияларды өндіріске еңгізетін және жаңаларын
құрастыратын, бағаны анықтай алатын, қоғам мен мемлекет билігі бар ірі
корпорацияларды еңгізеді. Ол осы жүйенің жетістігі деп оның біріккен ойлы
қолдануында дейді. Осы біріккен ойды сақтаушы ретінде Гэлбрейт ірі
корпорацияларды есептейді. Бірақ корпорацияның ең маңызды факторы деп
Гэлбрейт фирманың өсімін атайды, ол жоспарланатын жүйенің, нәтижесінде
қоғамның да ең маңызды мақсаты болып қалады. Екінші жүйеге Гэлбрейт тек
қана шағын фирмалар мен жеке кәсіпкерлерді кіргізген. Олар, автордың пікірі
бойныша, нарықтағы бағаның құрылуына да, үкіметтік саясатқа да әсерін
тигізе алмайды.
Осыдан, меншік экономикалық қатынастардың негізгі бөлігі деген
қорытындыға келуге болады. Меншік және меншік қатынастарында экономикалық
жүйенің басқа да буындары ұсталып отыр.
3. Нарықтық экономиканың ерекшеліктері.
Таза капитализм немесе тәуелсіз бәсекелестік заманының капитализмі
(laissez faire) ресурстарға деген жеке меншікпен және нарықтар жүйесін
және экономикалық жүйені координациялау және басқару үшін бағаны
қолданылуымен сипатталады. Осындай жүйеде оның әрбір құрамдас қатысушысының
іс-әрекеті өзіндік, эгоисттік мүддесімен ғана байланысты. және
характеризуется частной собственностью на ресурсы и использованием
Ойлап қарасаңыз, әрбіреуі өзінің жеке мүддесін қорғайтын экономика
тиімсіз, әрі бытыраңқы болуы керек деген ой түсуі мүмкін. Бірақ, мынадай
көзқарастарды классикалық саяси экономика мектебінің негізін қалаған Адам
Смит өзінің Халықтардың байлығы атты еңбегінде жауап қайтарады. Смит
осы көзқарасқа өзінің мынадай тұжырымын айтты: тәуелсіз нарық
экономикасында бөлек индивидтар өзіндік, жеке мүдделерін ғана қорғайды,
олар көрінбейтін қолмен жалпы қоғамның мүдделерін іске асыруға да
бағытталып отырады. Нәтижесінде, жеке табысқа деген ниет осындай
экономикалық жүйенің қозғаушы қызметін атқарады.
Нарықтық жүйе механизмі арқылы жеке шешімдер мен көзқарастар жалпы
қоғамға айтылып отырады және бағытталады. Тауарлар мен қызметтер
көрсетіледі, ал ресурстар бәсекелстік негізінде ұсынылады, нәтижесінде
әрбір ресурсты немесе тауарды өткізетін біршама әрекеттенетін сатып
алушылар мен сатушылар пайда болады. Осылай, экономикалық билік үлкен
аймақатарға тарап отырады.
Нарықтық экономикада ресурс иегерінің немесе тұтынушының жеке
тәуелсздігіне баса көктеп назар аударылады. Соныдықтан, берілген жүйеде
өндіруші өндірісті ұйымдастыру, нені өндіру, қандай мөлшерде өндіру,
қандай технологиялардың көмегімен өндіру шешімдерін жалғыз өзі ғана шешеді.
Әрбір адам тұтынушы ретінде белгілі бір игіліктерге өзінің оң немесе
теріс көзқарастарын қажетті таурға ұсына алатын бағасын беру арқылы
білдіреді. Сондықтан, баға жүйесі тұтынушылардың қажеттіліктерінің
индикаторы қызметін атқарады да қоғамдық өндірістік ресурстарын осыларға
сәйкес орналастырады (1-сурет). Берілген сызбада еңбектің қандай салаларға
бағытталатыны көрсетілмеген – адамдар қай жерде еңбек еткісі келетінін
өздері шешеді.
1-сурет. Нарықтық экономикадағы игіліктер мен ресурстардың орналасуы
Таза капитализмді жақтаушылар осыедай экономикалық жүйенің
ресурстарды тиімді қолдануына, өндірістің тұрақтылығына және толығымен
қамтылған жұмыс бастылыққа, жылдам экономикалық өсімге әсерін тигізеді
деген пікрін айтқан. Сондықтан, мына экономикалық жүйе мемлекеттік
жоспарлауды, мемлекеттік бақылауды және экономикалық үкіметтің жүйеге
кірісуін қажет етпейді. Оның мәні мемлекеттік әрбір жүйеге кірісуі
нарықтық экономиканың жұмысының тиімділігін жойып тастауында. Сондықтан,
мемлекет рөлі тек жеке меншікті қорғаумен және тәуелсіз нарықтың жұмысын
жеңілдендіретін қажетті заңдық құрылымды құрумен ғана шектеледі.
Атап кетуге тұрарлық жайт, барлық талаптарға жауап бере алатын
экономикалық жүйе ешқашан болмаған және қазіргі уақытта да жоқ. Бұны
капиталистік қоғамның әрқашан тырысатын нарықтық экономиканың белгілі бір
идеалы ретінде қарастыра аламыз. Осындай идеалға көп жағдайда XIX ғысырдың
алғашқы жартысындағы каптиализм таяп қалған еді.
1. Бөлім. Құрылымды және өркениетті жолдар.
Экономикалық әдебиеттерде экономикалық жүйелердің қоғамдық даумын
периодтау үшін көптеген жолдар жиынтығы қарастырылған. Бірақ, олардың
арасындағы ең танымалысы құрылымды және өркениетті жолдар болып табылады.
Құрылымды және өркениетті жолдардың және олардың қатынастарының
түсініктерінен басатайық.
Құрылымдық жол өндіргіш күштердің дамуын экономикалық процесстің
дамуы деңгейінің басты шарты ретінде көрсетеді. Осы жолдың позияциясынан
экономикалық жүйелердің бес типін анықтайды:
1) алғашқықауымдық; 2) құлиеленушілік; 3) феодалды;
4) капиталистік 5) коммунистік.
Бірақ, дәстүрлі әдіспен тарих қоғамын бес буынды етіп бөлу көптеген
уақыттан бері қарама-қайшы пікірлерге жол беріп отыр. Алғашқықауымдық топ
өте шамалы зерттелген, біз ол туралы аздаған мәліметтерді білеміз. Ол қоғам
бола алмаса оны қалай құрылым деп есептей аламыз? Құлиеленушілікті
заңдылықты және міндетті түрде қоғам деп санай алмаймыз. Бірақ, егер
алғашқы қауымдық топ, құлиеленушілік, және барлығы есептегендей коммунизм
сатылары қоғамның дамуының міндетті кезеңдері емес деп есептелсе, онда
барлық дәстүрлі таризи құрылымды қоғамның даму сатылары құрып кетеді.
Бүгінде осы тарихи жүйемен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz