Балдырлардың қоршаған ортадағы орны мен маңызы
І Кіріспе 3
ІІ Негізгі бөлім 4
1 Балдырларға жалпы сипаттама 4
1.1 Балдырлар классификациясы 8
2 Балдырлардың қоршаған ортадағы орны мен маңызы 21
III Қорытынды 28
IV Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 29
ІІ Негізгі бөлім 4
1 Балдырларға жалпы сипаттама 4
1.1 Балдырлар классификациясы 8
2 Балдырлардың қоршаған ортадағы орны мен маңызы 21
III Қорытынды 28
IV Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 29
Курстық жұмыстың өзектілігі: Балдырлар (Algae) — жасушаларында хлорофиллдары бар, өз бетінше органикалық заттар жасап шығара алатын төменгі сатыдағы өсімдіктер тобы. Өсімдіктер жасап шығаратын оттегінің жартысынан көбі балдырлардан келеді. Олар Антарктиданың мұздықтарында да, Йеллоустон паркінің ыстық бұлақтарында да тіршілік ете алады. Балдырлардың 20 000-нан астам түрі бар. Балдырлар дене құрылыстарына, түстеріне қарай алты үлкен топқа бөлінеді:
Балдырлар – төменгі сатыдағы су өсімдіктері. Теңіз, көл, өзендерде, ағынсыз суда өседі. Олардың жасушалық құрылымы болмайды, бір жасушалы, колониялы, көп жасушалы түрлері бар. Көп жасушалы өкілдерінің денесін таллом деп атайды. Жасуша қабығы гемицеллюлозадан және пектинді заттардан тұрады. Жасушасы негізінен бір ядролы. Цитоплазмасында митохондрия, диктиосома, рибосома, хромотофора сияқты органоидтары және вакуолясы (бос қуысы) болады. Балдырлар (Algae) биохимиялық қасиеттеріне және жасушалық құрылымына қарай он екі типке бөлінеді: көкжасыл балдырлар (Cyanophyta), прохлорофитті балдырлар (Prochlorophyta), қызыл балдырлар (Rhodophyta), жалтырауық балдырлар (Chrysophyta), диатомды балдырлар (Dіatomeae), криптофитті балдырлар (Cryptophyta), динофитті балдырлар (Dіnophyta), қоңыр балдырлар (Phaeophyta), сарыжасыл балдырлар (Xanthophyta), эвгленді балдырлар (Euglenophyta), жасыл балдырлар (Chlorophyta), хара балдырлары (Charophyta). Бұлардың отыз мыңға жуық түрі белгілі, олардың бір мыңнан астам түрі Қазақстанда кездеседі.
Курстық жұмыстың мақсаты: Балдырларға жалпы сипаттама беру, олардың классификациясы зерттеу, балдырлардың қоршаған ортадағы орны мен маңызын талдау.
Курстық нжұмыстың міндеттері:
Балдырларға жалпы сипаттама беру;
Олардың классификациясы зерттеу;
Балдырлардың қоршаған ортадағы орны мен маңызын талдау;
Балдырлар – төменгі сатыдағы су өсімдіктері. Теңіз, көл, өзендерде, ағынсыз суда өседі. Олардың жасушалық құрылымы болмайды, бір жасушалы, колониялы, көп жасушалы түрлері бар. Көп жасушалы өкілдерінің денесін таллом деп атайды. Жасуша қабығы гемицеллюлозадан және пектинді заттардан тұрады. Жасушасы негізінен бір ядролы. Цитоплазмасында митохондрия, диктиосома, рибосома, хромотофора сияқты органоидтары және вакуолясы (бос қуысы) болады. Балдырлар (Algae) биохимиялық қасиеттеріне және жасушалық құрылымына қарай он екі типке бөлінеді: көкжасыл балдырлар (Cyanophyta), прохлорофитті балдырлар (Prochlorophyta), қызыл балдырлар (Rhodophyta), жалтырауық балдырлар (Chrysophyta), диатомды балдырлар (Dіatomeae), криптофитті балдырлар (Cryptophyta), динофитті балдырлар (Dіnophyta), қоңыр балдырлар (Phaeophyta), сарыжасыл балдырлар (Xanthophyta), эвгленді балдырлар (Euglenophyta), жасыл балдырлар (Chlorophyta), хара балдырлары (Charophyta). Бұлардың отыз мыңға жуық түрі белгілі, олардың бір мыңнан астам түрі Қазақстанда кездеседі.
Курстық жұмыстың мақсаты: Балдырларға жалпы сипаттама беру, олардың классификациясы зерттеу, балдырлардың қоршаған ортадағы орны мен маңызын талдау.
Курстық нжұмыстың міндеттері:
Балдырларға жалпы сипаттама беру;
Олардың классификациясы зерттеу;
Балдырлардың қоршаған ортадағы орны мен маңызын талдау;
1. Әметов Ә. Ботаника. Ы. Алтынсарин атындағы Қазақ білім баспасы А 2000ж 508б.
2. Абдрахманов, О. Төменгi сатыдағы өсiмдiктер систематикасының практикалық жұмыстары.-Алматы: Қазақ университетi. 2 бөлiм: Саңырауқұлақтар мен қыналардың лабораториялық жұмыстары.-2004.-126 бет
3. Абдрахманов О. Төменгі сатыдағы өсімдіктер систематикасы. Алматы мектеп 1972.
4. О. Абдрахманұлы. Өсімдіктер систематикасы Төменгі сатыдағы өсімдіктер Алматы “Ғылым” ғылыми баспа Орталығы 2003ж.
5. Жатканбаев Ж. Биология, өсімдіктер систематикасы, экологиясы. т.1
6. Абдрахманов, О. А. Практические работы по систематике низших растений.-Караганда:Изд-во КарГУ. Ч.2:Лабораторный практикум по грибам и лишайникам.-2001.-146 с.
7. Назарбекова С.Т. Краткий курс лекции по систематике низших растений учебное пособие Алматы изд «Қазақ университеті» 1992г 129с.
8. Шигаева М.Х., Цзю В.Л. Систематика бактерий:Учебное пособие.-Алматы:Қазақ университетi,2003.-150с.
9. Комарницкий Н.А. Кудряшов Л.В., Уранов А.А. Ботаника : Систематика растений учебник М. Просвещение, 1975 с. 608.
10. Курс низших растений (под ред М.В.Горленко) М. Высшая школа 1981 с520.
11. Антипина Г.С. Водоросли. Учебное пособие Петрозаводск, 1992, изд. ПГУ с 111.
12. Лемеза Н.А. Шуканов А.С. Малый практикум по низшим рестениям учебное пособие Минск университетская 1994 с288.
13. Андреева И.И., Родман Л.С. Ботаника:Учебник для вузов.-3-е изд. , перераб. и доп.-М.:КолосС,2003.-528с.
14. Агелеуов Е., Дөненбаева К.т.б. «Ботаника өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы» Алматы., Санат 1998ж.
15. 2.Бавтуто Г.А., Ерей Л.М. Практикум по анатомии и морфологии растений. – Минск.: Новое издание, 2002.
16. Старостенкова М.М., Лысогор А.И. Практические работы по систематике растений. - М., 1981.
2. Абдрахманов, О. Төменгi сатыдағы өсiмдiктер систематикасының практикалық жұмыстары.-Алматы: Қазақ университетi. 2 бөлiм: Саңырауқұлақтар мен қыналардың лабораториялық жұмыстары.-2004.-126 бет
3. Абдрахманов О. Төменгі сатыдағы өсімдіктер систематикасы. Алматы мектеп 1972.
4. О. Абдрахманұлы. Өсімдіктер систематикасы Төменгі сатыдағы өсімдіктер Алматы “Ғылым” ғылыми баспа Орталығы 2003ж.
5. Жатканбаев Ж. Биология, өсімдіктер систематикасы, экологиясы. т.1
6. Абдрахманов, О. А. Практические работы по систематике низших растений.-Караганда:Изд-во КарГУ. Ч.2:Лабораторный практикум по грибам и лишайникам.-2001.-146 с.
7. Назарбекова С.Т. Краткий курс лекции по систематике низших растений учебное пособие Алматы изд «Қазақ университеті» 1992г 129с.
8. Шигаева М.Х., Цзю В.Л. Систематика бактерий:Учебное пособие.-Алматы:Қазақ университетi,2003.-150с.
9. Комарницкий Н.А. Кудряшов Л.В., Уранов А.А. Ботаника : Систематика растений учебник М. Просвещение, 1975 с. 608.
10. Курс низших растений (под ред М.В.Горленко) М. Высшая школа 1981 с520.
11. Антипина Г.С. Водоросли. Учебное пособие Петрозаводск, 1992, изд. ПГУ с 111.
12. Лемеза Н.А. Шуканов А.С. Малый практикум по низшим рестениям учебное пособие Минск университетская 1994 с288.
13. Андреева И.И., Родман Л.С. Ботаника:Учебник для вузов.-3-е изд. , перераб. и доп.-М.:КолосС,2003.-528с.
14. Агелеуов Е., Дөненбаева К.т.б. «Ботаника өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы» Алматы., Санат 1998ж.
15. 2.Бавтуто Г.А., Ерей Л.М. Практикум по анатомии и морфологии растений. – Минск.: Новое издание, 2002.
16. Старостенкова М.М., Лысогор А.И. Практические работы по систематике растений. - М., 1981.
АННОТАЦИЯ
Курстық жұмыс Балдырлардың қоршаған ортадағы орны мен маңызы тақырыбында орындалған.
Балдырларға жалпы сипаттама берілді және олардың классификациясы зерттелді. Балдырлардың қоршаған ортадағы орны мен маңызы талданды.
Жұмыстың мазмұны кіріспе, негізгі бөлім, 1 суреттен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Курстық жұмыс 29 беттен тұрады.
МАЗМҰНЫ
І Кіріспе
3
ІІ Негізгі бөлім
4
1 Балдырларға жалпы сипаттама
4
1.1 Балдырлар классификациясы
8
2 Балдырлардың қоршаған ортадағы орны мен маңызы
21
III Қорытынды
28
IV Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
29
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Балдырлар (Algae) -- жасушаларында хлорофиллдары бар, өз бетінше органикалық заттар жасап шығара алатын төменгі сатыдағы өсімдіктер тобы. Өсімдіктер жасап шығаратын оттегінің жартысынан көбі балдырлардан келеді. Олар Антарктиданың мұздықтарында да, Йеллоустон паркінің ыстық бұлақтарында да тіршілік ете алады. Балдырлардың 20 000-нан астам түрі бар. Балдырлар дене құрылыстарына, түстеріне қарай алты үлкен топқа бөлінеді:
Балдырлар - төменгі сатыдағы су өсімдіктері. Теңіз, көл, өзендерде, ағынсыз суда өседі. Олардың жасушалық құрылымы болмайды, бір жасушалы, колониялы, көп жасушалы түрлері бар. Көп жасушалы өкілдерінің денесін таллом деп атайды. Жасуша қабығы гемицеллюлозадан және пектинді заттардан тұрады. Жасушасы негізінен бір ядролы. Цитоплазмасында митохондрия, диктиосома, рибосома, хромотофора сияқты органоидтары және вакуолясы (бос қуысы) болады. Балдырлар (Algae) биохимиялық қасиеттеріне және жасушалық құрылымына қарай он екі типке бөлінеді: көкжасыл балдырлар (Cyanophyta), прохлорофитті балдырлар (Prochlorophyta), қызыл балдырлар (Rhodophyta), жалтырауық балдырлар (Chrysophyta), диатомды балдырлар (Dіatomeae), криптофитті балдырлар (Cryptophyta), динофитті балдырлар (Dіnophyta), қоңыр балдырлар (Phaeophyta), сарыжасыл балдырлар (Xanthophyta), эвгленді балдырлар (Euglenophyta), жасыл балдырлар (Chlorophyta), хара балдырлары (Charophyta). Бұлардың отыз мыңға жуық түрі белгілі, олардың бір мыңнан астам түрі Қазақстанда кездеседі.
Курстық жұмыстың мақсаты: Балдырларға жалпы сипаттама беру, олардың классификациясы зерттеу, балдырлардың қоршаған ортадағы орны мен маңызын талдау.
Курстық нжұмыстың міндеттері:
Балдырларға жалпы сипаттама беру;
Олардың классификациясы зерттеу;
Балдырлардың қоршаған ортадағы орны мен маңызын талдау;
1 Балдырларға жалпы сипаттама
Өсімдіктер дүніесінің ең ерте пайда болған тобы. Балдырлар суда пайда болған. Алайда олардың көпшілігінің осы уақытқа дейін, алғашқы кездерде пайда болған формаларынан көп айырмашылықтары жоқ. Балдырлар бір клеткалы, колониальды және көп клеткалы жіптәрізді және пластинка төрізді өсімдіктер болып келеді. Балдырлардың ұзындығы микроскопиялықтан бастап ондаған метрге дейін созылады.
Қоректенуі. Бардырлардың көпшілігінде хлорофилл болады және олар автотрофты қоректенеді, бірақта олардың ішінде тіссіз (гетеротрофты) организмдер кездеседі. Бұлардың алғашқылары өсімдіктерге, ал соңғылары жонуарларға жақын.
Құрылысы. Талломның вегетативтік клеткалары сырт жағынап целлюлозадан және пектинді заттардан тұратын қабықшамен қапталған болады. Клетка қабықшасының сыртының кремнеземмен немесе ою-өрнек тәрізді оның безегімен қапталуы жиі кездеседі. Цитоплазмасы клетканың бүткіл қуысын тайырады, немесе оның қабырғасына жықын орналасады. Клетканың ортасында, іші клетка шырынына толы бір үлкен немесе бірнеше ядросы және құрамында пигменттері бар, хроматофоралары болады. Хромотофораларының формалары алуан түрлі- пластинка, спираль, лента, астауша, жұлдызша тәрізді, торлы және т.б. болып келеді. Кейбір балдырлардың хроматофорасында пиреноид деп аталынатын ерекше белоктік денешектер болады, олардың айналасында артық қор заттары ретінде крахмал немесе соған жақын көмірсулар жиналады. Крахмалдан басқа артық қор заттары ретінде шынымайлары, липопротеид лейкозин, волютин ақуызы жиналады. [1]
1-сурет. Балдырлар
Балдырлар (Харовые водоросли) -- жасушаларында хлорофиллдары бар, өз бетінше органикалық заттар жасап шығара алатын төменгі сатыдағы өсімдіктер тобы. Өсімдіктер жасап шығаратын оттегінің жартысынан көбі балдырлардан келеді. Олар Антарктиданың мұздықтарында, Йеллоустон саябағының ыстық бұлақтарында да тіршілік ете алады және теңіз, көл, өзендерде, ағынсыз жерлерде де өсе береді. Қзіргі кезде балдырлардың 20 000-нан асатам түрлері анықталып отыр.
Балдырлардың құрылысына тоқталатын болсақ, олардың құрылымы болмайды. Негізінен бір клеткалы және көп клеткалы түрлері болады. Көп клеткалы өкілдерінің денесін таллом деп атайды. Клетка қабығы гемицеллюлозадан және пектинді заттардын тұрады. Клеткасы егізінен бір ядролы цитоплазмасында митохондрия, диктиосома, хромотофора сияқты органоидтары және бос қуысы боладыды.
Балдыр биохимикалық қасиеттеріне және клеткалық құрылымына қарай 12 типке бөлінеді: көп жасушалы жасыл балдыр (Cyanophyta), прохлорофитті балдыр (Prochlorophyta), қызыл балдыр (Rhodophyta), жалтырауық балдыр (Chrysophyta), диатомды балдыр (Dіatomeae), криптофитті балдыр (Cryptophyta), динофитті балдыр (Dіnophyta), қоңыр балдыр (Phaeophyta), сары-жасыл балдыр (Xanthophyta), эвгленді балдыр (Euglenophyta), жасыл балдыр (Chlorophyta), хара балдыр (Charophyta). Бұлардың 30 мыңға жуық түрлері белгілі. Қазақстанда 1 мыңнан астам түрлері кездеседі.
Кәзіргі кездегі ғылыми жетістіктерге сүйенсек балдыларды талшықтылардан, яғни суда өмір сүрген 1-2талшығы бар бір жасушалы ағзалардан шыққан деп жорамалдайды.Олардың ішінде хлорофилдері бар ( автотрофты) және түссіз ( гетеретрофты) ағзалар кездеседі. Бұлардың алғашқылары өсімдектерге, ал соңғылары жануарларға жақын . Сондықтан көптеген систематиктер талшылықтыларды өсімдіктермен жануарлардың арасын, жалғыстарып тұратын, екеуіне де ортақ бастапқы топ ретінде қарастырады. [1,2]
Көбеюі. Көбеюдің вегетативтік, нағыз жыныссыз және жыныстық типтерінің барлығы болады. Вегетативтік көбею бір клеткаларда клетканың екіге бөлінуі, колониялылар - ұсақ колонияларға ыдырауы, көп клеткалылар - талломасының бөліктерімен, кейде вегетативтік көбеюге арналған органдары (хараларда - түйнектері) арқылы жүзеге асады.
Нағыз жыныссыз көбеюі зооспоралары немесе қозғалмайтын споралары арқылы жүзеге асады. Спора вегетативтік клетканың ішінде немесе ерекше органдарда: зооспорангиларда немесе спорангиларда, олардың ішіндегі заттардың бөлінуінің нәтижесінде пайда болатын бір клеткалы құрылым. Зооспоралар түзілгеннен кейін, көп ұзамай талшықтарын тастап, клетка қабықшасына оранып, жана особьқа айналады.
Жыныстық көбеюі изо- , гетерогамия және оогамиялық формаларда жүзеге асады. Изо-және гетерогаметалары қатардағы вегетативтік клеткалардан түзіледі. Жұмыртқа клеткасы оогогилерінде, сперматозоидтары энтеридилерінде жетіледі. Жұмыртқа клеткасы біреу, немесе бірнешеу болады, ал сперматозоидтары - көп. Балдырларда тіркесу арқылы көбеюі- коньюгация немесе зигогамия жиі кездеседі. Бүл жағдайда екі вегетатівтік клетканың ішіндегі протопласты екіншісіне құйылады. Осы сөз болған жыныстық көбеюлердің кезгелгені зиготаның түзілуімен аяқталады. Зиготадан редукциялық бөліністің нәтижесінде төрт зооспора түзіледі. Олардын келешекке жаңа особьтар пайда болады. Кейбір жағдайларда зигота тыныштық кезеніне көшпей ақ редукциялық жолмен бөлініп, бірден қозғалмайтын жаңа особьқа аналады. Бұл жаңа особьтар, тағында жаңа жыныстық көбеюдің мерзімі келгенше, ұзақ уақыттар бойы жыныссыз көбейе алады. Жаңа жыныстық көбеюдің мерзімінің келуі,көп жағдайда сыртқы ортаға байланысты болады. Алайда зиготадан жыныссыз фаза- спорофит (2n) түзіледі, ал онда жыныссыз көбею органы - зооспорангий түзіледі. Гаметофит қос жыныстыда дара жынысты да болады. Сонымен, балдырлардың біреулерінің өмірлік циклінде ядролық фазалардың дұрыс алмасуы болмайды, ал екіншілерінде спора - және гаметофазаларының алмасуын айқын байқауға болады.
Жазда тоған суының кейде жасыл түсті болатынын байқймыз.Ал оның неден болатынын білесіңдер ме? Жылы тоған суында ерекше өсімдіктер балдырлар тез көбейе бастайды.Суды жасыл түске енгізетін солар.Егер сендер жасыл суды микроскоппен қарасаңдар,толып кішкентай түйіршіктерді көресіңдер-бұл балдырлардың шоғыры болып табылады.
Жер бетінде балдырлардың түрі өте көп.Олардың арасында ұзындығы 40 метрге жететін алыптары бар, олар мұхиттарда өседі.Бар болғаы бір клеткадан тұратын балдырлар да бар.Олар әдетте түйіршіктер шоғырына жиналады және су бетінде осындай сансыз шоғырлар түзіп,оның бетін түрлі түске бояйды. [3]
Түсі жөнінен жасыл көк,жасыл, қоңыр және қызыл балдырлар болады. Жасыл көк балдырлар тек суда ғана өспейді.Қазақстан мен Орта Азия шөлдерінде олар топырақ бетінде кездеседі.Бұл жерлерде жаңбыр жауатын көктем мен күзде жасыл көк балдырлар барынша көбейеді,ал құрғақ кезде қабыршаққа айналып топырақ бетін жауып тұрады.Жел бұл қабыршақтарды жан-жаққа ұшырып әкетеді.Жаңбыр жауса болғаны- жасыл көк балдырлар қайта жанданады.
Жасыл балдырларда топырақ бетіне өсе алады, бірақ олар көбінесе суда тіршілік етеді.Олардың арасында бір клеткалы балдырлар да бар- олар су бетінде қалқып жүреді,ал ірі балдырлар су түбіне бекиді. Қоңыр балдырлардың бәрі ірі өсімдіктер.Олар теңіздер мен мұхиттарда су асты орманын-нағыз джунгли түзеді.Саргасс теңізінде саргасс балдырлары өседі. Теңізде соған орай Саргасс аталған.Бұл балдырлар теңіз жағасында су түбіне бекиді,ал ашық теңізде қалқып жүреді-ығады.Балдыр қалың болған кезде,тіпті олар кемелердің жүзуіне кедергі жасайды.
Қызыл балдырларда теңіздер мен мұхиттарда өседі,бірақ олар ыға алмайды, жартастарға, бақалшақтарға немесе басқа балдырларға бекиді. Су бетінде қалқып жүретін ұсақ балдырлар ескек аяқты шаяндар мен жәндіктерге қорек болады.Ал бұл теңіз жәндіктерінің бірін көптеген балықтар өз кезегінде сүйсіне қорек етеді.Міне, сондықтан да балдырлары бар жерде балық аулау тиімдірек болады.
Алайда балдырлар тек теңіз жануарларына азық болып қана қоймайды.Олар суды оттекпен байытады және оны шіріту бактерияларынан тазартады.
Адам көптеген балдырларды тамаққа пайдаланады. Олардың ішінде біздің солтүстік теңіздерімізде өсетін ламинария да бар.
Балдырлар - үй жануарлары үшін жақсы азық. Олар тіршілігін жойған соң су қоймаларының түбінде қалың тұнба қабат-сапропель түзеді. Бұл үй жануарларына азыққа жарайды,сонымен қатар өте жақсы тыңайтқыш болып табылады.
Балдырлар (Algae) -- жасушаларында хлорофиллдары бар, өз бетінше органикалық заттар жасап шығара алатын төменгі сатыдағы өсімдіктер тобы. Өсімдіктер жасап шығаратын оттегінің жартысынан көбі балдырлардан келеді. Олар Антарктиданың мұздықтарында да, Йеллоустон паркінің ыстық бұлақтарында да тіршілік ете алады. Балдырлардың 20 000-нан астам түрі бар. Балдырлар дене құрылыстарына, түстеріне қарай алты үлкен топқа бөлінеді:
Балдырлар - төменгі сатыдағы су өсімдіктері. Теңіз, көл, өзендерде, ағынсыз суда өседі. Олардың жасушалық құрылымы болмайды, бір жасушалы, колониялы, көп жасушалы түрлері бар. Көп жасушалы өкілдерінің денесін таллом деп атайды. Жасуша қабығы гемицеллюлозадан және пектинді заттардан тұрады. Жасушасы негізінен бір ядролы. Цитоплазмасында митохондрия, диктиосома, рибосома, хромотофора сияқты органоидтары және вакуолясы (бос қуысы) болады. Балдырлар (Algae) биохимиялық қасиеттеріне және жасушалық құрылымына қарай он екі типке бөлінеді: көкжасыл балдырлар (Cyanophyta), прохлорофитті балдырлар (Prochlorophyta), қызыл балдырлар (Rhodophyta), жалтырауық балдырлар (Chrysophyta), диатомды балдырлар (Dіatomeae), криптофитті балдырлар (Cryptophyta), динофитті балдырлар (Dіnophyta), қоңыр балдырлар (Phaeophyta), сарыжасыл балдырлар (Xanthophyta), эвгленді балдырлар (Euglenophyta), жасыл балдырлар (Chlorophyta), хара балдырлары (Charophyta). Бұлардың отыз мыңға жуық түрі белгілі, олардың бір мыңнан астам түрі Қазақстанда кездеседі. Жасушасында балдырларға түс беріп тұратын хромотофораларының саны әртүрлі (біреу, екеу, көп) болады. Олардың пішіндері тақта, астау, білезік, дән, лента, жұлдыз тәрізді болып келеді. Балдырлардың көпшілігінің хлорофилі болғандықтан көмірқышқыл газын сіңіріп, фотосинтез процесіне қатысады. Сондай-ақ, дайын органикалық заттарды пайдаланатын паразит түрлері де бар, бірақ бұлардың хлорофилі болмайды. Дарвин ілімі бойынша, тіршілік бір жасушалы организмдерден пайда болған, ал құрлықтағы барлық өсімдіктер балдырлардан шыққан деп есептеледі. Көптеген балдырлар саңырауқұлақтармен симбиозды тіршілік етіп, қыналарды құрайды. Ал, балдырлардың табиғаттағы геохимиялық рөлі кальций мен кремний айналымымен тығыз байланысты. Олардың көптеген түрі ақаба суларды биологиялық жолмен тазартуда және бөгендердің ластануының биоиндикаторы ретінде қолданылады. Теңіз, мұхит жағалауындағы балдырлар - жан-жануарлардың мекені, тіршіліктерінің көзі. Бентосты балдырларға (теңіз, мұхит түбінде тіршілік етеді) қарағанда планктонды балдырлардың (суда қалқып жүретіндер) саны анағұрлым басым, сондықтан олар көптеген организмдердің қорегі болып табылады. Ағынсыз суларда өсетін балдырлар шіріп, сапропельге айналады. Сапропельден смола, бензин, керосин, техникалық майлар, лактар алынады. Балдырлардың қалдығы балшыққа емдік қасиет береді. Қызыл балдырлардан өндірілетін агар тамақ өнеркәсібінде пайдаланылады, оларды мата бұйымдарының және қағаздың құрамына беріктік беру үшін қосады. Қоңыр балдырлардан алынатын альгин мата тоқуда желім есебінде жасанды талшықтар, пластмасса өндіруде және табиғи тыңайтқыш, малға жем ретінде пайдаланылады, сондай-ақ күлінен калий, натрий тұздары, йод өндіріледі. Шығыс Азия елдерінде ламинария қоңыр балдырлары теңіз капустасы деген атпен, ал жасыл балдырлар (ульва) теңіз салаты деген атпен тамаққа пайдаланылады. Балдырларды зоб, атеросклероз ауруларын емдеу үшін медицинада қолданады. [1]
Бұл тармақтың құрамында балдырлар деген жалпы атпен белгілі өсімдіктердің суда өсетін 9 бөлімі және қыналар бөлімі кіреді.
Балдырлар өсімдіктер дүниесінің ең ерте пайда болған тобы. Өздері пайда болған сулы ортаның жағдайының біркелкі тұрақты болып келуіне байланысты, балдырлар тұтастай бір геологиялық эпоханы басынан өткізген. Алайда олардың көпшілігінің осы уақытқа дейін, алғашқы кездерде пайда болған формаларынан көп айырмашылықтары жоқ. Бұл қарапайым жануарларға жақын, бір клеткалы және колониялы формаларынан көпклеткалы, құрылысы күрделі болып келетін, ұзындығы ондаған метрге жететін, денесі дифференциацияланған ұлпалардан тұратын ересен үлкен (гигантский) өсімдіктерге дейін жеткен.
Қазіргі кездегі ғылыми жетістіктерге сүйенсек, балдырларды талшықтардан (жгутиковых - Flagellatae), яғни суда өмір сүрген 1 - 2 талшығы бар бір клеткалы организмдерден шыққан деп жорамалдайды. Олардың ішінде хлорофильдері бар (автотрофты) және түссіз (гетеротрофты) организмдер кезедеседі. Ьұлардың алғашқылары өсімдіктерге, ал соңғылары жануарларға жақын. Сондықтан көптеген систематиктер талшықтыларды өсімдіктер мен жануарлардың арасын, жалғастырып тұратын, екеуіне де ортақ бастапқы топ ретінде қарастырады.
1.1 Балдырлар классификациясы
Қоңыр балдырлар (Phaeophyta) - бұл көбінесе теңіз суында өсетін қоңыр түсті балдырлар болып табылады. Ол 6 отрядқа бөлінеді: эктокарптықтар, сфацеляриялықтар, кутлериялықтар, диктиоталықтар, ламинариялықтар, фукустықтар. Қоңыр балдырлардың кейбір түрін тамаққа пайдалануға,отряд ішіндегі ламинарияны медициналық диетада қолдануға, теңіздің жиегіне толқынмен шығып қалған қоңыр балдырларды тыңайтқыш ретінде пайдалануға болады. Мұның күлінен калий тұзы мен иод алынады. Сонымен қатар қоңыр балдырлардан: ацетон, сірке қышқылы, спирт өндіруге болады. Қоңыр балдырлар табиғатта кең тараған. 2 класқа, 14 қатарға біргетін 240 туысы, 1,5 мыңға тарта түрлері белгілі. Бұның ішінде Қазақстанда Каспий және Арал теңіздерінде 2 түрлері анықталған болатын .Бұлардың тұщы суда өсетін 3 туысынан басқаларының барлығы теңіз өсімдіктері болып келеді. Олар барлық теңіздерде әр түрлі тереңдікте (200 метрге дейін) өсе береді. Көпшілігі тереңдігі 6 - 15м жерлерде кездеседі. Қоңыр балдырлар көп клеткалы, өте майда микроскопиялық түрлерден тұрады, талломдарының ұзындығы 50 метрге жететін өте ірі түрлері (макроцистис, пелагофикус) де бар. Клетка құрамында фукоксантин және әр түрлі ксантофилл пигменттерінің көп болуына байланысты түсі әдетте сарғыш-қоңыр. Қоңыр балдырлардың құрылысы күрделі түрлерінің (саргассум) талломдары бұтаққа ұқсас жапырақ тәрізді қырлы табақшалардан тұрады. Қоңыр балдырдың, әдетте, барлық түрлері су түбіне немесе басқа балдырларға ризоидтары арқылы бекіп тұрады. Олар вегетативтік, жыныссыз және жынысты жолдармен көбейеді. Қоңыр балдырлар - судағы негізгі органикалық зат түзуші болып саналады. Одан альгинаттар (жасанды жібек алу үшін қажетті тұз) алынады, маннит, йод, микроэлементтер өндіріледі. Медицинада қанның ұюына қарсы, организмнен радиоактивті заттарды шығаруға арналған препараттар жасауға, әр түрлі тағамдар дайындауға (ламинария, алария, ундария) пайдаланылады.
Теңіздің тұзды суылда өсетін балдырлар жасыл балдырлардан өзгеше келеді. Олар теңіздер мен мұхиттардың түбінде жүздеген шақырым жерді қамтып өседі. Оған -- қоңыр және қызыл балдырлар жатады. Бұл балдырлардың кейбір түрлері Қазақстанда Каспий теңізінде де кездеседі. Қоңыр балдырлардың барлығы да көпжасушалы, 1 500-дей түрі бар. Биіктігі бір миллиметрден бірнеше ондаған метрге дейін жетелі. Ең ірілерінің талломы (денесі) тарамдалып тұрады. [7]
Қоңыр балдырдың жасуша қабықшасының сырты созылыңқы сілемейлі қабықшамен қапта лған. Жасушасы - бір ядролы, вакуольдері біреу немесе көп болады. Сілемейлі қабықша теңіз толқынының күшіне төтеп беріп, су қайтқанда балдырларды құрғап кетуден сақтайды. Майда вакуольдердің құрамында илік заттары бар. Олардың дән тәрізді хроматофорлары жасуша қабықшасына жақын орналасады. Хроматофорларында хлорофилл және қоңыр бояулары (пигменттері) болады. Бұл бояу қоңыр балдырларда жүретін фотосинтезге күннің ультракүлгін сәулесін тиімді пайдалануға көмектеседі. Жасушаның қор заты - полисахаридтер (ерітінді күйіндегі көмірсулар).
Қоңыр балдырға ламинария, саргассум және т.б. жатады. Ламинария теңіз жағалауындағы 5-10 шақырым аймақты қамтып, 20-30 метр тереңдікте өседі. Оның сыртқы құрылымы гүлді өсімдіктерге ұқсас. Ламинария су түбіндегі төсемікке тамырға ұқсас өсінділерімен (ризоидтарымен) бекініп өседі. Ұзындығы 50 сантиметрге дейін жоғары қарай созылған бөлімі болады. Одан ұзындығы 3-4 метрдей жалпақ таспа тәрізді өсінділері жетіледі. Солтүстік ендіктердегі түрлерінің жалпақ таспа тәрізді өсінділері қаңтар, ақпан айларында түсіп қалады.
Жаздың соңы, күздің басында жалпақ өсінділерінің бетінде дақтар пайда болады. Сол жерде тізілт эллипс, цилиндр тәрізді біржасушалы зооспорангийлер (зооспора түзілетін қалта) түзіледі. Зооспорангийдің әрқайсысынан екі талшықты зооспоралар дамиды. Қозғалып жүріп төсемікке бекінеді де талшығын жойып, бірнеше жасушаға бөлінеді. Жынысты ұрпағы өскіншеге айналады. Оларда жыныстық мүшелерінде түзілген жыныстық жасушалары (гаметалар) қосылып, зигота түзеді. Ол бөліне бастайды да қайтадан ірі ламинарияға айналады.
Олардан микроскопиялық ұсақ организмдерден бастап, аса үлкен (гигантский), кейде тіптен 60-100м жететіндеріне дейін кездестіруге болады. Қарапайым түрлерінің талломы жіп тәрізді болып келеді және бір қатар клеткалардың тізбегінен тұрады. Жақсы жетілгендерінің клеткалары әртүрле бағытта бөлінеді және көп жағдайда дифференцияланып, ассимиляциялық, қорлық, арқаулық (механикалық) және өткізгіш ұлпаларға ұқсас клеткалардың дараланған комплекстерін түзеді. Мұндай дифференциация талломның әртүрлі қызмет атқаратын участіктерге- ризоидтарға, өстік бөлікке ("сабаққа") және филоидтарға ("жапырақтарға") бөлінуіне байланысты болса керек. Қоңыр балдырлардың клеткалары бір ядролы. Хроматофоры көп жағдайда диск тәрізді, көп болып келеді. Артық қор заттары ламинарин (полисахарид), маннит (сахатоспирт) және шыны май тамшылары түрінде жиналады. Пектинді-феллюлозды клетка қабықшасы оңай шырыштанады. Талломы төбелік немесе қыстырма меристемасы арқылы өседі. Өмірінің ұзақтығы бірнеше жылға созылады. Вегетативтік көбеюі талломның бірнеше бөліктерге үзілуі арқылы жүзеге асады. Жыныссыз көбеюі (фукустар жыныссыз жолмен көбеймейді) көптеген екі талшақты зооспоралары, немесе қозғалмайтын тетраспоралары арқылы жүзеге асады. Зооспоралары тірі клеткалы, сиректеу көп клеткалы зооспорангияларда, ал тетраспоралары тетраспорангияларда пайда болады. Жыныстық процесі изогамиялы, гетерогамиялы және оогамиялы болып келеді. Изо- және гетерогаметалары көп клеткалы гаметангияларда пайда болады: оогонийлері мен антеридийлері- бір клеткалы. Қоңыр балдырлардың фукустан басқаларының барлығының өмірлік циклінде ұрпақ алмасуы айқын байқалады. Мейоз зоспорангияларда немесе тетраспорагияларда жүреді. Зооспоралары, немесе тетраспоралары гаметофитке (п) бастама береді. Гаметофиттері қос жынысты немесе дара жынысты болады. Зигота тыныштық кезеңіне көшпей-ақ спорофитке (2п) айналады. Әртүрлі түрлерінде ұрпақ алмасуы әртүрлі болады: біреулерінің спорофиті мен гаметофиті сырт қарағанда бірдей болады, ал екіншілерінің спорофиті гаметофитіне қарағанда біршама үлкен және көпжылдық болып келеді. Қоңыр балдырлар төменгі сатыдағы өсімдіктердің ішіндегі ең ірісі. Олар теңіздердің түбінде орман немесе шалғын түзіп өседі. Кейбір қоңыр балдырлардың талломасының ұзындығы 60-100 м дейін барады (макроцистис туысы). Сондықтанда оларды моряктар "тірі кедергілер" деп атайды. Мұндай балдырлар кішірек катерлерді тоқтатып тоқтайды, үлкен пароходтардың жүрісін тежейді және суға қонатын самолеттердің қонуына едәуір кедергі жасайды. Классификациясы. Қоңыр балдырлар бөлімі үш кластан тұрады: изогенераттылар (Іsоgеnеrаtае) класы, гетерогенераттылар (Неtеrоgеnеrаtае) класы және цикласпоралылар (Сусlоsроrеае) класы. [8]
Солтүстік мұзды мұхиттың теңіздеріне аса ірі көпклеткалы қоңыр балдырлардың бірі ламинария өседі. Оның талломасы бекініп тұрады. Ризоид ұғымы ғылымға гректің "риза"- тамыр және "идос"-кескін деген сөздерінен енген. Ризоидтан жоғары қарай онша жалпақ болмайтын ұзындығы 50-100 см-ден аспайтын цилиндр формалы сағақ орналасады. Сағақтан саусақ салалы болып тілімделген немесе тұтас жапырақ тәрізді таллом кетеді. Сағақпен жапырақ тәрізді пластинканың арасында интеркалярлық өсу зонасы орналасады. Осы меристеманың клеткаларының бөлінуінің нәтижесінде сағақта, жапырақ тақтасы да ұзарып өседі. Ламинария - көп жылдық өсімдік, оның сағағымен ризоиды қыстап шығады, ал жапырақ тақтасы жыл сайын үзіліп түсіп шіриді. Көктемде сағақтың ұшындағы меристеманың клеткаларының бөлінуінің нәтижесінде жаңадан жапырақ тақтасы пайда болады. Қоңыр балдырлардың орман түзетін ерекше үлкен түрлеріне макроцистис (60-100 м), нереоцистис (25 м), гессония (4 м) және тағы басқалар жатады.
Көк Жасыл Балдыр , цианея (Cyanophyta) - балдырлардың ішіндегі құрылымы жағынан ең қарапайым тобын құрайтын, прокариотты (ядролы) организмдерге жататын бір бөлімі. Бұлар автотрофты организмдердің ішіндегі ең ежелгілері болып саналады. Көк Жасыл Балдырдың қазба қалдықтары кембрийге дейін түзілген шөгінді жыныстар арасынан табылған. Көк Жасыл Балдыр табиғатта өте кең тараған. 3 класқа бірігетін 150 туысы 2 мыңға тарта түрлері белгілі, барлық құрлықтар мен суларда (ащы, тұщы) кездеседі. Қазақстанда 3 класқа, 9 қатарға, 30 тұқымдасқа, 66 туысқа жататын 549 таксоны (түр, вариация , форма) анықталған. Көк Жасыл Балдыр бір клеткалы, шар тәрізді, бірігіп шоғыр (колониялар) түзеді, ал көп клеткалы түрлері жіпше тәрізді, кейде бұталана тарамдалған. Түсі, әдетте, көк жасыл болғанымен, алқызыл, күлгін, тіпті қара түсті түрлері де кездеседі. Ол клетка құрамындағы пигменттерге (фикоциан - көк жасыл түсті, фикоэритрин - қызыл, каротин - алқызыл; әр түрлі каратиноидтар) және олардың ара қатынастарына байланысты болады. Клеткалары талшықсыз,ал көп клеткалы жіпше тәрізді түрлері сырғанай жылжуға қабілетті келеді. Автотрофты және миксотрофты (аралас) қоректенеді. Соңғылары шіріген органикалық заттар мен ластанған суларды мекендейді де фотосинтезбен қатар дайын органикалық қалдықтармен қоректенеді. Осының арқасындажаз айларында тез көбейіп, судың сапасын төмендететін түрлері (Anabena) де бар. Мұндай сулар көк жасыл түске боялып "гүлдейді", түйсік органдарын тітіркендіретін (органолептикалық) қасиеттері бұзылады, жағымсыз иіс пайда болады, ал Көк Жасыл Балдыр су бетін түгел басып кетсе, жәндіктер мен балықтар оттек жетпей тұншығып өледі. Көк Жасыл Балдыр фотосинтез кезінде өсімдіктер сияқты крахмал түзбейді, оның орнына жануарларға тән гликопротеидтер (полисахаридтер) пайда болады. Клеткалары құрылымы жағынан бактерияларға өте жақын, басқа типке жататын балдырларға мүлде ұқсамайды. Клетка органоидтарынан, плазмадан оқшауланған ядросы,сондай-ақ, хлоропластары, митохондриялары болмайды. Көк Жасыл Балдыр, негізінен, вегетативтік жолмен, яғни клеткаларының екіге бөлінуі, шоғырларының ыдырауы, көп клеткалы жіпшелерінің бөлшектенуі арқылы көбейеді. Аналық клеткаларында пайда болатын споралары арқылы да көбейетін түрлері бар. Бұлар жыныстық жолмен көбеймейді. Қоршаған ортаның қолайсыз жағдайына өте төзімді, әрі бейімделгіш. Температурасы 80С-қа жететін ыстық суларда да, полюстардағы немесе биік тау басындағы мұз-қарларда да тіршілік ете беретін түрлері бар.Кейбір түрлері саңырауқұлақтардың белгілі бір түрімен селбесіп тіршілік етіп, қыналардың денесін құрайды. Шаруашылыққа пайдалы түрлеріде кездеседі. Оларды ластанған суларды биологиялық әдіспен тазартуға, малға азық ретінде және тағамға (Nostos, Spyrulіna), егістікке тыңайтқыш ретінде пайдаланатындықтан арнайы өсіреді. Көк Жасыл Балдырдың 100-ден аса түрлерінің (Phormіdіum, Plectonema, т.б.) атмосфералық азотты бойына сіңіріп, топырақты азотқа байытатын қасиеті анықталған. [11]
Көк жасыл балдырлар өте ертеде пайда болған өсімдіктер. Түрлерінің жалпы саны 1,4 мың шамасында болады.
Көк - жасыл балдырлар (Cyanophyta). Көк - жасыл балдырлар жасушаларының қарапайым құрылыстылығымен ерекшеленедi. Жасушаларының қабықшасы пектиндi, шырышпен қапталған. Цитоплазмада органоидтары жоқ. Цитоплазма шеттерiнде пигменттер орналасқан, жасуша ортасында ядролық зат бар. Жасуша құрылысының ерекшелiгiне байланысты олардың көбеюi қарапайым бөлiну арқылы жүредi. Көк жасыл балдырлар прокариоттарға жатады (қалыптасқан ядросы жоқ). Бұл балдырлардың әртүрлi пигменттерi болады. Көк-жасыл түс беретiн жасыл хлорофилл және көк пигмент фикоциан. Осы екi пигменттен басқа бiрде аз, бiрде көп мөлшерде қызыл түс беретiн - фикоэритрин және сарғыш түс беретiн каротин де бар. [5,6]
Түрлерінің жалпы саңы 15 мындай. Әлемінің барлық жерлерінде, негізінен тұщы суларда, кейбіреулері теніздерде, аздаған түрлері оқтын-оқтын су басудың нәтижесінде ылғалдығы артып отыратын топырақтарда, ағаштардың діндерінде, дуалдарда (на заборах), гүл отырғызылған қыш құмыраларда (в горшках) және т.б. жерлерде кең таралған өсімдіктер.
Осы бөлімнің өсімдіктерін мысалға ала отырып эволюцияның екі бағытын аңғаруға болады:
-бірінші бағыт, бір клеткалы бір ядролы формаларынан бастап, көп клеткалы, көп ядролы формаларына дейін жеткен, бұл бағыттың ең жоғарғы сатысы каулерпа -екінші бағыт, бір клеткалы сифон және жіптәрізді формаларынан бастап, колониялы формалары арқылы, көп клеткалы жіптәрізділерге және одан әрі көп клеткалы, талломдары сыртқы құрылысы жағынан жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің вегетативтік органдарында біршама ұқсас болып келетің формаларына дейін жеткен бұл бағыттың ең жоғарғы сатысы - хара. Кейбірде харалар жеке топқа бөлінеді. Хара түрлері үрі балдырлар, терен емес суқоймаларда өседі. Харалардың талломаның құрылысы өте күрделі.
Көк-жасыл балдырлар әртүрлi экологиялық жағдайларда тiршiлiк етедi: әртүрлi деңгейде ластанған тұщы және тұздылау су қоймаларындағы су қабаттарында, топырақта, ағаштар дiңдерiнiң түбiнде.
Жасыл балдырлар -- төменгі сатыдағы өсімдіктердің бір тобы. Табиғатта кең тараған. Негізінен тұщы суларды мекендейді. Тұзды және теңіз суларында, топырақта тіршілік ететін түрлері де кездеседі.
Жасыл балдырлардың 5 класы:
вольвокс жасыл балдырлары (Volvocophyceae);
хлорококк жасыл балдырлары (протококк) (Chlorococcophyceae, Protococcohyceae);
улотрикс жасыл балдырлары (Ulotrіchophyceae);
сифонды жасыл балдырлары (Sіphonophyceae);
конъюгаттар (Conjugatophyceae).
Қазақстанда 178 туысы, 700-дей түрі анықталған. Бұлар бір жасушалы, көп жасушалы, колониялы тіршілік етеді. Жасушалары бір не көп ядролы, кейде жалаңаш, көбінесе целлюлозалы және пиктинді қабықшамен қапталған. Кейбір түрлері ірілігіне әрі тарамдалғанына қарамастан жасушаларға бөлінбеген (сифонды жасыл балдырлары). Жасушаларында хлорофилл басым болғандықтан түсі жасыл және жоғары сатыдағы өсімдіктердегідей каротин, ксантофил пигменттері болады. [12]
Қор заты - крахмал, кейде май. Жыныссыз (зооспораларымен, жылжымайтын спораларымен), жыныстық (изогамия, гетерогамия, оогамия, коньюгация) және вегетативтік (бір жасушалы түрлері - екіге бөліну арқылы, көп жасушалы түрлері - жіпшелерінің бөліктерімен) жолдармен көбейеді. Кейде бір жасушалы және колониялы түрлері (вольвоксты жасыл балдырлары) шамадан тыс көбейіп кетсе, су гүлдеп тұрғандай көрінеді. Жасыл балдырларыдың теңіз салаты (Ulva), монострома (Monostroma) түрлері Шығыс Азия елдерінде тағам ретінде пайдаланылады. Бір жасушалы жасыл балдырларды (хлорелла, сценедесмус, т.б.) тағамға, малға жем ретінде, лас суды, ауаны (ғарыш кемелерінде, сүңгуір қайықта) тазарту үшін қолдан өсіреді.
Түрлерінің жалпы саны 15мыңдай. Әлемнің барлық жерлерінде, негізінен тұщы суларда, кейбіреулері теңіздерде, ақдаған түрлері оқтын-оқтын су басыдың нәтидесінде ылғалдығы артып отыратын топырақтарда, ағаштардың діндерінде, дуалдардв(заборах), гүл отырғызылған қыш құмыраларда (горшках) және т.б. жерлерде кең таралған өсімдіктер.
Осы бөлімнің өсімдіктерін мысалға ала отырып эволюцияның екі бағытын аңғаруға болады. Бірінші бағыт, бір клеткалы бір ядролы формаларынан бастап, көп клеткалы көп ядролы формаларына дейін жеткен, бұл бағыттың ең жоғарғы сатысы каулерпа. Екінші бағыт, бір клеткалы формаларынан бастап, колониялы формалары арқылы, кқп клеткалы жіптәрізділерге жіне одан әрі көп клеткалы, талломдары сыртқы құралысы жағынан жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің вегетативтік органдарына біршама ұқсас болып келетін формаларына дейін жеткен, бұл бағфттфң нң жоғарға сатысы-хара. [13]
Қозғалғаш оргназмдерді қозғалысқа келтіретін органдарына, олардың ұзындығы мен формасы бірдей болып келетін екі, сиректеу төрт талшығы жатады. Клеткалары бір ядролы, кейде көп ядролы болуы да мүмкін (кладофоралар тұқымдасы - Cladophoraceae). Хроматофораларында көп жағдайда пиреноидтар болады. Хроматофораларының формасы, мөлщері және клеткадаңы саны алуан түрлі болып келеді. Пигменттеріне хлорофилл, каротиноидтар жатады. Артық қор заттарына крахмал және шыны майы жатады. Вегетативтік, жыныссыз және жынысиық жолдармен көбейеді. Жыныстық процесі барлық түрлерінде бегілі және алуан түрлілігімен ерекшеленеді: изогамия, гетерогамия, оогамия, зигогамия (коньюгация).
Классификациясы. Жасыл балдырлар мынадай бес класқа бөлінеді: вольвоксты балдырлар класы(Volvocophyceae), протококты балдырлар класы (Protococcophyceae), улотриксті балдырлар класы (Ulothrichophyceae), сифонды балдырлар класы (Siphonophyceae), тіркеспелі немесе коньюгациялы балдырлар класы(Conjugatophyceae).
Жасыл балдырлар - табиғатта көп тараған, жиі кездеседі, 15000-нан астам түрлері бар. Оларға бір клеткалы, қауымды, көп жасушалы тарамдалмаған трихальды және тарамдалған гетеротрихальды жіптесінді, пластинкалы және сифонды құрылысты балдырлар жатады. Бұлардың ішінде барлық структуралық құрылысты организмдер бар. Осындай алуан түрлілігіне қарамастан барлықтарына тән аттарына байланысты хлоропластың таза жасыл түсті болып келуі, онда хлорофильдің және пигметтерінің басым болып келуінде, сонымен бірге қосымша каротин, ксантофилл пигменттері де болады. Жасыл балдырлар вегетативтік, жыныссыз, жынысты жолмен көбейеді. Бір жасушалы түрлерінде жасушаның жай екіге бөлінуі, қауымды және жіптесінді формаларында қауымның ыдырауы мен жіптің бөлшектерге үзілуі арқылы вегетативтік көбейеді. Жыныссыз көбеюлері зооспоралар мен қозғалмайтын апланоспоралар арқылы болады. Жасыл балдырларда гологамиялық, изогамиялық, гетерогамиялық және оогамиялық жыныс процестерінің болуымен бірге зигогамиялық та жыныс процесі болады. Кейбір түрлерінде изоморфты ұрпақ алмасуы байқалады. Жасыл балдырлардың басым көпшілігі тұщы суларда, біраз түрлері теңіз суларында кездеседі, кейбір түрлері ылғалды топырақты, ағаштың қабығын мекендейді.
Түрлерінің жалпы саңы 15 мындай. Әлемінің барлық жерлерінде, негізінен тұщы суларда, кейбіреулері теніздерде, аздаған түрлері оқтын-оқтын су басудың нәтижесінде ылғалдығы артып отыратын топырақтарда, ағаштардың діндерінде, дуалдарда (на заборах), гүл отырғызылған қыш құмыраларда (в горшках) және т.б. жерлерде кең таралған өсімдіктер [16].
Бұл бөлімге 2,5 мыңдай түр жатады. Олардың талломы көп клеткалы жіп тәрізді, клеткаланбаған және т.б. болып келеді. Сары-жасыл балдырлар негізінен тұщы суларды, сиректеу түзщы суларды мекендейді. Бұл жерлерде олар плактондардың, кейде бентостардың да маңызды компоненттерінің бірі болып табылады. Сонымен бірге сары-жасыл балдырлар топыраұта да жіне тастың бетінде де өседі. Олардың клеткаларының қабықшалары протопектинді, целлюлоза аз болады. Ядросы көп жаңдайда біреу, ал клеткаланбаған түрлерінің ядросы көп болады. Хроматофорында хлорофиллден басқа, толломға сара-жасыл түс беретін каратиноидтар болады. Пиреноидтары болмайды. артық қор заттары ретінде шыны майы, кейде лейкозиннің және валютиннің түйіршіктері жиналады. Вегетативтік көбеюі клетканың екіге бөлінуі арқылы немесе талломдардың бөлшектері арқылы жүзеге асады. Жыныстық процесі негізінен изогамиялы, сиректеу оогамиялы болып келеді. Зооспоралары мен сперматозоидтаоының ұзындыұтары әртүрлі екі талшығы болады: оның білеуі қысқа, түзу, жылтыр, ал екіншісі ұзын жіне қауырсынды олып келеді.
Бұл бөлім мынадай 6кластан тұрады: ксантомонадалылар класы(Xaanthomonodophyceae), ксантоподалылар класы (Xanthopodophceae), ксантокапсалылар класы (Xanthocapsophyceae), ксантококкалылар класы (Xanthococcophyceae), ксантотрихалылар класы (Xanthotrichophyceae), ксантостфонлыдар класы (Xanthosiphonophyceae). Осы кластың ең үлкені және теориялық тұрғыдан маңыздысы ксантосифондылар класы. Сондықтан осы класқа қысқаша тоқталамыз.
Бұл класқа сифанды құрылысы, басқаша айтқанда талломы клеткаланбаған сары-жасыл балдырлар жатады. Кластың негізгі туысының бірі - вошерия (Vaucheria).
Вошерия туысын соңғы уақыттарға дейін жасыл балдырлар бөліміне жатқызып керген. Алайда пигменттерінің құрамына және ассимиляциясының қнеімдеріне қарай систематиктер бұл туысы сара- жасыл балдырларға жатқызуға мәжбүр болды. Табиғи жағдайда бұл түр ақпайтын тұщы және ағын суларда, сонымен бірге суы тартыла бастаған су қоймаларынң жағалауларында қара - көк түсті, жіп тәрізді талломдардың жиынтығын түзеді. Топыраққа клеткаланбаған, тармақталған, көп ядролы, диск тәрізді көптеген ұсақ хроматофорлары болады. Жыныссыз көбейгенде жіпшесінің жоғарғы ұшында зооспорангий түзіледі. Оның ішінде көптеген, екеу-екеуден жұптасқан, талшықтары бар бәр ғана зооспора жетіледі. Зооспора біраз уақыт суда жүзіп жүреді, содан соң талшықтарын тастап, тоқтайды да өсіп жаңа талломға айналады. Жыныстық процесі оогомиялы. Антередиийі мен оогонийі бір клеткалы болады. Біраз тыныштық кезеңінен соң, зигота редукциялық жолмен бөлңгедң де, өсіп жығы особьқа айналады.
Диатомды балдырлар бөліміне сипаттама
Түрлерінің жалпы саны 6 мың шамасында болады. Бұлар микроскопиялық, өте ұсақ, бәр клеткалы, кейде колония түзетін оргнизмдер (3-сурет). Диатомды балдырлар барлық жерлерде кездеседі.
Олар ащы және тұщы суларда, ылғалды топырақтарда, жар тастарда, ағаштардың діндерінің қабықтарында және т.б. жерлерде өседі. Судың түбіндегі ұйық батпақтарда олар өте көп кездеседі. Диатомды балдырлардың клеткасының пектинді қабақшасына, сырт жағынан кремнезем ( ) сіңеді де, қорғаныш қызмет атқаратын "сауыт" түзеді. Ол бір-біріне тығыз болып киілген екі бөліктен: үстіңгі эпитекадан жіне астыңғы гипотекадан тұрады. Бұл бөліктің әрқайсысы екі жақтаудан тұрады. Олардың тікесінен қарағандағы жалпақ жақтарының шеттері аздап қайрылған, ал белдеу жағы жіңішке сақина тәрізді болып келеді . Эпиканың белдеуі гипотиканың белдеуіне қарай тығыз болып жылжиды. Жақтауларында оларды тұтас тесіп өтетін тесіктері-поралары және бос қуыстары болады. Жақтауларының құрылысы аоуан түрлі болып келеді жәнк оныұ систематикалық тұрғыдан қарағанда маңызы зор. [4]
Диатомды балдырлар бөлімі мынадай екі кластан тұрады: пеннатталылар класы(Pennatophyceae), центрикалық диатомдылар класы (Centrophyceae). Бірінші класқа 4 катар, ал екінші класқа 5 қатар жатады.
Бөлімнің негізгі туысының бірі пиннулярия (Pinnularia). Ол пиннаттылап класына жатады. Бұл судың түбіндегі ұйықта көп мөлшерде кездесетін, клеткасының формасы сопақтау, эллипс тәрізді, ұштары дөңгелектеніп келген, ал ортаңғы бөлігі жалпақтау болатын бір клеткалы балдыр. Клетканы бойлай тігіс (щель) өтеді, оның екі ұшында және ортасында түйін деп аталынатын, үш қалыңдаған төмпешік болады. Цитоплазмасы клетканың ішінде қозғалысқа келе отырып, тігіс арқылы сумен түйіседі, нәтидесінде пиннулярия су қабаттарында жылжып жүруге мүмкіндік алады. Пиннулярияның жақтауларында көптеген көлденең жолақтар болады, олар клетканың сыртынлдағы кремнеземның бірыңғай тегіс болып жиналмауының нәтижесінде түзілген. Клеткасында ядро, вакуоль және екі пластинка тәрізді, қоңыр түсті хроматофорасы болады.
Қызыл балдырлардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыс Балдырлардың қоршаған ортадағы орны мен маңызы тақырыбында орындалған.
Балдырларға жалпы сипаттама берілді және олардың классификациясы зерттелді. Балдырлардың қоршаған ортадағы орны мен маңызы талданды.
Жұмыстың мазмұны кіріспе, негізгі бөлім, 1 суреттен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Курстық жұмыс 29 беттен тұрады.
МАЗМҰНЫ
І Кіріспе
3
ІІ Негізгі бөлім
4
1 Балдырларға жалпы сипаттама
4
1.1 Балдырлар классификациясы
8
2 Балдырлардың қоршаған ортадағы орны мен маңызы
21
III Қорытынды
28
IV Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
29
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Балдырлар (Algae) -- жасушаларында хлорофиллдары бар, өз бетінше органикалық заттар жасап шығара алатын төменгі сатыдағы өсімдіктер тобы. Өсімдіктер жасап шығаратын оттегінің жартысынан көбі балдырлардан келеді. Олар Антарктиданың мұздықтарында да, Йеллоустон паркінің ыстық бұлақтарында да тіршілік ете алады. Балдырлардың 20 000-нан астам түрі бар. Балдырлар дене құрылыстарына, түстеріне қарай алты үлкен топқа бөлінеді:
Балдырлар - төменгі сатыдағы су өсімдіктері. Теңіз, көл, өзендерде, ағынсыз суда өседі. Олардың жасушалық құрылымы болмайды, бір жасушалы, колониялы, көп жасушалы түрлері бар. Көп жасушалы өкілдерінің денесін таллом деп атайды. Жасуша қабығы гемицеллюлозадан және пектинді заттардан тұрады. Жасушасы негізінен бір ядролы. Цитоплазмасында митохондрия, диктиосома, рибосома, хромотофора сияқты органоидтары және вакуолясы (бос қуысы) болады. Балдырлар (Algae) биохимиялық қасиеттеріне және жасушалық құрылымына қарай он екі типке бөлінеді: көкжасыл балдырлар (Cyanophyta), прохлорофитті балдырлар (Prochlorophyta), қызыл балдырлар (Rhodophyta), жалтырауық балдырлар (Chrysophyta), диатомды балдырлар (Dіatomeae), криптофитті балдырлар (Cryptophyta), динофитті балдырлар (Dіnophyta), қоңыр балдырлар (Phaeophyta), сарыжасыл балдырлар (Xanthophyta), эвгленді балдырлар (Euglenophyta), жасыл балдырлар (Chlorophyta), хара балдырлары (Charophyta). Бұлардың отыз мыңға жуық түрі белгілі, олардың бір мыңнан астам түрі Қазақстанда кездеседі.
Курстық жұмыстың мақсаты: Балдырларға жалпы сипаттама беру, олардың классификациясы зерттеу, балдырлардың қоршаған ортадағы орны мен маңызын талдау.
Курстық нжұмыстың міндеттері:
Балдырларға жалпы сипаттама беру;
Олардың классификациясы зерттеу;
Балдырлардың қоршаған ортадағы орны мен маңызын талдау;
1 Балдырларға жалпы сипаттама
Өсімдіктер дүніесінің ең ерте пайда болған тобы. Балдырлар суда пайда болған. Алайда олардың көпшілігінің осы уақытқа дейін, алғашқы кездерде пайда болған формаларынан көп айырмашылықтары жоқ. Балдырлар бір клеткалы, колониальды және көп клеткалы жіптәрізді және пластинка төрізді өсімдіктер болып келеді. Балдырлардың ұзындығы микроскопиялықтан бастап ондаған метрге дейін созылады.
Қоректенуі. Бардырлардың көпшілігінде хлорофилл болады және олар автотрофты қоректенеді, бірақта олардың ішінде тіссіз (гетеротрофты) организмдер кездеседі. Бұлардың алғашқылары өсімдіктерге, ал соңғылары жонуарларға жақын.
Құрылысы. Талломның вегетативтік клеткалары сырт жағынап целлюлозадан және пектинді заттардан тұратын қабықшамен қапталған болады. Клетка қабықшасының сыртының кремнеземмен немесе ою-өрнек тәрізді оның безегімен қапталуы жиі кездеседі. Цитоплазмасы клетканың бүткіл қуысын тайырады, немесе оның қабырғасына жықын орналасады. Клетканың ортасында, іші клетка шырынына толы бір үлкен немесе бірнеше ядросы және құрамында пигменттері бар, хроматофоралары болады. Хромотофораларының формалары алуан түрлі- пластинка, спираль, лента, астауша, жұлдызша тәрізді, торлы және т.б. болып келеді. Кейбір балдырлардың хроматофорасында пиреноид деп аталынатын ерекше белоктік денешектер болады, олардың айналасында артық қор заттары ретінде крахмал немесе соған жақын көмірсулар жиналады. Крахмалдан басқа артық қор заттары ретінде шынымайлары, липопротеид лейкозин, волютин ақуызы жиналады. [1]
1-сурет. Балдырлар
Балдырлар (Харовые водоросли) -- жасушаларында хлорофиллдары бар, өз бетінше органикалық заттар жасап шығара алатын төменгі сатыдағы өсімдіктер тобы. Өсімдіктер жасап шығаратын оттегінің жартысынан көбі балдырлардан келеді. Олар Антарктиданың мұздықтарында, Йеллоустон саябағының ыстық бұлақтарында да тіршілік ете алады және теңіз, көл, өзендерде, ағынсыз жерлерде де өсе береді. Қзіргі кезде балдырлардың 20 000-нан асатам түрлері анықталып отыр.
Балдырлардың құрылысына тоқталатын болсақ, олардың құрылымы болмайды. Негізінен бір клеткалы және көп клеткалы түрлері болады. Көп клеткалы өкілдерінің денесін таллом деп атайды. Клетка қабығы гемицеллюлозадан және пектинді заттардын тұрады. Клеткасы егізінен бір ядролы цитоплазмасында митохондрия, диктиосома, хромотофора сияқты органоидтары және бос қуысы боладыды.
Балдыр биохимикалық қасиеттеріне және клеткалық құрылымына қарай 12 типке бөлінеді: көп жасушалы жасыл балдыр (Cyanophyta), прохлорофитті балдыр (Prochlorophyta), қызыл балдыр (Rhodophyta), жалтырауық балдыр (Chrysophyta), диатомды балдыр (Dіatomeae), криптофитті балдыр (Cryptophyta), динофитті балдыр (Dіnophyta), қоңыр балдыр (Phaeophyta), сары-жасыл балдыр (Xanthophyta), эвгленді балдыр (Euglenophyta), жасыл балдыр (Chlorophyta), хара балдыр (Charophyta). Бұлардың 30 мыңға жуық түрлері белгілі. Қазақстанда 1 мыңнан астам түрлері кездеседі.
Кәзіргі кездегі ғылыми жетістіктерге сүйенсек балдыларды талшықтылардан, яғни суда өмір сүрген 1-2талшығы бар бір жасушалы ағзалардан шыққан деп жорамалдайды.Олардың ішінде хлорофилдері бар ( автотрофты) және түссіз ( гетеретрофты) ағзалар кездеседі. Бұлардың алғашқылары өсімдектерге, ал соңғылары жануарларға жақын . Сондықтан көптеген систематиктер талшылықтыларды өсімдіктермен жануарлардың арасын, жалғыстарып тұратын, екеуіне де ортақ бастапқы топ ретінде қарастырады. [1,2]
Көбеюі. Көбеюдің вегетативтік, нағыз жыныссыз және жыныстық типтерінің барлығы болады. Вегетативтік көбею бір клеткаларда клетканың екіге бөлінуі, колониялылар - ұсақ колонияларға ыдырауы, көп клеткалылар - талломасының бөліктерімен, кейде вегетативтік көбеюге арналған органдары (хараларда - түйнектері) арқылы жүзеге асады.
Нағыз жыныссыз көбеюі зооспоралары немесе қозғалмайтын споралары арқылы жүзеге асады. Спора вегетативтік клетканың ішінде немесе ерекше органдарда: зооспорангиларда немесе спорангиларда, олардың ішіндегі заттардың бөлінуінің нәтижесінде пайда болатын бір клеткалы құрылым. Зооспоралар түзілгеннен кейін, көп ұзамай талшықтарын тастап, клетка қабықшасына оранып, жана особьқа айналады.
Жыныстық көбеюі изо- , гетерогамия және оогамиялық формаларда жүзеге асады. Изо-және гетерогаметалары қатардағы вегетативтік клеткалардан түзіледі. Жұмыртқа клеткасы оогогилерінде, сперматозоидтары энтеридилерінде жетіледі. Жұмыртқа клеткасы біреу, немесе бірнешеу болады, ал сперматозоидтары - көп. Балдырларда тіркесу арқылы көбеюі- коньюгация немесе зигогамия жиі кездеседі. Бүл жағдайда екі вегетатівтік клетканың ішіндегі протопласты екіншісіне құйылады. Осы сөз болған жыныстық көбеюлердің кезгелгені зиготаның түзілуімен аяқталады. Зиготадан редукциялық бөліністің нәтижесінде төрт зооспора түзіледі. Олардын келешекке жаңа особьтар пайда болады. Кейбір жағдайларда зигота тыныштық кезеніне көшпей ақ редукциялық жолмен бөлініп, бірден қозғалмайтын жаңа особьқа аналады. Бұл жаңа особьтар, тағында жаңа жыныстық көбеюдің мерзімі келгенше, ұзақ уақыттар бойы жыныссыз көбейе алады. Жаңа жыныстық көбеюдің мерзімінің келуі,көп жағдайда сыртқы ортаға байланысты болады. Алайда зиготадан жыныссыз фаза- спорофит (2n) түзіледі, ал онда жыныссыз көбею органы - зооспорангий түзіледі. Гаметофит қос жыныстыда дара жынысты да болады. Сонымен, балдырлардың біреулерінің өмірлік циклінде ядролық фазалардың дұрыс алмасуы болмайды, ал екіншілерінде спора - және гаметофазаларының алмасуын айқын байқауға болады.
Жазда тоған суының кейде жасыл түсті болатынын байқймыз.Ал оның неден болатынын білесіңдер ме? Жылы тоған суында ерекше өсімдіктер балдырлар тез көбейе бастайды.Суды жасыл түске енгізетін солар.Егер сендер жасыл суды микроскоппен қарасаңдар,толып кішкентай түйіршіктерді көресіңдер-бұл балдырлардың шоғыры болып табылады.
Жер бетінде балдырлардың түрі өте көп.Олардың арасында ұзындығы 40 метрге жететін алыптары бар, олар мұхиттарда өседі.Бар болғаы бір клеткадан тұратын балдырлар да бар.Олар әдетте түйіршіктер шоғырына жиналады және су бетінде осындай сансыз шоғырлар түзіп,оның бетін түрлі түске бояйды. [3]
Түсі жөнінен жасыл көк,жасыл, қоңыр және қызыл балдырлар болады. Жасыл көк балдырлар тек суда ғана өспейді.Қазақстан мен Орта Азия шөлдерінде олар топырақ бетінде кездеседі.Бұл жерлерде жаңбыр жауатын көктем мен күзде жасыл көк балдырлар барынша көбейеді,ал құрғақ кезде қабыршаққа айналып топырақ бетін жауып тұрады.Жел бұл қабыршақтарды жан-жаққа ұшырып әкетеді.Жаңбыр жауса болғаны- жасыл көк балдырлар қайта жанданады.
Жасыл балдырларда топырақ бетіне өсе алады, бірақ олар көбінесе суда тіршілік етеді.Олардың арасында бір клеткалы балдырлар да бар- олар су бетінде қалқып жүреді,ал ірі балдырлар су түбіне бекиді. Қоңыр балдырлардың бәрі ірі өсімдіктер.Олар теңіздер мен мұхиттарда су асты орманын-нағыз джунгли түзеді.Саргасс теңізінде саргасс балдырлары өседі. Теңізде соған орай Саргасс аталған.Бұл балдырлар теңіз жағасында су түбіне бекиді,ал ашық теңізде қалқып жүреді-ығады.Балдыр қалың болған кезде,тіпті олар кемелердің жүзуіне кедергі жасайды.
Қызыл балдырларда теңіздер мен мұхиттарда өседі,бірақ олар ыға алмайды, жартастарға, бақалшақтарға немесе басқа балдырларға бекиді. Су бетінде қалқып жүретін ұсақ балдырлар ескек аяқты шаяндар мен жәндіктерге қорек болады.Ал бұл теңіз жәндіктерінің бірін көптеген балықтар өз кезегінде сүйсіне қорек етеді.Міне, сондықтан да балдырлары бар жерде балық аулау тиімдірек болады.
Алайда балдырлар тек теңіз жануарларына азық болып қана қоймайды.Олар суды оттекпен байытады және оны шіріту бактерияларынан тазартады.
Адам көптеген балдырларды тамаққа пайдаланады. Олардың ішінде біздің солтүстік теңіздерімізде өсетін ламинария да бар.
Балдырлар - үй жануарлары үшін жақсы азық. Олар тіршілігін жойған соң су қоймаларының түбінде қалың тұнба қабат-сапропель түзеді. Бұл үй жануарларына азыққа жарайды,сонымен қатар өте жақсы тыңайтқыш болып табылады.
Балдырлар (Algae) -- жасушаларында хлорофиллдары бар, өз бетінше органикалық заттар жасап шығара алатын төменгі сатыдағы өсімдіктер тобы. Өсімдіктер жасап шығаратын оттегінің жартысынан көбі балдырлардан келеді. Олар Антарктиданың мұздықтарында да, Йеллоустон паркінің ыстық бұлақтарында да тіршілік ете алады. Балдырлардың 20 000-нан астам түрі бар. Балдырлар дене құрылыстарына, түстеріне қарай алты үлкен топқа бөлінеді:
Балдырлар - төменгі сатыдағы су өсімдіктері. Теңіз, көл, өзендерде, ағынсыз суда өседі. Олардың жасушалық құрылымы болмайды, бір жасушалы, колониялы, көп жасушалы түрлері бар. Көп жасушалы өкілдерінің денесін таллом деп атайды. Жасуша қабығы гемицеллюлозадан және пектинді заттардан тұрады. Жасушасы негізінен бір ядролы. Цитоплазмасында митохондрия, диктиосома, рибосома, хромотофора сияқты органоидтары және вакуолясы (бос қуысы) болады. Балдырлар (Algae) биохимиялық қасиеттеріне және жасушалық құрылымына қарай он екі типке бөлінеді: көкжасыл балдырлар (Cyanophyta), прохлорофитті балдырлар (Prochlorophyta), қызыл балдырлар (Rhodophyta), жалтырауық балдырлар (Chrysophyta), диатомды балдырлар (Dіatomeae), криптофитті балдырлар (Cryptophyta), динофитті балдырлар (Dіnophyta), қоңыр балдырлар (Phaeophyta), сарыжасыл балдырлар (Xanthophyta), эвгленді балдырлар (Euglenophyta), жасыл балдырлар (Chlorophyta), хара балдырлары (Charophyta). Бұлардың отыз мыңға жуық түрі белгілі, олардың бір мыңнан астам түрі Қазақстанда кездеседі. Жасушасында балдырларға түс беріп тұратын хромотофораларының саны әртүрлі (біреу, екеу, көп) болады. Олардың пішіндері тақта, астау, білезік, дән, лента, жұлдыз тәрізді болып келеді. Балдырлардың көпшілігінің хлорофилі болғандықтан көмірқышқыл газын сіңіріп, фотосинтез процесіне қатысады. Сондай-ақ, дайын органикалық заттарды пайдаланатын паразит түрлері де бар, бірақ бұлардың хлорофилі болмайды. Дарвин ілімі бойынша, тіршілік бір жасушалы организмдерден пайда болған, ал құрлықтағы барлық өсімдіктер балдырлардан шыққан деп есептеледі. Көптеген балдырлар саңырауқұлақтармен симбиозды тіршілік етіп, қыналарды құрайды. Ал, балдырлардың табиғаттағы геохимиялық рөлі кальций мен кремний айналымымен тығыз байланысты. Олардың көптеген түрі ақаба суларды биологиялық жолмен тазартуда және бөгендердің ластануының биоиндикаторы ретінде қолданылады. Теңіз, мұхит жағалауындағы балдырлар - жан-жануарлардың мекені, тіршіліктерінің көзі. Бентосты балдырларға (теңіз, мұхит түбінде тіршілік етеді) қарағанда планктонды балдырлардың (суда қалқып жүретіндер) саны анағұрлым басым, сондықтан олар көптеген организмдердің қорегі болып табылады. Ағынсыз суларда өсетін балдырлар шіріп, сапропельге айналады. Сапропельден смола, бензин, керосин, техникалық майлар, лактар алынады. Балдырлардың қалдығы балшыққа емдік қасиет береді. Қызыл балдырлардан өндірілетін агар тамақ өнеркәсібінде пайдаланылады, оларды мата бұйымдарының және қағаздың құрамына беріктік беру үшін қосады. Қоңыр балдырлардан алынатын альгин мата тоқуда желім есебінде жасанды талшықтар, пластмасса өндіруде және табиғи тыңайтқыш, малға жем ретінде пайдаланылады, сондай-ақ күлінен калий, натрий тұздары, йод өндіріледі. Шығыс Азия елдерінде ламинария қоңыр балдырлары теңіз капустасы деген атпен, ал жасыл балдырлар (ульва) теңіз салаты деген атпен тамаққа пайдаланылады. Балдырларды зоб, атеросклероз ауруларын емдеу үшін медицинада қолданады. [1]
Бұл тармақтың құрамында балдырлар деген жалпы атпен белгілі өсімдіктердің суда өсетін 9 бөлімі және қыналар бөлімі кіреді.
Балдырлар өсімдіктер дүниесінің ең ерте пайда болған тобы. Өздері пайда болған сулы ортаның жағдайының біркелкі тұрақты болып келуіне байланысты, балдырлар тұтастай бір геологиялық эпоханы басынан өткізген. Алайда олардың көпшілігінің осы уақытқа дейін, алғашқы кездерде пайда болған формаларынан көп айырмашылықтары жоқ. Бұл қарапайым жануарларға жақын, бір клеткалы және колониялы формаларынан көпклеткалы, құрылысы күрделі болып келетін, ұзындығы ондаған метрге жететін, денесі дифференциацияланған ұлпалардан тұратын ересен үлкен (гигантский) өсімдіктерге дейін жеткен.
Қазіргі кездегі ғылыми жетістіктерге сүйенсек, балдырларды талшықтардан (жгутиковых - Flagellatae), яғни суда өмір сүрген 1 - 2 талшығы бар бір клеткалы организмдерден шыққан деп жорамалдайды. Олардың ішінде хлорофильдері бар (автотрофты) және түссіз (гетеротрофты) организмдер кезедеседі. Ьұлардың алғашқылары өсімдіктерге, ал соңғылары жануарларға жақын. Сондықтан көптеген систематиктер талшықтыларды өсімдіктер мен жануарлардың арасын, жалғастырып тұратын, екеуіне де ортақ бастапқы топ ретінде қарастырады.
1.1 Балдырлар классификациясы
Қоңыр балдырлар (Phaeophyta) - бұл көбінесе теңіз суында өсетін қоңыр түсті балдырлар болып табылады. Ол 6 отрядқа бөлінеді: эктокарптықтар, сфацеляриялықтар, кутлериялықтар, диктиоталықтар, ламинариялықтар, фукустықтар. Қоңыр балдырлардың кейбір түрін тамаққа пайдалануға,отряд ішіндегі ламинарияны медициналық диетада қолдануға, теңіздің жиегіне толқынмен шығып қалған қоңыр балдырларды тыңайтқыш ретінде пайдалануға болады. Мұның күлінен калий тұзы мен иод алынады. Сонымен қатар қоңыр балдырлардан: ацетон, сірке қышқылы, спирт өндіруге болады. Қоңыр балдырлар табиғатта кең тараған. 2 класқа, 14 қатарға біргетін 240 туысы, 1,5 мыңға тарта түрлері белгілі. Бұның ішінде Қазақстанда Каспий және Арал теңіздерінде 2 түрлері анықталған болатын .Бұлардың тұщы суда өсетін 3 туысынан басқаларының барлығы теңіз өсімдіктері болып келеді. Олар барлық теңіздерде әр түрлі тереңдікте (200 метрге дейін) өсе береді. Көпшілігі тереңдігі 6 - 15м жерлерде кездеседі. Қоңыр балдырлар көп клеткалы, өте майда микроскопиялық түрлерден тұрады, талломдарының ұзындығы 50 метрге жететін өте ірі түрлері (макроцистис, пелагофикус) де бар. Клетка құрамында фукоксантин және әр түрлі ксантофилл пигменттерінің көп болуына байланысты түсі әдетте сарғыш-қоңыр. Қоңыр балдырлардың құрылысы күрделі түрлерінің (саргассум) талломдары бұтаққа ұқсас жапырақ тәрізді қырлы табақшалардан тұрады. Қоңыр балдырдың, әдетте, барлық түрлері су түбіне немесе басқа балдырларға ризоидтары арқылы бекіп тұрады. Олар вегетативтік, жыныссыз және жынысты жолдармен көбейеді. Қоңыр балдырлар - судағы негізгі органикалық зат түзуші болып саналады. Одан альгинаттар (жасанды жібек алу үшін қажетті тұз) алынады, маннит, йод, микроэлементтер өндіріледі. Медицинада қанның ұюына қарсы, организмнен радиоактивті заттарды шығаруға арналған препараттар жасауға, әр түрлі тағамдар дайындауға (ламинария, алария, ундария) пайдаланылады.
Теңіздің тұзды суылда өсетін балдырлар жасыл балдырлардан өзгеше келеді. Олар теңіздер мен мұхиттардың түбінде жүздеген шақырым жерді қамтып өседі. Оған -- қоңыр және қызыл балдырлар жатады. Бұл балдырлардың кейбір түрлері Қазақстанда Каспий теңізінде де кездеседі. Қоңыр балдырлардың барлығы да көпжасушалы, 1 500-дей түрі бар. Биіктігі бір миллиметрден бірнеше ондаған метрге дейін жетелі. Ең ірілерінің талломы (денесі) тарамдалып тұрады. [7]
Қоңыр балдырдың жасуша қабықшасының сырты созылыңқы сілемейлі қабықшамен қапта лған. Жасушасы - бір ядролы, вакуольдері біреу немесе көп болады. Сілемейлі қабықша теңіз толқынының күшіне төтеп беріп, су қайтқанда балдырларды құрғап кетуден сақтайды. Майда вакуольдердің құрамында илік заттары бар. Олардың дән тәрізді хроматофорлары жасуша қабықшасына жақын орналасады. Хроматофорларында хлорофилл және қоңыр бояулары (пигменттері) болады. Бұл бояу қоңыр балдырларда жүретін фотосинтезге күннің ультракүлгін сәулесін тиімді пайдалануға көмектеседі. Жасушаның қор заты - полисахаридтер (ерітінді күйіндегі көмірсулар).
Қоңыр балдырға ламинария, саргассум және т.б. жатады. Ламинария теңіз жағалауындағы 5-10 шақырым аймақты қамтып, 20-30 метр тереңдікте өседі. Оның сыртқы құрылымы гүлді өсімдіктерге ұқсас. Ламинария су түбіндегі төсемікке тамырға ұқсас өсінділерімен (ризоидтарымен) бекініп өседі. Ұзындығы 50 сантиметрге дейін жоғары қарай созылған бөлімі болады. Одан ұзындығы 3-4 метрдей жалпақ таспа тәрізді өсінділері жетіледі. Солтүстік ендіктердегі түрлерінің жалпақ таспа тәрізді өсінділері қаңтар, ақпан айларында түсіп қалады.
Жаздың соңы, күздің басында жалпақ өсінділерінің бетінде дақтар пайда болады. Сол жерде тізілт эллипс, цилиндр тәрізді біржасушалы зооспорангийлер (зооспора түзілетін қалта) түзіледі. Зооспорангийдің әрқайсысынан екі талшықты зооспоралар дамиды. Қозғалып жүріп төсемікке бекінеді де талшығын жойып, бірнеше жасушаға бөлінеді. Жынысты ұрпағы өскіншеге айналады. Оларда жыныстық мүшелерінде түзілген жыныстық жасушалары (гаметалар) қосылып, зигота түзеді. Ол бөліне бастайды да қайтадан ірі ламинарияға айналады.
Олардан микроскопиялық ұсақ организмдерден бастап, аса үлкен (гигантский), кейде тіптен 60-100м жететіндеріне дейін кездестіруге болады. Қарапайым түрлерінің талломы жіп тәрізді болып келеді және бір қатар клеткалардың тізбегінен тұрады. Жақсы жетілгендерінің клеткалары әртүрле бағытта бөлінеді және көп жағдайда дифференцияланып, ассимиляциялық, қорлық, арқаулық (механикалық) және өткізгіш ұлпаларға ұқсас клеткалардың дараланған комплекстерін түзеді. Мұндай дифференциация талломның әртүрлі қызмет атқаратын участіктерге- ризоидтарға, өстік бөлікке ("сабаққа") және филоидтарға ("жапырақтарға") бөлінуіне байланысты болса керек. Қоңыр балдырлардың клеткалары бір ядролы. Хроматофоры көп жағдайда диск тәрізді, көп болып келеді. Артық қор заттары ламинарин (полисахарид), маннит (сахатоспирт) және шыны май тамшылары түрінде жиналады. Пектинді-феллюлозды клетка қабықшасы оңай шырыштанады. Талломы төбелік немесе қыстырма меристемасы арқылы өседі. Өмірінің ұзақтығы бірнеше жылға созылады. Вегетативтік көбеюі талломның бірнеше бөліктерге үзілуі арқылы жүзеге асады. Жыныссыз көбеюі (фукустар жыныссыз жолмен көбеймейді) көптеген екі талшақты зооспоралары, немесе қозғалмайтын тетраспоралары арқылы жүзеге асады. Зооспоралары тірі клеткалы, сиректеу көп клеткалы зооспорангияларда, ал тетраспоралары тетраспорангияларда пайда болады. Жыныстық процесі изогамиялы, гетерогамиялы және оогамиялы болып келеді. Изо- және гетерогаметалары көп клеткалы гаметангияларда пайда болады: оогонийлері мен антеридийлері- бір клеткалы. Қоңыр балдырлардың фукустан басқаларының барлығының өмірлік циклінде ұрпақ алмасуы айқын байқалады. Мейоз зоспорангияларда немесе тетраспорагияларда жүреді. Зооспоралары, немесе тетраспоралары гаметофитке (п) бастама береді. Гаметофиттері қос жынысты немесе дара жынысты болады. Зигота тыныштық кезеңіне көшпей-ақ спорофитке (2п) айналады. Әртүрлі түрлерінде ұрпақ алмасуы әртүрлі болады: біреулерінің спорофиті мен гаметофиті сырт қарағанда бірдей болады, ал екіншілерінің спорофиті гаметофитіне қарағанда біршама үлкен және көпжылдық болып келеді. Қоңыр балдырлар төменгі сатыдағы өсімдіктердің ішіндегі ең ірісі. Олар теңіздердің түбінде орман немесе шалғын түзіп өседі. Кейбір қоңыр балдырлардың талломасының ұзындығы 60-100 м дейін барады (макроцистис туысы). Сондықтанда оларды моряктар "тірі кедергілер" деп атайды. Мұндай балдырлар кішірек катерлерді тоқтатып тоқтайды, үлкен пароходтардың жүрісін тежейді және суға қонатын самолеттердің қонуына едәуір кедергі жасайды. Классификациясы. Қоңыр балдырлар бөлімі үш кластан тұрады: изогенераттылар (Іsоgеnеrаtае) класы, гетерогенераттылар (Неtеrоgеnеrаtае) класы және цикласпоралылар (Сусlоsроrеае) класы. [8]
Солтүстік мұзды мұхиттың теңіздеріне аса ірі көпклеткалы қоңыр балдырлардың бірі ламинария өседі. Оның талломасы бекініп тұрады. Ризоид ұғымы ғылымға гректің "риза"- тамыр және "идос"-кескін деген сөздерінен енген. Ризоидтан жоғары қарай онша жалпақ болмайтын ұзындығы 50-100 см-ден аспайтын цилиндр формалы сағақ орналасады. Сағақтан саусақ салалы болып тілімделген немесе тұтас жапырақ тәрізді таллом кетеді. Сағақпен жапырақ тәрізді пластинканың арасында интеркалярлық өсу зонасы орналасады. Осы меристеманың клеткаларының бөлінуінің нәтижесінде сағақта, жапырақ тақтасы да ұзарып өседі. Ламинария - көп жылдық өсімдік, оның сағағымен ризоиды қыстап шығады, ал жапырақ тақтасы жыл сайын үзіліп түсіп шіриді. Көктемде сағақтың ұшындағы меристеманың клеткаларының бөлінуінің нәтижесінде жаңадан жапырақ тақтасы пайда болады. Қоңыр балдырлардың орман түзетін ерекше үлкен түрлеріне макроцистис (60-100 м), нереоцистис (25 м), гессония (4 м) және тағы басқалар жатады.
Көк Жасыл Балдыр , цианея (Cyanophyta) - балдырлардың ішіндегі құрылымы жағынан ең қарапайым тобын құрайтын, прокариотты (ядролы) организмдерге жататын бір бөлімі. Бұлар автотрофты организмдердің ішіндегі ең ежелгілері болып саналады. Көк Жасыл Балдырдың қазба қалдықтары кембрийге дейін түзілген шөгінді жыныстар арасынан табылған. Көк Жасыл Балдыр табиғатта өте кең тараған. 3 класқа бірігетін 150 туысы 2 мыңға тарта түрлері белгілі, барлық құрлықтар мен суларда (ащы, тұщы) кездеседі. Қазақстанда 3 класқа, 9 қатарға, 30 тұқымдасқа, 66 туысқа жататын 549 таксоны (түр, вариация , форма) анықталған. Көк Жасыл Балдыр бір клеткалы, шар тәрізді, бірігіп шоғыр (колониялар) түзеді, ал көп клеткалы түрлері жіпше тәрізді, кейде бұталана тарамдалған. Түсі, әдетте, көк жасыл болғанымен, алқызыл, күлгін, тіпті қара түсті түрлері де кездеседі. Ол клетка құрамындағы пигменттерге (фикоциан - көк жасыл түсті, фикоэритрин - қызыл, каротин - алқызыл; әр түрлі каратиноидтар) және олардың ара қатынастарына байланысты болады. Клеткалары талшықсыз,ал көп клеткалы жіпше тәрізді түрлері сырғанай жылжуға қабілетті келеді. Автотрофты және миксотрофты (аралас) қоректенеді. Соңғылары шіріген органикалық заттар мен ластанған суларды мекендейді де фотосинтезбен қатар дайын органикалық қалдықтармен қоректенеді. Осының арқасындажаз айларында тез көбейіп, судың сапасын төмендететін түрлері (Anabena) де бар. Мұндай сулар көк жасыл түске боялып "гүлдейді", түйсік органдарын тітіркендіретін (органолептикалық) қасиеттері бұзылады, жағымсыз иіс пайда болады, ал Көк Жасыл Балдыр су бетін түгел басып кетсе, жәндіктер мен балықтар оттек жетпей тұншығып өледі. Көк Жасыл Балдыр фотосинтез кезінде өсімдіктер сияқты крахмал түзбейді, оның орнына жануарларға тән гликопротеидтер (полисахаридтер) пайда болады. Клеткалары құрылымы жағынан бактерияларға өте жақын, басқа типке жататын балдырларға мүлде ұқсамайды. Клетка органоидтарынан, плазмадан оқшауланған ядросы,сондай-ақ, хлоропластары, митохондриялары болмайды. Көк Жасыл Балдыр, негізінен, вегетативтік жолмен, яғни клеткаларының екіге бөлінуі, шоғырларының ыдырауы, көп клеткалы жіпшелерінің бөлшектенуі арқылы көбейеді. Аналық клеткаларында пайда болатын споралары арқылы да көбейетін түрлері бар. Бұлар жыныстық жолмен көбеймейді. Қоршаған ортаның қолайсыз жағдайына өте төзімді, әрі бейімделгіш. Температурасы 80С-қа жететін ыстық суларда да, полюстардағы немесе биік тау басындағы мұз-қарларда да тіршілік ете беретін түрлері бар.Кейбір түрлері саңырауқұлақтардың белгілі бір түрімен селбесіп тіршілік етіп, қыналардың денесін құрайды. Шаруашылыққа пайдалы түрлеріде кездеседі. Оларды ластанған суларды биологиялық әдіспен тазартуға, малға азық ретінде және тағамға (Nostos, Spyrulіna), егістікке тыңайтқыш ретінде пайдаланатындықтан арнайы өсіреді. Көк Жасыл Балдырдың 100-ден аса түрлерінің (Phormіdіum, Plectonema, т.б.) атмосфералық азотты бойына сіңіріп, топырақты азотқа байытатын қасиеті анықталған. [11]
Көк жасыл балдырлар өте ертеде пайда болған өсімдіктер. Түрлерінің жалпы саны 1,4 мың шамасында болады.
Көк - жасыл балдырлар (Cyanophyta). Көк - жасыл балдырлар жасушаларының қарапайым құрылыстылығымен ерекшеленедi. Жасушаларының қабықшасы пектиндi, шырышпен қапталған. Цитоплазмада органоидтары жоқ. Цитоплазма шеттерiнде пигменттер орналасқан, жасуша ортасында ядролық зат бар. Жасуша құрылысының ерекшелiгiне байланысты олардың көбеюi қарапайым бөлiну арқылы жүредi. Көк жасыл балдырлар прокариоттарға жатады (қалыптасқан ядросы жоқ). Бұл балдырлардың әртүрлi пигменттерi болады. Көк-жасыл түс беретiн жасыл хлорофилл және көк пигмент фикоциан. Осы екi пигменттен басқа бiрде аз, бiрде көп мөлшерде қызыл түс беретiн - фикоэритрин және сарғыш түс беретiн каротин де бар. [5,6]
Түрлерінің жалпы саңы 15 мындай. Әлемінің барлық жерлерінде, негізінен тұщы суларда, кейбіреулері теніздерде, аздаған түрлері оқтын-оқтын су басудың нәтижесінде ылғалдығы артып отыратын топырақтарда, ағаштардың діндерінде, дуалдарда (на заборах), гүл отырғызылған қыш құмыраларда (в горшках) және т.б. жерлерде кең таралған өсімдіктер.
Осы бөлімнің өсімдіктерін мысалға ала отырып эволюцияның екі бағытын аңғаруға болады:
-бірінші бағыт, бір клеткалы бір ядролы формаларынан бастап, көп клеткалы, көп ядролы формаларына дейін жеткен, бұл бағыттың ең жоғарғы сатысы каулерпа -екінші бағыт, бір клеткалы сифон және жіптәрізді формаларынан бастап, колониялы формалары арқылы, көп клеткалы жіптәрізділерге және одан әрі көп клеткалы, талломдары сыртқы құрылысы жағынан жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің вегетативтік органдарында біршама ұқсас болып келетің формаларына дейін жеткен бұл бағыттың ең жоғарғы сатысы - хара. Кейбірде харалар жеке топқа бөлінеді. Хара түрлері үрі балдырлар, терен емес суқоймаларда өседі. Харалардың талломаның құрылысы өте күрделі.
Көк-жасыл балдырлар әртүрлi экологиялық жағдайларда тiршiлiк етедi: әртүрлi деңгейде ластанған тұщы және тұздылау су қоймаларындағы су қабаттарында, топырақта, ағаштар дiңдерiнiң түбiнде.
Жасыл балдырлар -- төменгі сатыдағы өсімдіктердің бір тобы. Табиғатта кең тараған. Негізінен тұщы суларды мекендейді. Тұзды және теңіз суларында, топырақта тіршілік ететін түрлері де кездеседі.
Жасыл балдырлардың 5 класы:
вольвокс жасыл балдырлары (Volvocophyceae);
хлорококк жасыл балдырлары (протококк) (Chlorococcophyceae, Protococcohyceae);
улотрикс жасыл балдырлары (Ulotrіchophyceae);
сифонды жасыл балдырлары (Sіphonophyceae);
конъюгаттар (Conjugatophyceae).
Қазақстанда 178 туысы, 700-дей түрі анықталған. Бұлар бір жасушалы, көп жасушалы, колониялы тіршілік етеді. Жасушалары бір не көп ядролы, кейде жалаңаш, көбінесе целлюлозалы және пиктинді қабықшамен қапталған. Кейбір түрлері ірілігіне әрі тарамдалғанына қарамастан жасушаларға бөлінбеген (сифонды жасыл балдырлары). Жасушаларында хлорофилл басым болғандықтан түсі жасыл және жоғары сатыдағы өсімдіктердегідей каротин, ксантофил пигменттері болады. [12]
Қор заты - крахмал, кейде май. Жыныссыз (зооспораларымен, жылжымайтын спораларымен), жыныстық (изогамия, гетерогамия, оогамия, коньюгация) және вегетативтік (бір жасушалы түрлері - екіге бөліну арқылы, көп жасушалы түрлері - жіпшелерінің бөліктерімен) жолдармен көбейеді. Кейде бір жасушалы және колониялы түрлері (вольвоксты жасыл балдырлары) шамадан тыс көбейіп кетсе, су гүлдеп тұрғандай көрінеді. Жасыл балдырларыдың теңіз салаты (Ulva), монострома (Monostroma) түрлері Шығыс Азия елдерінде тағам ретінде пайдаланылады. Бір жасушалы жасыл балдырларды (хлорелла, сценедесмус, т.б.) тағамға, малға жем ретінде, лас суды, ауаны (ғарыш кемелерінде, сүңгуір қайықта) тазарту үшін қолдан өсіреді.
Түрлерінің жалпы саны 15мыңдай. Әлемнің барлық жерлерінде, негізінен тұщы суларда, кейбіреулері теңіздерде, ақдаған түрлері оқтын-оқтын су басыдың нәтидесінде ылғалдығы артып отыратын топырақтарда, ағаштардың діндерінде, дуалдардв(заборах), гүл отырғызылған қыш құмыраларда (горшках) және т.б. жерлерде кең таралған өсімдіктер.
Осы бөлімнің өсімдіктерін мысалға ала отырып эволюцияның екі бағытын аңғаруға болады. Бірінші бағыт, бір клеткалы бір ядролы формаларынан бастап, көп клеткалы көп ядролы формаларына дейін жеткен, бұл бағыттың ең жоғарғы сатысы каулерпа. Екінші бағыт, бір клеткалы формаларынан бастап, колониялы формалары арқылы, кқп клеткалы жіптәрізділерге жіне одан әрі көп клеткалы, талломдары сыртқы құралысы жағынан жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің вегетативтік органдарына біршама ұқсас болып келетін формаларына дейін жеткен, бұл бағфттфң нң жоғарға сатысы-хара. [13]
Қозғалғаш оргназмдерді қозғалысқа келтіретін органдарына, олардың ұзындығы мен формасы бірдей болып келетін екі, сиректеу төрт талшығы жатады. Клеткалары бір ядролы, кейде көп ядролы болуы да мүмкін (кладофоралар тұқымдасы - Cladophoraceae). Хроматофораларында көп жағдайда пиреноидтар болады. Хроматофораларының формасы, мөлщері және клеткадаңы саны алуан түрлі болып келеді. Пигменттеріне хлорофилл, каротиноидтар жатады. Артық қор заттарына крахмал және шыны майы жатады. Вегетативтік, жыныссыз және жынысиық жолдармен көбейеді. Жыныстық процесі барлық түрлерінде бегілі және алуан түрлілігімен ерекшеленеді: изогамия, гетерогамия, оогамия, зигогамия (коньюгация).
Классификациясы. Жасыл балдырлар мынадай бес класқа бөлінеді: вольвоксты балдырлар класы(Volvocophyceae), протококты балдырлар класы (Protococcophyceae), улотриксті балдырлар класы (Ulothrichophyceae), сифонды балдырлар класы (Siphonophyceae), тіркеспелі немесе коньюгациялы балдырлар класы(Conjugatophyceae).
Жасыл балдырлар - табиғатта көп тараған, жиі кездеседі, 15000-нан астам түрлері бар. Оларға бір клеткалы, қауымды, көп жасушалы тарамдалмаған трихальды және тарамдалған гетеротрихальды жіптесінді, пластинкалы және сифонды құрылысты балдырлар жатады. Бұлардың ішінде барлық структуралық құрылысты организмдер бар. Осындай алуан түрлілігіне қарамастан барлықтарына тән аттарына байланысты хлоропластың таза жасыл түсті болып келуі, онда хлорофильдің және пигметтерінің басым болып келуінде, сонымен бірге қосымша каротин, ксантофилл пигменттері де болады. Жасыл балдырлар вегетативтік, жыныссыз, жынысты жолмен көбейеді. Бір жасушалы түрлерінде жасушаның жай екіге бөлінуі, қауымды және жіптесінді формаларында қауымның ыдырауы мен жіптің бөлшектерге үзілуі арқылы вегетативтік көбейеді. Жыныссыз көбеюлері зооспоралар мен қозғалмайтын апланоспоралар арқылы болады. Жасыл балдырларда гологамиялық, изогамиялық, гетерогамиялық және оогамиялық жыныс процестерінің болуымен бірге зигогамиялық та жыныс процесі болады. Кейбір түрлерінде изоморфты ұрпақ алмасуы байқалады. Жасыл балдырлардың басым көпшілігі тұщы суларда, біраз түрлері теңіз суларында кездеседі, кейбір түрлері ылғалды топырақты, ағаштың қабығын мекендейді.
Түрлерінің жалпы саңы 15 мындай. Әлемінің барлық жерлерінде, негізінен тұщы суларда, кейбіреулері теніздерде, аздаған түрлері оқтын-оқтын су басудың нәтижесінде ылғалдығы артып отыратын топырақтарда, ағаштардың діндерінде, дуалдарда (на заборах), гүл отырғызылған қыш құмыраларда (в горшках) және т.б. жерлерде кең таралған өсімдіктер [16].
Бұл бөлімге 2,5 мыңдай түр жатады. Олардың талломы көп клеткалы жіп тәрізді, клеткаланбаған және т.б. болып келеді. Сары-жасыл балдырлар негізінен тұщы суларды, сиректеу түзщы суларды мекендейді. Бұл жерлерде олар плактондардың, кейде бентостардың да маңызды компоненттерінің бірі болып табылады. Сонымен бірге сары-жасыл балдырлар топыраұта да жіне тастың бетінде де өседі. Олардың клеткаларының қабықшалары протопектинді, целлюлоза аз болады. Ядросы көп жаңдайда біреу, ал клеткаланбаған түрлерінің ядросы көп болады. Хроматофорында хлорофиллден басқа, толломға сара-жасыл түс беретін каратиноидтар болады. Пиреноидтары болмайды. артық қор заттары ретінде шыны майы, кейде лейкозиннің және валютиннің түйіршіктері жиналады. Вегетативтік көбеюі клетканың екіге бөлінуі арқылы немесе талломдардың бөлшектері арқылы жүзеге асады. Жыныстық процесі негізінен изогамиялы, сиректеу оогамиялы болып келеді. Зооспоралары мен сперматозоидтаоының ұзындыұтары әртүрлі екі талшығы болады: оның білеуі қысқа, түзу, жылтыр, ал екіншісі ұзын жіне қауырсынды олып келеді.
Бұл бөлім мынадай 6кластан тұрады: ксантомонадалылар класы(Xaanthomonodophyceae), ксантоподалылар класы (Xanthopodophceae), ксантокапсалылар класы (Xanthocapsophyceae), ксантококкалылар класы (Xanthococcophyceae), ксантотрихалылар класы (Xanthotrichophyceae), ксантостфонлыдар класы (Xanthosiphonophyceae). Осы кластың ең үлкені және теориялық тұрғыдан маңыздысы ксантосифондылар класы. Сондықтан осы класқа қысқаша тоқталамыз.
Бұл класқа сифанды құрылысы, басқаша айтқанда талломы клеткаланбаған сары-жасыл балдырлар жатады. Кластың негізгі туысының бірі - вошерия (Vaucheria).
Вошерия туысын соңғы уақыттарға дейін жасыл балдырлар бөліміне жатқызып керген. Алайда пигменттерінің құрамына және ассимиляциясының қнеімдеріне қарай систематиктер бұл туысы сара- жасыл балдырларға жатқызуға мәжбүр болды. Табиғи жағдайда бұл түр ақпайтын тұщы және ағын суларда, сонымен бірге суы тартыла бастаған су қоймаларынң жағалауларында қара - көк түсті, жіп тәрізді талломдардың жиынтығын түзеді. Топыраққа клеткаланбаған, тармақталған, көп ядролы, диск тәрізді көптеген ұсақ хроматофорлары болады. Жыныссыз көбейгенде жіпшесінің жоғарғы ұшында зооспорангий түзіледі. Оның ішінде көптеген, екеу-екеуден жұптасқан, талшықтары бар бәр ғана зооспора жетіледі. Зооспора біраз уақыт суда жүзіп жүреді, содан соң талшықтарын тастап, тоқтайды да өсіп жаңа талломға айналады. Жыныстық процесі оогомиялы. Антередиийі мен оогонийі бір клеткалы болады. Біраз тыныштық кезеңінен соң, зигота редукциялық жолмен бөлңгедң де, өсіп жығы особьқа айналады.
Диатомды балдырлар бөліміне сипаттама
Түрлерінің жалпы саны 6 мың шамасында болады. Бұлар микроскопиялық, өте ұсақ, бәр клеткалы, кейде колония түзетін оргнизмдер (3-сурет). Диатомды балдырлар барлық жерлерде кездеседі.
Олар ащы және тұщы суларда, ылғалды топырақтарда, жар тастарда, ағаштардың діндерінің қабықтарында және т.б. жерлерде өседі. Судың түбіндегі ұйық батпақтарда олар өте көп кездеседі. Диатомды балдырлардың клеткасының пектинді қабақшасына, сырт жағынан кремнезем ( ) сіңеді де, қорғаныш қызмет атқаратын "сауыт" түзеді. Ол бір-біріне тығыз болып киілген екі бөліктен: үстіңгі эпитекадан жіне астыңғы гипотекадан тұрады. Бұл бөліктің әрқайсысы екі жақтаудан тұрады. Олардың тікесінен қарағандағы жалпақ жақтарының шеттері аздап қайрылған, ал белдеу жағы жіңішке сақина тәрізді болып келеді . Эпиканың белдеуі гипотиканың белдеуіне қарай тығыз болып жылжиды. Жақтауларында оларды тұтас тесіп өтетін тесіктері-поралары және бос қуыстары болады. Жақтауларының құрылысы аоуан түрлі болып келеді жәнк оныұ систематикалық тұрғыдан қарағанда маңызы зор. [4]
Диатомды балдырлар бөлімі мынадай екі кластан тұрады: пеннатталылар класы(Pennatophyceae), центрикалық диатомдылар класы (Centrophyceae). Бірінші класқа 4 катар, ал екінші класқа 5 қатар жатады.
Бөлімнің негізгі туысының бірі пиннулярия (Pinnularia). Ол пиннаттылап класына жатады. Бұл судың түбіндегі ұйықта көп мөлшерде кездесетін, клеткасының формасы сопақтау, эллипс тәрізді, ұштары дөңгелектеніп келген, ал ортаңғы бөлігі жалпақтау болатын бір клеткалы балдыр. Клетканы бойлай тігіс (щель) өтеді, оның екі ұшында және ортасында түйін деп аталынатын, үш қалыңдаған төмпешік болады. Цитоплазмасы клетканың ішінде қозғалысқа келе отырып, тігіс арқылы сумен түйіседі, нәтидесінде пиннулярия су қабаттарында жылжып жүруге мүмкіндік алады. Пиннулярияның жақтауларында көптеген көлденең жолақтар болады, олар клетканың сыртынлдағы кремнеземның бірыңғай тегіс болып жиналмауының нәтижесінде түзілген. Клеткасында ядро, вакуоль және екі пластинка тәрізді, қоңыр түсті хроматофорасы болады.
Қызыл балдырлардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz