Ғұмырын ғылымға арнаған ғалым



Әлімсақтан жеткен толғауы тоқсан әдебиеттің асыл мұрасы - эпикалық мол мұраларымыз кейіннен тасқынды судай ақын-жыраулар поэзиясына ұласты да, ХІХ ғасырдың екінші ширегінде ұлттық рухани олжалы аңсарларын хакім Абай қалаған тың жаңаша сападағы әдебиетке ауысты. Кемел бітімді қазақтың жазба әдебиеті ХХ ғасырдың басынан өткен ғасырдың аяғына дейін көркемдік дамуды басынан кешірді. Осы толықсып-жетілу, кемелдену, көркею үрдісінде төл әдебиеттің алдынан дәуірдің талай алмағайып бұралаң-бұлтарысы, асу бермес өткелі мен шың-құздары, ылдиы мен өрі, еңісі мен биігі кездесті. Уақыттың сонау өліара, қытымыр мінезі, азаттыққа, рухани дербестікке бет алған талай алаш арыстарын солдырып тастады. Ғасыр басында аққан қанда толас болмай, ел азып, жер тозып, ең сорақысы ай мүйізді, көк серкелерімізден, рухани көшбасшыларымыздан айырылған нәубеттен, тығырықтан шығар жол сұрқия идеологиялық қасапхана дәлізінен бір-ақ шықты. Бірақ алаштың өр рухы, жаны сірі екеніне сан мәрте көзіміз жетеді. Тәңірдің алқауымен, ғайыптап тайып, Алланың көзі түзу болсын дегенді медеу еткен қазақ әдебиеті өзінің көркемдік даму бағдарынан жаңыла қойған жоқ. Әдебиеттанудың өсу, жетілу жолында сойқанды жылдардың, желбуаз зымиян ұрандары да, «түрі ұлттық, мазмұны социалистік» гомосоветикустардың утопиясына бөленген әсіресе тапшылдық гөй-гөйлерді айналып өтпеген. Алайда, тәкәппар уақыттың ұлы тегеуріні бәрін де өз орнына қойды, тезіне салды. Оң мен солдың, ақ пен қараның ара жігін айырып бергендей. «Сөз жүзінде бостандық, іс жүзіндегі бодандық» билеген саясаттың қиянпұрыс улы зәрі бір күнгідей болмай үрген көбіктей жоғалып, құрдымға сіңді.
Киіз туырлықты қазақтың санасындағы еркіндік, тәуелсіз діл, адамгершілік ұстындар туған әдебиетіміздің үміт шырағы боп алға ұмсындырған. Тоталитарлық кезеңнің тар шеңберінде қыстыққан, шерменде күй кешіп ширыққан көркем сөзіміздің талайсыз тағдырына сенім болып, үміт соқпағының сүрлеуіне бағытталған алпысыншы жылдардың жылымығы келді. Бұл жылымық алтын күректің желіндей еркіндікті аңсаған өнер бітіміне үлкен леп әкелді.
Әдебиеттің аламан бәйгесіне алпысыншы жылдардың бас кезінде Ахмет Байтұрсыновқа айтқызсақ «Тұқымын адамдықтың шаштым, ектім, көңілін көгертуге құл халықтың» демекші әдебиеттанудың «адамдық диқаншылары», арғымақтарын алыстырған, жүйрік тұлпарларын жарыстырған, ерекше феноменді бір сеңгер баһадүр толқын қосылды. Қаңси бастаған тамырларға қан жүгірді. Әдебиеттің тақырыптық-идеялық өрісі кеңіді. Тар идеялық өрістен адамзаттық құндылықтарға бет бұрды. Кешегі атылған, асылған, айдалаған аға буын абыздардың орнына өртеңге шыққан өскіндей кейінгі толқындар, кейінгі алыптар басты. Бұл – пәрменді де қуатты буындар еді.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:   
Ғұмырын ғылымға арнаған ғалым

Әлімсақтан жеткен толғауы тоқсан әдебиеттің асыл мұрасы - эпикалық мол
мұраларымыз кейіннен тасқынды судай ақын-жыраулар поэзиясына ұласты да, ХІХ
ғасырдың екінші ширегінде ұлттық рухани олжалы аңсарларын хакім Абай
қалаған тың жаңаша сападағы әдебиетке ауысты. Кемел бітімді қазақтың жазба
әдебиеті ХХ ғасырдың басынан өткен ғасырдың аяғына дейін көркемдік дамуды
басынан кешірді. Осы толықсып-жетілу, кемелдену, көркею үрдісінде төл
әдебиеттің алдынан дәуірдің талай алмағайып бұралаң-бұлтарысы, асу бермес
өткелі мен шың-құздары, ылдиы мен өрі, еңісі мен биігі кездесті. Уақыттың
сонау өліара, қытымыр мінезі, азаттыққа, рухани дербестікке бет алған талай
алаш арыстарын солдырып тастады. Ғасыр басында аққан қанда толас болмай, ел
азып, жер тозып, ең сорақысы ай мүйізді, көк серкелерімізден, рухани
көшбасшыларымыздан айырылған нәубеттен, тығырықтан шығар жол сұрқия
идеологиялық қасапхана дәлізінен бір-ақ шықты. Бірақ алаштың өр рухы, жаны
сірі екеніне сан мәрте көзіміз жетеді. Тәңірдің алқауымен, ғайыптап тайып,
Алланың көзі түзу болсын дегенді медеу еткен қазақ әдебиеті өзінің
көркемдік даму бағдарынан жаңыла қойған жоқ. Әдебиеттанудың өсу, жетілу
жолында сойқанды жылдардың, желбуаз зымиян ұрандары да, түрі ұлттық,
мазмұны социалистік гомосоветикустардың утопиясына бөленген әсіресе
тапшылдық гөй-гөйлерді айналып өтпеген. Алайда, тәкәппар уақыттың ұлы
тегеуріні бәрін де өз орнына қойды, тезіне салды. Оң мен солдың, ақ пен
қараның ара жігін айырып бергендей. Сөз жүзінде бостандық, іс жүзіндегі
бодандық билеген саясаттың қиянпұрыс улы зәрі бір күнгідей болмай үрген
көбіктей жоғалып, құрдымға сіңді.
Киіз туырлықты қазақтың санасындағы еркіндік, тәуелсіз діл,
адамгершілік ұстындар туған әдебиетіміздің үміт шырағы боп алға
ұмсындырған. Тоталитарлық кезеңнің тар шеңберінде қыстыққан, шерменде күй
кешіп ширыққан көркем сөзіміздің талайсыз тағдырына сенім болып, үміт
соқпағының сүрлеуіне бағытталған алпысыншы жылдардың жылымығы келді. Бұл
жылымық алтын күректің желіндей еркіндікті аңсаған өнер бітіміне үлкен леп
әкелді.
Әдебиеттің аламан бәйгесіне алпысыншы жылдардың бас кезінде Ахмет
Байтұрсыновқа айтқызсақ Тұқымын адамдықтың шаштым, ектім, көңілін
көгертуге құл халықтың демекші әдебиеттанудың адамдық диқаншылары,
арғымақтарын алыстырған, жүйрік тұлпарларын жарыстырған, ерекше феноменді
бір сеңгер баһадүр толқын қосылды. Қаңси бастаған тамырларға қан жүгірді.
Әдебиеттің тақырыптық-идеялық өрісі кеңіді. Тар идеялық өрістен адамзаттық
құндылықтарға бет бұрды. Кешегі атылған, асылған, айдалаған аға буын
абыздардың орнына өртеңге шыққан өскіндей кейінгі толқындар, кейінгі
алыптар басты. Бұл – пәрменді де қуатты буындар еді.
Біз бүгінгі мақаламызда жаһан соғысы кезінде туған буынның ішінде
әдебиетте салғаннан өзіндік айшықты қолтаңбасын танытып, оқырманды елең
еткізген, әдебиет сүйер қауымның ыстық ықыласына бөленген талантты, дарабоз
ғалымдардың бірі – Рымғали Нұрғалидың қызметі мен шығармашылығындағы қадау-
қадау желілерге кідіріп, өз шәкірттік пікірімізді, орайы келіп тұрғанда
ортаға салуды құп көрдік.
Қазақ әдебиетінің, әсіресе ұлттық көркем сын мен әдебиеттану ғылымының
кеңес дәуіріндегі ау-жайы сөз болғанда алдымен әдебиетіміздің көрнекті
өкілі, һәм ұлы жазушысы Ғабит Мүсіреповтің бір кездері сүйіспеншілікпен
атап көрсеткен алыптар тобының ауызға алынары – еш талассыз жәйт.
Есімдері ел есінен кетпес саналы өмірлерін рухани кеңістігін қорғауға,
әдебиетіміз бен тіліміздің, мәдениетіміз бен өнеріміздің өрістеп,
өркендеуіне арнаған, халқымыздың сүйіспеншілігіне ерекше бөленген,
елдіктің ерен биігіне көтерілген, кескекті дәуір сомдаған кесек мінезді
алыптар тобы, әлбетте терең толғаныстарға жетелейді. Толғанбасқа әддің жоқ.

Әдебиетіміздегі алыптар тобы атанған кешегі Ахмет, Міржақып, Жүсіпбек,
Мағжан, Сәкен, Бейімбет, Ілияс, Сәбит, Мұхтар, Ғабит, Ғабидендердің өз
дәуіріне сай новаторлық сипатын толыққан, жаңғырған, кемелденген рухани
ізбасарлары еді. Қазіргі дәуірдегі қазақ әдебиетінің асылы да, бары да,
нары да осылар екендігін халайықтың жүрегіне сіңіріп, әсіресе ауыз толтырып
айтуымыз қажет сияқты. Осы алыптардың ізін өкшелеп басқан әдебиеттанудың
іргетасын қаласып, еңбек торысы атанған Бейсембай Кенжебаев, Қажым
Жұмалиев, Темірғали Нұртазин, Мәлік Ғабдуллин, Есмағамбет Ысмайылов, Айқын
Нұрқатов т.т. болды. Осынау ғаламат ұстаздардан тәлім алып аузына Мағжан
түкірген кешегі Кенжебаевтың төл шәкірті Рымғали Нұрғали болғандығы әмбеге
аян. Қазақтың жазба әдебиеті көне дәуірдегі Орхон-Енисей жазба
жәдігерлерінен бастау алатынын, оның жүйелік классификациясын тұңғыш
ұсынып, дәйекті дәлелдермен шегелеген, заңғар әдебиетші, сұлтанмахмұттанушы
Бейсембай Кенжебаевтың үлкен жүректі ұстаз болғандығын академик Р.
Нұрғалидың мынадай бір ғиззат лебізін айтып, алғысын білдіргені бар.
Ойпырмай, Бейсекең жарықтықты мен, Мұхтар, Мырзатай үшеуіміз кезек-кезек
емдік қой езуімізден сүт аққанша. Таусылмаушы еді жарықтықтың сақтағаны.
Сарқыты Құлбеке дейін жетті ғой. Осы бір көкіректі кере шыққан шәкірттің
ұстазына деген бүкіл толғауы мың тірлік пен бұлтарысты болмыстың қадір-
қасиеті бір-ақ ауыз сөздің қауызына сыйып тұр. Бұған біздің алып-қосарымыз
жоқ.
Ғалым хақында сөз басталып, әңгіме арқаны ағытылса әдебиетшілеріміз
ғылымға не жаңалық әкелдіге ұқсас әбден таптаурын болған, айта-айта мезі
қылған сұрақтарды жалаңдатып, сол сауалдың жауабын табамыз деп ығыры
шығады.
Р. Нұрғалидың ғылыми қызметі жөнінде ойымызды білдіруге кіріспес бұрын,
бір нәрсенің бетін ашып алсақ дейміз. Әдебиет айналымының үлкен иіріміне
түскен дүниелерді ғана жаңалық деп тану парыз. Әдеби-сын құбылыстың
жаңалық деп мойындалуы үшін аралық қажет. Аралық ұлғайғанда ғана асқар
таудың сұлбасы, барша пошымымен көзге шалынбақ.
Әдебиетші - ғалым, сарабдал сыншы, кәнігі аудармашы Р. Нұрғалидың алуан
арналы да салиқалы, ажарлы да базарлы туындылары, жілігін шағып, майын
тамызған сындарлы талдау еңбектері, қазақ, орыс екі тілді тең, тел емген
түпнұсқадан айнымаған кәсіби аудармалары, мол эрудиция мен жоғары талғамды
шығармалары оқырман қауымның көзайымына айналып, ыстық ілтипатқа
бөленгеніне қырық жылдан астам уақыт та болып қалған екен. Қырық жылға
ұласқан ғылыми ізденіс жолында Р. Нұрғали талғамы терең оқушы жүрегіне тура
жол тауып, сыршыл да сыншыл әдеби зерттеулерімен, ойшыл да шұрайлы кесек
монографияларымен, өткір де өзекті публицистикаларымен кеңінен танылған
сыншы, қаламгер, журналист. Еліміздің тұңғыш білім қара шаңырағы – қарт
ҚазМУ-дың қасиетті қабырғасында ұстазы, професор Б. Кенжебаевпен бірігіп
жазған университет баспасынан сонау 1961 жылы шыққан Сабыр Шәріпов туралы
кітапшадан бастап, қазақ әдебиетінің тарихына, теориясына, көкейкесті,
өзекті проблемаларына арналған монография, сын, зерттеулерден тұратын,
қазақша, орысша басылған жүйелі, іргелі еңбектерді қамтып, күні кеше
Күлтегін баспасы шығарған, әлі сиясы кеуіп үлгермеген Қазақ әдебиетінің
алтын ғасырына жалғасқан 500-ден астам әдеби сын мақаласы мен ондаған
ғылыми-зерттеу кітаптары соның айғағы.
Кең құлашты энциклопедист ғалым Р. Нұрғалидың тілге тиек болар
кітаптары жетіп артылады. Зердеге салар болсақ бұл еңбектерде автордың неше
алуан эстетикалық, моральдық-этикалық, патриоттық қуаты ескерілген. Сайып
келгенде әдебиеттану саласының төрт тағаны - әуезовтану һәм алаштану,
драматургия поэтикасы, Қазақ революциялық поэзиясы, көркем әдеби-сын
жанрлары турасында ғалымның із қалдырмаған ашық алаңқайын таппайсыз. Үлкен
талант рухы, шығармашылық шабыт, терең теориялық білім, үздіксіз іздену,
өнердің, әдебиеттің даму процесіне әлемдік биік талап тұрғысынан қарау Р.
Нұрғали қаламгерлігінің шығармашылық кредосы, өнегелік сипаты болса керек.
М. Әуезов трагедияларын жан-жақты саралаған Трагедия табиғаты (1968),
өнер деген қасиеттің олжалы арнасы – театр саласының дара дәулескері,
Қазақтың Станиславскииі атанған еліміздің халық артисі, драматургы қазақ
ұлттық театрының алғашқы режиссері Жұмат Шаниннің ғибратты өмірі мен
шығармашылық жолын суреттеу арқылы театр өнерін дәріптеген Талант тағдыры
(1969), қазақ драматургиясының поэтикасын зерттейтін Күретамыр (1973),
әдебиет пен эстетика негіздеріне ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Қайым Мұхамедхановтың ғылыми-зерттеу еңбектері туралы ақпарат
Қ.Мұхамедханов Абай дәстүрін жалғастырушы
Қайым мұхамедхановтың қазақ әдебиетінде алатын орны туралы
Ғұлама Әбу Насыр әл-Фарабиді зерттеген шетелдік және отандық ғалымдар туралы
Абай философиясындағы адам болмысы Әл-Фараби Ұлы даланың ұлы ойшылы
Ахмет салған әдебиеттегі елшілдік ұраны
Байтұрсынұлы Ахмет
Әуелбек Қоңыратбаев
Қайым Мұхамедхановтың ғылыми зерттеу еңбектері
Әл-Фараби және Ақжан Машани (Қасым Аманжолов порталынан)
Пәндер