Қазақ және ағылшын тілдерінде бұйрық мәнінің білдірілуі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ТІЛДЕРДІҢ ЖІКТЕМЕСІ ЖӘНЕ БҰЙЫРУ МОДАЛЬДІГІНІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Қазақ және ағылшын тілдерінің генеалогиялық, типологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі бұйыру мәнінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Сөйлем мақсатының модальділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.4 Бұйрық модальдігінің грамматикалық формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
1.4.1 Қазақ тіліндегі бұйрық мәнінің білдірілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
1.4.2 Ағылшын тіліндегі бұйрық мәнінің білдірілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
1.4.3 Ағылшын тіліндегі бұйрық мәнінің білдіріуіндегі рай категориясы ... ... ..35
2 БҰЙЫРУ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ИМПЛИЦИТТІ ҚҰРЫЛЫМЫ ... ... ... ..39
2.1 Бұйыру мәнінің хабарлы сөйлемде берілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.2 Бұйыру мәнінің сұраулы сөйлемде берілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.3 Бұйрық модальдігінің ашық, қалау және шартты рай тұлғалары арқылы білдірілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.4 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі бұйрық мәнінің салғастыру сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
1 ТІЛДЕРДІҢ ЖІКТЕМЕСІ ЖӘНЕ БҰЙЫРУ МОДАЛЬДІГІНІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Қазақ және ағылшын тілдерінің генеалогиялық, типологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі бұйыру мәнінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Сөйлем мақсатының модальділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.4 Бұйрық модальдігінің грамматикалық формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
1.4.1 Қазақ тіліндегі бұйрық мәнінің білдірілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
1.4.2 Ағылшын тіліндегі бұйрық мәнінің білдірілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
1.4.3 Ағылшын тіліндегі бұйрық мәнінің білдіріуіндегі рай категориясы ... ... ..35
2 БҰЙЫРУ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ИМПЛИЦИТТІ ҚҰРЫЛЫМЫ ... ... ... ..39
2.1 Бұйыру мәнінің хабарлы сөйлемде берілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.2 Бұйыру мәнінің сұраулы сөйлемде берілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.3 Бұйрық модальдігінің ашық, қалау және шартты рай тұлғалары арқылы білдірілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.4 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі бұйрық мәнінің салғастыру сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Диплом жұмысының өзектілігі. Жалпы ұлттық мектептерде үйреніп жүрген ана тілінің ерекшелігі өзге тілдің грамматикасын үйренгенде байқалады, ана тілі оны түсінуде негізгі құралға айналады және грамматикалық жүйелер туралы алғашқы түсініктер ана тілінде келеді. Бұл дегеніміз ана тілі мен үйренілетін тілдерде тек грамматикалық айырмашылық қана емес, семантикалық ерекшеліктер бар екенін білдіреді. Алайда бұл әр түрлі жүйелі тілдердің арасындағы ортақ элементтерді де анықтауға түрткі болады.
Ағылшын тілі екінші тіл не шет тілі ретінде оқытылатын болса, ана тілінің яғни қазақ тілінің атқаратын рөлі маңызды. Екінші тіл оқытылып жүргенде алғашқы түсініктер, ойлар ана тілінде келеді. Тілдің морфологиялық, синтаксистік жағы тілдің негізгі және маңызды бөлігін құрағандықтан, тілдерді салғастыруға алып келеді.
Салғастырылып отырған екі тіл, яғни қазақ және ағылшын тілдері – әр түрлі тілдік жүйе мен семья тобына жатады. Қазақ тілі – Алтай семьясына, оның ішінде, түркі тілдерінің батыс хұн бұтағының қыпшақ тобының қыпшақ-ноғай тармағына жатады. Ағылшын тілі шығу тегі жағынан үнді-европа тілдер семьясына, оның ішінде Батыс герман тілдер тобына жатады.
Қазақ тілі құрылымдық-типологиялық жағынан агглютинативті тілдер қатарына жатады. Ал ағылшын тілі морфологиялық топтастырылуына сәйкес флективті тілдерге кіреді. Яғни, қазақ пен ағылшын тілдерінің генеалогиялық және типологиялық сипаттамасы әр түрлі болып келеді.
Диплом жұмысында негізгі қолға алынып отырған әдіс – салғастырмалы әдіс.
Салғастырмалы әдіс тілдерді олардың туыстығына, өмір сүру кезеңіне, аймақтық бөлінуіне қатыссыз зерттейді. Ол тілдердің жалпы, ортақ және спецификалық қатынастарын айқындауға және салғастырмалы тілдердегі тілдің типі негізінде шынайы өмір сүретін құбылысты көрсетуге ұмтылады. Салғастырмалы тілдердегі тілдік құралдарды пайдаланудағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды айқындау және типологиялық талдау жасау, салғастырусыз байқалмайтын екі тілдің де нақты ерекшеліетерін зерттеу, салғастырылған тілдерде айқындалған белгілердің жүйелілігін табу негізгі міндеттері болып табылады.
Салғастырмалы әдіс – екі немесе одан да көп тілдерді шығу тегінің ортақтығына немесе әр түрлілігіне қарамастан, арасындағы салғастырылатын тілдердің айырмашылықтарын айқындау үшін салыстырудың ғылыми әдісі. Кез-келген тілдер генеалогиялық арақатынастары мен типологиялық құрылымдарына қарамай салғастырудың зерттеу объектісі болып табылады.
Ағылшын тілі екінші тіл не шет тілі ретінде оқытылатын болса, ана тілінің яғни қазақ тілінің атқаратын рөлі маңызды. Екінші тіл оқытылып жүргенде алғашқы түсініктер, ойлар ана тілінде келеді. Тілдің морфологиялық, синтаксистік жағы тілдің негізгі және маңызды бөлігін құрағандықтан, тілдерді салғастыруға алып келеді.
Салғастырылып отырған екі тіл, яғни қазақ және ағылшын тілдері – әр түрлі тілдік жүйе мен семья тобына жатады. Қазақ тілі – Алтай семьясына, оның ішінде, түркі тілдерінің батыс хұн бұтағының қыпшақ тобының қыпшақ-ноғай тармағына жатады. Ағылшын тілі шығу тегі жағынан үнді-европа тілдер семьясына, оның ішінде Батыс герман тілдер тобына жатады.
Қазақ тілі құрылымдық-типологиялық жағынан агглютинативті тілдер қатарына жатады. Ал ағылшын тілі морфологиялық топтастырылуына сәйкес флективті тілдерге кіреді. Яғни, қазақ пен ағылшын тілдерінің генеалогиялық және типологиялық сипаттамасы әр түрлі болып келеді.
Диплом жұмысында негізгі қолға алынып отырған әдіс – салғастырмалы әдіс.
Салғастырмалы әдіс тілдерді олардың туыстығына, өмір сүру кезеңіне, аймақтық бөлінуіне қатыссыз зерттейді. Ол тілдердің жалпы, ортақ және спецификалық қатынастарын айқындауға және салғастырмалы тілдердегі тілдің типі негізінде шынайы өмір сүретін құбылысты көрсетуге ұмтылады. Салғастырмалы тілдердегі тілдік құралдарды пайдаланудағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды айқындау және типологиялық талдау жасау, салғастырусыз байқалмайтын екі тілдің де нақты ерекшеліетерін зерттеу, салғастырылған тілдерде айқындалған белгілердің жүйелілігін табу негізгі міндеттері болып табылады.
Салғастырмалы әдіс – екі немесе одан да көп тілдерді шығу тегінің ортақтығына немесе әр түрлілігіне қарамастан, арасындағы салғастырылатын тілдердің айырмашылықтарын айқындау үшін салыстырудың ғылыми әдісі. Кез-келген тілдер генеалогиялық арақатынастары мен типологиялық құрылымдарына қарамай салғастырудың зерттеу объектісі болып табылады.
1. Сүлейменова Э.Д. Тіл білімі сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1998. – 544 бет.
2. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. – Алматы: Сөздік-Словарь, 1998. – 304 бет.
3. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2005. – 440 бет.
4. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Тіл құрал. Сөйлем жүйесі мен түрлері. Тіл танытқыш кітап. – Қызылорда, 1995. – 230 бет.
5. Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1961. – 400 бет.
6. Әбуханов Ғ. Қазақ тілі. Лексика, фонетика және морфология мен синтаксис. – Алматы, 1971. – 356 бет.
7. Жақыпбеков Б. Бұйрықты сөйлемнің зерттелуі туралы // Ізденіс. Гуманитарлық ғылымдар сериясы. – 1998, № 2. – 38-40 бет.
8. Балақаев М., Қордабаев, Т. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1971. – 590 бет.
9. Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Қазақ Университеті, 2003. – 288 бет.
10. Ерназарова З. Сөйлеу тілі синтаксисінің прагмалингвистикалық аспектісі. – Алматы, 2004. – 350 бет.
11. Жақыпбеков Б. Ә. Бұйрықты сөйлемдер және олардың көркем әдебиетте қолданысы: Филология ғылымдарының канд. автореф. // Ғыл.жет. М.С.Серғалиев. – Астана, 2002.
12. Жармакин О. Қазіргі қазақ тіліндегі бұйрықты сөйлемдер жайы. – Алматы, 1973. – № 6, 86 бет.
13. Оразов М. Етістік (грамматикалық формаларының қалыптасуы мен дамуы). – Алматы, 2001. – 387 бет.
14. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1954. – 564 бет.
15. Храковский В.С. Повелительность // Треория функциональной грамматики. Темпоральность. Модальность. – Ленинград: Наука, 1990. – 185-238 бет.
16. Төлегенов О. Жалпы модальді және мақсат мәнді жай сөйлем типтері. – Алматы, 1968. – 68 бет.
17. Серғалиев М., Айғабылов А., Кулкенов О. Қазіргі қазақ әдеби тілі: морфология және синтаксис. – Алматы, 1966. – 19 бет.
18. Золотова Г.О. Модальности предложения в русском языке. – НДВШ, 1962. – 288 бет.
19. Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. – Алматы, 1961. – 300 бет.
20. Қызырова Ә. Бұйрықты сөйлем түрлерінде моральдық мағынаның берілуі // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2004, № 8.
21. Құлманов С. Бұйрықты модалдігінің берілу жолдары // Қазақ диалектологиясының мәселелері және профессор Хасан Кәрімұлы. – Алматы: Арыс, 2007. – 250 бет.
22. Сауранбаев Н.Т. Қазақ тіл білімінің проблемалары. – Алматы: Ғылым, 1982. – 352 бет.
23. Оралбаев Н. Қазақ тіліндегі етістіктің категориялары. – Алматы, 1980.
24. Бархударов Л.С., Штелинг Д.А. Грамматика английского языка. – М: Высшая школа, 1963. – 428 бет.
25. Блох М.Я. Теоритическая грамматика. – Москва: Высшая школа, 1986. – 159 бет.
26. Вейхман Г.А. Новое в грамматике современного английского языка. – М: ТОО Издательство АСТ, 2002. – 544 бет.
27. Беляева М.А. Грамматика английского языка. – М: Высшая школа, 1962. – 336 бет.
28. Смирницкий А.И. Синтаксис английского языка. – М: Изд-во на инос. языках, 1959. – 140 бет.
29. Ganshina М., Vasilevskaya N. English Grammar. Forein Languages Publishing House. – Moskow, 1951. – 259-263 page.
30. Жигадло В.Н. Современный английский язык: теоритический курс грамматики. – М: Изд-во лит-ры инос.языках, 1956. – 351 бет.
31. Верба Г.Л. Грамматика английского языка: Справочник. – Киев: Логос, 2001. – 368 бет.
32. Барабаш Г.А. Грамматика английского языка. – М: ЮНВЕС, 2001. – 256 бет.
33. Иванова И.П., Бурлакова В.В., Почепцов Г.Г. Теоритическая грамматика современного английского языка. – М.: Высшая школа, 1981. – 285 бет.
34. Качалова К.Н. Грамматика английского языка: краткий курс. – М.: Внешторгиздат, 1964. – 508 бет.
35. Воронцова Г.Н. Очерки по грамматике английского языка. – М.: Изд-во лит.иностр. яз., 1960. – 400 бет.
36. Ильиш Б.А. Современный английский язык. – Л.: Тип. Коминтерн, 1935. – 32 бет.
37. Blokh M.Y. Theoretical English Grammar. – М., 2004. – 167-168, 170 бет.
38. Кутузов Л. Треоритическая грамматика. – М, 1998. – 67 стр.
39. Каменский А.И., Каменская И.Б. Практическая грамматика современного английского языка. – Харьков, 2002. – 111-139 бет.
40. Раевская Н.Н. Теоретическая грамматика современного английского языка. – 1976. – 99 бет.
41. Смирницкий А.И. Грамматика английского языка. – 223-224 бет.
42. Hamingway Е. To have and have not. – New York, 1937. – 262 р.
43. Wild О. The picture of Dorian Grey. – M: 2004. – 276 р.
44. Maugham S. Rain. – 22 раgе.
45. Мюллер В.К. Новый англо-русский словарь. – М., 2005. – 945 бет.
46. Англо-русский словарь. – М., 1980 год.
2. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. – Алматы: Сөздік-Словарь, 1998. – 304 бет.
3. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2005. – 440 бет.
4. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Тіл құрал. Сөйлем жүйесі мен түрлері. Тіл танытқыш кітап. – Қызылорда, 1995. – 230 бет.
5. Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1961. – 400 бет.
6. Әбуханов Ғ. Қазақ тілі. Лексика, фонетика және морфология мен синтаксис. – Алматы, 1971. – 356 бет.
7. Жақыпбеков Б. Бұйрықты сөйлемнің зерттелуі туралы // Ізденіс. Гуманитарлық ғылымдар сериясы. – 1998, № 2. – 38-40 бет.
8. Балақаев М., Қордабаев, Т. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1971. – 590 бет.
9. Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Қазақ Университеті, 2003. – 288 бет.
10. Ерназарова З. Сөйлеу тілі синтаксисінің прагмалингвистикалық аспектісі. – Алматы, 2004. – 350 бет.
11. Жақыпбеков Б. Ә. Бұйрықты сөйлемдер және олардың көркем әдебиетте қолданысы: Филология ғылымдарының канд. автореф. // Ғыл.жет. М.С.Серғалиев. – Астана, 2002.
12. Жармакин О. Қазіргі қазақ тіліндегі бұйрықты сөйлемдер жайы. – Алматы, 1973. – № 6, 86 бет.
13. Оразов М. Етістік (грамматикалық формаларының қалыптасуы мен дамуы). – Алматы, 2001. – 387 бет.
14. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1954. – 564 бет.
15. Храковский В.С. Повелительность // Треория функциональной грамматики. Темпоральность. Модальность. – Ленинград: Наука, 1990. – 185-238 бет.
16. Төлегенов О. Жалпы модальді және мақсат мәнді жай сөйлем типтері. – Алматы, 1968. – 68 бет.
17. Серғалиев М., Айғабылов А., Кулкенов О. Қазіргі қазақ әдеби тілі: морфология және синтаксис. – Алматы, 1966. – 19 бет.
18. Золотова Г.О. Модальности предложения в русском языке. – НДВШ, 1962. – 288 бет.
19. Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. – Алматы, 1961. – 300 бет.
20. Қызырова Ә. Бұйрықты сөйлем түрлерінде моральдық мағынаның берілуі // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2004, № 8.
21. Құлманов С. Бұйрықты модалдігінің берілу жолдары // Қазақ диалектологиясының мәселелері және профессор Хасан Кәрімұлы. – Алматы: Арыс, 2007. – 250 бет.
22. Сауранбаев Н.Т. Қазақ тіл білімінің проблемалары. – Алматы: Ғылым, 1982. – 352 бет.
23. Оралбаев Н. Қазақ тіліндегі етістіктің категориялары. – Алматы, 1980.
24. Бархударов Л.С., Штелинг Д.А. Грамматика английского языка. – М: Высшая школа, 1963. – 428 бет.
25. Блох М.Я. Теоритическая грамматика. – Москва: Высшая школа, 1986. – 159 бет.
26. Вейхман Г.А. Новое в грамматике современного английского языка. – М: ТОО Издательство АСТ, 2002. – 544 бет.
27. Беляева М.А. Грамматика английского языка. – М: Высшая школа, 1962. – 336 бет.
28. Смирницкий А.И. Синтаксис английского языка. – М: Изд-во на инос. языках, 1959. – 140 бет.
29. Ganshina М., Vasilevskaya N. English Grammar. Forein Languages Publishing House. – Moskow, 1951. – 259-263 page.
30. Жигадло В.Н. Современный английский язык: теоритический курс грамматики. – М: Изд-во лит-ры инос.языках, 1956. – 351 бет.
31. Верба Г.Л. Грамматика английского языка: Справочник. – Киев: Логос, 2001. – 368 бет.
32. Барабаш Г.А. Грамматика английского языка. – М: ЮНВЕС, 2001. – 256 бет.
33. Иванова И.П., Бурлакова В.В., Почепцов Г.Г. Теоритическая грамматика современного английского языка. – М.: Высшая школа, 1981. – 285 бет.
34. Качалова К.Н. Грамматика английского языка: краткий курс. – М.: Внешторгиздат, 1964. – 508 бет.
35. Воронцова Г.Н. Очерки по грамматике английского языка. – М.: Изд-во лит.иностр. яз., 1960. – 400 бет.
36. Ильиш Б.А. Современный английский язык. – Л.: Тип. Коминтерн, 1935. – 32 бет.
37. Blokh M.Y. Theoretical English Grammar. – М., 2004. – 167-168, 170 бет.
38. Кутузов Л. Треоритическая грамматика. – М, 1998. – 67 стр.
39. Каменский А.И., Каменская И.Б. Практическая грамматика современного английского языка. – Харьков, 2002. – 111-139 бет.
40. Раевская Н.Н. Теоретическая грамматика современного английского языка. – 1976. – 99 бет.
41. Смирницкий А.И. Грамматика английского языка. – 223-224 бет.
42. Hamingway Е. To have and have not. – New York, 1937. – 262 р.
43. Wild О. The picture of Dorian Grey. – M: 2004. – 276 р.
44. Maugham S. Rain. – 22 раgе.
45. Мюллер В.К. Новый англо-русский словарь. – М., 2005. – 945 бет.
46. Англо-русский словарь. – М., 1980 год.
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: Қазақ және ағылшын тілдерінде бұйрық мәнінің білдірілуі.
Жұмыстың көлемі: 57 бет.
Пайдаланған әдебиеттер саны: 46.
Тірек сөздер: бұйрық модальдігі, грамматикалық формалар, бұйыру
модальдігінің семантикалық-функционалдық ерекшеліктері, имплицитті
құрылымдар.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды
мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жұмыста негізгі екі тілдің бұйыру мәнінің
грамматикалық формалары, бұйрық мәнді сөйлемдердің семантикалық-
функционалдық ерекшеліктері, синтаксистік құрылымы салыстырылып,
ұқсастықтары мен айырмашылықтары қарастырылады.
Жұмыс екі тараудан тұрады. Алғашқы тарауында екі тілге генеалогиялық,
типологиялық сипаттама, бұйыру мәнінің зерттелуі және екі тілдегі бұйрық
модальдігінің грамматикалық формалары туралы ғылыми ақпараттар беріледі. Ал
екінші тарауда екі тілдің бұйыру мәніндегі эксплицитті және имплицитті
синтаксистік құрылымы қарастырылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысымның негізгі мақсаты –
қазақ және ағылшын тілдеріндегі бұйрық модальдігінің синтаксис-
морфологиялық құрылымындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау. Осы
мақсат тұрғысында қазақ және ағылшын тілдеріндегі бұйрық модальдігінің даму
сатысындағы өзіндік ерекшеліктерін, қалыптасу жолдарын, тарихи
лингвистикалық негізге саралап, айырмашылықтардың себептерін түсіндіру
міндеттері алға қойылды.
Жұмыста қолданылған әдістер. Диплом жұмысымда салғастырмалы әдіс,
синхрондық зерттеу, сипаттау, семантикалық талдау, қарама-қарсы қою арқылы
салғастыру әдістері пайдаланылды.
Пайдаланған дереккөздер мен материалдар. Жұмыста тұжырымдар жасауға,
тілдердің ерекшеліктері мен айырмашылықтарын анықтауға негіз болған
материалдар, орыс, ағылшын ғалымдарының және қазақ тіл білімінің
зерттеушілерінің еңбектері пайдаланылды. Сондай-ақ, ауызекі сөйлеу тілі,
газет-журналдар, көркем әдебиеттер бұйрық модальдігі бойынша мысалдар
жинастыруда материалдар ретінде пайдаланылды.
Диплом жұмысының нәтижесі мен практикалық маңызы.
– Қазақ және ағылшын тілдеріндегі бұйрық модальдігінің білдірілу
жолдары топтастырылды.
– Әр түрлі типті екі тілдегі бұйрықты сөйлемдердің синтаксистік-
құрылымдық, функционалдық-семантикалық ұқсастықтары мен айырмашылықтары
сарапталды.
– Екі тілдің сөйлем құрылымын салыстырып, әр тілдің сөйлем құрылымының
варианты көрсетілді.
– Қазақ және ағылшын тілдеріндегі бұйрық мәнді сөйлемдері салғастырмалы
әдіс негізінде талданып, сөйлем құрылымының әр түрлі ерекшеліктері
айқындалды.
Диплом жұмысының практикалық маңызы қазақ және ағылшын тілдерін екінші
тіл немесе шет тілі ретінде меңгеру барысында бұйрық модальдігінің
ұқсастықтары мен айырмашылықтарын салыстырумен байланысты анықталады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТІЛДЕРДІҢ ЖІКТЕМЕСІ ЖӘНЕ БҰЙЫРУ МОДАЛЬДІГІНІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ
СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..6
1.1 Қазақ және ағылшын тілдерінің генеалогиялық, типологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі бұйыру мәнінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Сөйлем мақсатының
модальділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..13
1.4 Бұйрық модальдігінің грамматикалық
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 19
1.4.1 Қазақ тіліндегі бұйрық мәнінің
білдірілуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .20
1.4.2 Ағылшын тіліндегі бұйрық мәнінің
білдірілуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .28
1.4.3 Ағылшын тіліндегі бұйрық мәнінің білдіріуіндегі рай
категориясы ... ... ..35
2 БҰЙЫРУ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ИМПЛИЦИТТІ ҚҰРЫЛЫМЫ ... ... ... ..39
2.1 Бұйыру мәнінің хабарлы сөйлемде
берілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..39
2.2 Бұйыру мәнінің сұраулы сөйлемде
берілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.3 Бұйрық модальдігінің ашық, қалау және шартты рай тұлғалары арқылы
білдірілуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
2.4 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі бұйрық мәнінің салғастыру
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .55
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Жалпы ұлттық мектептерде үйреніп жүрген
ана тілінің ерекшелігі өзге тілдің грамматикасын үйренгенде байқалады, ана
тілі оны түсінуде негізгі құралға айналады және грамматикалық жүйелер
туралы алғашқы түсініктер ана тілінде келеді. Бұл дегеніміз ана тілі мен
үйренілетін тілдерде тек грамматикалық айырмашылық қана емес, семантикалық
ерекшеліктер бар екенін білдіреді. Алайда бұл әр түрлі жүйелі тілдердің
арасындағы ортақ элементтерді де анықтауға түрткі болады.
Ағылшын тілі екінші тіл не шет тілі ретінде оқытылатын болса, ана
тілінің яғни қазақ тілінің атқаратын рөлі маңызды. Екінші тіл оқытылып
жүргенде алғашқы түсініктер, ойлар ана тілінде келеді. Тілдің
морфологиялық, синтаксистік жағы тілдің негізгі және маңызды бөлігін
құрағандықтан, тілдерді салғастыруға алып келеді.
Салғастырылып отырған екі тіл, яғни қазақ және ағылшын тілдері – әр
түрлі тілдік жүйе мен семья тобына жатады. Қазақ тілі – Алтай семьясына,
оның ішінде, түркі тілдерінің батыс хұн бұтағының қыпшақ тобының қыпшақ-
ноғай тармағына жатады. Ағылшын тілі шығу тегі жағынан үнді-европа тілдер
семьясына, оның ішінде Батыс герман тілдер тобына жатады.
Қазақ тілі құрылымдық-типологиялық жағынан агглютинативті тілдер
қатарына жатады. Ал ағылшын тілі морфологиялық топтастырылуына сәйкес
флективті тілдерге кіреді. Яғни, қазақ пен ағылшын тілдерінің генеалогиялық
және типологиялық сипаттамасы әр түрлі болып келеді.
Диплом жұмысында негізгі қолға алынып отырған әдіс – салғастырмалы
әдіс.
Салғастырмалы әдіс тілдерді олардың туыстығына, өмір сүру кезеңіне,
аймақтық бөлінуіне қатыссыз зерттейді. Ол тілдердің жалпы, ортақ және
спецификалық қатынастарын айқындауға және салғастырмалы тілдердегі тілдің
типі негізінде шынайы өмір сүретін құбылысты көрсетуге ұмтылады.
Салғастырмалы тілдердегі тілдік құралдарды пайдаланудағы ұқсастықтар мен
айырмашылықтарды айқындау және типологиялық талдау жасау, салғастырусыз
байқалмайтын екі тілдің де нақты ерекшеліетерін зерттеу, салғастырылған
тілдерде айқындалған белгілердің жүйелілігін табу негізгі міндеттері болып
табылады.
Салғастырмалы әдіс – екі немесе одан да көп тілдерді шығу тегінің
ортақтығына немесе әр түрлілігіне қарамастан, арасындағы салғастырылатын
тілдердің айырмашылықтарын айқындау үшін салыстырудың ғылыми әдісі. Кез-
келген тілдер генеалогиялық арақатынастары мен типологиялық құрылымдарына
қарамай салғастырудың зерттеу объектісі болып табылады. Тілдердің өзара
ұқсастықтары мен ерекшеліктерін айқындау негізгі мақсаттары болып табылады.
Салғастыру әдісі үшін тілдің құрылымдық сәйкестіктері мен өзгешеліктерін
белгілеу бірдей маңызды. Тілдің түрлі деңгейлері мен элементтері –
грамматикалық құрылым, құрылымдық-семантикалық ұқсастықтар мен
ерекшеліктер, тілдің лексика-семантикалық категориялары бір мазмұнның түрлі
тілдерде берілу тәсілдері және басқалар бір-бірімен салғастырылады.
Тілдердің жүйелі түрде сипаттауды синхронды тұрғыда жүзеге асыра отырып,
салғастырмалы әдіс олардың өзіндік белгілерін немесе жүйелі идиомалылығын
айқындайды.
Сонымен қатар, жұмыста синхрондық зерттеу түрі де негізгі әдістердің
бірі болды. Ол тілдің тарихи дамуында тіл құбылыстарының бір дәуірде өмір
сүру сипатын, заңдылықтарын зерттейді. Бұл кезеңдердің әр қайсысы тарихи
даму процесін хронологиялық дәйектіліктің бөлініп алынған бір бөлшегі болып
табылады. Мысалы, біздің жұмыстағы қазақ тілі және ағылшын тілдерінің
қазіргі дәуірін, оның даму заңдылықтары мен негізгі жүйесін зерттеу.
Диплом жұмысының мақсаты. Диплом жұмысының негізгі мақсаты қазақ және
ағылшын тілдеріндегі бұйрық модальдігінің грамматикалық формалары,
синтаксистік-құрылымдық, функционалдық-семантикалық ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын анықтау. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі кейінгі даму
сатысындағы өзіндік ерекшеліктерін, олардың қалыптасу жолдарын тарихи
лингвистикалық негізге саралап, айырмашылықтардың себептерін түсіндіру.
Диплом жұмысының міндеттері.
– Синтаксис бөліміне, оның ішінде, бұйрықты сөйлемдердің зерттелу
тарихына шолу жасау;
– Бұйрықты сөйлемдердің қазақ тіл білімінде зерттелуіне сипаттама
беру;
– Қазақ және ағылшын тілдеріндегі синтаксистік айырма белгілерін
салыстыру;
– Екі тілдің сөйлемдеріндегі етістіктің бұйрық рай формаларының
жасалуындағы грамматикалық ерекшеліктер;
– Ортақ бұйрықты сөйлемдердің семантикалық дамуына сипаттама беру.
Жұмыстың нысаны. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі бұйрықты сөйлемдер.
Жұмыстың пәні. Бұйрық модалдігінің грамматикалық, синтаксистік-
құрылымдық, функционалдық-семантикалық ерекшеліктері.
Диплом жұмысының нәтижесі.
– Қазақ және ағылшын тілдеріндегі бұйрық модальдігінің білдірілу
жолдары топтастырылды.
– Әр түрлі типті екі тілдегі бұйрықты сөйлемдердің синтаксистік-
құрылымдық, функционалдық-семантикалық ұқсастықтары мен айырмашылықтары
сарапталды.
– Екі тілдің сөйлем құрылымын салыстырып, әр тілдің сөйлем құрылымының
варианты көрсетілді.
– Қазақ және ағылшын тілдеріндегі бұйрық мәнді сөйлемдері салғастырмалы
әдіс негізінде талданып, сөйлем құрылымының әр түрлі ерекшеліктері
айқындалды.
1 ТІЛДЕРДІҢ ЖІКТЕМЕСІ ЖӘНЕ БҰЙЫРУ МОДАЛЬДІГІНІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
1.1 Қазақ және ағылшын тілдерінің генеалогиялық және типологиялық
сипаттамасы
Қазақ тілі Алтай семьясына жатады және ондағы түркі тілдерінің батыс
хұн бұтағындағы қыпшақ тобының қыпшық-ноғай тармағына кіреді. Қазақ тілі
құрылымдық-типологиялық сипаттамасы негізінен оның Агглютинатив
(жалғалмалы) тілдерге (лат. agglutinatio – жабысу, жабыстыру)
жататындығымен байланысты [1, 155-156]. Тілдердің агглютинативті типінің
негізгі белгілері: сөзжасам және сөз түрлендіруші Аффикстердің дамыған
жүйесі, Септеу мен жіктеудің біріңғай типі, аффикстердің грамматикалық бір
мағыналылығы, аффикстердің жалғауының қатаң орын тәртібі, Морфемалар
арасындағы әлсіз байланыс, фонетикалық сәйкессіз алломорфтардың болмауы.
Яғни, Негізге не Түбірге жалғанатын Сөзжасам немесе Сөз түрлендіретін
Аффикстер жалғану арқылы жасалған сөзжасамның немесе форма жасамның бір
түрі.
Қазақ тілі жалғалмалы типке жататындықтан аффикстер тек постпозитивті
түрде жалғанады: бала-лар-ымыз-дан, сөз-дік-тер-іміз-ден т.б. Түркі
тілдерінде негізге (түбірге) қосымшалар жалғануының өзіндік ерекшелігі,
ереже-тәртібі бар [1, 21-22].
Қазақ әдеби тілі әдеби Шағатай тілінен (XV-XVI ғғ. көптеген түркі
тілдерінің Койнесі) бастау алады және XVIII-XIX ғғ. диалектілерден үстем
жалпы халықаралық негізде қалыптасты. Көне түркі жазба рун ескерткіштері
VII ғ. қатысты. 1929 жылға дейін қазақ жазуы негізінде консонантты араб
графикасы орын алды, 1929 және 1940 жж. кезеңінде латын графикасы
қолданылды. Қазіргі Қазақ тілі 1940 жылдан бастап кирилл графикалық жазу
жүйесіне ауыстырылды.
Қазақ тілі – түркі тілдерінің бірі. Қазақстан мемлекетінің мемлекеттік
тілі. Қазақ тілінде сөйлеушілердің саны 10 миллионнан асады. Бұл тілде
сөйлеушілер Қазақстаннан басқа Өзбекстанда, Қырғызстанда, Түркіменстанда,
Ресейде, Қытайда, Монғолияда, Түркияда т.б. мемлекеттерде тұрады.
Қазақ тілі – өзіндік көне тарихы бар ежелгі тілдердің бірі. Диалектік
ерекшелігі жоққа тән, монолиттік тіл. Қазақ тілі түркі тілдерінің Батыс гүн
тармағының қыпшақ тілдік тайпалық бірлестігінің құрамында қалыптасқан.
Тарихи тағдыры жағынан қарақалпақ, ноғай тілдеріне жақын. Тілдің негізгі
ерекшеліктері: 9 дауысты дыбыс бар, аффикстер құрамында еріндік дыбыстар
айтылмайды, созылыңқы дыбыстар жоқ, буындық, дыбыстық, үндестік заңы қатаң
сақталады, сөз басында ж, қ, к, т дыбыстары жиі жұмсалады, фузияда л-д-
т сәйкестігі бар, сөз соңында тек с (ш емес) айтылады. Лексикасы негізінен
жалпы түркілік сөздерден құралған да, саяси, мәдени, әлеуметтік
жағдайлардың көрінісінде араб, парсы, орыс тілінен неген сөздер кездеседі.
Қазақ тілі жазуы араб, латын графикасында болған, 1940 жылдан бастап орыс
графикасына көшірілген. Қазіргі қазақ тілі графикасында негізінен орыс
грамматикасына еліктеу салдарының көптеген шешілмеген теориялық мәселелер
бар.
Қазақ тілін зерттеудің негізі М. Қашқаридың Дивани лұғат-ит түрк
еңбегінен бастау алады да, орыс, батыс ориенталист ғалымдарының ғылыми-
зерттеулерімен жалғасады: Г.Д. Клапрот (1875), Н.М. Ильминский (1861),
М.А.Терентьев (1875), Я.Я. Лютен (1883), И.Н. Березин (1890), В.В.
Григорьев (1862), П.М. Мелиоранский (1894-97), В.В. Катаринский (1897),
В.В. Радлов (1888) т.б.
Қазақ тілін жүйелі зерттеу А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, Х.Досмұхамбетов,
Н. Төреқұлов еңбектерінен басталып, кейін С. Аманжолов, Н. Сауранбаев,
І.Кеңесбаев, М. Балақаев, А. Ысқақов, К. Ахановтардың өзіндік ғылыми
мектептері қалыптасады: фонетика мен лексика саласы бойынша – І. Кеңесбаев,
синтаксис пен стилистика саласынан – М. Балақаев, морфология саласы бойынша
– А. Ысқақов шәкірттері қазақ тілінің даму заңдылықтарын айқындау жолында
қажырлы еңбек етуде.
Ағылшын тілі шығу тегі жағынан үнді-европа тілдер семьясына, оның
ішінде Батыс герман тілдер тобына жатады [1, 37]. Тілдердің морфологиялық
(типологиялық) топтастырылуына сәйкес ағылшын тілі флективті тілдер (лат.
flexio – иілу) тобына кіреді. Тілдердің флективті ерекшеліктеріне түбірдегі
өзгерістердің фонетикалық сәйкессіздігі, Септелу мен Жіктелудің фонетикалық
және семантикалық жағынан уәжденбеген типтерінің көптігі, сөз құрамындағы
Морфемалардың тығыз бірлігі тән. Квантитативті типология тұрғысынан
қарағанда, тілдің флективтік дәрежесі Флексиялар саны Мәтіннің белгілі бір
бөлігіндегі сөздің қолданыс жиілігіне қатынасымен айқындалады [1, 407-
408].
Ағылшын тілі негізінде материктен Британияға қоныс аударған көне герман
тайпаларының (англ, сакс, ют) тілдері жатыр. VII-XI ғғ. англосаксон тілінде
4 диалект болған: нортумбриялық, мерсиялық, уэссек және кент. IX-XI ғғ.
скандинавтар жасаған жорықтардың нәтежесінде Британияның солтүстік және
солтүстік-шығыс аймақтары әлсіреп, Уэссек корольдігінің экономикалық-саяси
ықпалы арта түседі. Осы кезеңде уэссек диалектісі әдеби тілдің негізі болып
алынды. VI ғасырдан бастап Англияға христиан дінімен бірге латын сөздері де
келеді. Британияны мекендеген жергілікті халықтың – кельттердің тілі, тек
географиялық атауларда ғана сақталып қалған. 1066 жылы Англия дат короліне
бағынышты болған, сондықтан Ағылшын тілі скандинав тілінің әсері бар, ал
1066 жылы норман тайпаларының жорығы Ағылшын тілі француз лексикасының
енуіне себеп болды. Қазіргі Ағылшын тілінде бірнеше диалекті бар:
Ұлыбританияда – шотланд, солтүстік, орталық, оңтүстік, оңтүсті-батыс
диалектілері. Әдеби Ағылшын тіл негізіне Лондон тілі алынған (орталық-шығыс
диалект). Әдеби Ағылшын тілінің варианттары бірінен-бірі лексикасымен және
айтылуымен ерекшелінеді. Ағылшын тілінің жазуы VII ғасырларынан белгілі. Ең
көне ескерткіш – руникалық жазу үлгісінде жазылған (VII).
Ағылшын тілі Ұлыбритания және Солтүстік Ирландия Құрама Корольдігі,
Америка Құрама Штаты, Канада, Австралия, Жаңа Зеландия және Индия
мемлекеттерінің Ресми тілі. АҚШ, Австралия, Жаңа Зеландия т.б. елдерде
ағылшын тілі көптеген Варианттары және Диалектілік ерекшеліктері бар.
Аналитикалық тілдер қатарына жатады. Грамматикалық мағыналар көбінесе
Аналитизм тәсілі арқылы, яғни Аналитикалық формалар, Көмекші сөздер,
Сөздердің орын тәртібі және Интонация (дауыс ырғағымен) арқылы жүзеге
асады. Жазуы латын графикасы негізінде жасалған [2, 99-102].
1.2 Қазақ және ағылшын тілдерінің бұйыру мәнінің зерттелуі
Тіл білімінің басқа салалары (фонетика, лексикология, морфология)
секілді синтаксис те көптен бері зерттеліп келеді. Бұл сала бойынша
жетістіктеріміз де аз емес. Мәселен, қазақ тіл білімінде синтаксистің
зерттелуіне және оның ғылым ретінде қалыптасуына үлес қосқан ғалымдар
ретінде А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Жиенбаев, Н. Сауранбаев,
С.Аманжолов, М. Балақаев, Т.Қордабаев, Ә. Хасенов, Р. Әмір, М. Серғалиев,
Ә. Аблақов, Т. Сайрамбаев т.б. атауға болады.
Қазақ тілі грамматикасы, оның ішінде синтаксис саласы Қазан
революциясынан бұрын да зерттелген болатын. Алайда бұл кездегі зерттеулер
ғылыми дәрежеге көтеріле алған жоқ. Нақты зерттеудің басталуы, яғни кешенді
зерттеу Қазан революциясынан кейінгі уақытта ғана қолға алынды.
Түркологиялық ілімнің дамуы және ұлттық кадрларымыздың шыға бастауы мұны
жеделдете түсті.
Демек, қазір қазақ тілінің синтаксистің әр түрлі мәселері біршама
зерттелді. Бірақ оның әлі де қарастырылмай немесе жан-жақты терең
зерттелмей жатқан мәселелері де жеткілікті.
Бұйрықты сөйлем туралы еңбектерді қарастыра келе байқағанымыз – қазақ
тіл білімінде бұл сөйлем жөніндегі зерттеулер жоқ екендігіне және әлі де
толық қарастырылмаған. Қазақ тіліндегі бұйрықты сөйлем жайындағы ең алғаш
мағлұматты А. Байтұрсыновтың [4, 198] еңбегінен кездестіреміз. Ол,
негізінен алғанда, бұл сөйлемге анықтама берумен шектелген. Одан кейінгі
басқа зерттеулерде оның жасалу жолдары мен интонациясы ғана сөз етіледі.
А. Байтұрсынов сөйлемдерді айтылу мақсатына қарай сұраулы, лепті, тілекті
жай сөйлемдер деп бөледі. Байтұрсынов бұйрықты сөйлемді тілекті сөйлемдер
деп қарастырған.
1961-66 жылғы “Қазіргі қазақ тілі синтаксистеріне” бұйрықты сөйлемді
профессор М. Балақаев [5, 45-46] енгізді. Бұрын сөйлемдер айтылу мақсатына
қарай хабарлы, сұраулы, лепті сөйлемдер болып үшке бөлініп, бұйрықты сөйлем
лепті сөйлемнің құрамында қарастырылып келді.
Бұйрықты сөйлем лепті сөйлем құрамында үш-ақ түрі қамтылып келді.
Мысалы, “Қазіргі қазақ тілінде” (1954) бұйыру, ұран, үндеу, өсиет, қорқыту
сияқты түрлері ғана берілген.
Ғ. Әбухановтың еңбегінде де бұйрықты сөйлемдерді жеке дара бөліп
қарастырмай, лепті сөйлемге енгізеді [5, 38-40].
Қазақ тілі мамандарының көпшілігі лепті сөйлемді мақсат мәнді бір
сөйлем типі ретінде таниды. Соның өзінде оны біраз авторлар (С. Аманжолов,
Ғ.Бегалиев, Н. Сауранбаев, А. Әбілқаев, И. Ұйықбаев, Ә. Хасенов) лепті
сөйлемнен ажыратпай қарастырады. Ал М. Балақаев, Т. Қордабаевтың “Қазіргі
қазақ тілінде” бұйрықты сөйлемнің: тілек, өтініш, сес көрсету, қорқыту,
талап, сыпайы бұйыру т.б. мағыналық түрлерін ажыратып, олардың жасалу
жолдарын айқындады.
Бұйрықты сөйлем ерік-талапты білдіреді. Оның өзі көп ретте айтушы
эмоциясына ұласып беріледі. Сонымен бірге, бұйрықты сөйлемнің де, кейбір
арнаулы лепті сөйлемдердің де негізгі қалыптасу тәсіл-тұлғасы бұйрық райлы
етістік болады. Бұдан бұйрықты сөйлем мен жалпы лепті сөйлем тепе-тең деген
түсінік тумауға тиіс. Өйткені бұйрықты сөйлем ерік-талапты білдіру үшін
айтылады. Ол мағынасы мен құрылымы жағынан да біркелкі емес, соған сәйкес,
әрқашан бір дәрежеде эмоциялы болып келе бермейді деп қарастырып келген Р.
Әміровтің “Жай сөйлем синтаксисі” деген кітабында да солай тұжырымдалған.
Бұйрықты сөйлемдер туралы қазіргі азды-көпті зерттеулерге қарасақ,
қызық жайды байқауға болады. Ол қызықты жай деп отырғанымыз бұл түрінің
табиғатының ашылып, даралықтарының айқындалуына байланысты пікірлерге
байланысты болып отыр.
Зерттеушілердің бірі бұйрықты сөйлемнің айтылу мақсатына қарай жеке
сөйлем түрі екенін және оның атының басталуын профессор М. Балақаевтың
есімімен байланыстырады; екінші бір зерттеуші әдістемеге қатысты кітабында
мектеп оқулықтарында бұйрықты сөйлемнің 70-жылдардан бері ғана орын алып
келе жатқандығын ескертеді. Екеуі де шындық. Демек, қазақ тіл білімінде
профессор М. Балақаевтың 1959 жылғы орыс тілінде жазылған кітабында қазіргі
ұрпақ өкілдеріне бұйрықты сөйлем деген терминді ұсынып, оның сұраулы,
хабарлы және лепті сөйлемдерден айырмашылығын ашып көрсетті. Содан кейін
мектеп шәкірттерінің де тиісті оқулықтары арқылы сөйлемнің бұл түрімен
таныса бастағаны да рас. Дәлірек айтқанда, 50-жылдардың соңына дейін
бұйрықты сөйлемге қатысты зерттеудің болмағаны да көзіміз анық жетеді. Ал,
әділдікке келетін болсақ, бұйрықты сөйлем мәселелерін 1925 жылы Қызылорда
жарық көрген “Тіл-құралында” қазақ тіл білімінің негізін салушы Ахмет
Байтұрсынов біршама түсіндірген болатын [4]. Рас, ғалым оны бүгінгі атап
жүргеніміздей, бұйрықты сөйлем демейді, тілекті сөйлем дейді. Мұндай
атаудың да, бір қарағанда, айта қаралықтай ерсілігі жоқ, өйткені орыс
тілінің мамандары да бірді побудительное предложение, енді бірде
повелительное предложение деп әртүрлі атап жүргенін жақсы білеміз. Ең басты
– Ахаң бұйрықты сөйлемнің анықтамасын береді де, мағыналық түрлерін жіктеп
қарастырады. “Нәрсенің болғанын, істің істелгенін көңіл тілеген орында
айтылатын сөйлем түрлері тілекті деп аталады”, - делінген [5]. Алғашында
лепті сөйлеммен алмастырып алатындай әсер болады, өйткені қимыл-әрекеттің
орындалуы туралы сөйлемнің айтушының көңілімен байланыстырады. Үңіле
қарағанда, лепті сөйлемге берген анықтамасынан ол күдік сейіле бастайды,
яғни бұйрықты сөйлемнің табиғаты мен өзіндік даралығы бірте-бірте ашыла
түседі.
Бұл қазақ тіліндегі бұйрықты сөйлемінің зерттелу тарихы болды, ал енді
ағылшын тіліндегі бұйрық мәнінің зерттелу тарихына тоқталсақ.
Бұйрықты сөйлем адамның сөйлеу әрекетінде негізгі рөлді атқарғанымен
және олардың көмегімен қоғамдағы өндірістік қызметті реттеп отырғанына
қарамай ұзақ уақыт бойы бұйрық категориясына зерттеу айтарлықтай назар
аударылмады. Бұл категорияға лингвисттердің қызығушылығының болмауы, ең
алдымен XX ғасырдың 70-80 жылдардағы тіл білімінде тіл – жүйе ретінде
қарастырылған теориялардың танымал болуынан болар. Ең алдымен
зерттеушілерді адамның тілді қолдану қиыншылықтары емес, тілдің формальды
құрылуы қызықтырды. Сондықтан да лингвистерді бұйрықты сөйлемнің қарапайым
құрылуы қызықтырмады. Алайда XX ғасырдың екінші жартысынан бастап маңызды
теориялық концепцияларға және нұсқауларға өзгеріс енгізіле бастады. Негізгі
назар сөйлеу қарым-қатынасында қатаң сақталу керек ережелерге аударыла
бастады. Осылайша қазіргі концепциялардың негізгі орталығы адам
қолданысындағы тіл болып отыр, яғни сөйлеу қызметі адамның өмір қызметінің
негізгі бөлігі болып табылады. Тілдің семантикалық жағының зерттелуі
эмпирикалық негізді кеңейтті және зерттеушілерді өзінің семантика-
прагматикалық қасиеттері коммуникативті жағдаймен тығыз байланысты бұйрықты
сөйлемді зерттеуге қызықтырды. Қазіргі таңда бұйрық категориясы тек тіл
білімінде ғана емес сонымен қатар логикада да қарқынды зерттелуде.
Бұйрық категориясы білдірілу тәсілдеріне өте бай болып келеді. Бұл
тілдің тәсілдеріне сыпайы және жұмсақ түрінен бастап, жалынышты, қаталына
дейінгі барлық эмоционалды-бұйрық мағынасындағы ерекшеліктерді
жатқызуымызға болады. Біздің ойымызша бұл көп түрлі білдіру тәсілдер тек
реттелуі және анализі арқылы ғана зерттеліне алады.
Қандай да бір іс-әрекетке бұйыру және олардың білдірілу тәсілдері
туралы көптеген лингвистерді бастапқыдан-ақ қызықтырды. Ағылшын тіліндегі
бұл жағдайды бірнеше себептертермен түсіндіруге болады:
Біріншіден, адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасында, іс-әрекеттерінде
бұйрық мәнінің рөліне баға беру өте қиын еді. А.В. Вельскийдің айтуынша
“адамдар бір-бірімен қарым-қатынасқа түскенде бұйыру фразаларын жиі
қолданады. Еңбек етудегі қарым-қатынаста іс-әрекетке бұйыру мәнінің
болмауы мүмкін емес. Көптеген қоғамдық мекемелер әрекетке бұйыру мән
жүйесінің дамуынсыз болуы мүмкін емес”. Екіншіден, бұйыру мәні адам іс-
әрекетінде маңызды рөл атқарғандықтан, негізгі білдірілу тәсілі – императив
болып табылады. Ол ежелгі тіл формасы және әлем тілдерінің барлығында
кездеседі [7, 45-67].
Сонымен қатар бұйыру мәні басқа білдіру түрлеріне қарағанда, онда
адресат факторы маңызды рөл атқарады. Олардан кейін міндетті түрде әрекет
реакциясы жүреді, сондықтан да біз оларды оңай таба аламыз және түсіндіріп
бере аламыз.
Қазіргі таңда бұйыру мәні жетерліктей зерттелген. Ол туралы көптеген
шетелдік еңбектерде қалай зерттелген болса, Ресей зерттеушілерінің де
еңбектерінде жан-жақты зерттелген. Бұл тақырып дәстүрлі грамматиктер мен
теориялық грамматиктер еңбектерінде ауқымды зерттелген: Т.А. Барабаш,
Л.С.Бархударов, Л.С. Бархударов, Д.А. Штеллинг, М.Я. Блох, Г.Н. Воронцова,
М.А. Ганшина, Н.М. Василевская, В.Н. Жигадло, И.П. Иванова, Л.Л. Иофик,
Н.Ф. Иртеньева, И.П. Иванова, В.В. Бурлакова, Г.Г. Почепцов, Е.А. Корнеева,
Н.А. Кобрина, К.А. Гузеева, М.И. Оссовская, Т.М. Новицкая, Н.Д. Кучин,
Е.Н.Grout, J.H. Jagger, W.H. Mittins, R. Quirk, S. Greenbaum, G. Leech, J.
Svartvik, A. Radford.
Іс-әрекетке бұйырудың қиындықтары мен нақты бір жағдайдың жетістігі
шетелдік лингвистер мен ресейлік лингвистермен көп зерттелінді: D.
Bolinger, A. Broadie, S. Ervinripp, Ch.L. Hamblin, J. Holmes, Ch. Morris,
J. Sadock. Ресейлік лингвистер бұйырудың тәсілдерін зерттесе, императивті
сөйлемдердің көп қозғалатын аспектілерін (олардың құрылымын, семантикасын,
қызметін) А.В.Дорошенко,O.K. Жарманкин, Н.А. Натанзон, Л.Л. Нелюбин,
В.Д.Максимов, Г.П. Молчанова, А.В. Чернова, И.А. Шевченко зерттеді. Бұйрық
формасындағы сөйлем етістігінің тура (императивтегі етістікті баяндауыш
және) және жанама (хабарлы және сұраулы сөйлемдер) түрлерін О.Л. Шевченко
зерттеген.
1.3 Сөйлем мақсатының модальділігі
Модальділік түрі сөйлем мақсатының ықпал ету күшін өзгертеді. Сөйлем
мазмұнының сөйлеуші арқылы шындыққа қатынасын модальділік деп атайды.
Модальділік сөйлемді ұйымдастырудағы қызметі, оның берілу жолдары мен
түрлері бойынша зерртеулерде ортақ пікір де, ұқсаспайтын пікірлер де бар.
Әдетте, бұл модальділіктің сөйлемнің негізгі белгісі предикативтілікті
қалыптастырудағы қызметімен байланысты. Модальділік ұғымы тіл білімінде әр
түрлі түсіндіріледі. Модальділік – cөйлемге тән белгі. Ол – сөйлемнің
қолданысы мен қарым-қатынасты жүзеге асыру қызметін қалыптастыратын белгі.
Модальділік сөйлемнің формальді құрылымы астектісімен байланыстырылады.
Сөйлем құрылымынан оның құралдары морфологиялық, синтаксистік деңгейде
анықталып, интонацияның орны түсіндіріледі. Модальділікті объективті және
субъективті түрлеріге бөлу бар. Пікірдің болмысқа қатынасын білдіретін
формалар объективті модальдік формалар деп аталады. Пікірге сөйлеушінің
қатынасын білдіретін формалар субъективтік модальдік формалар деп аталады
[10, 109].
Бірінші модальділік сөйлем мазмұнының реальді және ирреальдігімен (рай
түрлері) байланысты. Предикативтілік шақтық, жақтық, модальдік
категорияларының предикат бойында берілуі арқылы қалыптасады деген пікір
модальділіктің өзге де берілу жолдарын, сөйлеушінің айтылған ойға қатысты
жеткізуші тіл бірліктерінің қызметін көмескілейді. Өйткені жақтық, шақтық
категорияларының берілу жолдары шектеулі, оларды сөйлесім құрылысынан айқын
ажыратуға болады. Соның ішінде шақтық категория модальділік категориясына
тәуелділікте болады. Өйткені сөйлем мазмұнының шынайы не жалғандығы уақытқа
қатысты анықталады. Ал модальділіктің көрінуі кейде анық болса, кейде оны
ажырату, берілу, формасын анықтау қиындау түсіп жатады. Оның себебі –
сөйлеушінің эмоциональды қалпымен, таным дүниесімен байланысты мазмұнның
сөйлемдегі көрінісі. Сөйлеуші өз позициясын, бағытын сөйлеу актісінде
міндетті түрде білдіреді. Бұдан модальдік тілдік категория емес деген пікір
тумауы қажет. Модальдік – тілдегі субъективтіліктің көрінісі. Бірақ
“модальдік” жинақтаушы ұғым, ал оның түрлерін сөйлеушінің эмоциялық
дүниесі, қалыптасқан танымдық көзқарас тұрғысынан жүйелеп көрсету әдетте,
мынадай жіктеу түрімен аяқталады: сенімдік, сенімсіздік, болжау,
қажеттілік, қажетсіздік, қуаныш, реніш, өкініш. Ш. Балли модальділікті
сөйлеушінің айтылған хабарға қатынасын білдіреді деп оның үш түрін
көрсетеді: 1) айғақ туралы байымдау (ойланады, күдіктенеді); 2) айғақты
бағалау(ренжу, қуану); 3) бір әрекеттің орындалу – орындалмауын тілеу,
қажет ету.
В.В. Виноградов модальділік сөйлеушінің хабарға қарым-қатынасын көрсете
отырып, сөздің әрекет күшін арттырады деп есептейді. Ал модальділікті
арнайы зерттеген Н.Е. Петров модальділікті сөйлеумен, қарым-қатынас
жасаумен байланыстырып, предикативтікті тілдік деңгейде логика-
грамматикалық категория ретінде, ал модальділікті коммуникативті-
синтаксистік категория ретінде сөйлеу деңгейінде қарастыру деп есептейді.
Бұл пікірдің қайшылықты екенін ескере отырып, зерттеуші айырмашылыққа
“шартты” сипат береді. Біздің байқауымызша, Н.Е. Петров сөйлеу мақсаты мен
модальділікті теңестірген сияқты. Сөйлемге де, сөйлесімге де модальділік
тән. Тілдегі объективтік, субъективтік және адам факторының көрінуі, қарым-
қатынас үстіндегі арақатынастары, жалпылық пен жекеліктің ұштасуы – тіл
біліміндегі жалпы теориялық мәселе. Адам факторының айқын көрінетін тұсы –
модальділік. Шындықты нақтылай отырып, сөйлеуші өз тарапынан бағалайды.
Бағалау кез келген сөйлесімге тән. Субъективті модальдік оған қабаттасып
беріледі. Модальдік кең ұғым оған сөйлемдегі берілген ойдың сөйлеуші
тарапынан шынайы не жалғандығының бағалануы ғана емес, сөйлесім
мазмұнындағы сөйлеушінің тыңдаушыға, өзіне, сөйлеу жағдаятына қатысы енеді.
Сөйлеушінің бір мақсаты әр түрлі модальділікпен жеткізілуі мүмкін.
Модальділіктің түрі сөйлемнің комуникативті бағдарына қарай анықталады.
Мысалы, Ессіз басым, қызымызға ат қойған өкіл әкенің кім болғанын білмей
қалғанбыз ба? (С.Б.) – Қызымызға ат қойған өкіл әкені білмей қалдық
білмей қалыппыз. Мақсат – хабарлау. Хабарлаушының бірінші сөйлемде өкініші
анық байқалса, екінші сөйлемде хабарлау, ақталу, үшінші сөйлемде хабарлау,
кекету, төмендету модальдігі берілген. Модальділік түрлері сөйлемнің
баяндауыштық морфологиялық тұлғалануы мен сөйлемнің синтаксистік құрылымы
арқылы беріліп отыр.
Сөйлеушінің бір мақсаты әр түрлі модальділікпен жеткізілуі мүмкін.
Модальділік сөйлемнің коммуникативті мақсатын жүзеге асыруға ықпал етеді.
Модальділіктің сөйлеу мақсатына қарай түрлері:
1. Нақтылау сенімді–сенімсіздік модальдігі.
Мен бәрін де түсініп тұрмын – сенімді (А.Н)
Менің баруым мүмкін – сенімсіздік (Н.Ж)
2. Нақтылау – тыңдаушыны сендіру, бағалау модальдігі.
- Қалжың айтам, әзілің жарасса, атаңмен ойна деген емес пе, ойын сөз
ғой, кім де болса сенің жігіттігің мен өнеріңді сыйлайды (С.Б.)
3. нақтылау+ақталу модальдігі.
- Көңіліңізге ауыр салмаңыз, маған достық сөзбен, елдік ниеттен артық
ешнәрсе жоқ. (С.Д.)
4. нақтылау+өкініш білдіру модальдігі.
- Тай жетектеп жүретін жас кезден өтіп кеттім ғой. Амал не, шара
қайсы, қат-қабат пен қарбаласата өтіп жатқан көп күндердің ыстығы
да, суығы да бола жатар. Өттің-ау дүние-ай (С.Д.)
5. нақтылау+ренжу модальдігі.
- Ежектеп сен болмадың ғой, кім болушы еді, Беріштің бір бел баласы
(С.Д.) [16, 49-50].
Грамматикалық категориялардың формалар арқылы берілуінде негізгі
орталық пен өрістің кеңеюіне қарай шеткері орналасатын түрлері бар. Рай
түрлері – модальділікті жеткізушінегізгі тілдік бірлігі. Сөйлеуші мақсаты –
оның көзқарасын қайталайды. Айтылған хабардың тілек, бұйрық түрінде берілуі
мақсат пен көзқарастың сәйкестенуіне әкеледі. Мақсатты анықтауға сөйлеуші
субъектінің позициясы қатысатынын жоғарыда айттық. Мақсат көзқарастың
көрінуі болса, сөйлесім модальділігі мен мақсатының арақатынасы бірін-бірі
анықтаушы қатынаста болады. Модальділік сөйлесім мақсатының жүзеге асуына
тікелей әсер етеді. Сөйлеу жағдаяты, тыңдаушы, сөйлеушінің
прессуппозициялары мақсат пен модальдіктің сәйкестену-сәйкестенбеуін
анықтайды. Сөйлеушінің көзқарасы мен тыңдаушы қажеттілігі сәйкестенген
жағдайда сөйлеуші көзқарасы айқын мақсат түрінде көрінеді.
Модальділік пен ықпал ету күші – өзара байланысты нәрселер. Өйткені
ықпал ету күші мен модальділік сөйлеуші – субъектпен байланысты
қалыптасады. Ендігі мәселе – ықпал етуші күш немесе сөйлемнің ықпал ету
қызметінің көріну формалары. Осыған байланысты О.Г. Почепцов: “мақсаттың
көрсеткіштері сөйлесімнің ықпал ету күшінің түрін анықтайды”, - дейді.
Ондай көрсеткіштерге сөздердің орын тәртібі, екпін, интонация, перфомативті
етістіктер жатады. Бірақ нақты сөйлеу жағдаяттарында сөйлесімнің
иллокутивті қызметі контекст арқылы анықталады.
Сөйлемнің кейбір құрылымдық түрлері әр түрлі сөйлеу актісінде әр түрлі
мақсатты жеткізеді. Мәселен, Жаңбыр жауып тұр хабарлы сөйлемі сөйлем
жағдаятына қарай қарсылықты білдіруші, мақұлдаушы нақтылаушы сөйлесім болуы
мүмкін. Сөйлемнің кейбір құрылымдық түрлері алдын ала сөйлеу актісі –
сөйлесімнің түрін анықтап отырады. Оны Е.В. Падучева “ықпал ету қабілеті”
деп атайды. Бұл тұжырымдама сөйлемнің семантика-грамматикалық аспектісін
қарастыруда басшылыққа алынады.
Сөйлемдердің иллокутивті қабілеті шектеулі. Оның түрлері сөйлемнің
құрылымына, сөйлеу контекстіне тікелей байланысты болады. О.Г. Почепцов
сөйлемнің семантика-құрылымдық және прагматикалық мәні қызметі арасында
жүйелі байланыс бар деген болжамды ұсынады. Бұл Е.В. Падучеваның пікірімен
толық үндеседі. Егер бұндай байланыс болмаған кезде, адамдар арасында өзара
түсіністік те болмас еді деп дәлелдейді ғалымдар.
Прагматикада сөйлесім түрлері хабарлы, сұраулы, лепті сөйлемдер
енгізінде жіктелмейді. Олар сөйлеу актісінің айтылу мақсаты тұрғысынан,
әрекет тұрғысынан қаралады. Сондықтан әр түрлі сөйлеу актілері әр түрлі
сөйлем түрлері арқылы берілуі мүмкін.
Сөйлесімнің сөйлеу жағдайындағы құрылымы, мазмұны, ықпал ету күшінің
түрі – сөйлеушінің мақсатына тәуелді болады.
“Мотивация может настолько существенно влиять на формирование
содержания, что оно может приобретать характер обратного смысла,” – дейді
Т.В. Колшанский. оның себебін дәстүрлі грамматика түсіндіре алмас еді.
Бірақ прагматикалық мәнінің өзі синтаксис арқылы анықталатынын
Н.Д.Арутюнованың мына пікірінде де айтылады: “Прагматикалық мән контекске
тәуелді қалыптасатын болғандықтан, ол синтаксис арқылы анықталады”.
Сөйлем түрлерінің ықпал ету қабілетін анықтап шығу үшін белгілі бір
параметрлердің қатарын анықтау қажет. Бұл мәселені сөйлем түрлері
тұрғысынан ғана емес, ықпал ету күші – мақсат тұрғысынан да қарастыру
қажет. Бірдей мақсатты жүргізуде әр түрлі сөйлем түрлерінің қолданылуын не
анықтайды деген сауал біқатар зерттеулерде қойылады.
Бұл мәселені шешуде прагматикаға ғана емес, тіл құрылымын құрастырушы
бірліктер арасындағы жүйелі байланысқа арқа сүйеу керек.
Сөйлемнің ықпал ету қабілеті белгілі бір сөйлеу жағдаятының өзінде бар
белгілер арқылы ашылады. Бұл белгілер оның құрылымынан, мазмұнынан, оны
құрастырушы элементтерден көрінуі мүмкін. Осы белгілер сөйлеуші мақсатына
жақын келіп жатса, сөйлем жаңа ықпал ету күшін жеткізуші сөйлесім түрін
қалыптастырады. Сөйлесімдердің ішінде конвенциялық сипатқа ие болған
түрлері де бар. Мәселен, сұраулы сөйлемдердің кейбір түрлері негізгі
мақсатты сұрап білу, хабар алудан басқа өтініш, нақтылау мақсаттарын
жеткізе алады [15, 185-190].
Мақсатты жеткізуші сөйлемнің ықпал ету қабілетін негізгі және қосалқы
түрге бөлуге болады. Негізгі түрі инварианттық сипатқа ие. Ол сөйлемнің
барлық қолданылуында, коммуникативті қызметінде қандай да бір дәрежеде
көрінеді. Ал оның нақты сөйлеу жағдаятындағы көрінісін ажырататын, түсініп
қабылдайтын – тыңдаушы. Мәселен, “жарайды” мүшелендейтін сөйлеу тіліне тән
сөйлесім түрінің негізгі қолданысы мақұлдау мақсатын жеткізу болса, сөйлеу
жағдайының түріне қарай “уәде беру” мақсатын да жеткізуі мүмкін
(Бұлай істеуші болма! – Жарайды – уәде қосалқы мақсаты басымырақ).
Сөйлесімнің қабылдануы тыңдаушының тіл жүйесін, тілді білуімен байланысты.
Тіл жүйесін білу адресатқа тыңдау үстінде сөйлесім бірліктерін алдын ала
болжап отыруына итереді. Тыңдаушы сөйлесімді қабылдап түсінуде, ең бірінші,
оның негізінде жатқан грамматикалық құрылымының түрін ажыратады.
Сөйлесімдердің ішінде бір ғана ықпал ету күшіне ие түрлері де бар. Олар –
белгілі бір конвенциямен – дәстүр, ереже, салтпен байланысты қалыптасқан
сөйлесім түрлері. Олардың қолданылуы, ықпал ету күшін жеткізуші қабілеттері
шектеулі. Біз бұл жерде әбден бір тәртіпке еніп, жалпыға бірдей міндетке
айналған сөйлесім түрлерін айтып отырмыз. Ал конвенциялық сипат дұрыс
бағытта дамитын қарым-қатынасқа сөзсіз тән деуге болады. Өйткені сөйлеуші
өз мақсатына жетіп алу үшін қоғамда, адамдар арасында қалыптасқан
ережелерді ескере отырып, тыңдаушысына ықпал етеді. Бірақ бұл пікірді
сөйлеу актісінің барлық көрінісіне қатысты айтуға болмайды. Өйткені
күнделікті қарым-қатынаста конвенцияға бағынбайтын сөйлесім түрлері де
кездеседі.
Сөйлесімнің ықпал ету күші оның мазмұнында ашық түрде берілуі мүмкін.
Сөйлеу актілерінің бұндай түрлерін перфомативтер деп атайды. Мұндай
сөйлесімнің мақсаты перфоматив-етістіктер арқылы беріледі.
Сонымен сөйлесімнің ықпал ету күшінің түрі – мақсаты оның семантика-
құрылымдық сипаты, пресуппозиция, дискурс арқылы анықталады. Олардың әр
сөйлеу актісіндегі көрінісі, ықпалы ір түрлі деңгейде болуы мүмкін. Оны,
біздің ойымызша, сөйлеу актілерінің классификациялық түрлерін жеке-жеке ала
отырып, жоғарыда көрсетілген көрсеткіштер бойынша қарастыру негізінде
анықтауға болады.
Лингвистикалық праматика тілдің коммуникативті қызметін мақсатты
әрекеттердің бір түріне жатқызып, сөйлеу актісінің сәтті жүзеге асу
механизмін зерттейді. Бұл механизнің сәттілігі сөйлеу актісінің көріну
түрі – сөйлесімнің прагматикалық, семантика-құрылымдық акпектілерінің өзара
үйлесімде қолданылуында жатыр.
Сөйлесімнің жұмсалу мақсаты мен модальдігі бір нәрсе емес. Сөйлемнің
жұмсалу мақсаты тілдік және тілдік емес деңгейде ашық не жасырын түрде
дискурс ыңғайында анықталса, сөйлем модальдігі құрылымы мен мазмұнында
тілдік деңгейде көрінеді. Сөйлесім құрылымы мен мазмұнын өзгертпестен, әр
түрлі сөйлеу мақсатын жеткізуі мүмкін. Сөйлем модальдігі мен сөйлеу
мақсатының толық бір-бірімен сәйкес келетін тұстары да бар. Бұндай
сөйлемдердің модальдік көрсеткіші арқылы сөйлесімнің иллокутивті күші
беріледі [8, 90-95].
1.4 Бұйрық модальділігінің грамматикалық формалары
Синтаксис – (грекше syntaxis) – грамматиканың өзекті саласы. Синтаксис
сөз тіркесінің және сөйлемнің грамматикалық жүйесін, құрылысын зерттейді.
Синтаксис грамматикалық ілім ретінде мынадай негізгі екі салаға бөлінеді:
сөз тіркесі және сөйлем синтаксисі.
Сөйлем синтаксисіне тоқталар болсақ, онда сөйлемнің құрылу принциптері,
сөйлемнің құрамы, олардың түр-түрі қарастырылады.
Сөйлем дегеніміз – кісінің ойын айтудың негізгі формасы [6, 5-6].
Сөйлемдер айтылу мақсатына қарай хабарлы, сұраулы, бұйрықты және лепті
болып бөлінеді.
Бұйрықты сөйлемдер сөйлеушінің біреуді іске қосу, жұмсау үшін айтқан
пікірін білдіру үшін жұмсалады. Ондай мақсатпен айтылған сөйлемдер жалаң
бұйрық ретінде ғана айтылмайды, сонымен қатар кісінің еркін, талабын,
кеңесін, тілегін, жалынышын т.б. білдіреді.
Бұйрықты сөйлем негізінен ауызекі тілге тән. Көркем әдебиетте ондай
сөйлем диалогта жиі ұшырайды.
1.4.1 Қазақ тіліндегі бұйрық мәнінің білдірілуі
Бұйрықты сөйлемдер етістіктің бұйрық және қалау райы арқылы жасалады.
Олар сөйлемнің баяндауышы болып жұмсалады да, сөйлем түгелімен асқақ
әуенмен айтылады. Бұйрықты сөйлемдердің айтылу әуені олардың қандай
мазмұнда жұмсалуына қарай түрліше болады. Егер бұйрықты сөйлем бұйыру,
қатал талап мағынасында жұмсалса, ол көтеріңкі екпінмен айтылады; егер
кеңес, жалыныш, тілек мағыналарында жұмсалса, олар бәсең дауыспен айтылады.
Алдыңғы жағдайда баяндауыштар көбінесе сөйлемнің басына қойылады, мысалы:
- Шеген! Тоқта! Қайрыла кет! (Ғ. Мүсірепов.) Еріңдер соңыма!
(Ғ.Мүсірепов.) Тарт қолыңды! (М. Әуезов.) – Тоқташы, балам! – деді Шығанақ
өтіп бара жатып. – Тарыңнан титтей берші. (Ғ. Мұстафин.)
Бұйрықты сөйлем көбінесе толымсыз (бастауышсыз) болады да, оның орнына
қаратпа сөз қолданылады. Қаратпа сөздер істі істеуге тиісті кісіні,
бұйрықтың кімге, неге арналғанын білдіреді.
Бұйрықты сөйлемдердің тағы бір ерекшелігі мынау: олар көбінесе аз
сөзден құралған ықшамды болады да, екпінді әуенмен тақ-тұқ айтылады.
- Қорқытпа! Тоқта, бала, тоқта! (Ғ. Мұстафин.) Тыңда, дала, Жамбылды!
(Жамбыл.)
Мақтан қума, керек қу!
Ойсыздарға қосылма! (Абай.)
- Қане, жігіттер, аттарыңды қамдаңдар! – Әй, бері кел, Амантай! Бері
келіп кет деймін! (С. Мұқанов.)
Мұндай сөйлемдерде қаратпа сөздің болуы, сөйлемдердің ықшамдалып
айтылуы – олардың бұйрықты мәнінің өткір, әсерлі болуымен байланысты.
Сондықтан бұйрық, талап, үндеу мәнді сөйлемдерді салмақты етіп айту үшін ол
белгілі біреуге арналады да, сол біреу қаратпа сөз қызметінде жұмсалады.
Қаратпа сөзі болмаса, сөйлемнің бұйрықтылық күші солғын болады да, бұйрық,
талап, тілек көпке арналады. Соңғы жай мақал-мәтелдердің стиліне тән,
мысалы: Темірді қызған кезде соқ! Жалғаймын деп үзіп алма, түзеймін деп
бұзып алма!
Бұйрықты сөйлемдердің баяндауыштары қандай сөз болғанына қарай және
сөйлемнің құрамы қандай болуына қарай, олардың мазмұны әр түрлі болады:
1. Баяндауыштары етістіктің бұйрық райының екінші жағында айтылған
сөйлемдер көбінесе бұйрық, талап кейде үндеу мәнді болады:
- Тарт тіліңді! Жоғал көзіме көрінбей! – деп Ысқақ кимелеп кетті.
(С.Ерубаев.) Өшір үніңді, оңбағанның баласы! (Ә. Сәрсенбаев.)
Төл өсір, малыңды бақ, күтіп бапта!
Ел сенген, Отан сенген сенімді ақта!
(А. Тоқмағанбетов.)
- Жоспарды басқарма бекіткен күйде қабылдайтының, қол көтер!
(Ғ.Мүсірепов.) – Бағар көбейсін, шалым! (Ғ. Мұстафин.)
2. Баяндауыштары бұйрық райының үшінші жағында айтылған сөйлемдер
көбіне талап, тілек мәнді болады.
Керімбек малды тез жайлауға айдасын Бағар көбейсін, шалым!
(Ғ.Мұстафин.)
Көгерсін, қалқам, көсегең!
Мақсатыңа жет көксеген!..
Көңілдерің жай болсын
Бақ кетпесін басыңнан! (К.
Әзірбаев.)
3. Баяндауыштары етістіктің бұйрық райында айтылып, оған -шы-ші
қосымшасы жалғанып, тілек, жалыныш не сыпайы түрде бұйыруды білдіретін
сөйлемдер жасалады. Ондай сөйлемдер I жақта қалау мағынасында да айтылады:
- Келші, қалқам, менің қасыма отыршы! Қарағым, мына баланы риза қылшы!
Мына жұмысты тезірек бітірші! Сабыр ертең біздің үйге келсінші! Бір ауыз
сөз ғана айтайын, қатар тұрып тыңдаңыздаршы! (Ә. Әбішев.) – Ататай, түсі
жақсыдан түңілме деген еді, түсіңіз жылы екен, түсіндіре кетіңізші! (Ә.
Әбішев.) – Балам, жөніңді айтшы! (М. Әуезов.)
-шы-ші қосымшасы жалғанған бұйрық рай тұлғалы баяндауыштары бар
сөйлемдер кейде біреуге сес көрсетіп, қорқыта сөйлегенді білдіреді:
Қане ,осы баланың бәйгесін бермей көрші! (Ғ. Сыланов.) Көмірсіз тырп
етіп көрші! (Ғ. Мұстафин.) Тапсырманы орындамай көрші!
4. Етістіктің қалау, бұйрық рай тұлғасынан жасалған баяндауыштары бар
сөйлемдер ұран, үндеу мағынасында да жұмсалады:
Колхозшылар мен совхоз қызметкерлері, ауыл шаруашылық, мамандары! Егіс
көлемін ұлғайтыңдар, егіншіліктің мәдениетін арттырыңдар, егіннен көп өнім
алатын болыңдар! Тың және тыңайған жерлерді онан әрі игеру үшін күресіңдер!
Коммунистер, астық үшін күресшілердің алдыңғы қатарында болыңдар!
(Газеттен) [7, 12-14].
Кесте 1 – Бұйрық рай. Жекеше түрі
Жекеше
Соңғы дыбыс Дауыссыз Дауысты Жіктік Буын
жалғауы
Жақ
I Мен -айын -йын бар-айын жуан
қара-йын
-ейін -йін келе-йін жіңішке
сөйле-йін
II Сен - -бар,қара жуан
кел,сөйле жіңішке
II Сіз -ыңыз -ңыз бар-ыңыз жуан
қараңыз
-іңіз -ңіз кел-іңіз жіңішке
сөйле-ңіз
III Ол -сын бар-сын жуан
қара-сын
-сін кел-сін жіңішке
сөйле-сін
Кесте 2 – Бұйрық рай. Көпше түрі
Көпше
Соңғы дыбыс Дауыссыз Дауысты Жіктік жалғауыБуын
Жақ
I Біз -айық -йық бар-айық жуан
қара-йық
-ейік -йік кел-ейік жіңішке
сөйле-йік
II Сендер -ыңдар -ңдар бар-ыңдар жуан
қара-ңдар
-іңдер -ңдер кел-іңдер жіңішке
сөйле-ңдер
II Сіздер бар-ыңыздар жуан
-ыңыздар -ңыздар қара-ңыздар
-ңіздер кел-іңіздер жіңішке
-іңіздер сөйле-ңіздер
III Олар -сын - бар-сын жуан
қара-сын
-сін - кел-сін жіңішке
сөйле-сін
Бұйрық мағына сөйлеу үстінде түрліше реңде білдіріледі.
Осынысына орай бұл сөйлем тек бұйрық рай етістік формасын ғана емес,
басқа формаларды да қатыстырып жасалады.
1. Бұйрық мағыналы баяндауыштардың ішіндегі негізгі тірек форма –
етістіктің жалаң I жақ бұйрық рай тұлғасы арқылы жасалады. Бұл баяндауышты
тірек форма деуіміз – ол бұйрық мағынаны ешбір қоспасыз жалаң түрде
білдіреді. Көп сөзді қайтесің? Одан да тауығыңа ие бол, - деп күзетті.
Құрманға тапсырды да, Мақпал үйіне қайтты (Қ.Ж.)
2. I жақ қатысты бұйрықты, іс-әрекетке жұмсауды –айын,-ейін, -айық,
-ейік формалы етістіктерден жасалған баяндауыштар білдіреді. Етістік
тудыратын бұл жұрнақтардың тарихи жолын қуғанда былай саралауға болады:
-айын -ай, -ын; -ейін -ей, -ін; -ай, -ей бұйрық мағына беретін жұрнақ ,
-ын, -ін, -ық, -ік – жақтық көрсеткіштер. –ын, -ін жақтық көрсеткіш ретінде
бұрын жиі жұмсалған. “Шайбанинамада” алғанын тәрізді I жақтық форма жиі
ұшырайды.
3. III жаққа қатысты бұйрықты білдіру үшін келсін, айтсын тұлғалы
бұйрық рай етістіктер баяндауыш ретінде жұмсалады.
4. Ауызекі тілде бұйрық мағыналы сөйлем алғын, келгін формалы
баяндауыштардың қатысуымен де құралады: Сен ертең келгін. Бұл баяндауыш тек
анайы тұлғада келеді, сыпайы тұлғасы жоқ. Сөйлеуде де сирек жұмсалатын бұл
форма өте көнеден келеді, әрі ол осы күнгі бірқатар өзге формаларға негіз
болады.
5. Бұйрықты тұжырымдылау етіп білдіру үшін алсаңшы, алсаңызшы түрінде
құралған етістіктер баяндауыш болып жұмсалады.
Егіннің болары болды ғой, онан да шөпті айтсаңызшы! (Қ.Ж.) Тұрсаңшы,
ауырып жатырсың ба! (Д.Д.)
Алсаңшы, алсаңызшы формалы баяндауыштарды ал, алшы тұлғалы
баяндауыштармен салыстырғанда ілгеріде біз атаған қызмет ерекшеліктері анық
көрінеді. Баяндауыш шартты рай тұлғасын қатыстыру арқылы жасалған: ал-са-ң-
шы, ал-са-ң-ыз-шы. Қарапайым сөзде бұл баяндауыш -шы, -ші жұрнағын қоспай
да айтылатыны болады: Сен ертерек келсең! Барсаң, күткізіп қоймай! [8, 390-
393]
Барсаң, келсең тәрізді бұйрық мағыналы баяндауыштар әдеби норма
шеңберінен тыс, тек қарапайым тілде жұмсалғанмен, ол сөз бастапқы бір
формасын бұзудың, қысқартудың нәтежесінде пайда болған форма емес. Бұлар –
тіліміздің ерте кездегі қалпының ізі. Орхон жазуларында бұйрық рай етістік
–ың, -ң жұрнақтары арқылы жасалған. Олурың тіjін тіміс – Отыр ... деді. Осы
күнде де өзбек тілінде бұйрық райдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Қазақ және ағылшын тілдерінде бұйрық мәнінің білдірілуі.
Жұмыстың көлемі: 57 бет.
Пайдаланған әдебиеттер саны: 46.
Тірек сөздер: бұйрық модальдігі, грамматикалық формалар, бұйыру
модальдігінің семантикалық-функционалдық ерекшеліктері, имплицитті
құрылымдар.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды
мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жұмыста негізгі екі тілдің бұйыру мәнінің
грамматикалық формалары, бұйрық мәнді сөйлемдердің семантикалық-
функционалдық ерекшеліктері, синтаксистік құрылымы салыстырылып,
ұқсастықтары мен айырмашылықтары қарастырылады.
Жұмыс екі тараудан тұрады. Алғашқы тарауында екі тілге генеалогиялық,
типологиялық сипаттама, бұйыру мәнінің зерттелуі және екі тілдегі бұйрық
модальдігінің грамматикалық формалары туралы ғылыми ақпараттар беріледі. Ал
екінші тарауда екі тілдің бұйыру мәніндегі эксплицитті және имплицитті
синтаксистік құрылымы қарастырылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысымның негізгі мақсаты –
қазақ және ағылшын тілдеріндегі бұйрық модальдігінің синтаксис-
морфологиялық құрылымындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау. Осы
мақсат тұрғысында қазақ және ағылшын тілдеріндегі бұйрық модальдігінің даму
сатысындағы өзіндік ерекшеліктерін, қалыптасу жолдарын, тарихи
лингвистикалық негізге саралап, айырмашылықтардың себептерін түсіндіру
міндеттері алға қойылды.
Жұмыста қолданылған әдістер. Диплом жұмысымда салғастырмалы әдіс,
синхрондық зерттеу, сипаттау, семантикалық талдау, қарама-қарсы қою арқылы
салғастыру әдістері пайдаланылды.
Пайдаланған дереккөздер мен материалдар. Жұмыста тұжырымдар жасауға,
тілдердің ерекшеліктері мен айырмашылықтарын анықтауға негіз болған
материалдар, орыс, ағылшын ғалымдарының және қазақ тіл білімінің
зерттеушілерінің еңбектері пайдаланылды. Сондай-ақ, ауызекі сөйлеу тілі,
газет-журналдар, көркем әдебиеттер бұйрық модальдігі бойынша мысалдар
жинастыруда материалдар ретінде пайдаланылды.
Диплом жұмысының нәтижесі мен практикалық маңызы.
– Қазақ және ағылшын тілдеріндегі бұйрық модальдігінің білдірілу
жолдары топтастырылды.
– Әр түрлі типті екі тілдегі бұйрықты сөйлемдердің синтаксистік-
құрылымдық, функционалдық-семантикалық ұқсастықтары мен айырмашылықтары
сарапталды.
– Екі тілдің сөйлем құрылымын салыстырып, әр тілдің сөйлем құрылымының
варианты көрсетілді.
– Қазақ және ағылшын тілдеріндегі бұйрық мәнді сөйлемдері салғастырмалы
әдіс негізінде талданып, сөйлем құрылымының әр түрлі ерекшеліктері
айқындалды.
Диплом жұмысының практикалық маңызы қазақ және ағылшын тілдерін екінші
тіл немесе шет тілі ретінде меңгеру барысында бұйрық модальдігінің
ұқсастықтары мен айырмашылықтарын салыстырумен байланысты анықталады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТІЛДЕРДІҢ ЖІКТЕМЕСІ ЖӘНЕ БҰЙЫРУ МОДАЛЬДІГІНІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ
СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..6
1.1 Қазақ және ағылшын тілдерінің генеалогиялық, типологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі бұйыру мәнінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Сөйлем мақсатының
модальділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..13
1.4 Бұйрық модальдігінің грамматикалық
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 19
1.4.1 Қазақ тіліндегі бұйрық мәнінің
білдірілуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .20
1.4.2 Ағылшын тіліндегі бұйрық мәнінің
білдірілуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .28
1.4.3 Ағылшын тіліндегі бұйрық мәнінің білдіріуіндегі рай
категориясы ... ... ..35
2 БҰЙЫРУ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ИМПЛИЦИТТІ ҚҰРЫЛЫМЫ ... ... ... ..39
2.1 Бұйыру мәнінің хабарлы сөйлемде
берілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..39
2.2 Бұйыру мәнінің сұраулы сөйлемде
берілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.3 Бұйрық модальдігінің ашық, қалау және шартты рай тұлғалары арқылы
білдірілуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
2.4 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі бұйрық мәнінің салғастыру
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .55
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Жалпы ұлттық мектептерде үйреніп жүрген
ана тілінің ерекшелігі өзге тілдің грамматикасын үйренгенде байқалады, ана
тілі оны түсінуде негізгі құралға айналады және грамматикалық жүйелер
туралы алғашқы түсініктер ана тілінде келеді. Бұл дегеніміз ана тілі мен
үйренілетін тілдерде тек грамматикалық айырмашылық қана емес, семантикалық
ерекшеліктер бар екенін білдіреді. Алайда бұл әр түрлі жүйелі тілдердің
арасындағы ортақ элементтерді де анықтауға түрткі болады.
Ағылшын тілі екінші тіл не шет тілі ретінде оқытылатын болса, ана
тілінің яғни қазақ тілінің атқаратын рөлі маңызды. Екінші тіл оқытылып
жүргенде алғашқы түсініктер, ойлар ана тілінде келеді. Тілдің
морфологиялық, синтаксистік жағы тілдің негізгі және маңызды бөлігін
құрағандықтан, тілдерді салғастыруға алып келеді.
Салғастырылып отырған екі тіл, яғни қазақ және ағылшын тілдері – әр
түрлі тілдік жүйе мен семья тобына жатады. Қазақ тілі – Алтай семьясына,
оның ішінде, түркі тілдерінің батыс хұн бұтағының қыпшақ тобының қыпшақ-
ноғай тармағына жатады. Ағылшын тілі шығу тегі жағынан үнді-европа тілдер
семьясына, оның ішінде Батыс герман тілдер тобына жатады.
Қазақ тілі құрылымдық-типологиялық жағынан агглютинативті тілдер
қатарына жатады. Ал ағылшын тілі морфологиялық топтастырылуына сәйкес
флективті тілдерге кіреді. Яғни, қазақ пен ағылшын тілдерінің генеалогиялық
және типологиялық сипаттамасы әр түрлі болып келеді.
Диплом жұмысында негізгі қолға алынып отырған әдіс – салғастырмалы
әдіс.
Салғастырмалы әдіс тілдерді олардың туыстығына, өмір сүру кезеңіне,
аймақтық бөлінуіне қатыссыз зерттейді. Ол тілдердің жалпы, ортақ және
спецификалық қатынастарын айқындауға және салғастырмалы тілдердегі тілдің
типі негізінде шынайы өмір сүретін құбылысты көрсетуге ұмтылады.
Салғастырмалы тілдердегі тілдік құралдарды пайдаланудағы ұқсастықтар мен
айырмашылықтарды айқындау және типологиялық талдау жасау, салғастырусыз
байқалмайтын екі тілдің де нақты ерекшеліетерін зерттеу, салғастырылған
тілдерде айқындалған белгілердің жүйелілігін табу негізгі міндеттері болып
табылады.
Салғастырмалы әдіс – екі немесе одан да көп тілдерді шығу тегінің
ортақтығына немесе әр түрлілігіне қарамастан, арасындағы салғастырылатын
тілдердің айырмашылықтарын айқындау үшін салыстырудың ғылыми әдісі. Кез-
келген тілдер генеалогиялық арақатынастары мен типологиялық құрылымдарына
қарамай салғастырудың зерттеу объектісі болып табылады. Тілдердің өзара
ұқсастықтары мен ерекшеліктерін айқындау негізгі мақсаттары болып табылады.
Салғастыру әдісі үшін тілдің құрылымдық сәйкестіктері мен өзгешеліктерін
белгілеу бірдей маңызды. Тілдің түрлі деңгейлері мен элементтері –
грамматикалық құрылым, құрылымдық-семантикалық ұқсастықтар мен
ерекшеліктер, тілдің лексика-семантикалық категориялары бір мазмұнның түрлі
тілдерде берілу тәсілдері және басқалар бір-бірімен салғастырылады.
Тілдердің жүйелі түрде сипаттауды синхронды тұрғыда жүзеге асыра отырып,
салғастырмалы әдіс олардың өзіндік белгілерін немесе жүйелі идиомалылығын
айқындайды.
Сонымен қатар, жұмыста синхрондық зерттеу түрі де негізгі әдістердің
бірі болды. Ол тілдің тарихи дамуында тіл құбылыстарының бір дәуірде өмір
сүру сипатын, заңдылықтарын зерттейді. Бұл кезеңдердің әр қайсысы тарихи
даму процесін хронологиялық дәйектіліктің бөлініп алынған бір бөлшегі болып
табылады. Мысалы, біздің жұмыстағы қазақ тілі және ағылшын тілдерінің
қазіргі дәуірін, оның даму заңдылықтары мен негізгі жүйесін зерттеу.
Диплом жұмысының мақсаты. Диплом жұмысының негізгі мақсаты қазақ және
ағылшын тілдеріндегі бұйрық модальдігінің грамматикалық формалары,
синтаксистік-құрылымдық, функционалдық-семантикалық ұқсастықтары мен
айырмашылықтарын анықтау. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі кейінгі даму
сатысындағы өзіндік ерекшеліктерін, олардың қалыптасу жолдарын тарихи
лингвистикалық негізге саралап, айырмашылықтардың себептерін түсіндіру.
Диплом жұмысының міндеттері.
– Синтаксис бөліміне, оның ішінде, бұйрықты сөйлемдердің зерттелу
тарихына шолу жасау;
– Бұйрықты сөйлемдердің қазақ тіл білімінде зерттелуіне сипаттама
беру;
– Қазақ және ағылшын тілдеріндегі синтаксистік айырма белгілерін
салыстыру;
– Екі тілдің сөйлемдеріндегі етістіктің бұйрық рай формаларының
жасалуындағы грамматикалық ерекшеліктер;
– Ортақ бұйрықты сөйлемдердің семантикалық дамуына сипаттама беру.
Жұмыстың нысаны. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі бұйрықты сөйлемдер.
Жұмыстың пәні. Бұйрық модалдігінің грамматикалық, синтаксистік-
құрылымдық, функционалдық-семантикалық ерекшеліктері.
Диплом жұмысының нәтижесі.
– Қазақ және ағылшын тілдеріндегі бұйрық модальдігінің білдірілу
жолдары топтастырылды.
– Әр түрлі типті екі тілдегі бұйрықты сөйлемдердің синтаксистік-
құрылымдық, функционалдық-семантикалық ұқсастықтары мен айырмашылықтары
сарапталды.
– Екі тілдің сөйлем құрылымын салыстырып, әр тілдің сөйлем құрылымының
варианты көрсетілді.
– Қазақ және ағылшын тілдеріндегі бұйрық мәнді сөйлемдері салғастырмалы
әдіс негізінде талданып, сөйлем құрылымының әр түрлі ерекшеліктері
айқындалды.
1 ТІЛДЕРДІҢ ЖІКТЕМЕСІ ЖӘНЕ БҰЙЫРУ МОДАЛЬДІГІНІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
1.1 Қазақ және ағылшын тілдерінің генеалогиялық және типологиялық
сипаттамасы
Қазақ тілі Алтай семьясына жатады және ондағы түркі тілдерінің батыс
хұн бұтағындағы қыпшақ тобының қыпшық-ноғай тармағына кіреді. Қазақ тілі
құрылымдық-типологиялық сипаттамасы негізінен оның Агглютинатив
(жалғалмалы) тілдерге (лат. agglutinatio – жабысу, жабыстыру)
жататындығымен байланысты [1, 155-156]. Тілдердің агглютинативті типінің
негізгі белгілері: сөзжасам және сөз түрлендіруші Аффикстердің дамыған
жүйесі, Септеу мен жіктеудің біріңғай типі, аффикстердің грамматикалық бір
мағыналылығы, аффикстердің жалғауының қатаң орын тәртібі, Морфемалар
арасындағы әлсіз байланыс, фонетикалық сәйкессіз алломорфтардың болмауы.
Яғни, Негізге не Түбірге жалғанатын Сөзжасам немесе Сөз түрлендіретін
Аффикстер жалғану арқылы жасалған сөзжасамның немесе форма жасамның бір
түрі.
Қазақ тілі жалғалмалы типке жататындықтан аффикстер тек постпозитивті
түрде жалғанады: бала-лар-ымыз-дан, сөз-дік-тер-іміз-ден т.б. Түркі
тілдерінде негізге (түбірге) қосымшалар жалғануының өзіндік ерекшелігі,
ереже-тәртібі бар [1, 21-22].
Қазақ әдеби тілі әдеби Шағатай тілінен (XV-XVI ғғ. көптеген түркі
тілдерінің Койнесі) бастау алады және XVIII-XIX ғғ. диалектілерден үстем
жалпы халықаралық негізде қалыптасты. Көне түркі жазба рун ескерткіштері
VII ғ. қатысты. 1929 жылға дейін қазақ жазуы негізінде консонантты араб
графикасы орын алды, 1929 және 1940 жж. кезеңінде латын графикасы
қолданылды. Қазіргі Қазақ тілі 1940 жылдан бастап кирилл графикалық жазу
жүйесіне ауыстырылды.
Қазақ тілі – түркі тілдерінің бірі. Қазақстан мемлекетінің мемлекеттік
тілі. Қазақ тілінде сөйлеушілердің саны 10 миллионнан асады. Бұл тілде
сөйлеушілер Қазақстаннан басқа Өзбекстанда, Қырғызстанда, Түркіменстанда,
Ресейде, Қытайда, Монғолияда, Түркияда т.б. мемлекеттерде тұрады.
Қазақ тілі – өзіндік көне тарихы бар ежелгі тілдердің бірі. Диалектік
ерекшелігі жоққа тән, монолиттік тіл. Қазақ тілі түркі тілдерінің Батыс гүн
тармағының қыпшақ тілдік тайпалық бірлестігінің құрамында қалыптасқан.
Тарихи тағдыры жағынан қарақалпақ, ноғай тілдеріне жақын. Тілдің негізгі
ерекшеліктері: 9 дауысты дыбыс бар, аффикстер құрамында еріндік дыбыстар
айтылмайды, созылыңқы дыбыстар жоқ, буындық, дыбыстық, үндестік заңы қатаң
сақталады, сөз басында ж, қ, к, т дыбыстары жиі жұмсалады, фузияда л-д-
т сәйкестігі бар, сөз соңында тек с (ш емес) айтылады. Лексикасы негізінен
жалпы түркілік сөздерден құралған да, саяси, мәдени, әлеуметтік
жағдайлардың көрінісінде араб, парсы, орыс тілінен неген сөздер кездеседі.
Қазақ тілі жазуы араб, латын графикасында болған, 1940 жылдан бастап орыс
графикасына көшірілген. Қазіргі қазақ тілі графикасында негізінен орыс
грамматикасына еліктеу салдарының көптеген шешілмеген теориялық мәселелер
бар.
Қазақ тілін зерттеудің негізі М. Қашқаридың Дивани лұғат-ит түрк
еңбегінен бастау алады да, орыс, батыс ориенталист ғалымдарының ғылыми-
зерттеулерімен жалғасады: Г.Д. Клапрот (1875), Н.М. Ильминский (1861),
М.А.Терентьев (1875), Я.Я. Лютен (1883), И.Н. Березин (1890), В.В.
Григорьев (1862), П.М. Мелиоранский (1894-97), В.В. Катаринский (1897),
В.В. Радлов (1888) т.б.
Қазақ тілін жүйелі зерттеу А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, Х.Досмұхамбетов,
Н. Төреқұлов еңбектерінен басталып, кейін С. Аманжолов, Н. Сауранбаев,
І.Кеңесбаев, М. Балақаев, А. Ысқақов, К. Ахановтардың өзіндік ғылыми
мектептері қалыптасады: фонетика мен лексика саласы бойынша – І. Кеңесбаев,
синтаксис пен стилистика саласынан – М. Балақаев, морфология саласы бойынша
– А. Ысқақов шәкірттері қазақ тілінің даму заңдылықтарын айқындау жолында
қажырлы еңбек етуде.
Ағылшын тілі шығу тегі жағынан үнді-европа тілдер семьясына, оның
ішінде Батыс герман тілдер тобына жатады [1, 37]. Тілдердің морфологиялық
(типологиялық) топтастырылуына сәйкес ағылшын тілі флективті тілдер (лат.
flexio – иілу) тобына кіреді. Тілдердің флективті ерекшеліктеріне түбірдегі
өзгерістердің фонетикалық сәйкессіздігі, Септелу мен Жіктелудің фонетикалық
және семантикалық жағынан уәжденбеген типтерінің көптігі, сөз құрамындағы
Морфемалардың тығыз бірлігі тән. Квантитативті типология тұрғысынан
қарағанда, тілдің флективтік дәрежесі Флексиялар саны Мәтіннің белгілі бір
бөлігіндегі сөздің қолданыс жиілігіне қатынасымен айқындалады [1, 407-
408].
Ағылшын тілі негізінде материктен Британияға қоныс аударған көне герман
тайпаларының (англ, сакс, ют) тілдері жатыр. VII-XI ғғ. англосаксон тілінде
4 диалект болған: нортумбриялық, мерсиялық, уэссек және кент. IX-XI ғғ.
скандинавтар жасаған жорықтардың нәтежесінде Британияның солтүстік және
солтүстік-шығыс аймақтары әлсіреп, Уэссек корольдігінің экономикалық-саяси
ықпалы арта түседі. Осы кезеңде уэссек диалектісі әдеби тілдің негізі болып
алынды. VI ғасырдан бастап Англияға христиан дінімен бірге латын сөздері де
келеді. Британияны мекендеген жергілікті халықтың – кельттердің тілі, тек
географиялық атауларда ғана сақталып қалған. 1066 жылы Англия дат короліне
бағынышты болған, сондықтан Ағылшын тілі скандинав тілінің әсері бар, ал
1066 жылы норман тайпаларының жорығы Ағылшын тілі француз лексикасының
енуіне себеп болды. Қазіргі Ағылшын тілінде бірнеше диалекті бар:
Ұлыбританияда – шотланд, солтүстік, орталық, оңтүстік, оңтүсті-батыс
диалектілері. Әдеби Ағылшын тіл негізіне Лондон тілі алынған (орталық-шығыс
диалект). Әдеби Ағылшын тілінің варианттары бірінен-бірі лексикасымен және
айтылуымен ерекшелінеді. Ағылшын тілінің жазуы VII ғасырларынан белгілі. Ең
көне ескерткіш – руникалық жазу үлгісінде жазылған (VII).
Ағылшын тілі Ұлыбритания және Солтүстік Ирландия Құрама Корольдігі,
Америка Құрама Штаты, Канада, Австралия, Жаңа Зеландия және Индия
мемлекеттерінің Ресми тілі. АҚШ, Австралия, Жаңа Зеландия т.б. елдерде
ағылшын тілі көптеген Варианттары және Диалектілік ерекшеліктері бар.
Аналитикалық тілдер қатарына жатады. Грамматикалық мағыналар көбінесе
Аналитизм тәсілі арқылы, яғни Аналитикалық формалар, Көмекші сөздер,
Сөздердің орын тәртібі және Интонация (дауыс ырғағымен) арқылы жүзеге
асады. Жазуы латын графикасы негізінде жасалған [2, 99-102].
1.2 Қазақ және ағылшын тілдерінің бұйыру мәнінің зерттелуі
Тіл білімінің басқа салалары (фонетика, лексикология, морфология)
секілді синтаксис те көптен бері зерттеліп келеді. Бұл сала бойынша
жетістіктеріміз де аз емес. Мәселен, қазақ тіл білімінде синтаксистің
зерттелуіне және оның ғылым ретінде қалыптасуына үлес қосқан ғалымдар
ретінде А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Жиенбаев, Н. Сауранбаев,
С.Аманжолов, М. Балақаев, Т.Қордабаев, Ә. Хасенов, Р. Әмір, М. Серғалиев,
Ә. Аблақов, Т. Сайрамбаев т.б. атауға болады.
Қазақ тілі грамматикасы, оның ішінде синтаксис саласы Қазан
революциясынан бұрын да зерттелген болатын. Алайда бұл кездегі зерттеулер
ғылыми дәрежеге көтеріле алған жоқ. Нақты зерттеудің басталуы, яғни кешенді
зерттеу Қазан революциясынан кейінгі уақытта ғана қолға алынды.
Түркологиялық ілімнің дамуы және ұлттық кадрларымыздың шыға бастауы мұны
жеделдете түсті.
Демек, қазір қазақ тілінің синтаксистің әр түрлі мәселері біршама
зерттелді. Бірақ оның әлі де қарастырылмай немесе жан-жақты терең
зерттелмей жатқан мәселелері де жеткілікті.
Бұйрықты сөйлем туралы еңбектерді қарастыра келе байқағанымыз – қазақ
тіл білімінде бұл сөйлем жөніндегі зерттеулер жоқ екендігіне және әлі де
толық қарастырылмаған. Қазақ тіліндегі бұйрықты сөйлем жайындағы ең алғаш
мағлұматты А. Байтұрсыновтың [4, 198] еңбегінен кездестіреміз. Ол,
негізінен алғанда, бұл сөйлемге анықтама берумен шектелген. Одан кейінгі
басқа зерттеулерде оның жасалу жолдары мен интонациясы ғана сөз етіледі.
А. Байтұрсынов сөйлемдерді айтылу мақсатына қарай сұраулы, лепті, тілекті
жай сөйлемдер деп бөледі. Байтұрсынов бұйрықты сөйлемді тілекті сөйлемдер
деп қарастырған.
1961-66 жылғы “Қазіргі қазақ тілі синтаксистеріне” бұйрықты сөйлемді
профессор М. Балақаев [5, 45-46] енгізді. Бұрын сөйлемдер айтылу мақсатына
қарай хабарлы, сұраулы, лепті сөйлемдер болып үшке бөлініп, бұйрықты сөйлем
лепті сөйлемнің құрамында қарастырылып келді.
Бұйрықты сөйлем лепті сөйлем құрамында үш-ақ түрі қамтылып келді.
Мысалы, “Қазіргі қазақ тілінде” (1954) бұйыру, ұран, үндеу, өсиет, қорқыту
сияқты түрлері ғана берілген.
Ғ. Әбухановтың еңбегінде де бұйрықты сөйлемдерді жеке дара бөліп
қарастырмай, лепті сөйлемге енгізеді [5, 38-40].
Қазақ тілі мамандарының көпшілігі лепті сөйлемді мақсат мәнді бір
сөйлем типі ретінде таниды. Соның өзінде оны біраз авторлар (С. Аманжолов,
Ғ.Бегалиев, Н. Сауранбаев, А. Әбілқаев, И. Ұйықбаев, Ә. Хасенов) лепті
сөйлемнен ажыратпай қарастырады. Ал М. Балақаев, Т. Қордабаевтың “Қазіргі
қазақ тілінде” бұйрықты сөйлемнің: тілек, өтініш, сес көрсету, қорқыту,
талап, сыпайы бұйыру т.б. мағыналық түрлерін ажыратып, олардың жасалу
жолдарын айқындады.
Бұйрықты сөйлем ерік-талапты білдіреді. Оның өзі көп ретте айтушы
эмоциясына ұласып беріледі. Сонымен бірге, бұйрықты сөйлемнің де, кейбір
арнаулы лепті сөйлемдердің де негізгі қалыптасу тәсіл-тұлғасы бұйрық райлы
етістік болады. Бұдан бұйрықты сөйлем мен жалпы лепті сөйлем тепе-тең деген
түсінік тумауға тиіс. Өйткені бұйрықты сөйлем ерік-талапты білдіру үшін
айтылады. Ол мағынасы мен құрылымы жағынан да біркелкі емес, соған сәйкес,
әрқашан бір дәрежеде эмоциялы болып келе бермейді деп қарастырып келген Р.
Әміровтің “Жай сөйлем синтаксисі” деген кітабында да солай тұжырымдалған.
Бұйрықты сөйлемдер туралы қазіргі азды-көпті зерттеулерге қарасақ,
қызық жайды байқауға болады. Ол қызықты жай деп отырғанымыз бұл түрінің
табиғатының ашылып, даралықтарының айқындалуына байланысты пікірлерге
байланысты болып отыр.
Зерттеушілердің бірі бұйрықты сөйлемнің айтылу мақсатына қарай жеке
сөйлем түрі екенін және оның атының басталуын профессор М. Балақаевтың
есімімен байланыстырады; екінші бір зерттеуші әдістемеге қатысты кітабында
мектеп оқулықтарында бұйрықты сөйлемнің 70-жылдардан бері ғана орын алып
келе жатқандығын ескертеді. Екеуі де шындық. Демек, қазақ тіл білімінде
профессор М. Балақаевтың 1959 жылғы орыс тілінде жазылған кітабында қазіргі
ұрпақ өкілдеріне бұйрықты сөйлем деген терминді ұсынып, оның сұраулы,
хабарлы және лепті сөйлемдерден айырмашылығын ашып көрсетті. Содан кейін
мектеп шәкірттерінің де тиісті оқулықтары арқылы сөйлемнің бұл түрімен
таныса бастағаны да рас. Дәлірек айтқанда, 50-жылдардың соңына дейін
бұйрықты сөйлемге қатысты зерттеудің болмағаны да көзіміз анық жетеді. Ал,
әділдікке келетін болсақ, бұйрықты сөйлем мәселелерін 1925 жылы Қызылорда
жарық көрген “Тіл-құралында” қазақ тіл білімінің негізін салушы Ахмет
Байтұрсынов біршама түсіндірген болатын [4]. Рас, ғалым оны бүгінгі атап
жүргеніміздей, бұйрықты сөйлем демейді, тілекті сөйлем дейді. Мұндай
атаудың да, бір қарағанда, айта қаралықтай ерсілігі жоқ, өйткені орыс
тілінің мамандары да бірді побудительное предложение, енді бірде
повелительное предложение деп әртүрлі атап жүргенін жақсы білеміз. Ең басты
– Ахаң бұйрықты сөйлемнің анықтамасын береді де, мағыналық түрлерін жіктеп
қарастырады. “Нәрсенің болғанын, істің істелгенін көңіл тілеген орында
айтылатын сөйлем түрлері тілекті деп аталады”, - делінген [5]. Алғашында
лепті сөйлеммен алмастырып алатындай әсер болады, өйткені қимыл-әрекеттің
орындалуы туралы сөйлемнің айтушының көңілімен байланыстырады. Үңіле
қарағанда, лепті сөйлемге берген анықтамасынан ол күдік сейіле бастайды,
яғни бұйрықты сөйлемнің табиғаты мен өзіндік даралығы бірте-бірте ашыла
түседі.
Бұл қазақ тіліндегі бұйрықты сөйлемінің зерттелу тарихы болды, ал енді
ағылшын тіліндегі бұйрық мәнінің зерттелу тарихына тоқталсақ.
Бұйрықты сөйлем адамның сөйлеу әрекетінде негізгі рөлді атқарғанымен
және олардың көмегімен қоғамдағы өндірістік қызметті реттеп отырғанына
қарамай ұзақ уақыт бойы бұйрық категориясына зерттеу айтарлықтай назар
аударылмады. Бұл категорияға лингвисттердің қызығушылығының болмауы, ең
алдымен XX ғасырдың 70-80 жылдардағы тіл білімінде тіл – жүйе ретінде
қарастырылған теориялардың танымал болуынан болар. Ең алдымен
зерттеушілерді адамның тілді қолдану қиыншылықтары емес, тілдің формальды
құрылуы қызықтырды. Сондықтан да лингвистерді бұйрықты сөйлемнің қарапайым
құрылуы қызықтырмады. Алайда XX ғасырдың екінші жартысынан бастап маңызды
теориялық концепцияларға және нұсқауларға өзгеріс енгізіле бастады. Негізгі
назар сөйлеу қарым-қатынасында қатаң сақталу керек ережелерге аударыла
бастады. Осылайша қазіргі концепциялардың негізгі орталығы адам
қолданысындағы тіл болып отыр, яғни сөйлеу қызметі адамның өмір қызметінің
негізгі бөлігі болып табылады. Тілдің семантикалық жағының зерттелуі
эмпирикалық негізді кеңейтті және зерттеушілерді өзінің семантика-
прагматикалық қасиеттері коммуникативті жағдаймен тығыз байланысты бұйрықты
сөйлемді зерттеуге қызықтырды. Қазіргі таңда бұйрық категориясы тек тіл
білімінде ғана емес сонымен қатар логикада да қарқынды зерттелуде.
Бұйрық категориясы білдірілу тәсілдеріне өте бай болып келеді. Бұл
тілдің тәсілдеріне сыпайы және жұмсақ түрінен бастап, жалынышты, қаталына
дейінгі барлық эмоционалды-бұйрық мағынасындағы ерекшеліктерді
жатқызуымызға болады. Біздің ойымызша бұл көп түрлі білдіру тәсілдер тек
реттелуі және анализі арқылы ғана зерттеліне алады.
Қандай да бір іс-әрекетке бұйыру және олардың білдірілу тәсілдері
туралы көптеген лингвистерді бастапқыдан-ақ қызықтырды. Ағылшын тіліндегі
бұл жағдайды бірнеше себептертермен түсіндіруге болады:
Біріншіден, адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасында, іс-әрекеттерінде
бұйрық мәнінің рөліне баға беру өте қиын еді. А.В. Вельскийдің айтуынша
“адамдар бір-бірімен қарым-қатынасқа түскенде бұйыру фразаларын жиі
қолданады. Еңбек етудегі қарым-қатынаста іс-әрекетке бұйыру мәнінің
болмауы мүмкін емес. Көптеген қоғамдық мекемелер әрекетке бұйыру мән
жүйесінің дамуынсыз болуы мүмкін емес”. Екіншіден, бұйыру мәні адам іс-
әрекетінде маңызды рөл атқарғандықтан, негізгі білдірілу тәсілі – императив
болып табылады. Ол ежелгі тіл формасы және әлем тілдерінің барлығында
кездеседі [7, 45-67].
Сонымен қатар бұйыру мәні басқа білдіру түрлеріне қарағанда, онда
адресат факторы маңызды рөл атқарады. Олардан кейін міндетті түрде әрекет
реакциясы жүреді, сондықтан да біз оларды оңай таба аламыз және түсіндіріп
бере аламыз.
Қазіргі таңда бұйыру мәні жетерліктей зерттелген. Ол туралы көптеген
шетелдік еңбектерде қалай зерттелген болса, Ресей зерттеушілерінің де
еңбектерінде жан-жақты зерттелген. Бұл тақырып дәстүрлі грамматиктер мен
теориялық грамматиктер еңбектерінде ауқымды зерттелген: Т.А. Барабаш,
Л.С.Бархударов, Л.С. Бархударов, Д.А. Штеллинг, М.Я. Блох, Г.Н. Воронцова,
М.А. Ганшина, Н.М. Василевская, В.Н. Жигадло, И.П. Иванова, Л.Л. Иофик,
Н.Ф. Иртеньева, И.П. Иванова, В.В. Бурлакова, Г.Г. Почепцов, Е.А. Корнеева,
Н.А. Кобрина, К.А. Гузеева, М.И. Оссовская, Т.М. Новицкая, Н.Д. Кучин,
Е.Н.Grout, J.H. Jagger, W.H. Mittins, R. Quirk, S. Greenbaum, G. Leech, J.
Svartvik, A. Radford.
Іс-әрекетке бұйырудың қиындықтары мен нақты бір жағдайдың жетістігі
шетелдік лингвистер мен ресейлік лингвистермен көп зерттелінді: D.
Bolinger, A. Broadie, S. Ervinripp, Ch.L. Hamblin, J. Holmes, Ch. Morris,
J. Sadock. Ресейлік лингвистер бұйырудың тәсілдерін зерттесе, императивті
сөйлемдердің көп қозғалатын аспектілерін (олардың құрылымын, семантикасын,
қызметін) А.В.Дорошенко,O.K. Жарманкин, Н.А. Натанзон, Л.Л. Нелюбин,
В.Д.Максимов, Г.П. Молчанова, А.В. Чернова, И.А. Шевченко зерттеді. Бұйрық
формасындағы сөйлем етістігінің тура (императивтегі етістікті баяндауыш
және) және жанама (хабарлы және сұраулы сөйлемдер) түрлерін О.Л. Шевченко
зерттеген.
1.3 Сөйлем мақсатының модальділігі
Модальділік түрі сөйлем мақсатының ықпал ету күшін өзгертеді. Сөйлем
мазмұнының сөйлеуші арқылы шындыққа қатынасын модальділік деп атайды.
Модальділік сөйлемді ұйымдастырудағы қызметі, оның берілу жолдары мен
түрлері бойынша зерртеулерде ортақ пікір де, ұқсаспайтын пікірлер де бар.
Әдетте, бұл модальділіктің сөйлемнің негізгі белгісі предикативтілікті
қалыптастырудағы қызметімен байланысты. Модальділік ұғымы тіл білімінде әр
түрлі түсіндіріледі. Модальділік – cөйлемге тән белгі. Ол – сөйлемнің
қолданысы мен қарым-қатынасты жүзеге асыру қызметін қалыптастыратын белгі.
Модальділік сөйлемнің формальді құрылымы астектісімен байланыстырылады.
Сөйлем құрылымынан оның құралдары морфологиялық, синтаксистік деңгейде
анықталып, интонацияның орны түсіндіріледі. Модальділікті объективті және
субъективті түрлеріге бөлу бар. Пікірдің болмысқа қатынасын білдіретін
формалар объективті модальдік формалар деп аталады. Пікірге сөйлеушінің
қатынасын білдіретін формалар субъективтік модальдік формалар деп аталады
[10, 109].
Бірінші модальділік сөйлем мазмұнының реальді және ирреальдігімен (рай
түрлері) байланысты. Предикативтілік шақтық, жақтық, модальдік
категорияларының предикат бойында берілуі арқылы қалыптасады деген пікір
модальділіктің өзге де берілу жолдарын, сөйлеушінің айтылған ойға қатысты
жеткізуші тіл бірліктерінің қызметін көмескілейді. Өйткені жақтық, шақтық
категорияларының берілу жолдары шектеулі, оларды сөйлесім құрылысынан айқын
ажыратуға болады. Соның ішінде шақтық категория модальділік категориясына
тәуелділікте болады. Өйткені сөйлем мазмұнының шынайы не жалғандығы уақытқа
қатысты анықталады. Ал модальділіктің көрінуі кейде анық болса, кейде оны
ажырату, берілу, формасын анықтау қиындау түсіп жатады. Оның себебі –
сөйлеушінің эмоциональды қалпымен, таным дүниесімен байланысты мазмұнның
сөйлемдегі көрінісі. Сөйлеуші өз позициясын, бағытын сөйлеу актісінде
міндетті түрде білдіреді. Бұдан модальдік тілдік категория емес деген пікір
тумауы қажет. Модальдік – тілдегі субъективтіліктің көрінісі. Бірақ
“модальдік” жинақтаушы ұғым, ал оның түрлерін сөйлеушінің эмоциялық
дүниесі, қалыптасқан танымдық көзқарас тұрғысынан жүйелеп көрсету әдетте,
мынадай жіктеу түрімен аяқталады: сенімдік, сенімсіздік, болжау,
қажеттілік, қажетсіздік, қуаныш, реніш, өкініш. Ш. Балли модальділікті
сөйлеушінің айтылған хабарға қатынасын білдіреді деп оның үш түрін
көрсетеді: 1) айғақ туралы байымдау (ойланады, күдіктенеді); 2) айғақты
бағалау(ренжу, қуану); 3) бір әрекеттің орындалу – орындалмауын тілеу,
қажет ету.
В.В. Виноградов модальділік сөйлеушінің хабарға қарым-қатынасын көрсете
отырып, сөздің әрекет күшін арттырады деп есептейді. Ал модальділікті
арнайы зерттеген Н.Е. Петров модальділікті сөйлеумен, қарым-қатынас
жасаумен байланыстырып, предикативтікті тілдік деңгейде логика-
грамматикалық категория ретінде, ал модальділікті коммуникативті-
синтаксистік категория ретінде сөйлеу деңгейінде қарастыру деп есептейді.
Бұл пікірдің қайшылықты екенін ескере отырып, зерттеуші айырмашылыққа
“шартты” сипат береді. Біздің байқауымызша, Н.Е. Петров сөйлеу мақсаты мен
модальділікті теңестірген сияқты. Сөйлемге де, сөйлесімге де модальділік
тән. Тілдегі объективтік, субъективтік және адам факторының көрінуі, қарым-
қатынас үстіндегі арақатынастары, жалпылық пен жекеліктің ұштасуы – тіл
біліміндегі жалпы теориялық мәселе. Адам факторының айқын көрінетін тұсы –
модальділік. Шындықты нақтылай отырып, сөйлеуші өз тарапынан бағалайды.
Бағалау кез келген сөйлесімге тән. Субъективті модальдік оған қабаттасып
беріледі. Модальдік кең ұғым оған сөйлемдегі берілген ойдың сөйлеуші
тарапынан шынайы не жалғандығының бағалануы ғана емес, сөйлесім
мазмұнындағы сөйлеушінің тыңдаушыға, өзіне, сөйлеу жағдаятына қатысы енеді.
Сөйлеушінің бір мақсаты әр түрлі модальділікпен жеткізілуі мүмкін.
Модальділіктің түрі сөйлемнің комуникативті бағдарына қарай анықталады.
Мысалы, Ессіз басым, қызымызға ат қойған өкіл әкенің кім болғанын білмей
қалғанбыз ба? (С.Б.) – Қызымызға ат қойған өкіл әкені білмей қалдық
білмей қалыппыз. Мақсат – хабарлау. Хабарлаушының бірінші сөйлемде өкініші
анық байқалса, екінші сөйлемде хабарлау, ақталу, үшінші сөйлемде хабарлау,
кекету, төмендету модальдігі берілген. Модальділік түрлері сөйлемнің
баяндауыштық морфологиялық тұлғалануы мен сөйлемнің синтаксистік құрылымы
арқылы беріліп отыр.
Сөйлеушінің бір мақсаты әр түрлі модальділікпен жеткізілуі мүмкін.
Модальділік сөйлемнің коммуникативті мақсатын жүзеге асыруға ықпал етеді.
Модальділіктің сөйлеу мақсатына қарай түрлері:
1. Нақтылау сенімді–сенімсіздік модальдігі.
Мен бәрін де түсініп тұрмын – сенімді (А.Н)
Менің баруым мүмкін – сенімсіздік (Н.Ж)
2. Нақтылау – тыңдаушыны сендіру, бағалау модальдігі.
- Қалжың айтам, әзілің жарасса, атаңмен ойна деген емес пе, ойын сөз
ғой, кім де болса сенің жігіттігің мен өнеріңді сыйлайды (С.Б.)
3. нақтылау+ақталу модальдігі.
- Көңіліңізге ауыр салмаңыз, маған достық сөзбен, елдік ниеттен артық
ешнәрсе жоқ. (С.Д.)
4. нақтылау+өкініш білдіру модальдігі.
- Тай жетектеп жүретін жас кезден өтіп кеттім ғой. Амал не, шара
қайсы, қат-қабат пен қарбаласата өтіп жатқан көп күндердің ыстығы
да, суығы да бола жатар. Өттің-ау дүние-ай (С.Д.)
5. нақтылау+ренжу модальдігі.
- Ежектеп сен болмадың ғой, кім болушы еді, Беріштің бір бел баласы
(С.Д.) [16, 49-50].
Грамматикалық категориялардың формалар арқылы берілуінде негізгі
орталық пен өрістің кеңеюіне қарай шеткері орналасатын түрлері бар. Рай
түрлері – модальділікті жеткізушінегізгі тілдік бірлігі. Сөйлеуші мақсаты –
оның көзқарасын қайталайды. Айтылған хабардың тілек, бұйрық түрінде берілуі
мақсат пен көзқарастың сәйкестенуіне әкеледі. Мақсатты анықтауға сөйлеуші
субъектінің позициясы қатысатынын жоғарыда айттық. Мақсат көзқарастың
көрінуі болса, сөйлесім модальділігі мен мақсатының арақатынасы бірін-бірі
анықтаушы қатынаста болады. Модальділік сөйлесім мақсатының жүзеге асуына
тікелей әсер етеді. Сөйлеу жағдаяты, тыңдаушы, сөйлеушінің
прессуппозициялары мақсат пен модальдіктің сәйкестену-сәйкестенбеуін
анықтайды. Сөйлеушінің көзқарасы мен тыңдаушы қажеттілігі сәйкестенген
жағдайда сөйлеуші көзқарасы айқын мақсат түрінде көрінеді.
Модальділік пен ықпал ету күші – өзара байланысты нәрселер. Өйткені
ықпал ету күші мен модальділік сөйлеуші – субъектпен байланысты
қалыптасады. Ендігі мәселе – ықпал етуші күш немесе сөйлемнің ықпал ету
қызметінің көріну формалары. Осыған байланысты О.Г. Почепцов: “мақсаттың
көрсеткіштері сөйлесімнің ықпал ету күшінің түрін анықтайды”, - дейді.
Ондай көрсеткіштерге сөздердің орын тәртібі, екпін, интонация, перфомативті
етістіктер жатады. Бірақ нақты сөйлеу жағдаяттарында сөйлесімнің
иллокутивті қызметі контекст арқылы анықталады.
Сөйлемнің кейбір құрылымдық түрлері әр түрлі сөйлеу актісінде әр түрлі
мақсатты жеткізеді. Мәселен, Жаңбыр жауып тұр хабарлы сөйлемі сөйлем
жағдаятына қарай қарсылықты білдіруші, мақұлдаушы нақтылаушы сөйлесім болуы
мүмкін. Сөйлемнің кейбір құрылымдық түрлері алдын ала сөйлеу актісі –
сөйлесімнің түрін анықтап отырады. Оны Е.В. Падучева “ықпал ету қабілеті”
деп атайды. Бұл тұжырымдама сөйлемнің семантика-грамматикалық аспектісін
қарастыруда басшылыққа алынады.
Сөйлемдердің иллокутивті қабілеті шектеулі. Оның түрлері сөйлемнің
құрылымына, сөйлеу контекстіне тікелей байланысты болады. О.Г. Почепцов
сөйлемнің семантика-құрылымдық және прагматикалық мәні қызметі арасында
жүйелі байланыс бар деген болжамды ұсынады. Бұл Е.В. Падучеваның пікірімен
толық үндеседі. Егер бұндай байланыс болмаған кезде, адамдар арасында өзара
түсіністік те болмас еді деп дәлелдейді ғалымдар.
Прагматикада сөйлесім түрлері хабарлы, сұраулы, лепті сөйлемдер
енгізінде жіктелмейді. Олар сөйлеу актісінің айтылу мақсаты тұрғысынан,
әрекет тұрғысынан қаралады. Сондықтан әр түрлі сөйлеу актілері әр түрлі
сөйлем түрлері арқылы берілуі мүмкін.
Сөйлесімнің сөйлеу жағдайындағы құрылымы, мазмұны, ықпал ету күшінің
түрі – сөйлеушінің мақсатына тәуелді болады.
“Мотивация может настолько существенно влиять на формирование
содержания, что оно может приобретать характер обратного смысла,” – дейді
Т.В. Колшанский. оның себебін дәстүрлі грамматика түсіндіре алмас еді.
Бірақ прагматикалық мәнінің өзі синтаксис арқылы анықталатынын
Н.Д.Арутюнованың мына пікірінде де айтылады: “Прагматикалық мән контекске
тәуелді қалыптасатын болғандықтан, ол синтаксис арқылы анықталады”.
Сөйлем түрлерінің ықпал ету қабілетін анықтап шығу үшін белгілі бір
параметрлердің қатарын анықтау қажет. Бұл мәселені сөйлем түрлері
тұрғысынан ғана емес, ықпал ету күші – мақсат тұрғысынан да қарастыру
қажет. Бірдей мақсатты жүргізуде әр түрлі сөйлем түрлерінің қолданылуын не
анықтайды деген сауал біқатар зерттеулерде қойылады.
Бұл мәселені шешуде прагматикаға ғана емес, тіл құрылымын құрастырушы
бірліктер арасындағы жүйелі байланысқа арқа сүйеу керек.
Сөйлемнің ықпал ету қабілеті белгілі бір сөйлеу жағдаятының өзінде бар
белгілер арқылы ашылады. Бұл белгілер оның құрылымынан, мазмұнынан, оны
құрастырушы элементтерден көрінуі мүмкін. Осы белгілер сөйлеуші мақсатына
жақын келіп жатса, сөйлем жаңа ықпал ету күшін жеткізуші сөйлесім түрін
қалыптастырады. Сөйлесімдердің ішінде конвенциялық сипатқа ие болған
түрлері де бар. Мәселен, сұраулы сөйлемдердің кейбір түрлері негізгі
мақсатты сұрап білу, хабар алудан басқа өтініш, нақтылау мақсаттарын
жеткізе алады [15, 185-190].
Мақсатты жеткізуші сөйлемнің ықпал ету қабілетін негізгі және қосалқы
түрге бөлуге болады. Негізгі түрі инварианттық сипатқа ие. Ол сөйлемнің
барлық қолданылуында, коммуникативті қызметінде қандай да бір дәрежеде
көрінеді. Ал оның нақты сөйлеу жағдаятындағы көрінісін ажырататын, түсініп
қабылдайтын – тыңдаушы. Мәселен, “жарайды” мүшелендейтін сөйлеу тіліне тән
сөйлесім түрінің негізгі қолданысы мақұлдау мақсатын жеткізу болса, сөйлеу
жағдайының түріне қарай “уәде беру” мақсатын да жеткізуі мүмкін
(Бұлай істеуші болма! – Жарайды – уәде қосалқы мақсаты басымырақ).
Сөйлесімнің қабылдануы тыңдаушының тіл жүйесін, тілді білуімен байланысты.
Тіл жүйесін білу адресатқа тыңдау үстінде сөйлесім бірліктерін алдын ала
болжап отыруына итереді. Тыңдаушы сөйлесімді қабылдап түсінуде, ең бірінші,
оның негізінде жатқан грамматикалық құрылымының түрін ажыратады.
Сөйлесімдердің ішінде бір ғана ықпал ету күшіне ие түрлері де бар. Олар –
белгілі бір конвенциямен – дәстүр, ереже, салтпен байланысты қалыптасқан
сөйлесім түрлері. Олардың қолданылуы, ықпал ету күшін жеткізуші қабілеттері
шектеулі. Біз бұл жерде әбден бір тәртіпке еніп, жалпыға бірдей міндетке
айналған сөйлесім түрлерін айтып отырмыз. Ал конвенциялық сипат дұрыс
бағытта дамитын қарым-қатынасқа сөзсіз тән деуге болады. Өйткені сөйлеуші
өз мақсатына жетіп алу үшін қоғамда, адамдар арасында қалыптасқан
ережелерді ескере отырып, тыңдаушысына ықпал етеді. Бірақ бұл пікірді
сөйлеу актісінің барлық көрінісіне қатысты айтуға болмайды. Өйткені
күнделікті қарым-қатынаста конвенцияға бағынбайтын сөйлесім түрлері де
кездеседі.
Сөйлесімнің ықпал ету күші оның мазмұнында ашық түрде берілуі мүмкін.
Сөйлеу актілерінің бұндай түрлерін перфомативтер деп атайды. Мұндай
сөйлесімнің мақсаты перфоматив-етістіктер арқылы беріледі.
Сонымен сөйлесімнің ықпал ету күшінің түрі – мақсаты оның семантика-
құрылымдық сипаты, пресуппозиция, дискурс арқылы анықталады. Олардың әр
сөйлеу актісіндегі көрінісі, ықпалы ір түрлі деңгейде болуы мүмкін. Оны,
біздің ойымызша, сөйлеу актілерінің классификациялық түрлерін жеке-жеке ала
отырып, жоғарыда көрсетілген көрсеткіштер бойынша қарастыру негізінде
анықтауға болады.
Лингвистикалық праматика тілдің коммуникативті қызметін мақсатты
әрекеттердің бір түріне жатқызып, сөйлеу актісінің сәтті жүзеге асу
механизмін зерттейді. Бұл механизнің сәттілігі сөйлеу актісінің көріну
түрі – сөйлесімнің прагматикалық, семантика-құрылымдық акпектілерінің өзара
үйлесімде қолданылуында жатыр.
Сөйлесімнің жұмсалу мақсаты мен модальдігі бір нәрсе емес. Сөйлемнің
жұмсалу мақсаты тілдік және тілдік емес деңгейде ашық не жасырын түрде
дискурс ыңғайында анықталса, сөйлем модальдігі құрылымы мен мазмұнында
тілдік деңгейде көрінеді. Сөйлесім құрылымы мен мазмұнын өзгертпестен, әр
түрлі сөйлеу мақсатын жеткізуі мүмкін. Сөйлем модальдігі мен сөйлеу
мақсатының толық бір-бірімен сәйкес келетін тұстары да бар. Бұндай
сөйлемдердің модальдік көрсеткіші арқылы сөйлесімнің иллокутивті күші
беріледі [8, 90-95].
1.4 Бұйрық модальділігінің грамматикалық формалары
Синтаксис – (грекше syntaxis) – грамматиканың өзекті саласы. Синтаксис
сөз тіркесінің және сөйлемнің грамматикалық жүйесін, құрылысын зерттейді.
Синтаксис грамматикалық ілім ретінде мынадай негізгі екі салаға бөлінеді:
сөз тіркесі және сөйлем синтаксисі.
Сөйлем синтаксисіне тоқталар болсақ, онда сөйлемнің құрылу принциптері,
сөйлемнің құрамы, олардың түр-түрі қарастырылады.
Сөйлем дегеніміз – кісінің ойын айтудың негізгі формасы [6, 5-6].
Сөйлемдер айтылу мақсатына қарай хабарлы, сұраулы, бұйрықты және лепті
болып бөлінеді.
Бұйрықты сөйлемдер сөйлеушінің біреуді іске қосу, жұмсау үшін айтқан
пікірін білдіру үшін жұмсалады. Ондай мақсатпен айтылған сөйлемдер жалаң
бұйрық ретінде ғана айтылмайды, сонымен қатар кісінің еркін, талабын,
кеңесін, тілегін, жалынышын т.б. білдіреді.
Бұйрықты сөйлем негізінен ауызекі тілге тән. Көркем әдебиетте ондай
сөйлем диалогта жиі ұшырайды.
1.4.1 Қазақ тіліндегі бұйрық мәнінің білдірілуі
Бұйрықты сөйлемдер етістіктің бұйрық және қалау райы арқылы жасалады.
Олар сөйлемнің баяндауышы болып жұмсалады да, сөйлем түгелімен асқақ
әуенмен айтылады. Бұйрықты сөйлемдердің айтылу әуені олардың қандай
мазмұнда жұмсалуына қарай түрліше болады. Егер бұйрықты сөйлем бұйыру,
қатал талап мағынасында жұмсалса, ол көтеріңкі екпінмен айтылады; егер
кеңес, жалыныш, тілек мағыналарында жұмсалса, олар бәсең дауыспен айтылады.
Алдыңғы жағдайда баяндауыштар көбінесе сөйлемнің басына қойылады, мысалы:
- Шеген! Тоқта! Қайрыла кет! (Ғ. Мүсірепов.) Еріңдер соңыма!
(Ғ.Мүсірепов.) Тарт қолыңды! (М. Әуезов.) – Тоқташы, балам! – деді Шығанақ
өтіп бара жатып. – Тарыңнан титтей берші. (Ғ. Мұстафин.)
Бұйрықты сөйлем көбінесе толымсыз (бастауышсыз) болады да, оның орнына
қаратпа сөз қолданылады. Қаратпа сөздер істі істеуге тиісті кісіні,
бұйрықтың кімге, неге арналғанын білдіреді.
Бұйрықты сөйлемдердің тағы бір ерекшелігі мынау: олар көбінесе аз
сөзден құралған ықшамды болады да, екпінді әуенмен тақ-тұқ айтылады.
- Қорқытпа! Тоқта, бала, тоқта! (Ғ. Мұстафин.) Тыңда, дала, Жамбылды!
(Жамбыл.)
Мақтан қума, керек қу!
Ойсыздарға қосылма! (Абай.)
- Қане, жігіттер, аттарыңды қамдаңдар! – Әй, бері кел, Амантай! Бері
келіп кет деймін! (С. Мұқанов.)
Мұндай сөйлемдерде қаратпа сөздің болуы, сөйлемдердің ықшамдалып
айтылуы – олардың бұйрықты мәнінің өткір, әсерлі болуымен байланысты.
Сондықтан бұйрық, талап, үндеу мәнді сөйлемдерді салмақты етіп айту үшін ол
белгілі біреуге арналады да, сол біреу қаратпа сөз қызметінде жұмсалады.
Қаратпа сөзі болмаса, сөйлемнің бұйрықтылық күші солғын болады да, бұйрық,
талап, тілек көпке арналады. Соңғы жай мақал-мәтелдердің стиліне тән,
мысалы: Темірді қызған кезде соқ! Жалғаймын деп үзіп алма, түзеймін деп
бұзып алма!
Бұйрықты сөйлемдердің баяндауыштары қандай сөз болғанына қарай және
сөйлемнің құрамы қандай болуына қарай, олардың мазмұны әр түрлі болады:
1. Баяндауыштары етістіктің бұйрық райының екінші жағында айтылған
сөйлемдер көбінесе бұйрық, талап кейде үндеу мәнді болады:
- Тарт тіліңді! Жоғал көзіме көрінбей! – деп Ысқақ кимелеп кетті.
(С.Ерубаев.) Өшір үніңді, оңбағанның баласы! (Ә. Сәрсенбаев.)
Төл өсір, малыңды бақ, күтіп бапта!
Ел сенген, Отан сенген сенімді ақта!
(А. Тоқмағанбетов.)
- Жоспарды басқарма бекіткен күйде қабылдайтының, қол көтер!
(Ғ.Мүсірепов.) – Бағар көбейсін, шалым! (Ғ. Мұстафин.)
2. Баяндауыштары бұйрық райының үшінші жағында айтылған сөйлемдер
көбіне талап, тілек мәнді болады.
Керімбек малды тез жайлауға айдасын Бағар көбейсін, шалым!
(Ғ.Мұстафин.)
Көгерсін, қалқам, көсегең!
Мақсатыңа жет көксеген!..
Көңілдерің жай болсын
Бақ кетпесін басыңнан! (К.
Әзірбаев.)
3. Баяндауыштары етістіктің бұйрық райында айтылып, оған -шы-ші
қосымшасы жалғанып, тілек, жалыныш не сыпайы түрде бұйыруды білдіретін
сөйлемдер жасалады. Ондай сөйлемдер I жақта қалау мағынасында да айтылады:
- Келші, қалқам, менің қасыма отыршы! Қарағым, мына баланы риза қылшы!
Мына жұмысты тезірек бітірші! Сабыр ертең біздің үйге келсінші! Бір ауыз
сөз ғана айтайын, қатар тұрып тыңдаңыздаршы! (Ә. Әбішев.) – Ататай, түсі
жақсыдан түңілме деген еді, түсіңіз жылы екен, түсіндіре кетіңізші! (Ә.
Әбішев.) – Балам, жөніңді айтшы! (М. Әуезов.)
-шы-ші қосымшасы жалғанған бұйрық рай тұлғалы баяндауыштары бар
сөйлемдер кейде біреуге сес көрсетіп, қорқыта сөйлегенді білдіреді:
Қане ,осы баланың бәйгесін бермей көрші! (Ғ. Сыланов.) Көмірсіз тырп
етіп көрші! (Ғ. Мұстафин.) Тапсырманы орындамай көрші!
4. Етістіктің қалау, бұйрық рай тұлғасынан жасалған баяндауыштары бар
сөйлемдер ұран, үндеу мағынасында да жұмсалады:
Колхозшылар мен совхоз қызметкерлері, ауыл шаруашылық, мамандары! Егіс
көлемін ұлғайтыңдар, егіншіліктің мәдениетін арттырыңдар, егіннен көп өнім
алатын болыңдар! Тың және тыңайған жерлерді онан әрі игеру үшін күресіңдер!
Коммунистер, астық үшін күресшілердің алдыңғы қатарында болыңдар!
(Газеттен) [7, 12-14].
Кесте 1 – Бұйрық рай. Жекеше түрі
Жекеше
Соңғы дыбыс Дауыссыз Дауысты Жіктік Буын
жалғауы
Жақ
I Мен -айын -йын бар-айын жуан
қара-йын
-ейін -йін келе-йін жіңішке
сөйле-йін
II Сен - -бар,қара жуан
кел,сөйле жіңішке
II Сіз -ыңыз -ңыз бар-ыңыз жуан
қараңыз
-іңіз -ңіз кел-іңіз жіңішке
сөйле-ңіз
III Ол -сын бар-сын жуан
қара-сын
-сін кел-сін жіңішке
сөйле-сін
Кесте 2 – Бұйрық рай. Көпше түрі
Көпше
Соңғы дыбыс Дауыссыз Дауысты Жіктік жалғауыБуын
Жақ
I Біз -айық -йық бар-айық жуан
қара-йық
-ейік -йік кел-ейік жіңішке
сөйле-йік
II Сендер -ыңдар -ңдар бар-ыңдар жуан
қара-ңдар
-іңдер -ңдер кел-іңдер жіңішке
сөйле-ңдер
II Сіздер бар-ыңыздар жуан
-ыңыздар -ңыздар қара-ңыздар
-ңіздер кел-іңіздер жіңішке
-іңіздер сөйле-ңіздер
III Олар -сын - бар-сын жуан
қара-сын
-сін - кел-сін жіңішке
сөйле-сін
Бұйрық мағына сөйлеу үстінде түрліше реңде білдіріледі.
Осынысына орай бұл сөйлем тек бұйрық рай етістік формасын ғана емес,
басқа формаларды да қатыстырып жасалады.
1. Бұйрық мағыналы баяндауыштардың ішіндегі негізгі тірек форма –
етістіктің жалаң I жақ бұйрық рай тұлғасы арқылы жасалады. Бұл баяндауышты
тірек форма деуіміз – ол бұйрық мағынаны ешбір қоспасыз жалаң түрде
білдіреді. Көп сөзді қайтесің? Одан да тауығыңа ие бол, - деп күзетті.
Құрманға тапсырды да, Мақпал үйіне қайтты (Қ.Ж.)
2. I жақ қатысты бұйрықты, іс-әрекетке жұмсауды –айын,-ейін, -айық,
-ейік формалы етістіктерден жасалған баяндауыштар білдіреді. Етістік
тудыратын бұл жұрнақтардың тарихи жолын қуғанда былай саралауға болады:
-айын -ай, -ын; -ейін -ей, -ін; -ай, -ей бұйрық мағына беретін жұрнақ ,
-ын, -ін, -ық, -ік – жақтық көрсеткіштер. –ын, -ін жақтық көрсеткіш ретінде
бұрын жиі жұмсалған. “Шайбанинамада” алғанын тәрізді I жақтық форма жиі
ұшырайды.
3. III жаққа қатысты бұйрықты білдіру үшін келсін, айтсын тұлғалы
бұйрық рай етістіктер баяндауыш ретінде жұмсалады.
4. Ауызекі тілде бұйрық мағыналы сөйлем алғын, келгін формалы
баяндауыштардың қатысуымен де құралады: Сен ертең келгін. Бұл баяндауыш тек
анайы тұлғада келеді, сыпайы тұлғасы жоқ. Сөйлеуде де сирек жұмсалатын бұл
форма өте көнеден келеді, әрі ол осы күнгі бірқатар өзге формаларға негіз
болады.
5. Бұйрықты тұжырымдылау етіп білдіру үшін алсаңшы, алсаңызшы түрінде
құралған етістіктер баяндауыш болып жұмсалады.
Егіннің болары болды ғой, онан да шөпті айтсаңызшы! (Қ.Ж.) Тұрсаңшы,
ауырып жатырсың ба! (Д.Д.)
Алсаңшы, алсаңызшы формалы баяндауыштарды ал, алшы тұлғалы
баяндауыштармен салыстырғанда ілгеріде біз атаған қызмет ерекшеліктері анық
көрінеді. Баяндауыш шартты рай тұлғасын қатыстыру арқылы жасалған: ал-са-ң-
шы, ал-са-ң-ыз-шы. Қарапайым сөзде бұл баяндауыш -шы, -ші жұрнағын қоспай
да айтылатыны болады: Сен ертерек келсең! Барсаң, күткізіп қоймай! [8, 390-
393]
Барсаң, келсең тәрізді бұйрық мағыналы баяндауыштар әдеби норма
шеңберінен тыс, тек қарапайым тілде жұмсалғанмен, ол сөз бастапқы бір
формасын бұзудың, қысқартудың нәтежесінде пайда болған форма емес. Бұлар –
тіліміздің ерте кездегі қалпының ізі. Орхон жазуларында бұйрық рай етістік
–ың, -ң жұрнақтары арқылы жасалған. Олурың тіjін тіміс – Отыр ... деді. Осы
күнде де өзбек тілінде бұйрық райдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz