Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылық шарттық қатынастарды құқықтық реттеу мәселелері
КІРІСПЕ
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ САЛАСЫНДАҒЫ ШАРТТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Ауыл шаруашылығындағы шарттардың түсінігі және ерекшеліктері
1.2 Ауыл шаруашылығындағы шарттық қатынастардың субьектілері мен обьектілері
1.3 Ауыл шаруашылық шарттарды жасау тәртібі.
көзделеді.Өтелген астық қолхаттары айналымнан алынып тасталынады және
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ШАРТТАРДЫҢ ЖЕКЕЛЕГЕН ТҮРЛЕРІ
2.1 Жер қатынастары саласындағы шарттар.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ САЛАСЫНДАҒЫ ШАРТТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Ауыл шаруашылығындағы шарттардың түсінігі және ерекшеліктері
1.2 Ауыл шаруашылығындағы шарттық қатынастардың субьектілері мен обьектілері
1.3 Ауыл шаруашылық шарттарды жасау тәртібі.
көзделеді.Өтелген астық қолхаттары айналымнан алынып тасталынады және
2 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ШАРТТАРДЫҢ ЖЕКЕЛЕГЕН ТҮРЛЕРІ
2.1 Жер қатынастары саласындағы шарттар.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Ұсынылып отырған жұмыс Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылық шарттық қатынастарды құқықтық реттеу мәселелеріне арналған. Жұмыста ауыл шаруашылығындағы шарттық қатынастардың ерекшеліктері зерттелген.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Ауыл шаруашылық шарттық қатынастардың ерекшеліктері құқықтық реттеу саласындағы өзекті мәселелердің қатарына кіреді. Ауыл шаруашылығындағыда тауар өндіру қызметі шарт жасау арқылы жүзеге асады. Ауыл шаруашылығында шарттық қатынастар маңызды орын алады. Нарықтық қатынастар жағдайына сай агроөндірістік кешеннің дамуы ауылшаруашылық өндірісінің деңгейінің жоғарылауы және ауылшаруашылық тауар өндірушілердің қатынастардың дамуына тікелей әсер етеді. Елбасы өзінің биылғы Жолдауында да аталған саланы дамыту ісіне барынша мән беріп. «Агроөнеркәсіптік кешен туралы айрықша айтқым келеді, оның дамуы арқасында бізбір мезгілде еліміз оның арқасыда біз бір мезгілде еліміз үшін аса маңызды екі міндетті азық-түлік қауіпсіздігін қамтамассыз етуді және экспортты әртараптандыруды шешеміз», деп атап көрсетті. Үкіметке тауарлы сүт фирмасын, құс фабрикасын, құс фабрикаларын, мал бордақылау алаңдарын ұйымдастырумен дамыту, тамшылатып суаруды қолдануарқылы жеміс-көгеніс дақылдары өндірісін ұйымдастыру, ауылшаруашылық техникаларын жинау жөніндегі өндірістерді құру, ет өндіру өндірісін дамыту, биязы жүнді қайта өңдеу, астық экспортының инфроқұрылымдары мен оны тереңдетіп өңдеу ісін жетілдіру бағытында тапсырмалар берілді және мұнддай жобаларды қаржыландыру ісі жалғаса беретінін айтылды. Жалпы еліміздің агроөнеркәсіптік кешенді дамыту мәселелерін Үкімет соңғы бір, екі жылдық ішінде айрықша щұғылдануда. Ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеу ісіне ерекше мән берілуде. Бұл ретте кәсіпорындарға берілетін банкттердің несиелерін сыйақы ставкаларын төмендетуге, лизинг бойынша жаңа техналогиялық құрал жабдықтар сатып алып беруге ерекше мән берілуде.мұның сыртында мемлекет тарапынан бірінші кезекте қажет болатын азық-түлік түрлерінің тұрақтандыру қорлары құрылып, ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінен осы қорларға бидай, күріш, өсімдік байы, құрғақ сүт, ет, мал майы секілді өнімдер сатып алынды. Ел үшін ауыл шаруашылық өнімдерін экспортын әртараптандыру ісі ерекше маңызды болып отыр [1].
Қазіргі күнде әлем елдері ауыл шаруашылығындағы саласын дамытуға ерекше назар аударуда, жер бетінде өмір сүріп жатқан халық санының өсуі, қалалардың, өнеркәсіптік орындардың өсіп, мал мен егін өсіретін алқаптар көлемінің тарылуы, экологиялық жағдайлардың бұзылуы, әлем бойынша жылыну деңгейінің жоғарылап, осының салдарынан кейдір өңірлерде құрғақшылық орнығуы, су көздерінің азайуы секілді көптеген факторлар қосыла келіп, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамассыз ету ісіне төтенше сипат беруде. Сондықтан, мамандар бұл мәселені жаһадық деңгейде аса үлкен проблема ретінде жарияланып отыр.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Ауыл шаруашылық шарттық қатынастардың ерекшеліктері құқықтық реттеу саласындағы өзекті мәселелердің қатарына кіреді. Ауыл шаруашылығындағыда тауар өндіру қызметі шарт жасау арқылы жүзеге асады. Ауыл шаруашылығында шарттық қатынастар маңызды орын алады. Нарықтық қатынастар жағдайына сай агроөндірістік кешеннің дамуы ауылшаруашылық өндірісінің деңгейінің жоғарылауы және ауылшаруашылық тауар өндірушілердің қатынастардың дамуына тікелей әсер етеді. Елбасы өзінің биылғы Жолдауында да аталған саланы дамыту ісіне барынша мән беріп. «Агроөнеркәсіптік кешен туралы айрықша айтқым келеді, оның дамуы арқасында бізбір мезгілде еліміз оның арқасыда біз бір мезгілде еліміз үшін аса маңызды екі міндетті азық-түлік қауіпсіздігін қамтамассыз етуді және экспортты әртараптандыруды шешеміз», деп атап көрсетті. Үкіметке тауарлы сүт фирмасын, құс фабрикасын, құс фабрикаларын, мал бордақылау алаңдарын ұйымдастырумен дамыту, тамшылатып суаруды қолдануарқылы жеміс-көгеніс дақылдары өндірісін ұйымдастыру, ауылшаруашылық техникаларын жинау жөніндегі өндірістерді құру, ет өндіру өндірісін дамыту, биязы жүнді қайта өңдеу, астық экспортының инфроқұрылымдары мен оны тереңдетіп өңдеу ісін жетілдіру бағытында тапсырмалар берілді және мұнддай жобаларды қаржыландыру ісі жалғаса беретінін айтылды. Жалпы еліміздің агроөнеркәсіптік кешенді дамыту мәселелерін Үкімет соңғы бір, екі жылдық ішінде айрықша щұғылдануда. Ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеу ісіне ерекше мән берілуде. Бұл ретте кәсіпорындарға берілетін банкттердің несиелерін сыйақы ставкаларын төмендетуге, лизинг бойынша жаңа техналогиялық құрал жабдықтар сатып алып беруге ерекше мән берілуде.мұның сыртында мемлекет тарапынан бірінші кезекте қажет болатын азық-түлік түрлерінің тұрақтандыру қорлары құрылып, ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінен осы қорларға бидай, күріш, өсімдік байы, құрғақ сүт, ет, мал майы секілді өнімдер сатып алынды. Ел үшін ауыл шаруашылық өнімдерін экспортын әртараптандыру ісі ерекше маңызды болып отыр [1].
Қазіргі күнде әлем елдері ауыл шаруашылығындағы саласын дамытуға ерекше назар аударуда, жер бетінде өмір сүріп жатқан халық санының өсуі, қалалардың, өнеркәсіптік орындардың өсіп, мал мен егін өсіретін алқаптар көлемінің тарылуы, экологиялық жағдайлардың бұзылуы, әлем бойынша жылыну деңгейінің жоғарылап, осының салдарынан кейдір өңірлерде құрғақшылық орнығуы, су көздерінің азайуы секілді көптеген факторлар қосыла келіп, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамассыз ету ісіне төтенше сипат беруде. Сондықтан, мамандар бұл мәселені жаһадық деңгейде аса үлкен проблема ретінде жарияланып отыр.
1. Назарбаев Н.Ә. Дағдарыстан жаңару мен дамуға атты 2009 жылғы 6 наурыздағы Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа Жолдауы // Егемен Қазақстан. 2009 ж, 6 наурыз. - № 17.
2. Сұңғат Ә.Қ. Ауыл шаруашылығы айрықша назарда // Егемен Қазақстан 2009 жылғы 15 наурыз. - N 59.
3. Сулейменов М.К. Басин Ю.Г. Азаматтық құқық I том. - Алматы, 2003.,- 735 б.
4. Хвастов С.К. Гражданское и торговое право кап. государств. - М.: Международные отношения, 1993.- 350 б.
5. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 1 шілдеде Азаматтық кодексі (енгізілген өзгерістерімен). – Алматы, 2000.
6. Мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру ережесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 27 желтоқсандағы Қаулысы. - N 1301
7. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Қазақстан Республикасының парламент Үйі. - 1994., 27 желтоқсан - N 269-XIII (енгізілген өзгерістерімен).
8. Тасболатов А.А. Ауыл шаруашылығының дамуы // Қала мен дала -2009ж., 6 сәуір - N 47. – 14-19 бб.
9. Назарбаев Н.Ә. Дағдарыстан жаңару мен дамуға: 2009 жылғы 6 наурыздағы Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа Жолдауы // Егемен Қазақстан. – 2009. - 6 наурыз.
10. Назарбаев Н.Ә. Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері: 2010 жылғы 30 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа Жолдауы // Егемен Қазақстан. – 2010. - 30 қаңтар.
11. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің 2010 – 2014 жылдарға арналған стратегиялық жоспары // Егемен Қазақстан. – 2010 ж., - 30 қаңтар.
12. Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілер турплы заңы 1998. - 24 -наурыз - N 213 1б.
13. Сапарғалиев Г.С.,Ибраева А.С Мемлекет және құқық теориясы Оқулық. – Алматы, 2006. – 182 б.
14. Ә.Е. Бектұрғанов Қазақстан Республикасындағы Жер құқық қатынастары. Оқуық - Алматы, Жеті жарғы. – 1997. – 239 б.
15. Дүсіпов Е.Ш. Қазақстан Республикасындағы Жерге жеке меншікті құқықығының негіздері: автореферат заң ғыл. докт. дис. - 12.00.06 - Алматы, 2001. – 23 б.
16. Интернет жүйесі // www.kazagro.kz
17. Адранов Қ.Т. Ауыл шаруашылық өнімдерінің қымбаттауы,сатылуы,ауыл шаруашылық жерін тиімді пайдалану // Заң газеті 2005. - 14 наурыз - N 19.
18. Қазақстан Республикасының 2001жылғы 19 қаңтардағы Астық туралы Заңы // N 143.
19. Астық қабылдау кәсiпорны мен астық иесi арасындағы астықты сақтаудың жария шартының үлгi нысаны.
20. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 24 қазандағы қаулысымен бекітілген. - N 1359.
21. Айгаринова Г.Т Қазақстан Республикасының жерді пайдалану мен қорғау үшін ақы төлеуді құқықтық реттеу мәселелері. – Алматы 2006. - 60 б.
22. Қазақстан Республикасы. Жер кодексі: 20 шілде 2003 жылғы Кодекс 107 б // Қазақстан Республикасының Парламентінің Жаршысы, 2003 ж., - № 13.
23. Стамқұлов Ә.С., Бектұрғанов Ә.Е. Жерге меншік құқығының кейбір мәселелері. Оқулық. - Алматы,1995. – 343 б.
24. Ардаев В. В Казахстане введена частная собственнось // Известия, 1996. - 4 январь.- 300 б.
25. Кемел М. Частная собственность на землю: мировой опыт, этапы реформы, преспективы. АльПари. – 2002. - №4-5. – б.
26. Абдраимов Б.Ж. земельное законодательство и судебная практика. Земельная практика Республики Казахстан: Сборник нормативно-правовых актов (с комментариями). // Сост.: Басалов С.Б., Самкулов А.С. и др. – Алматы: Жеті жарғы, 1998. - 177 б.
27. Хаджиев А.Х. Земельное право РК (общая часть). – Алматы: Данекер, 2001. – 372 б.
28. Сыроедов Н.А. Земля как обьект гражданского оборота. Государство и право. – 2003. - №8. – С.27-34.
29. Хаджиев А.Х. Земельное право РК (общая часть). – Алматы: Данекер, 2001. – 372 б.
30. Қазақстан Республикасы. Жер кодексі: 20 шілде 2003 жылғы Кодекс 17 б // Қазақстан Республикасының Парламентінің Жаршысы, 2003. - № 13.
31. Қазақстан Респбликасының Үкіметі. Бір әкімшілік ауданның аумағында шаруа өожалығын жүргізу үшін Қазақстан Респбликасы азаматарының жеке меншігінде болуы мүмкін, тауарлы ауылшаруашылық өндірісін жүргізу үшін мемлекеттік емес заңды тұлғаның және олармен тең құқылы тұлғалардың жеке меншігінде болуы мүмкін, сондай-ақ тауарлы ауылшаруашылығын жүргізу үшін шетел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалардың уақытша жер пайдалану құығында болуы мүмкін жер учаскелерінің шекті мөлшерін бекіту туралы 22 қазан 2003 жылғы қаулысы
32. Хаджиев А.Х Заключение на проект Земельного кодекса Республики Казахстан проект Земельного кодекса. Оценки и выводы. Материалы круглого стола - Алматы.Lem.2003. - 69-77 бб.
33. Қазақстан Респбликасының Үкіметінің Жер учаскелерін жеке меншікке берілетін немесе мем.жер пайдаланушылар жалға берген кезде олар үшін төлем ақының базалық ставкаларын белгілеу 2003 жылы 2 қыркүйектегі қаулысы.
34. Еркинбаева Л.К. Правовые проблемы государственного регулирования сельского хозяйства в условиях рыночных отношений // Вестник КазНУ. Серия юридическая. – 2001.-№2(19).- С. 81-85
35. Кондрашова А.Н рынок аренды нежилых помещений . Аренда М-2002. - 72 б.
36. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1993 жылғы 28 қаңтарда қабылданған Конституциясы // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң Жаршысы, 1993. - N 9-4.
37. Қазақ ССР-нiң 1990 жылғы 21 мамырдағы Шаруа қожалығы туралы Заңы // Жас Алаш. 1990 ж., – 22 мамыр.
38. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 21 шілдедегі Селолық тұтыну кооперациясы туралы Заңы // Қазақстан Республикасының Парламентінің Жаршысы, 1999 ж., - №21.
39. Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Ауылшаруашылық серіктестіктер және олардың ассоциациялары (одақтары) туралы Заңы // Егемен Қазақстан 2000 жылғы 1 қаңтар - N 23.
40. Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 3 шілдедегі «Өсімдікті қорғау туралы» Заңы // Егемен Қазақстан 2002 жылғы 8 шілде N 66-1.
41. Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 10 шілдедегі Ветеринария туралы Заңы // Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2002 ж., N 15, 148-құжат.
42. Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 8 шілдедегі Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтардың дамуын мемлекеттік реттеу туралы Заңы // Егемен Қазақстан 2005 жылғы 13 шілде N 28
43. Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы. 2003 жылғы 10 шілдедегі «Ауылдық аймақтарын дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы» // Үкімет бюллетені. - 2003 ж., - № 10.
44. Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы. 1997 жылғы 22 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылығын 2010 жылға дейінгі дамыту стратегиясы туралы және 2010 жылы ауыл шаруашылығы стратегиясын тарату бойынша шаралардың жоспары туралы» // Үкімет бюллетені. - 1997 ж., - № 17.
45. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 13 шілдедегі «Селекциялық жетістіктерді қорғау туралы» Заңы // Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 1999 ж., N 422.
46. Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 9 шiлдедегі «Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы» Заңы // Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 1998 ж., N 278-1.
47. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 11 ақпандағы «Өсімдік карантині туралы» Заңы// Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 1999 ж., N 22.
48. Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 3 шілдедегі «Өсімдікті қорғау туралы» Заңы // Егемен Қазақстан 2002 жылғы 8 шілде N 66-1.
49. Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 10 наурыздағы «Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру туралы» Заңы // Егемен Қазақстан 2004 жылғы 15 наурыз N 60-61.
50. Интернет жүйесі // www.kazagro.kz
51. Аксененок Г.А. Земельные правоотношения в СССР. -М., «Юриздат» 1958. - 348 б.
52. Руксол А.А. Советское земельное право. - М.,«Юриздат». – 1951. –22 б.
53. Павлов И.В. О научных основах кодификаций земельного законодательсва СССР. - М., 1955. - 9 б.
54. Горшенев В.М. Способы и организацонные формы правового регулирования в соцалистическом обществе. - М, Юридическая литература,1972. - 18 с.
55. Алексеев С.С. общая теория социалистического права. Вып.1. - Севердловск, 1963. - С. 42-43
56. Хозяйственное право. Учебник. - М., 1983. - 9-10 бб.
57. Лизингтiк негiзде ауыл шаруашылыєы техникасымен қамтамасыз етуге кредит беру ережесiн бекiту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 18 ақпандағы N 191 қаулысы.
2. Сұңғат Ә.Қ. Ауыл шаруашылығы айрықша назарда // Егемен Қазақстан 2009 жылғы 15 наурыз. - N 59.
3. Сулейменов М.К. Басин Ю.Г. Азаматтық құқық I том. - Алматы, 2003.,- 735 б.
4. Хвастов С.К. Гражданское и торговое право кап. государств. - М.: Международные отношения, 1993.- 350 б.
5. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 1 шілдеде Азаматтық кодексі (енгізілген өзгерістерімен). – Алматы, 2000.
6. Мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру ережесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 27 желтоқсандағы Қаулысы. - N 1301
7. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Қазақстан Республикасының парламент Үйі. - 1994., 27 желтоқсан - N 269-XIII (енгізілген өзгерістерімен).
8. Тасболатов А.А. Ауыл шаруашылығының дамуы // Қала мен дала -2009ж., 6 сәуір - N 47. – 14-19 бб.
9. Назарбаев Н.Ә. Дағдарыстан жаңару мен дамуға: 2009 жылғы 6 наурыздағы Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа Жолдауы // Егемен Қазақстан. – 2009. - 6 наурыз.
10. Назарбаев Н.Ә. Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері: 2010 жылғы 30 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа Жолдауы // Егемен Қазақстан. – 2010. - 30 қаңтар.
11. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің 2010 – 2014 жылдарға арналған стратегиялық жоспары // Егемен Қазақстан. – 2010 ж., - 30 қаңтар.
12. Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілер турплы заңы 1998. - 24 -наурыз - N 213 1б.
13. Сапарғалиев Г.С.,Ибраева А.С Мемлекет және құқық теориясы Оқулық. – Алматы, 2006. – 182 б.
14. Ә.Е. Бектұрғанов Қазақстан Республикасындағы Жер құқық қатынастары. Оқуық - Алматы, Жеті жарғы. – 1997. – 239 б.
15. Дүсіпов Е.Ш. Қазақстан Республикасындағы Жерге жеке меншікті құқықығының негіздері: автореферат заң ғыл. докт. дис. - 12.00.06 - Алматы, 2001. – 23 б.
16. Интернет жүйесі // www.kazagro.kz
17. Адранов Қ.Т. Ауыл шаруашылық өнімдерінің қымбаттауы,сатылуы,ауыл шаруашылық жерін тиімді пайдалану // Заң газеті 2005. - 14 наурыз - N 19.
18. Қазақстан Республикасының 2001жылғы 19 қаңтардағы Астық туралы Заңы // N 143.
19. Астық қабылдау кәсiпорны мен астық иесi арасындағы астықты сақтаудың жария шартының үлгi нысаны.
20. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 24 қазандағы қаулысымен бекітілген. - N 1359.
21. Айгаринова Г.Т Қазақстан Республикасының жерді пайдалану мен қорғау үшін ақы төлеуді құқықтық реттеу мәселелері. – Алматы 2006. - 60 б.
22. Қазақстан Республикасы. Жер кодексі: 20 шілде 2003 жылғы Кодекс 107 б // Қазақстан Республикасының Парламентінің Жаршысы, 2003 ж., - № 13.
23. Стамқұлов Ә.С., Бектұрғанов Ә.Е. Жерге меншік құқығының кейбір мәселелері. Оқулық. - Алматы,1995. – 343 б.
24. Ардаев В. В Казахстане введена частная собственнось // Известия, 1996. - 4 январь.- 300 б.
25. Кемел М. Частная собственность на землю: мировой опыт, этапы реформы, преспективы. АльПари. – 2002. - №4-5. – б.
26. Абдраимов Б.Ж. земельное законодательство и судебная практика. Земельная практика Республики Казахстан: Сборник нормативно-правовых актов (с комментариями). // Сост.: Басалов С.Б., Самкулов А.С. и др. – Алматы: Жеті жарғы, 1998. - 177 б.
27. Хаджиев А.Х. Земельное право РК (общая часть). – Алматы: Данекер, 2001. – 372 б.
28. Сыроедов Н.А. Земля как обьект гражданского оборота. Государство и право. – 2003. - №8. – С.27-34.
29. Хаджиев А.Х. Земельное право РК (общая часть). – Алматы: Данекер, 2001. – 372 б.
30. Қазақстан Республикасы. Жер кодексі: 20 шілде 2003 жылғы Кодекс 17 б // Қазақстан Республикасының Парламентінің Жаршысы, 2003. - № 13.
31. Қазақстан Респбликасының Үкіметі. Бір әкімшілік ауданның аумағында шаруа өожалығын жүргізу үшін Қазақстан Респбликасы азаматарының жеке меншігінде болуы мүмкін, тауарлы ауылшаруашылық өндірісін жүргізу үшін мемлекеттік емес заңды тұлғаның және олармен тең құқылы тұлғалардың жеке меншігінде болуы мүмкін, сондай-ақ тауарлы ауылшаруашылығын жүргізу үшін шетел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалардың уақытша жер пайдалану құығында болуы мүмкін жер учаскелерінің шекті мөлшерін бекіту туралы 22 қазан 2003 жылғы қаулысы
32. Хаджиев А.Х Заключение на проект Земельного кодекса Республики Казахстан проект Земельного кодекса. Оценки и выводы. Материалы круглого стола - Алматы.Lem.2003. - 69-77 бб.
33. Қазақстан Респбликасының Үкіметінің Жер учаскелерін жеке меншікке берілетін немесе мем.жер пайдаланушылар жалға берген кезде олар үшін төлем ақының базалық ставкаларын белгілеу 2003 жылы 2 қыркүйектегі қаулысы.
34. Еркинбаева Л.К. Правовые проблемы государственного регулирования сельского хозяйства в условиях рыночных отношений // Вестник КазНУ. Серия юридическая. – 2001.-№2(19).- С. 81-85
35. Кондрашова А.Н рынок аренды нежилых помещений . Аренда М-2002. - 72 б.
36. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1993 жылғы 28 қаңтарда қабылданған Конституциясы // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң Жаршысы, 1993. - N 9-4.
37. Қазақ ССР-нiң 1990 жылғы 21 мамырдағы Шаруа қожалығы туралы Заңы // Жас Алаш. 1990 ж., – 22 мамыр.
38. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 21 шілдедегі Селолық тұтыну кооперациясы туралы Заңы // Қазақстан Республикасының Парламентінің Жаршысы, 1999 ж., - №21.
39. Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Ауылшаруашылық серіктестіктер және олардың ассоциациялары (одақтары) туралы Заңы // Егемен Қазақстан 2000 жылғы 1 қаңтар - N 23.
40. Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 3 шілдедегі «Өсімдікті қорғау туралы» Заңы // Егемен Қазақстан 2002 жылғы 8 шілде N 66-1.
41. Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 10 шілдедегі Ветеринария туралы Заңы // Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2002 ж., N 15, 148-құжат.
42. Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 8 шілдедегі Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтардың дамуын мемлекеттік реттеу туралы Заңы // Егемен Қазақстан 2005 жылғы 13 шілде N 28
43. Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы. 2003 жылғы 10 шілдедегі «Ауылдық аймақтарын дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы» // Үкімет бюллетені. - 2003 ж., - № 10.
44. Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы. 1997 жылғы 22 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылығын 2010 жылға дейінгі дамыту стратегиясы туралы және 2010 жылы ауыл шаруашылығы стратегиясын тарату бойынша шаралардың жоспары туралы» // Үкімет бюллетені. - 1997 ж., - № 17.
45. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 13 шілдедегі «Селекциялық жетістіктерді қорғау туралы» Заңы // Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 1999 ж., N 422.
46. Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 9 шiлдедегі «Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы» Заңы // Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 1998 ж., N 278-1.
47. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 11 ақпандағы «Өсімдік карантині туралы» Заңы// Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 1999 ж., N 22.
48. Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 3 шілдедегі «Өсімдікті қорғау туралы» Заңы // Егемен Қазақстан 2002 жылғы 8 шілде N 66-1.
49. Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 10 наурыздағы «Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру туралы» Заңы // Егемен Қазақстан 2004 жылғы 15 наурыз N 60-61.
50. Интернет жүйесі // www.kazagro.kz
51. Аксененок Г.А. Земельные правоотношения в СССР. -М., «Юриздат» 1958. - 348 б.
52. Руксол А.А. Советское земельное право. - М.,«Юриздат». – 1951. –22 б.
53. Павлов И.В. О научных основах кодификаций земельного законодательсва СССР. - М., 1955. - 9 б.
54. Горшенев В.М. Способы и организацонные формы правового регулирования в соцалистическом обществе. - М, Юридическая литература,1972. - 18 с.
55. Алексеев С.С. общая теория социалистического права. Вып.1. - Севердловск, 1963. - С. 42-43
56. Хозяйственное право. Учебник. - М., 1983. - 9-10 бб.
57. Лизингтiк негiзде ауыл шаруашылыєы техникасымен қамтамасыз етуге кредит беру ережесiн бекiту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 18 ақпандағы N 191 қаулысы.
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Ұсынылып отырған жұмыс Қазақстан
Республикасында ауыл шаруашылық шарттық қатынастарды құқықтық реттеу
мәселелеріне арналған. Жұмыста ауыл шаруашылығындағы шарттық қатынастардың
ерекшеліктері зерттелген.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Ауыл шаруашылық шарттық
қатынастардың ерекшеліктері құқықтық реттеу саласындағы өзекті
мәселелердің қатарына кіреді. Ауыл шаруашылығындағыда тауар өндіру қызметі
шарт жасау арқылы жүзеге асады. Ауыл шаруашылығында шарттық қатынастар
маңызды орын алады. Нарықтық қатынастар жағдайына сай агроөндірістік
кешеннің дамуы ауылшаруашылық өндірісінің деңгейінің жоғарылауы және
ауылшаруашылық тауар өндірушілердің қатынастардың дамуына тікелей әсер
етеді. Елбасы өзінің биылғы Жолдауында да аталған саланы дамыту ісіне
барынша мән беріп. Агроөнеркәсіптік кешен туралы айрықша айтқым келеді,
оның дамуы арқасында бізбір мезгілде еліміз оның арқасыда біз бір мезгілде
еліміз үшін аса маңызды екі міндетті азық-түлік қауіпсіздігін қамтамассыз
етуді және экспортты әртараптандыруды шешеміз, деп атап көрсетті. Үкіметке
тауарлы сүт фирмасын, құс фабрикасын, құс фабрикаларын, мал бордақылау
алаңдарын ұйымдастырумен дамыту, тамшылатып суаруды қолдануарқылы жеміс-
көгеніс дақылдары өндірісін ұйымдастыру, ауылшаруашылық техникаларын жинау
жөніндегі өндірістерді құру, ет өндіру өндірісін дамыту, биязы жүнді қайта
өңдеу, астық экспортының инфроқұрылымдары мен оны тереңдетіп өңдеу ісін
жетілдіру бағытында тапсырмалар берілді және мұнддай жобаларды қаржыландыру
ісі жалғаса беретінін айтылды. Жалпы еліміздің агроөнеркәсіптік кешенді
дамыту мәселелерін Үкімет соңғы бір, екі жылдық ішінде айрықша
щұғылдануда. Ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеу ісіне ерекше мән берілуде. Бұл
ретте кәсіпорындарға берілетін банкттердің несиелерін сыйақы ставкаларын
төмендетуге, лизинг бойынша жаңа техналогиялық құрал жабдықтар сатып алып
беруге ерекше мән берілуде.мұның сыртында мемлекет тарапынан бірінші
кезекте қажет болатын азық-түлік түрлерінің тұрақтандыру қорлары құрылып,
ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінен осы қорларға бидай, күріш, өсімдік
байы, құрғақ сүт, ет, мал майы секілді өнімдер сатып алынды. Ел үшін ауыл
шаруашылық өнімдерін экспортын әртараптандыру ісі ерекше маңызды болып
отыр [1].
Қазіргі күнде әлем елдері ауыл шаруашылығындағы саласын дамытуға
ерекше назар аударуда, жер бетінде өмір сүріп жатқан халық санының өсуі,
қалалардың, өнеркәсіптік орындардың өсіп, мал мен егін өсіретін алқаптар
көлемінің тарылуы, экологиялық жағдайлардың бұзылуы, әлем бойынша жылыну
деңгейінің жоғарылап, осының салдарынан кейдір өңірлерде құрғақшылық
орнығуы, су көздерінің азайуы секілді көптеген факторлар қосыла келіп, азық-
түлік қауіпсіздігін қамтамассыз ету ісіне төтенше сипат беруде. Сондықтан,
мамандар бұл мәселені жаһадық деңгейде аса үлкен проблема ретінде
жарияланып отыр. Осындай жағдайда орай алдағы уақытта ауыл шаруашылық
өнімдерінің бағасының өсе түсіндегі байқалады. Ал бағаның өсуі ауыл
шаруашылығының абыстылығын арттырып оны мұнай-газ, туризм секілді безнес
үшін ерекше тартымды салалардың қатарына теңестірілгендігі белгілі. Әлемде
етек ала бастаған осындай құбылысты ескере отырып ел басы үкіметке
еліміздің ауыл шаруашылығы саласын басымдылықпен дамыту саласын басымдылық
дамыту міндетін қойды.Сөйтіп,бұл салаға бөлінетін мемлекеттік
инвестициялардың ауқымы бұрнағы жылдармен салыстырғанда әлд еқайда артты
[2].
Диплом жұмысы тақырыбының зерттеу объектісі. Нарық жағдайында
ауылшаруашылық өндірісі саласындағы кәсіпкерліктің ерекшеліктеріне
байланысты жүзеге асатын қоғамдық қатынастар болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеудің пәні. Нарықтық қатынастар жағдайында ауыл
шаруашылығындағы шарттық қатынастарды жүзеге асырудың құқықтық механизмі
болып танылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Ауыл шаруашылығында шарттық
қатынастардың ерекшеліктерін кешенді түрде зерттеу.
Қойылған мақсатқа сәйкес дипломлық жұмыстың міндеттерін мыналар
құрайды:
• Ауыл шаруашылығындағы шарттық қатынастардың түсінігі мәнін анықтау;
• Ауыл шаруашылығындағы шарттық қатынастардың ерекшеліктерін анықтау;
• Ауыл шаруашылығындағы шарттық қатынастардың субьектілері мен
обьектілерінің құқықтық мәртебесін зерттеу;
• Ауыл шаруашылығындағы шарттың жасау тәртібін анықтау;
• Шарттардың жекелеген түрлеріне жеке сипаттама беру.
Жұмыстың әдістемелік және теориялық негіздері. Дипломдық жұмыстың
әдістемелік негізін жалпы диалектикалық танымдық әдістермен қатар, заңи
логикалық, жүйелік, тарихи, салыстырмалы, әлеуметтік ғылыми әдістер
қолданылды. Дипломдық жұмыстың теориялық негізін қазақстандық және ресейлік
ғалым-заңгерлердің шарттар, шарттық қатынастар, соның ішінде ауыл
шаруашылығындағы шарттық қатынастарды құқықтық реттеуге байланысты ғылыми
еңбектері.
Дипломдық жұмыстың қайнар көздерін Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі, Қазақстан
Республикасының жер кодексі, кәсіпкерлік туалы , астық турулы, мақта
туралы т.б, ауыл шаруашылығындағы шарттық қатынастардағы заңдар, Қазақстан
Республикасының президентінің жарлықтарын, Қазақстан Республикасының
Үкіметінің қаулыларын құрайды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеудің
негізгі мақсаты мен пәніне сәйкес келеді. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, сегіз бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ САЛАСЫНДАҒЫ ШАРТТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Ауыл шаруашылығындағы шарттардың түсінігі және ерекшеліктері
Шарт термині азаматтық заңдарда әр түрлі қолданылады: өзінен
міндеттеме туындайтын заңдық факт; сол шарт міндеттемерің өзі; шарттық
міндеттемені рәсімдейтін құжат [3,727-б]. Ауыл шаруашылығында барлық
шаруашылық қатынастар шарттық негізде болады. Ауыл шаруашылығы шарттық
қатынастары Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес, ауыл
шаруашылығындағы шарт тараптар үшін оны жасасу кезінде қолданылып жүрген
заңдармен белгіленген міндетті ережелерге сәйкес келуі тиіс. Егер шарт
жасалғаннан кейін шарт жасалған кезде қолданылып жүрген ережелерден өзгеше
тараптар үшін міндетті ережелер заңдармен белгіленген болса, жасалған
шарттың ережелері оның күні бұрын жасалған шарттардан туындайтын
қатынастарға да қолданылады деп заңдармен белгіленгіден басқа жағдайларда
өз күшін сақтайды. Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылық шарттық
қатнатарында да Азаматтық кодексінің шартқа қойылатын талаптапры мен
ережелері қолданылады, екі немесе оданда көп адамдардың азаматтық құқықтар
мен міндеттерді белгілеу өзгерту немесе тоқтатату туралы келісім шарт деп
танылады. Тиісті шарттардың мазмұны шарт ережелері тараптардың өз қалауы
бойынша белгіленеді шарттардың елеулі ережелері тараптар арасында шарттың
барлық ережелері бойынша тиісті жағдайларда талап етілетін нысанда
келісімге қол жеткен кезде шарт жасалды деп танылады. Ауыл шаруашылығындағы
шарттың мәні туралы ережелер заңдарда елеулі деп танылған немесе шарттардың
осы түрі үшін қажетті ережелер сондай-ақ бір тараптың мәлімдеуі бойынша
келісуге қол жеткізуге тиісті барлық ережелер елеулі ережелер болып
табылады.
Шарттың ауыл шаруашылық аясында атқаратын функциялары. Серіктестер
арасындағы қалыптасатын экономикалық қатнастарды заңи бекітеді, оларға заң
күшімен қорғалатын орындауға міндетті нысан берді.
Ауыл шаруашылық тауарларға нарықтағы нақты қажеттілікті анықтау құралы
ретінде болады.
Шарттық қатынас қатысушылардың мүлделерін экономикалық қорғау тәсілін
қарастырады.
Ауыл шаруашылық кешенді шарт байланысының жүйесі келесі топтардан
тұрады, бірінші, жалпы азаматтық шарттар: сатып алу-сату, тасымалдау,
кепілге салу, сақтау шарты, банктік несиені жатқызуға болады. Екіншіден,
экономиканың ауыл шарушылық секторына бейімделген арнайы шарттар:
ауылшарушылық өнімдеріне контрактация шарты, ауыл шарушылық мақсатына
арналған жерді жалға беру, ауыл шарушылық өндірісі аясында қоланылатын
қызмет көрсету шарттарымен әртүрлі мердігерлік шарттар. Үшіншіден,
ауылшарушылық коммерциялық ұйымдарда ішкі шаруашылық және еңбек
қатынастарын реттейтін шарттар. Егер тараптар белгілі бір нысанда шарт
жасауға уағдаласса, заң бойынша шарттардың осы түрі үшін бұл нысан, талап
етілмесе де, шарт оған уағдаласқан нысан берілген кезден бастап жасалды деп
есептелді.
Ауыл шаруашылығындағы шарттық қатынастар екі немесе одан да көп
адамның азаматтық құқықтықтар мен міндеттемелерді белгілеу, өзгерту немесе
тоқтату туралы келісімі шарт деп танылады. Шарт термині азаматтық
заңнамада әртүрлі мәнде қолданылады: өзінен міндеттеме туындайтын заңдық
факты; сол шарттық міндеттеменің өзі; шарттық міндеттемені ресімдеген
құжат. Келiсiм-шарт жасасу шарты бойынша ауыл шаруашылық өнiмiн өндiрушi
өзi өсiрген ауыл шаруашылық өнiмiн - ұқсату немесе сату үшiн осындай өнiмдi
сатып алуды жүзеге асыратын дайындаушы-тұлғаға беруге мiндеттенедi. Егер
келiсiм-шарт жасасу шартында өзгеше көзделмесе, дайындаушы өндiрушiден ауыл
шаруашылық өнiмiн оның тұрған жерiнде қабылдауға және тасып әкетудi
қамтамасыз етуге мiндеттi. Ауыл шаруашылық өнiмiн қабылдау дайындаушы
орналасқан жерде немесе ол көрсеткен өзге орында жүзеге асырылатын жағдайда
дайындаушының келiсiм-шарт жасасу шартының талаптарына сәйкес келетiн және
дайындаушыға шартта келiсiлген мерзiмде берiлген ауыл шаруашылық өнiмiн
қабылдаудан бас тартуға құқығы жоқ. Дайындаушы өнiм сапасын стандарттарға
сәйкес дәл анықтауды қамтамасыз етуге мiндеттi.
Ауыл шаруашылығындағы шарттық қатынастар келiсiм-шарт жасасу шартында
ауыл шаруашылық өнiмiн ұқсатуды жүзеге асыратын дайындаушының өндiрушiге
оның талап етуi бойынша ауыл шаруашылық өнiмiн ұқсатудан қалған қалдықтарды
шартта белгiленген баға бойынша ақы төлете отырып қайтару мiндетi көзделуi
мүмкiн. Ауыл шаруашылық өнiмiн өндiрушi дайындаушыға өсiрген ауыл
шаруашылық өнiмiн мөлшерi, сапасы мен түр-түрi келiсiм-шарт жасасу шартында
көзделгендей етiп беруге мiндеттi мiндеттеменi орындамаған немесе
мiндеттеменi тиiстi түрде орындамаған ауыл шаруашылық өнiмiн өндiрушi
өзiнiң кiнәсi болған жағдайда жауапты болады. Ауыл шаруашылығындағы шарт–
құқықтық қатынастың туындауына, өзгеруіне немесе тоқтауына негіз болатын
заңдық факт. Сондықтан да, шарт азаматтық құқықтар мен міндеттемелерді
туындататын негіздердің бірі болып саналады. Ауыл шаруашылығындағы шарттар
Азаматтық кодекске сәйкес мәмілелер бір жақты және екі немесе көп жақты
(шарттар) болуы мүмкін. Сол себепті, шарт мәміле болып табылады және шартқа
екі және көп жақты мәмілелер туралы атап айтқанда, мәміленің формасы және
оны тіркеу туралы, мәмілені заңсыз деп тану туралы және т.б. ережелер
қолданылады. Бір жақты және көп жақты мәмілелер ұғымын бір жақты және
өзара шарттар ұғымынан ажырату керек. Бір жақты мәміле шартқа жатпайды,
себебі мәмілені жасау үшін тараптардың келісімі керек емес, бір жақтың ерік
білдіруі жеткілікті. Ауыл шаруашылығындағы шарттың басқа мәмілерден және
басқа заңдық факторлардан айырмашылығы сол, шарт дегеніміз тараптардың
кеелісімі. Ауыл шаруашылығындағы шарт жасасу үшін екі тараптың не үш немесе
одан да көп таптың не үш немесе одан да көп тараптың келісілген ерік
білдіруі қажет [4, 234 б].
Ауыл шаруашылығындағы шарттардың басым көпшілігі екі жақты мәміле
болып табылады, себебі шарттан, әдетте, міндеттемелік құқық қатынастары
туындайды, ал міндеттеме үшін мүдделері қарама қарсы екі тарап болуы керек:
біреуінде талап ету құқығы екіншісінде – сол құқыққа икемделген міндет
болады. Бірлескен қызмет туралы шарт көп жақты мәмілеге мысал бола алады.
Бұл шарттың ерекшелігі сонда, оның тараптары ортақ шаруашылық
мақсатқа қол жеткізу үшін бірлесіп әрекет жасауға келіседі және осы
қызметтің нәтижесінде ортақ меншік айда болады. Көп жақты шарттарға,
әдетте, шарт туралы жалпы ережені қолдауға болады. Дегенмен, көп жақты
шарттардың жоғарыда айтылған ерекшеліктеріне байланысты кейбір нормаларды
қолдануға болмайды. Атап айтқанда, ауыл шаруашылық шарттық қатнатарында да
жария шарт туралы, үшінші жақтың пайдасына шарт туралы ережелерді көп жақты
шартқа қолдануға бола қоя ма екен, шарт жасасу туралы нормаларды қолдануда
да қандай да бір ерекшелік болуға тиіс.
Ауыл шаруашылығындағы азаматтық-құқықтық шартты, әдетте,
міндеттемелік құқық қатынастарымен байланыстырады. Көбіне солай да. Бірақ,
міндеттемелік құқық қатынастарының ауқымына зорға сиатын құқықтық
қатынастар да бар. Мысалы, бәрлескен қызметтуралы шарттан ортақ меншік
обьектісін бірлесіп иелену және пайдалану жөнінде оның қатысушылары
арасында қатынастар туындайды, ал олар міндеттемелік емес заттық
салыстырмалы құқық қатынастары болып табылады.
Ауыл шаруашылығындағы шарттан авторлық қатынастар, өнертапқыштық
қатынастар туындаған жағдайда осылай бағалауға болады.
Құқықтық қатынастар кешені заңды тұлғаның пайда болуына негіз
болатын құрылтай шартынан туындайды. Ауыл шаруашылығындағы шарттан
туындайтын міндеттемелерге міндеттемелер туралы жалпыы ереже қолданылады,
себебі Азаматтық кодексінің шарттар туралы жалпы ережеге арналған 22-
тарауының баптарында және шарттардың Азаматтық кодекстерінде көрсетілген
кейбір түрлері жайындағы ереже өзгедей көзделмеген. 379-баптың 2-тармағы
міндеттеме тек шарттан ғана емес, басқа заңдық факторлардан да туындайды
дегенге сүйенеді. Сондықтан, шарттық міндеттемелерге міндеттемелер туралы
жалпы ережені қолдану Азаматтық кодекдегі шарттар туралы нормаларымен
шектелуі мүмкін. Мысалы, талапқа көну және борышты аудару туралы кейбір
ережелер шарттардың кейбір түрлерінде басқаша шешіледі. Мысалы, бірлескен
қызмет туралы шарттың немесе құрылтай шартының мәнінен шарт жасаумен, оны
өзгертумен және бұзумен байланысты көптеген ерекшеліктер туындайды, олар
Азаматтық кодекстің 2 және 12-тарауларында немесе шартта Азаматтық
кодекстің 22-тарауында қарағанда басқаша шешіледі. Ауыл шаруашылығындағы
шарт Азаматтық кодекстің 379-бабы заттық, авторлық немесе шарттан
туындайтын өзгедей құқықтық қатынастарға міндеттемелер туралы е режелерді
қолдану туралы мәселені шешпейді, мұны Азаматтық кодексінде елеулі олқылық
деп санауға болады. Заңнамада немесе шартта тікелей реттелмеген мәселелер
бойынша мұндай құқықтық қатынастарға заңның ұқсастығы бойынша
міндеттемелер туралы ережелер қолданылады. Ауыл шаруашылық шарттық
қатнатарында да шарт еркіндігі қолданылады. Азаматтар мен заңды тұлғаларға
шарт жасауда еркіндік берілген Азаматтық кодексте, заң құжаттарында немесе
өз еркімен қабылдаған міндеттеме, шарт жасасу міндеті көзделген жағдайларды
қоспағанда, шарт жасасуға мәжбүрлеуге жол берілмейді. Ауыл шаруашылық
шарттық қатнатарында да шарт еркіндігі туралы норма азаматтар мен заңды
тұлғалар өздеріне берілген азаматтық құқықтарды өз қалауынша пайдаланады
деген ережесіне негізделген.
Ауыл шаруашылық шарт еркіндігі Азаматтық кодекде бекімін тапқан
кәсіпкерлік қызмет еркіндігімен және тұтынушылардың тауарлар иеленуге,
жұмыстар мен қызметтер пайдалануға шарт жасасу еркіндігіне құқығымен
үйлестікте болады. Ауыл шаруашылығындағы шарты Азаматтық кодекстің 380-
баптың ережесі мүлде жаңа, себебі жоспарлы-бөлу экономикасында шарт
еркіндігі болмады, барлығын жоспарлы қорлар мен бөліп тарату анықталады,
соларға сәйкес шарттар жасалынады. Шартта формальдық сипат болды, ең басты
маңыздылық жоспарлық актілерге барілді. Мұның барлығы заңнамада, оның
ішінде Азаматтық кодексте мұқият реттелді. Қазір шарт жасауға мәжбүрлеу
айрықша жағдайларда ғана болады. Ауыл шаруашылығындағы міндетті түрде шарт
жасасу туралы ережелер Азаматтық кодекстің арнайы бабында жинақталған. Шарт
жасау міндеті Азаматтық кодексінде егер мұндай шарт жария шарт болса,
коммерциялық ұйым үшін көзделген [5, 110 б].
Ауыл шаруашылығындағы өнімдерін сатып алу-сату шартын жасасу міндеті
жекешелендіру туралы жарлықтың 14-бабаның 6-тармағында және Мемлекеттік
сатып алу туралы заңның 23-бабыннда бекімін тапқан. Мемлекеттік мүлікті
сатып алушы мен мемлекеттік мүлікті сату жөніндегі ашық сауданың жеңімпазы
осындай шарт жасауға міндетті [ 6 ].
Ауыл шаруашылығындағы шарт жасау міндеті еркімен қабылдаған
міндеттемелерден туындайтын жағдайларға алдын ала шарт жасасу жатады, кепіл
ұстаушыға оның иеленуіне берілген кепілге салынған мүлікті сақтандару
міндеті шартпен немесе заң актілерімен жүктелуі мүмкін. Кепіл берушінің
пайдалануында қалатын кепіл мүлкін сақтандыру кепіл берушіге жүктеледі.
Ауыл шаруашылық шарт еркіндігі қағидасы тараптардың заңдарда
көзделген шарты да, көзделмеген шарты да жасаса алатындығынан көрініс
табады. Азаматтық кодекстің ерекше бөлімі баптарының басым көпшілігі
заңнамада көзделген шарттарға арналған. Айта кететін бір жағдай – 380-
баптың 2-тармағында әңгіме заң актілері жайында емес, заңнама жайында,
сондықтан шаттардың жаңы түрлерін Қазақстан Республикасының Үкіметінің
қаулылары және ондай құқық берілген мемлекеттік органдар белгілей алады.
Ондай шарттардың мысалы ретінде толлинг операцияларын жүргізу туралы шартты
алуға болады [7,111-б].
Ауыл шаруашылық шарттық қатнатарында да тараптар заңда көзделмеген
шарттарды да жасаса алады. Бұл ереже туындайтын жалпы ереже азаматтық
құқықтар мен міндеттер заңнамада көзделген негідерден, сондай-ақ, азаматтар
мен заңды тұлғалардың әрекеттерінен пайда болады, өйткені ол әрекеттер
азаматтық заңнамада көрсетілмегенімен, олардың жалпы негіздер мен мәні
азаматтық құқықтар мен міндеттерді тудырады делінген. Бұл ереже азаматтық
құқықтың жалпы бастауына негізделген, ол жаратылысынан диспозитивті және
бар қатынастарды да, болашақта болуы мүмкін қатынастарды да реттеуіді
көздейді. Бұл қазіргі Қазақстан экономикасының өтпелі кезеңі үшін аса
маңызды, себебі күніге бір ғана шарттың пайда болатынын көріп отырмыз. Ауыл
шаруашылығы шаруашылықтың барлық санаттарына ауыл шаруашылығы
кәсіпорындары, шаруа (фермерлік) қожалықтары және үй шаруашылықтары жатады.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарына мемлекеттік және олардың негізінде
құрылған басқа өндірістік шаруашылықтар, кәсіпорындар мен ұйымдардың
қосалқы шаруашылықтары жатады. Үй шаруашылықтарына халықтың жеке қосалқы
шаруашылықтары, ұжымдық бау-бақшалар, саяжай учаскелері жатады.Шаруа
(фермерлік) қожалықтары - өмірлік мұраға қалдырылған қожалық, немесе жерді
жалға алып пайдалану негізінде ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру, өңдеу
және өткізу жүзеге асырылатын еркін кәсіпкерлік нысаны.Ауыл шаруашылығының
жалпы өнімі күнтізбелік жыл бойындағы өткізудің нақты орташа
салмақтандырылған бағасы бойынша өсімдік пен мал шаруашылығының өндірілген
өнімдерінің ақшалай көрінісін білдіреді. Ауыл шаруашылығы өнімінің нақты
көлем индексін есептеп шығару үшін оның көлемінің салыстырмалы бағалардағы
көрсеткіші қолданылады. Мал мен құсты өткізу бойынша мемлекетке, тұтыну
кооперацияларына, базарда, өзінің сауда желісі мен қоғамдық тамақтандыру
кәсіпорындары арқылы сойып сату, баспа-бас айырбастау операциялар бойынша
айырбас және басқалары келтіріледі. Ауыл шаруашылығы өнімінің нақты көлем
индексін есептеп шығару үшін оның көлемінің салыстырмалы бағалардағы
көрсеткіші қолданылады. Сүт өндіру сатылғанына немесе бір бөлігінің
шаруашылықтағы бұзаулар мен торайларды суаруға жұмсалғанына байланыссыз
нақты сауылған сиыр, қой, ешкі, түйе, бие сүттерімен сипатталады. Еміп
жүрген бұзаулар емген сүт өнімге кірмейді және сиыр өнімділігін есептегенде
есепке алынбайды.Жұмыртқа өндіруге жыл бойы үй құсының барлық түрінен,
құсты ұдайы өндіруге кеткен жұмыртқаны қоса (инкубация және басқалары),
алынған жиыны кіреді. Мал шаруашылығы өнімін өндіру. Үй шаруашылығы мен
шаруа (фермерлік) қожалықтары бойынша бұл көрсеткіштер көптеген елдерде
қолданылып жүрген тәжірибеге сәйкес Агенттік өңдеген әдістеме негізінде ай
сайын есептеледі. Бұл есептеулер (бағалаулар) негізіне мал мен құстың жыл
сайынғы есебі (санағы), үй шаруашылықтары мен шаруа (фермерлік)
қожалықтарының қызметтерін ішінара тексеру және басқа ақпарат көздері
алынған. Әрбір аудандағы және облыстағы мал шаруашылығы өнімінің көлемін
және мал санын анықтағанда олардың қозғалысының барлық баптары бойынша
топталған мал мен құстың әр түрі бойынша ай сайын табын айналымы құралады.
Ауыл шаруашылығын алдағы кезде елімізде азық-түлік қауіпсіздігін
нығайтумен бірге, бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылық өнімдерін мол өндіріп,
оны экспортқа шығарып, еліміздің бюджетін тұрақты түрде толықтырып
отыратын, рентабельді салаға айналдыру міндетін қойды. Осыған байланысты
және әлемдегі экономикалық және қаржы дағдарысынан шығу мақсатында 3 жылдық
бюджетте, жыл сайын ауыл шаруашылығына 1 миллиард АҚШ доллары көлемінде
қаржы қаралды. Сонымен бірге 2009 жылы Ұлттық қордан экономиканы
тұрақтандыру үшін бөлінген 10 миллиард АҚШ долларының 1миллиард АҚШ доллары
ауыл шаруашылығын дамыту үшін КазАгро ұлттық холдингіне бөлінді. Ендігі
мәселе, Ұлттық қордан Президент пәрменімен бөлінген қаржыны аграрлық
секторды дамытуға тиімді пайдалануда. Алдымен көктемгі егіс жұмыстарына
бөлінген қаржыны ауыл шаруашылық тауар өндірушілерге жеткізудің дұрыс,
тиімді тетіктерін тауып, іске қосуымыз керек. Республикамыздың өңірлерінде
жағдай әр түрлі. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың тапсырмасымен мақта
өсірушілерді қолдап, бәсекелік орта тудыру үшін салынған осы компанияның
мақта тазалау зауыты өзінің қуаттылығының үштен бірін де пайдаланбайды.
Ол, соңғы үш жылда облыста өндірілген мақтаның небәрі 4,7 пайызын ғана
қабылдап, жекеменшік мақта зауытының алдында дәрменсіздік көрсетіп отыр.
Ал, 2008 жылы осы корпарация республикалық бюджеттен мақта шарушылығын
қолдауға бөлінген 600 миллион теңгенің шаруашылықтарға қойған шарттарының
қиындығынан небәрі 50 миллион теңге немесе 8,3 пайызын ғана игерді. Биылғы
жағдайда оңып тұрған жоқ. Көктем шығып, дала жұмыстары басталып кеткеніне
қарамастан Президент тапсырмасымен Ұлттық қордан бөлінген қаржының
шаруларға жеткізу жолдары республика бойынша әлі толық шешілген жоқ.
ҚазАгро Ұлттық холдингі басқармасының шешімімен бекітілген несиелеу
ережесінде , несие, шаруларға екінші деңгейлі банк кепілдігі болған
жағдайда 8 пайыз, астық қолхатымен 12 пайыз жылдық өсімімен беріледі
делінген. Екінші деңгейлі банктер өз тарапынан, кемінде 4-5 пайыз сыйақы
талап етеді және өтімділігі жоғары кепілдік сұрайды. Сонда несиенің жылдық
өсімі кем дегенде 12-13 пайызға барады. Алайда, бұл жағдайда да шаруалар
несие ала алмайды. Себебі, олардың өтімділігі жоғары кепілдіктері жоқ,
екінші деңгейлі банктер ауыл шаруашылығы тауар өндірушілердің жер телімі
мен техникасын, жылжымайтын мүліктерін кепілдікке қабылдамайды. Сондықтан,
облыстарды несие алу үшін өтімділігі жоғары кепілдіктері бар компаниялар
арқылы несие алуға әрекеттер жасалуда. Олар шаруаға беретін несиеге
өздерінің 8-10 пайыз сыйақыларын қосып, 20-22 пайызға қымбаттап
жіберді.Мұндай жағдай, егіс алқаптарының егілмей қалуына, немесе өндірілген
азық-түліктің қымбаттауына әкеп соғады. Бұл экономиканы тұрақтандыруға,
халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуге кері әсерін тигізуі мүмкін.
Ауылшарушылық тауар өндірушілеріне несие берудің ең тиімді жолы –
Қазагронесие АҚ мен оның республикадағы 161 ауданда құрылған ауыл несие
серіктестіктері арқылы беру екенін тәжірибе де дәлелдеп отыр.Алайда,
мұндай ауыл несие серіктестіктеріне республикадағы 194 мың шаруа
қожалықтарының 6113 ғана, немесе 3,1 пайызы біріккен. Үкімет осы мәселені
арнайы қарап, келешекке Қазагронесие акционерлік қоғамы арқылы ауыл несие
серіктестіктерінің санын көбейтіп, олардың қатарына ауыл шарушылығы тауар
өндірушілерін көптеп тарту тетіктерін қарастыруы керек. Республикада ауыл
шарушылығы өнімдерін өңдеу, терең өңдеу өз дәрежесінде емес. Қазіргі кезде
тұтынушылар азақ-түлік өнімдерінің тек өңделгеніне ғана емес, оның
сапасына, сондай-ақ дизайніне, буып-түюіне, өлшеп орауына назар аударады.
Мемлекетік қолдаудың басты бағыты ауыл шаруашылығын өңдеу саласында болуы
керек [8]. Елбасының Қазақстан халқына арналған Жолдауында бұл мәселеге
арнайы тоқталатындығы да бәрімізге белгілі. 2009 жылғы 6 наурыздағы
Қазақстан халқына Жолдауында Президент: Агроөнеркәсіптік кешен туралы
айрықша айтқым келеді, оның дамуы арқасында біз бір мезгілде еліміз үшін
аса маңызды екі міндетті – азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді және
экспортты әртараптандыруды шешеміз. Сондықтан да, біз тауарлы-сүт
фирмаларын, құс фабрикаларын, мал бордақылау кешендерін ұйымдастыру мен
дамыту, тамшылап суаруды қолдану арқылы жеміс-көкөніс дақылдары өндірісін
ұйымдастыру, ауылшаруашылық техникаларын жинау жөніндегі өндірістерді құру,
ет өңдеу өндірісін дамыту, биязы жүнді қайта өңдеу, қазақстандық астық
экспортының инфрақұрылымы және оны терең қайта өңдеу секілді экспортқа
бағдарланған өндірістерді дамыту жөніндегі инвестициялық жобаларды
қаржыландыруды жалғастыруға шешім қабылдадық деп атап көрсетті [9].
Аграрлық-индустриялық әртараптандыру ғана, яғни ауылшаруашылық
шикізатын қайта өңдеуді шұғыл арттыру, жаңа құрал-жабдықтар, жаңа
технологиялар мен ауыл шаруашылығындағы жаңа көзқарас шеше алатын жағдайда.
Әлемдік тәжірибені пайдалану, оны біздің ауыл шаруашылығымызға жедел ендіру
керек [10].
Ауыл шаруашылығын дамытудың жаңа кезеңі басталды. Ендігі жердегі
отандық ауыл шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттігін арттыру басты
назарда болып,айрықша талаптар қойылды. Презеден атап көрсеткендей таяудағы
7-8 жылдық ішінде біз әлемдік экономикаға бүкіл болмысымызбен ықпалдасуымыз
тиіспіз. Қазақстанда Ауыл шаруашылығы халықаралық стандарттарға
қаншалықты сәйкес келетін болса, еліміздің жалпы әлемдік экономикадағы
жағдайы соншалықты жақсара түспек. Қазіргі таңда агроөнеркәсіп кешенінің,
оның негізгі өндірісі ауыл шаруашылығының келешектегі дамуына мемлекеттің
тұрақты әлеуметтік-экономикалық жәрдемінің керектігін тәжірбие көрсетіп
отыр. Қазақстан Республикасының өзінің тәуелсіздігін алғаннан кейін
аграрлық реформаны іске асыру барысында ауыл шаруашылығының тұрақты
келешекте бірқалыпты дамуы үшін біраз заңдар қабылданды. Осы заңдар
негізінде мемлекеттің әр түрлі аймақтарына ауыл шаруашылығы дамыту жөнінде
бағдарламалар қабылданды.Атап айтқанда Қазақстан Республикасында 2004-2010
жылдарында Ауылдық аймақтардың даму бағдарламасы Агроөнеркәсіптік кешенді
және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы заң
қабылданды. Бұл қабылданған бағдарламаларда ауыл шаруашылығы құрылымдаррын
материалдық техникалық, қаржы және басқа ресустармен қамтамассыз ету
,ауылдағы инфрақұрылымды қайта құру,оларды жетілдіру, тағы да басқа
көптеген мәселелерді жүзеге асыру қаралған болатын.Міне сол арқылы ауыл
шаруашылығының экономикасын көтеру,халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту,
ең бастысы ауыл шаруашылығын әлемдік рынокка бәсекелестікке дайындау. Оның
маңыздылығы ең алдымен халықты азық-түлік өнімдерін қамтамассыз етуінде.
Ауыл шаруашылығы дамуының деңгейі көбінесе елдің экономикалық қауіпсіздігін
айқындайды. Қазақстанның ауыл шаруашылығына қолайлы жерлері көп
болғандықтан, әлем рыногында бәсекелестікке қабілетті агрөнеркәсіптік
секторын дамытуға барлық мүмкіндіктері бар. Оған қоса, ел халқының
жартысына жуығының әлеуметтік жағдайы ауылдық аймақтармен тығыз байланысты.
Елбасы, өз Жолдауында ауыл шаруашылығын алдағы кезде елімізде азық-түлік
қауіпсіздігін нығайтумен бірге, бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылық
өнімдерін мол өндіріп, оны экспортқа шығарып, еліміздің бюджетін тұрақты
түрде толықтырып отыратын, рентабельді салаға айналдыру міндетін қойды.
Осыған байланысты және әлемдегі экономикалық және қаржы дағдарысынан шығу
мақсатында 3 жылдық бюджетте, жыл сайын ауыл шаруашылығына 1 миллиард АҚШ
доллары көлемінде қаржы қаралды. Ауылдағы шаруаның өндірген өнімдерін
ортадағы делдалдарға жегізбей, әр ауыл, аудан көлнмінде ауылдық тұтынушылар
кооперативтерін құрып, олардың жұмысын жандандыру үшін Казагронесие АҚ
арқылы берілетін несиенің көлемін көбейтіп шаруалардың өнімдерін дайындап,
сақтап, өңдеп тиімді бағаға сатып беру мәселесін шешу керек. Сонда азық-
түлік бағасы арзандайды, шарулардың табысы да өседі. Алайда, бұл жұмыс
республика көлемінде мардымсыз жүргізілуде. 2008 жылдың 1 қаңтарына
республика бойынша осы бағытта 3396 жеке қосалқы шаруашылықпен 1106 шару
қожалықтарын біріктірген 120 ауылдық тұтынушылар кооперативі құрылып,
оларға 7,6 миллиард теңге несие берілді. Бұл ауылдық тұтынушылар
кооперативтеріне біріктірілген республикадағы шаруа қожалықтарын 0,5 пайызы
ғана. Бұл өте аз. Бұл ұсақ шаруашылықтарды ірілендіруге кооперациялауға жол
ашатын преспективалық бағыт. Сондықтан да Үкіметпен жергілікті әкімшіліктер
бұл мәселеге баса назар аударып, барынша қолдау көрсетулері
керек.Республика көлемінде жыл сайын көктемгі егіс жұмыстарын жүргізуге
республикалық бюджеттен шаруаларға миллиардтаған қаржы несие бөлінеді.
Бірақ, екінші деңгейдегі банктер мен КазАгро ұлттық холдингіне қарайтын
қаржы ұйымдарының несие беру жолдарының қиын және үстеме сыйақыларының
жоғары болуына байланысты Үкімет тарапынан ауыл шарушылығы саласын қолдауға
бөлінген қаржыларжы көптеген шаруашылықтар пайдалана алмай келеді. Мәселен
КазАгро Ұлттық холдингінің Азық-түлік келісім-шарт корпарациясы АҚ
несиені тек екінші деңгейдегі банктердің кепілдігімен береді. Ал екінші
деңгейдегі банктер ауылдағы кепілдікке қойылатын дүние мүліктерді
қабылдамай, кепілдік хат беруден бас тартуда. Агроөнеркәсіптік кешен
салаларының экономикалық өсуіне және бәсекеге қабілеттілігінің сапалы жаңа
деңгейіне жетуіне жәрдемдесу мақсатында агроөнеркәсіптік кешенді, су,
орман, аңшылық және балық шаруашылығын, ауылдық аумақтар мен аграрлық
ғылымды дамыту саласындағы мемлекеттің аграрлық саясатын қалыптастыру және
іске асыру. 2010 – 2014 жылдардағы стратегиялық жоспардың шараларын іске
асыру нәтижесі агроөнеркәсіптік кешен салаларын тұрақты дамытуды қамтамасыз
ету, отандық өнімнің ұлттық бәсекелестік басымдылығын дамыту, елдің азық-
түлік қауіпсіздігін және мемлекет қаржыны және материалдық активтерді
басқару тиімділігін қамтамасыз ету, экономиканың ведомстволық бағынысты
салаларын үйлестіруді жоғары деңгейге жеткізу болып табылады.
Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту. Бүгінгі таңда республиканың
агроөнеркәсіптік кешеніндегі жағдай өндіріс тиімділігінің өсуімен, ауылдағы
қаржы қызметі нарығының дамуымен, ауыл халқының өмір сапасының жақсаруымен
сипатталады. Ауыл шаруашылығындағы құқықтық қатнастарға да тоқталып кетсек.
Ауыл шаруашылығындағы нормативтік шарт - бұл екі немесе одан да көп
жақтардың жасасқан шешімі. Мұның өзі жалпыға бірдей міндетті болады және
мемлекет күшімен кепілдендіріледі. Ауыл шаруашылығындағы нормативтік
шарттар бірте-бірте конституциялық, еңбек, азаматтық, халықаралық және
құқықтың басқа да салаларында кеңінен таралып қолданыла бастады. Олар
мемлекет ішінде қолданылатын және халықаралық, құрылтайлық және әдеттегі,
типтік және ағымдық деген түрлерде болады. Ең жиі таралған түрі кәсіпорын
әкімшілігі мен еңбек ұжымының өкілі болып табылатын кәсіподақтың арасында
жасалған ұжымдық шартты мысалға келтіруге болады. Бұл шарт еңбек
қатынастарын реттеуде маңызды рөл атқарады.Ауыл шаруашылығындағы
нормативтік құқықтық актілер осы заманғы құқықтық ең жетілдірілген түрі
болып табылады [11].
Ауыл шаруашылығындағы нормативтік құқықтық акт - мемлекеттің
құзырлы органдары қабылдаған, жалпыға бірдей міндетті заңды нормалары
балатын ресми құжат.Ауыл шаруашылығындағы нормативтік құқықтық актілер
заңдық күшіне байланысты заңдар және заңға негізделген актілер деп
бөлінеді.Заң ең жоғары заңдық күші бар нормативтік құқықтық акт, мұны заң
шығарушы ең жоғары орган белгілі рәсім бойынша қабылдайды. Конституциялық
құқық саласы -жетекші құқықтық сала Конституциялық құрылыстың негіздері,
тұлғаның құқықтық жағдайы, басқару формасы және конституциялық құрылыс осы
құқықтың реттейтін пәні болып табылады. Бұл құқықтық салада құқықтық
реттеудің әдісі императивтік әдісі басым түрде қолданылады.Азаматтық құқық
саласы мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтық қатынастарды реттейді.
Бұл құқықтық сала құқықтық реттеуде негізінен диспозитивтік әдісті
қолданады. Ауыл шаруашылығындағы құқықтық қатынастардың түсінігі, айрықша
белгілері мен түрлері. Ауыл шаруашылығындағы құқықтық қатынастар құқыққа
байланысты, құқық негізіндегі қатынастар. Құқықтық қатынастарға мынадай
белгілер тән:
1) Құқықтық қатынас бұл қоғамдық қатынас, былайша айтқанда,
адамдардың арасындағы қатынас және олардың іс-әрекетімен, мінез-құлқымен
тікелей байланысты. Меншік иесінің өз заттарына хақысы бар, бірақ бұл
құқықтарды ол басқа адамдармен қатынас жасағанда жүзеге асырады.
2) Құқықтық қатынас тек қана адамның мінез-құлқына құқықтық норма
әсер еткенде пайда болады. Құқықтық норма мен құқықтық қатынас арасында
бұлтартпастық байланыс бар, өмірде тек қана құқықтық нормада көрсетілген
құқықтық қатынас пайда болады. Кейде заңда көрсетілмеген жағдайда да
қатынас құқықтық сипатқа ие болуы мүмкін. Мысалы, құқықтық ұқсастық болған
жағдайда құқықтық норма өзінде тікелей көрсетілмеген қатынастарға
қолданылады.
3) Құқықтық қатынас субъективтік құқықтар мен міндеттер арқылы
пайда болатын адамдар арасындағы байланыс. Субъективтік құқыққа ие болушы
соны пайдалана алатын тұлға, ал құқықтық міндет жүктелген сол міндетті
орындауға тиіс тұлға. Құқықтық қатынаста хақысы бар тұлға және міндеті бар
тұлға болады; адам, ұйым, мемлекет органы.
4) Құқықтық қатынас ерікті қатынас. Құқықтық қатынас пайда болу
үшін қатысушылардың еркі қажет. Кейбір құқықтық қатынастар пайда болу үшін
тараптардың еркі қажет (мүліктік қатынастар). Ауыл шаруашылық құқықтық
қатнатарында кейбір құқықтық қатынастар тек бір тараптың еркіне ғана
байланысты пайда болады .
5) Құқықтық қатынасты мемлекет қорғайды. Құқықтық нормалардың
талаптарын жүзеге асыруды қамтамасыз ете отырып, мемлекет құқықты
қатынастарды да қорғайды. Мемлекет қорғайтын құқықтық қатынастар қоғамдағы
құқық тәртібінің негізі болып саналады.
Ауыл шаруашылығындағы құқықтық қатынастардың түрлері:
• Реттейтін құқықтық қатынастар субъектілердің заңға сәйкес мінез-
құлқы, былайша айтқанда, құқықтық нормалар негізінде және соған сәйкес
мінез-құлық. Мұндай құқықтық қатынастар құқық тәртібінің негізін
құрайды. Бұларға жататындар: мемлекеттік, мүліктік, отбасы, еңбек,
т.б. құқықтық қатынастар.
• Қорғайтын құқықтық қатынастар - субъектілердің заңсыз әрекетінің
салдарынан пайда болады. Оның мақсаты - қоғамдық тәртіпті қорғау,
кінәліні жазалау, сөйтіп әділдік орнату.
• Абсолютті құқықтық қатынастарда тек бір тарап белгілі болады.
Басқалардың барлығы міндетті тарап болып саналады. Мысалы, бұларға
меншікке байланысты қатынастар жатады.
• Салыстырмалы құқықтық қатынастарда барлық оған қатысушылар белгілі
болып келеді. Сонымен, құқықтық қатынастар дегеніміз - субъектілердің
арасындағы ерекше құқықтық байланыс.
Осы байланыстың нәтижесінде тараптардың өзара субъективтік
құқықтары мен заңды міндеттері пайда болады. Осы байланысты мемлекет
қамтамасыз етеді. Ауыл шаруашылығындағы Құқықтық қатынастар құрамының
бөліктері [12,1б].
Ауыл шаруашылығындағы құқықтық қатынастардың құрамы бірнеше
бөліктерден: құқық субьектісінен, субъективтік құқықтан, заңды міндеттен,
құқықтық қатынас объектісінен тұрады.
Ауыл шаруашылығындағы құқық субъектісі заңды және жеке тұлға. Заңды
тұлғаларға жататындар мемлекет органдары, қоғамдық біртестіктер, т.с.с.
Меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар
және сол мүлкімен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан
мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды
жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды
тұлға деп танылады. Қазақстан Республикасының азаматтары, шет ел азаматтары
және азаматтығы жоқ адамдар жеке тұлғалар болып саналады. Ауыл
шаруашылығындағы құқықтық қатнастар субъективтік құқық тұлғалардың
мүдделерін қанағаттандыру үшін оларға белгілі шекте әрекет жасауға берілген
құқықтық мүмкіндік. Мұндай мүдделер заңды деп танылады. Сол заңда
белгіленген шек аясында тұлға өз мүддесін қанағаттандыру үшін түрлі іс-
әрекет жасайды. Жеке тұлға еңбек етуге, білім алуға, меншікке ие болуға,
үйленуге хақылы. Сондай-ақ заңды тұлғалар да заңда рұқсат етілген шеңбер
аясында әрекет жасай алады. Өзіне берілген құқықты пайдалана ма, жоқ па, ол
тұлғаның өз еркі.Заңды міндет заң белгілеген әрекетті істеу немесе істемеу
шарттары. Мұндай міндет басқа тұлғаның мүддесін қанағаттандыру үшін
жүктеледі. Заңды міндеті бар тұлға оны өз еркімен орындамаса, оған
мемлекеттің мәжбүрлеу күші қолданылады. Мысалы, ата-ана өз баласын асырап,
бағып, тәрбиелеуге міндетті. Егер бүл міндетін орындамаса, заңда
белгіленген шара қолданылады. Міндет заңды тұлғаларға да жүктеледі. Ауыл
шаруашылығындағы құқықтық қатынастың объектісі табиғат құбылыстары
мүліктік, өзіндік мүліктік емес игіліктер. Субъективтік құқық пен заңды
міндеттер аталған объектілерге бағытталған болып келеді. Субъективтік құқық
субъектілердің ықтимал мінез-құлықтарының түрі және мөлшері.Субъективтік
заңды міндет субъектілердің тиісті мінез-құлықтарының түрі және мөлшері.
Ауыл шаруашылығындағы құқықтық қатынас объектісі табиғат құбылыстары,
мүліктік, өзіндік мүліктік емес игіліктер. Субъективтік құқық пен заңды
міндет аталған объектілерге бағытталған болып келеді [13,116 б].
1.2 Ауыл шаруашылығындағы шарттық қатынастардың субьектілері мен
обьектілері
Ауыл шаруашылық шарттық қатынастардың субьектілері ауыл шаруашылық
өнімдерін өндіру, өңдеу, тарату саласында оларды өндірістік техникалық және
әлеуметтік қамтамасыз ету саласында құқықтар мен міндеттерге ие жеке және
заңды тұлғалар. Ауыл шаруашлық шарттық қатынастардың субьектілері тек қана
заңды тұлғалар емес, сонымен қатар ауыл шаруашылық қызметімен айналысатын
Қазақстан Республикасының азаматтары да, азаматтығы жоқтар да, шетел
азаматтары да болады. Осыған орай ауыл шаруашылық шарттық қатынастарының
субьектілері өзіндік қосалғы шаруашылықпен, бағбандықпен, мал
шаруашылығымен айналысатындар да болады. Қазақстан Республикасының
заңдарымен ауыл шаруашылық шарттық қатынастардың субьектілеріне құқықтық
қатынасқа қатысуға мүмкіндік беретін құқық субьектіліктің ерекше заңды
құрамы берілген. Құқық субьектілік екі элементтен тұрады: құқық
қабілеттілік және әрекет қабілеттіліктен. Азаматтық құқық қабілеттілігі
азаматты құқыққа ие болып міндет атқару қабілеті. Ол туған кезден басталып,
қайтыс болған кезде тоқтатылады. Азаматтардың әрекет қабілеттігі
азаматтардың өз әрекеттерімен аөаматтық құқыққа ие болуға және оны жүзеге
асыруға, өзі үшін азаматтық міндеттерді жасап, оларды орындауға
қабілеттілігі. Ол он сегіз жасқа толғаннан кейін толық көлемде пайда
болады. Ауыл шаруашылық шарттық қатынастардың субьектілері сонымен қатар,
заңды тұлғалар да болады. Меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару
құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлкін өз міндеттемелері бойынша жауап
беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен
міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта жауапкер және
талапкер бола алатын ұйым заңды тұлға деп танылады. Заңды тұлғаның дербес
балансы немесе сметесы болуға тиіс. Заңды тұлғаның өз атауы жазалған мөрң
болады [14,33б]. Азаматтық кодекстің 34-бабына сәйкес, өз қызметінің
негізгі мақсаты ретінде табыс келтіруді көздейтін не мұндай мақсат
ретінде пайда келтіре алмайтын және алынған таза табысын қатысушыларына
үлестірмейтін ұйым заңды тұлға бола алады. Коммерциялық ұйым болып
табылатын заңды тұлға мемлекеттік кәсіпорын, шаруашылық серіктестік,
акционерлік қоғам, өндірістік кооператив нысандарында ғана құрылуы мүмкін.
Коммерциялық емес ұйым болып табылатын заңды тұлға мекеме, қоғамдық
бірлестік, акционерлік қоғамдар, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни
бірлестік нысанында және заң құжаттарында көзделеген өзге де нысанда
құрылуы мүмкін. Коммерциялық емес ұйым кәсіпкерлік қызметпен өзінің
жарғылық мақсаттарына сай келуіне қарай ғана айналыса алады. Коммерциялық
емес ұйым болып абылатын және мемлекеттік бюджеттің есебінен ғана ұсталатын
заңды тұлға тек қана мемлекеттік мекеме нысанында құрылуы мүмкін.Заңды
тұлғалар бірлестік құра алады. Заңды тұлға Азаматтық кодекстің, заңды
тұлғалар түрлерінің әрқайсысы туралы заңның, өзге де құжаттары мен құрылтай
құжаттарының негізінде жұмыс істейді. Заңды тұлғаның азаматтық құқықтары
болып, өз қызметіне байланысты міндеттерді Азаматтық кодекске сәйкес
мойнына алуы мүмкін. Мемлекеттік кәсіпорындарды қоспағанда, коммерциялық
ұйымдардың азаматтық құқықтары болуы және заң актілерінде немесе құрылтай
құжаттарында тыйым саланбаған кез келген қызмет түрін жүзеге асыру үшін
қажетті азаматтық міндеттерді атқаруы мүмкін. Заң актілерінде көзделген
жағдайларда белгілі бір қызмет түрін жүзеге асырушы заңды тұлғалар үшін
басқа қызметпен айналысу мүмкіндігі болмауы немесе шектелуі мүмкін. Заңды
тұлға тізбесі заң актілерде белгіленген жекелеген қызмет түрлерімен
лицензия негізінде ғана айналыса алады.
Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі ол құрылған кезде пайда болып, оны
тарату аяқталған кезде тоқтатылады. Айналысу үшін лицензия алу қажет
болатын қызмет саласында заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі сондай
лицензияны алған кезден бастап пайда болып, ол қайтарылып алынған, оның
қолданылу мерзімі өткен немесе заң құжаттарында белгіленген тәртіппен
жарамсыз деп танылған кезде тоқтатылады. Коммерциялық емес ұйым болып
табылатын және мемлекеттік бюджеттің есебінен ғана ұсталатын заңды
тұлғаның құқық қабілеттігі Қазақстан Республикасының заң актілерімен
белгіленеді. Заңды тұлғаның құқық субьеектілігі жеке тұлғалардың құқық
субьектілігіне қарағанда арнайы және осы ұйымның жарғысында бекітілген
қызметтің мақсаты және міндетімен анықталады, сол себептен әр ұйымның
құқық субьектілігі өзіне ғана тән, арнайы болады [15,23б ].
Ауыл шаруашылық шарттық қатынастар тек субьектілерінің өзгешелігімен
ғана ерекшеленбейді, сонымен қатар арнайы обьектілермен де ерекшеленеді.
Ауыл шаруашылық шарттық қатынастар обьектілері ауыл шаруашылық шарттық
қатынастардың қатысушыларының әрекеті бағытталған игіліктер.
Ауыл шаруашылық шарттық қатынастар обьектісі – пайдалануға және қорғауға
ауыл шаруашылық шарттық қатынастардың қатысушыларының субьективтік
құқықтары мен заңды міндеттері бағытталған нақты игіліктер.
Ауыл шаруашылық шарттық қатынастардаң өзгешелігі ауыл шаруашылық
өндірістің өзгешелігімен байланысты. Бұл өзгешелік жерді, ауыл шаруашылық
өндірісінің негізгі құралы ретінде алуға байланысты, бірақ мұнда ауыл
шаруашылық мақсатындағы жерлерді пайдалану бойынша құқықтық қатынастардың
обьектісі әр уақытта нақта ауыл шарушылық жер учаскесі болады.Ауыл
шаруашылық шарттық қатынастардың обектісі сипаты мен пайдалану шектері
арнайы заңдармен анықталған ауыл шарушылық жерлері, өнімдері бола алады.
Ауыл шаруашылық шарттық қатынастардың өзінше обьектілеріне астық
шарушылығын жүргізудегі шарттар, мал шаруашылығы. Сонымен бірге 2009 жылы
Ұлттық қордан экономиканы тұрақтандыру үшін бөлінген 10 миллиард АҚШ
долларының 1миллиард АҚШ доллары ауыл шаруашылығын дамыту үшін КазАгро
ұлттық холдингіне бөлінді. Ендігі мәселе, Ұлттық қордан Президент
пәрменімен бөлінген қаржыны аграрлық секторды дамытуға тиімді
пайдалануда.Алдымен көктемгі егіс жұмыстарына бөлінген қаржыны ауыл
шаруашылық тауар өндірушілерге жеткізудің дұрыс, тиімді тетіктерін тауып,
іске қосуымыз керек. Республикамыздың өңірлерінде жағдай әр түрлі. Мысалы:
Оңтүстікте суармалы егін шаруашылығы басым. Суармалы егін шаруашылығында әр
гектар егістікке келетін шығын, телімді жермен салыстырғанда 2-2,5 есе
көп. Дәстүрлі жер айдау, егін егу, жинау сияқты агротехникалық іс-
шаралармен бірге арықтарды күтіп ұстау, сор шаю, егін суару, кәріздік
жүйелерді жөндеу т.б. қосымша атқарылатын жұмыстар көп, сондықтан
шығындары да мол. Алайда, Ауылшаруашылығы министрлігі 1 гектар егістікке
субсидия бөлгенде бұл ерекшеліктерді есепке алмайды. Суармалы және тәлімі
жерге егілетін 1 гектар астыққа немесе мал азығына арналған екпе шөптерге
субсидия бірдей көлемде беріледі. Алдағы кезде, ауыл шаруашылығы
министрлігі, суармалы жерлердің ерекшеліктерін ескеріп, оларға бөлінетін
субсидия көлемін көбейтулері керек. Арықтар мен кәріздік жүйелерді жөндеу
мен пайдалануға қосымша қолдау көрсетіп , субсудия берілуі керек. 2008 жылы
қабылданған жаңа Бюджеттік кодексте Суармалы жерлердің гидромелиоративтік
жағдайын жақсартуға бағытталған іс-шаралар туралы жаңа бюджеттік
бағдарлама енгізілді. Енді осы бағдарламаға сай суармалы жерлердің
гидромелиоративтік жүйелерін ұстап тұруға және жөндеуге республикалық
бюджеттен тұрақты түрде қаржы бөлінуі керек. Агроқұрылымдардың жер көлемі
өте шағын болғандықтан ауыспалы егіс жүйесі игерілмей, егістік жердің
құнарлығы жылдан жылға төмендетуде, жаңа технология мен техникалар
пайдалану тиімсіз. Мәселен, 2008 жылы Оңтүстік Қазақстан облысында
іріленген 803 шарушылық 1 гектар мақталықтан 30 центнер өнім жинаған болса,
облыс бойынша небәрі 19,5 центнер ғана өнім жиналды. Сондықтан, бірінші
кезекті шағын қожалықтарын ірілендіру мәселесін қолға алуымыз керек. Оны
іске асыру әкімшілік жолмен емес, ерікті түрде шаруаларды ірілендіруді
ынталандыру жолымен жүргізілуі тиіс. Агроқұрылымдарды ірілендіруді,
ынталандыру мақсатында мемлекет тарапынан 1 гектарға берілетін субсидия мен
несиені бірінші кезекте ірілендірілген шарушылықтарға көбірек және
жеңілдетілген жағдаймен беру жолдары қарастырылуы керек. Ауылдағы шаруаның
өндірген өнімдерін ортадағы делдалдарға жегізбей, әр ауыл, аудан көлнмінде
ауылдық тұтынушылар кооперативтерін құрып, олардың жұмысын жандандыру үшін
Казагронесие АҚ арқылы берілетін несиенің көлемін көбейтіп шаруалардың
өнімдерін дайындап, сақтап, өңдеп тиімді бағаға сатып беру мәселесін шешу
керек. Сонда азық-түлік бағасы арзандайды, шарулардың табысы да өседі.
Алайда, бұл жұмыс республика көлемінде мардымсыз жүргізілуде. 2008 жылдың
1 қаңтарына республика бойынша осы бағытта 3396 жеке қосалқы шаруашылықпен
1106 шару қожалықтарын біріктірген 120 ауылдық тұтынушылар кооперативі
құрылып, оларға 7,6 миллиард теңге несие берілді. Бұл ауылдық тұтынушылар
кооперативтеріне біріктірілген республикадағы шаруа қожалықтарын 0,5 пайызы
ғана. Бұл өте аз. Бұл ұсақ шаруашылықтарды ірілендіруге кооперациялауға жол
ашатын преспективалық бағыт. Сондықтан да Үкіметпен жергілікті әкімшіліктер
бұл мәселеге баса назар аударып, барынша қолдау көрсетулері
керек.Республика көлемінде жыл сайын көктемгі егіс жұмыстарын жүргізуге
республикалық бюджеттен шаруаларға миллиардтаған қаржы несие бөлінеді.
Бірақ, екінші деңгейдегі банктер мен КазАгро ұлттық холдингіне қарайтын
қаржы ұйымдарының несие беру жолдарының қиын және үстеме сыйақыларының
жоғары болуына байланысты Үкімет тарапынан ауыл шарушылығы саласын қолдауға
бөлінген қаржыларжы көптеген шаруашылықтар пайдалана алмай келеді. Мәселен
КазАгро Ұлттық холдингінің Азық-түлік келісім-шарт корпарациясы АҚ
несиені тек екінші деңгейдегі банктердің кепілдігімен береді. Ал екінші
деңгейдегі банктер ауылдағы кепілдікке қойылатын дүние мүліктерді
қабылдамай, кепілдік хат беруден бас тартуда. Жер кодексіне сәйкес
шаруалардың жерді кепілдікке қоюға құқығы бар болғанымен оны банктер
қабылдамайды. Соның нәтижесінде Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша Азық-
түлік келісім-шарт корпарациясы АҚ арқылы берілетін несие көлемі 1
миллиард 700 миллион теңгеден, 2008 жылы 70 миллион теңгеге дейін, немесе
15 есе азайған. Республика Үкіметінің 2005 жылғы 9 тамыздағы №858 қаулысына
сәйкес мақта кластерін және жеке меншік мақта зауыттарының арасында
бәсекелестікті дамыту мен мақта бағасының монополиясын жою мақсатында
құрылған Мақта келісім-шарт корпарациясы АҚ өз дәрежесінде жұмыс
атқармай келеді. Тікелей Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың тапсырмасымен мақта
өсірушілерді қолдап, бәсекелік орта тудыру үшін салынған осы компанияның
мақта тазалау зауыты өзінің қуаттылығының үштен бірін де пайдаланбайды.
Ол, соңғы үш жылда облыста өндірілген мақтаның небәрі 4,7 пайызын ғана
қабылдап, жекеменшік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Ұсынылып отырған жұмыс Қазақстан
Республикасында ауыл шаруашылық шарттық қатынастарды құқықтық реттеу
мәселелеріне арналған. Жұмыста ауыл шаруашылығындағы шарттық қатынастардың
ерекшеліктері зерттелген.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Ауыл шаруашылық шарттық
қатынастардың ерекшеліктері құқықтық реттеу саласындағы өзекті
мәселелердің қатарына кіреді. Ауыл шаруашылығындағыда тауар өндіру қызметі
шарт жасау арқылы жүзеге асады. Ауыл шаруашылығында шарттық қатынастар
маңызды орын алады. Нарықтық қатынастар жағдайына сай агроөндірістік
кешеннің дамуы ауылшаруашылық өндірісінің деңгейінің жоғарылауы және
ауылшаруашылық тауар өндірушілердің қатынастардың дамуына тікелей әсер
етеді. Елбасы өзінің биылғы Жолдауында да аталған саланы дамыту ісіне
барынша мән беріп. Агроөнеркәсіптік кешен туралы айрықша айтқым келеді,
оның дамуы арқасында бізбір мезгілде еліміз оның арқасыда біз бір мезгілде
еліміз үшін аса маңызды екі міндетті азық-түлік қауіпсіздігін қамтамассыз
етуді және экспортты әртараптандыруды шешеміз, деп атап көрсетті. Үкіметке
тауарлы сүт фирмасын, құс фабрикасын, құс фабрикаларын, мал бордақылау
алаңдарын ұйымдастырумен дамыту, тамшылатып суаруды қолдануарқылы жеміс-
көгеніс дақылдары өндірісін ұйымдастыру, ауылшаруашылық техникаларын жинау
жөніндегі өндірістерді құру, ет өндіру өндірісін дамыту, биязы жүнді қайта
өңдеу, астық экспортының инфроқұрылымдары мен оны тереңдетіп өңдеу ісін
жетілдіру бағытында тапсырмалар берілді және мұнддай жобаларды қаржыландыру
ісі жалғаса беретінін айтылды. Жалпы еліміздің агроөнеркәсіптік кешенді
дамыту мәселелерін Үкімет соңғы бір, екі жылдық ішінде айрықша
щұғылдануда. Ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеу ісіне ерекше мән берілуде. Бұл
ретте кәсіпорындарға берілетін банкттердің несиелерін сыйақы ставкаларын
төмендетуге, лизинг бойынша жаңа техналогиялық құрал жабдықтар сатып алып
беруге ерекше мән берілуде.мұның сыртында мемлекет тарапынан бірінші
кезекте қажет болатын азық-түлік түрлерінің тұрақтандыру қорлары құрылып,
ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінен осы қорларға бидай, күріш, өсімдік
байы, құрғақ сүт, ет, мал майы секілді өнімдер сатып алынды. Ел үшін ауыл
шаруашылық өнімдерін экспортын әртараптандыру ісі ерекше маңызды болып
отыр [1].
Қазіргі күнде әлем елдері ауыл шаруашылығындағы саласын дамытуға
ерекше назар аударуда, жер бетінде өмір сүріп жатқан халық санының өсуі,
қалалардың, өнеркәсіптік орындардың өсіп, мал мен егін өсіретін алқаптар
көлемінің тарылуы, экологиялық жағдайлардың бұзылуы, әлем бойынша жылыну
деңгейінің жоғарылап, осының салдарынан кейдір өңірлерде құрғақшылық
орнығуы, су көздерінің азайуы секілді көптеген факторлар қосыла келіп, азық-
түлік қауіпсіздігін қамтамассыз ету ісіне төтенше сипат беруде. Сондықтан,
мамандар бұл мәселені жаһадық деңгейде аса үлкен проблема ретінде
жарияланып отыр. Осындай жағдайда орай алдағы уақытта ауыл шаруашылық
өнімдерінің бағасының өсе түсіндегі байқалады. Ал бағаның өсуі ауыл
шаруашылығының абыстылығын арттырып оны мұнай-газ, туризм секілді безнес
үшін ерекше тартымды салалардың қатарына теңестірілгендігі белгілі. Әлемде
етек ала бастаған осындай құбылысты ескере отырып ел басы үкіметке
еліміздің ауыл шаруашылығы саласын басымдылықпен дамыту саласын басымдылық
дамыту міндетін қойды.Сөйтіп,бұл салаға бөлінетін мемлекеттік
инвестициялардың ауқымы бұрнағы жылдармен салыстырғанда әлд еқайда артты
[2].
Диплом жұмысы тақырыбының зерттеу объектісі. Нарық жағдайында
ауылшаруашылық өндірісі саласындағы кәсіпкерліктің ерекшеліктеріне
байланысты жүзеге асатын қоғамдық қатынастар болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеудің пәні. Нарықтық қатынастар жағдайында ауыл
шаруашылығындағы шарттық қатынастарды жүзеге асырудың құқықтық механизмі
болып танылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Ауыл шаруашылығында шарттық
қатынастардың ерекшеліктерін кешенді түрде зерттеу.
Қойылған мақсатқа сәйкес дипломлық жұмыстың міндеттерін мыналар
құрайды:
• Ауыл шаруашылығындағы шарттық қатынастардың түсінігі мәнін анықтау;
• Ауыл шаруашылығындағы шарттық қатынастардың ерекшеліктерін анықтау;
• Ауыл шаруашылығындағы шарттық қатынастардың субьектілері мен
обьектілерінің құқықтық мәртебесін зерттеу;
• Ауыл шаруашылығындағы шарттың жасау тәртібін анықтау;
• Шарттардың жекелеген түрлеріне жеке сипаттама беру.
Жұмыстың әдістемелік және теориялық негіздері. Дипломдық жұмыстың
әдістемелік негізін жалпы диалектикалық танымдық әдістермен қатар, заңи
логикалық, жүйелік, тарихи, салыстырмалы, әлеуметтік ғылыми әдістер
қолданылды. Дипломдық жұмыстың теориялық негізін қазақстандық және ресейлік
ғалым-заңгерлердің шарттар, шарттық қатынастар, соның ішінде ауыл
шаруашылығындағы шарттық қатынастарды құқықтық реттеуге байланысты ғылыми
еңбектері.
Дипломдық жұмыстың қайнар көздерін Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі, Қазақстан
Республикасының жер кодексі, кәсіпкерлік туалы , астық турулы, мақта
туралы т.б, ауыл шаруашылығындағы шарттық қатынастардағы заңдар, Қазақстан
Республикасының президентінің жарлықтарын, Қазақстан Республикасының
Үкіметінің қаулыларын құрайды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеудің
негізгі мақсаты мен пәніне сәйкес келеді. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, сегіз бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ САЛАСЫНДАҒЫ ШАРТТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Ауыл шаруашылығындағы шарттардың түсінігі және ерекшеліктері
Шарт термині азаматтық заңдарда әр түрлі қолданылады: өзінен
міндеттеме туындайтын заңдық факт; сол шарт міндеттемерің өзі; шарттық
міндеттемені рәсімдейтін құжат [3,727-б]. Ауыл шаруашылығында барлық
шаруашылық қатынастар шарттық негізде болады. Ауыл шаруашылығы шарттық
қатынастары Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес, ауыл
шаруашылығындағы шарт тараптар үшін оны жасасу кезінде қолданылып жүрген
заңдармен белгіленген міндетті ережелерге сәйкес келуі тиіс. Егер шарт
жасалғаннан кейін шарт жасалған кезде қолданылып жүрген ережелерден өзгеше
тараптар үшін міндетті ережелер заңдармен белгіленген болса, жасалған
шарттың ережелері оның күні бұрын жасалған шарттардан туындайтын
қатынастарға да қолданылады деп заңдармен белгіленгіден басқа жағдайларда
өз күшін сақтайды. Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылық шарттық
қатнатарында да Азаматтық кодексінің шартқа қойылатын талаптапры мен
ережелері қолданылады, екі немесе оданда көп адамдардың азаматтық құқықтар
мен міндеттерді белгілеу өзгерту немесе тоқтатату туралы келісім шарт деп
танылады. Тиісті шарттардың мазмұны шарт ережелері тараптардың өз қалауы
бойынша белгіленеді шарттардың елеулі ережелері тараптар арасында шарттың
барлық ережелері бойынша тиісті жағдайларда талап етілетін нысанда
келісімге қол жеткен кезде шарт жасалды деп танылады. Ауыл шаруашылығындағы
шарттың мәні туралы ережелер заңдарда елеулі деп танылған немесе шарттардың
осы түрі үшін қажетті ережелер сондай-ақ бір тараптың мәлімдеуі бойынша
келісуге қол жеткізуге тиісті барлық ережелер елеулі ережелер болып
табылады.
Шарттың ауыл шаруашылық аясында атқаратын функциялары. Серіктестер
арасындағы қалыптасатын экономикалық қатнастарды заңи бекітеді, оларға заң
күшімен қорғалатын орындауға міндетті нысан берді.
Ауыл шаруашылық тауарларға нарықтағы нақты қажеттілікті анықтау құралы
ретінде болады.
Шарттық қатынас қатысушылардың мүлделерін экономикалық қорғау тәсілін
қарастырады.
Ауыл шаруашылық кешенді шарт байланысының жүйесі келесі топтардан
тұрады, бірінші, жалпы азаматтық шарттар: сатып алу-сату, тасымалдау,
кепілге салу, сақтау шарты, банктік несиені жатқызуға болады. Екіншіден,
экономиканың ауыл шарушылық секторына бейімделген арнайы шарттар:
ауылшарушылық өнімдеріне контрактация шарты, ауыл шарушылық мақсатына
арналған жерді жалға беру, ауыл шарушылық өндірісі аясында қоланылатын
қызмет көрсету шарттарымен әртүрлі мердігерлік шарттар. Үшіншіден,
ауылшарушылық коммерциялық ұйымдарда ішкі шаруашылық және еңбек
қатынастарын реттейтін шарттар. Егер тараптар белгілі бір нысанда шарт
жасауға уағдаласса, заң бойынша шарттардың осы түрі үшін бұл нысан, талап
етілмесе де, шарт оған уағдаласқан нысан берілген кезден бастап жасалды деп
есептелді.
Ауыл шаруашылығындағы шарттық қатынастар екі немесе одан да көп
адамның азаматтық құқықтықтар мен міндеттемелерді белгілеу, өзгерту немесе
тоқтату туралы келісімі шарт деп танылады. Шарт термині азаматтық
заңнамада әртүрлі мәнде қолданылады: өзінен міндеттеме туындайтын заңдық
факты; сол шарттық міндеттеменің өзі; шарттық міндеттемені ресімдеген
құжат. Келiсiм-шарт жасасу шарты бойынша ауыл шаруашылық өнiмiн өндiрушi
өзi өсiрген ауыл шаруашылық өнiмiн - ұқсату немесе сату үшiн осындай өнiмдi
сатып алуды жүзеге асыратын дайындаушы-тұлғаға беруге мiндеттенедi. Егер
келiсiм-шарт жасасу шартында өзгеше көзделмесе, дайындаушы өндiрушiден ауыл
шаруашылық өнiмiн оның тұрған жерiнде қабылдауға және тасып әкетудi
қамтамасыз етуге мiндеттi. Ауыл шаруашылық өнiмiн қабылдау дайындаушы
орналасқан жерде немесе ол көрсеткен өзге орында жүзеге асырылатын жағдайда
дайындаушының келiсiм-шарт жасасу шартының талаптарына сәйкес келетiн және
дайындаушыға шартта келiсiлген мерзiмде берiлген ауыл шаруашылық өнiмiн
қабылдаудан бас тартуға құқығы жоқ. Дайындаушы өнiм сапасын стандарттарға
сәйкес дәл анықтауды қамтамасыз етуге мiндеттi.
Ауыл шаруашылығындағы шарттық қатынастар келiсiм-шарт жасасу шартында
ауыл шаруашылық өнiмiн ұқсатуды жүзеге асыратын дайындаушының өндiрушiге
оның талап етуi бойынша ауыл шаруашылық өнiмiн ұқсатудан қалған қалдықтарды
шартта белгiленген баға бойынша ақы төлете отырып қайтару мiндетi көзделуi
мүмкiн. Ауыл шаруашылық өнiмiн өндiрушi дайындаушыға өсiрген ауыл
шаруашылық өнiмiн мөлшерi, сапасы мен түр-түрi келiсiм-шарт жасасу шартында
көзделгендей етiп беруге мiндеттi мiндеттеменi орындамаған немесе
мiндеттеменi тиiстi түрде орындамаған ауыл шаруашылық өнiмiн өндiрушi
өзiнiң кiнәсi болған жағдайда жауапты болады. Ауыл шаруашылығындағы шарт–
құқықтық қатынастың туындауына, өзгеруіне немесе тоқтауына негіз болатын
заңдық факт. Сондықтан да, шарт азаматтық құқықтар мен міндеттемелерді
туындататын негіздердің бірі болып саналады. Ауыл шаруашылығындағы шарттар
Азаматтық кодекске сәйкес мәмілелер бір жақты және екі немесе көп жақты
(шарттар) болуы мүмкін. Сол себепті, шарт мәміле болып табылады және шартқа
екі және көп жақты мәмілелер туралы атап айтқанда, мәміленің формасы және
оны тіркеу туралы, мәмілені заңсыз деп тану туралы және т.б. ережелер
қолданылады. Бір жақты және көп жақты мәмілелер ұғымын бір жақты және
өзара шарттар ұғымынан ажырату керек. Бір жақты мәміле шартқа жатпайды,
себебі мәмілені жасау үшін тараптардың келісімі керек емес, бір жақтың ерік
білдіруі жеткілікті. Ауыл шаруашылығындағы шарттың басқа мәмілерден және
басқа заңдық факторлардан айырмашылығы сол, шарт дегеніміз тараптардың
кеелісімі. Ауыл шаруашылығындағы шарт жасасу үшін екі тараптың не үш немесе
одан да көп таптың не үш немесе одан да көп тараптың келісілген ерік
білдіруі қажет [4, 234 б].
Ауыл шаруашылығындағы шарттардың басым көпшілігі екі жақты мәміле
болып табылады, себебі шарттан, әдетте, міндеттемелік құқық қатынастары
туындайды, ал міндеттеме үшін мүдделері қарама қарсы екі тарап болуы керек:
біреуінде талап ету құқығы екіншісінде – сол құқыққа икемделген міндет
болады. Бірлескен қызмет туралы шарт көп жақты мәмілеге мысал бола алады.
Бұл шарттың ерекшелігі сонда, оның тараптары ортақ шаруашылық
мақсатқа қол жеткізу үшін бірлесіп әрекет жасауға келіседі және осы
қызметтің нәтижесінде ортақ меншік айда болады. Көп жақты шарттарға,
әдетте, шарт туралы жалпы ережені қолдауға болады. Дегенмен, көп жақты
шарттардың жоғарыда айтылған ерекшеліктеріне байланысты кейбір нормаларды
қолдануға болмайды. Атап айтқанда, ауыл шаруашылық шарттық қатнатарында да
жария шарт туралы, үшінші жақтың пайдасына шарт туралы ережелерді көп жақты
шартқа қолдануға бола қоя ма екен, шарт жасасу туралы нормаларды қолдануда
да қандай да бір ерекшелік болуға тиіс.
Ауыл шаруашылығындағы азаматтық-құқықтық шартты, әдетте,
міндеттемелік құқық қатынастарымен байланыстырады. Көбіне солай да. Бірақ,
міндеттемелік құқық қатынастарының ауқымына зорға сиатын құқықтық
қатынастар да бар. Мысалы, бәрлескен қызметтуралы шарттан ортақ меншік
обьектісін бірлесіп иелену және пайдалану жөнінде оның қатысушылары
арасында қатынастар туындайды, ал олар міндеттемелік емес заттық
салыстырмалы құқық қатынастары болып табылады.
Ауыл шаруашылығындағы шарттан авторлық қатынастар, өнертапқыштық
қатынастар туындаған жағдайда осылай бағалауға болады.
Құқықтық қатынастар кешені заңды тұлғаның пайда болуына негіз
болатын құрылтай шартынан туындайды. Ауыл шаруашылығындағы шарттан
туындайтын міндеттемелерге міндеттемелер туралы жалпыы ереже қолданылады,
себебі Азаматтық кодексінің шарттар туралы жалпы ережеге арналған 22-
тарауының баптарында және шарттардың Азаматтық кодекстерінде көрсетілген
кейбір түрлері жайындағы ереже өзгедей көзделмеген. 379-баптың 2-тармағы
міндеттеме тек шарттан ғана емес, басқа заңдық факторлардан да туындайды
дегенге сүйенеді. Сондықтан, шарттық міндеттемелерге міндеттемелер туралы
жалпы ережені қолдану Азаматтық кодекдегі шарттар туралы нормаларымен
шектелуі мүмкін. Мысалы, талапқа көну және борышты аудару туралы кейбір
ережелер шарттардың кейбір түрлерінде басқаша шешіледі. Мысалы, бірлескен
қызмет туралы шарттың немесе құрылтай шартының мәнінен шарт жасаумен, оны
өзгертумен және бұзумен байланысты көптеген ерекшеліктер туындайды, олар
Азаматтық кодекстің 2 және 12-тарауларында немесе шартта Азаматтық
кодекстің 22-тарауында қарағанда басқаша шешіледі. Ауыл шаруашылығындағы
шарт Азаматтық кодекстің 379-бабы заттық, авторлық немесе шарттан
туындайтын өзгедей құқықтық қатынастарға міндеттемелер туралы е режелерді
қолдану туралы мәселені шешпейді, мұны Азаматтық кодексінде елеулі олқылық
деп санауға болады. Заңнамада немесе шартта тікелей реттелмеген мәселелер
бойынша мұндай құқықтық қатынастарға заңның ұқсастығы бойынша
міндеттемелер туралы ережелер қолданылады. Ауыл шаруашылық шарттық
қатнатарында да шарт еркіндігі қолданылады. Азаматтар мен заңды тұлғаларға
шарт жасауда еркіндік берілген Азаматтық кодексте, заң құжаттарында немесе
өз еркімен қабылдаған міндеттеме, шарт жасасу міндеті көзделген жағдайларды
қоспағанда, шарт жасасуға мәжбүрлеуге жол берілмейді. Ауыл шаруашылық
шарттық қатнатарында да шарт еркіндігі туралы норма азаматтар мен заңды
тұлғалар өздеріне берілген азаматтық құқықтарды өз қалауынша пайдаланады
деген ережесіне негізделген.
Ауыл шаруашылық шарт еркіндігі Азаматтық кодекде бекімін тапқан
кәсіпкерлік қызмет еркіндігімен және тұтынушылардың тауарлар иеленуге,
жұмыстар мен қызметтер пайдалануға шарт жасасу еркіндігіне құқығымен
үйлестікте болады. Ауыл шаруашылығындағы шарты Азаматтық кодекстің 380-
баптың ережесі мүлде жаңа, себебі жоспарлы-бөлу экономикасында шарт
еркіндігі болмады, барлығын жоспарлы қорлар мен бөліп тарату анықталады,
соларға сәйкес шарттар жасалынады. Шартта формальдық сипат болды, ең басты
маңыздылық жоспарлық актілерге барілді. Мұның барлығы заңнамада, оның
ішінде Азаматтық кодексте мұқият реттелді. Қазір шарт жасауға мәжбүрлеу
айрықша жағдайларда ғана болады. Ауыл шаруашылығындағы міндетті түрде шарт
жасасу туралы ережелер Азаматтық кодекстің арнайы бабында жинақталған. Шарт
жасау міндеті Азаматтық кодексінде егер мұндай шарт жария шарт болса,
коммерциялық ұйым үшін көзделген [5, 110 б].
Ауыл шаруашылығындағы өнімдерін сатып алу-сату шартын жасасу міндеті
жекешелендіру туралы жарлықтың 14-бабаның 6-тармағында және Мемлекеттік
сатып алу туралы заңның 23-бабыннда бекімін тапқан. Мемлекеттік мүлікті
сатып алушы мен мемлекеттік мүлікті сату жөніндегі ашық сауданың жеңімпазы
осындай шарт жасауға міндетті [ 6 ].
Ауыл шаруашылығындағы шарт жасау міндеті еркімен қабылдаған
міндеттемелерден туындайтын жағдайларға алдын ала шарт жасасу жатады, кепіл
ұстаушыға оның иеленуіне берілген кепілге салынған мүлікті сақтандару
міндеті шартпен немесе заң актілерімен жүктелуі мүмкін. Кепіл берушінің
пайдалануында қалатын кепіл мүлкін сақтандыру кепіл берушіге жүктеледі.
Ауыл шаруашылық шарт еркіндігі қағидасы тараптардың заңдарда
көзделген шарты да, көзделмеген шарты да жасаса алатындығынан көрініс
табады. Азаматтық кодекстің ерекше бөлімі баптарының басым көпшілігі
заңнамада көзделген шарттарға арналған. Айта кететін бір жағдай – 380-
баптың 2-тармағында әңгіме заң актілері жайында емес, заңнама жайында,
сондықтан шаттардың жаңы түрлерін Қазақстан Республикасының Үкіметінің
қаулылары және ондай құқық берілген мемлекеттік органдар белгілей алады.
Ондай шарттардың мысалы ретінде толлинг операцияларын жүргізу туралы шартты
алуға болады [7,111-б].
Ауыл шаруашылық шарттық қатнатарында да тараптар заңда көзделмеген
шарттарды да жасаса алады. Бұл ереже туындайтын жалпы ереже азаматтық
құқықтар мен міндеттер заңнамада көзделген негідерден, сондай-ақ, азаматтар
мен заңды тұлғалардың әрекеттерінен пайда болады, өйткені ол әрекеттер
азаматтық заңнамада көрсетілмегенімен, олардың жалпы негіздер мен мәні
азаматтық құқықтар мен міндеттерді тудырады делінген. Бұл ереже азаматтық
құқықтың жалпы бастауына негізделген, ол жаратылысынан диспозитивті және
бар қатынастарды да, болашақта болуы мүмкін қатынастарды да реттеуіді
көздейді. Бұл қазіргі Қазақстан экономикасының өтпелі кезеңі үшін аса
маңызды, себебі күніге бір ғана шарттың пайда болатынын көріп отырмыз. Ауыл
шаруашылығы шаруашылықтың барлық санаттарына ауыл шаруашылығы
кәсіпорындары, шаруа (фермерлік) қожалықтары және үй шаруашылықтары жатады.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарына мемлекеттік және олардың негізінде
құрылған басқа өндірістік шаруашылықтар, кәсіпорындар мен ұйымдардың
қосалқы шаруашылықтары жатады. Үй шаруашылықтарына халықтың жеке қосалқы
шаруашылықтары, ұжымдық бау-бақшалар, саяжай учаскелері жатады.Шаруа
(фермерлік) қожалықтары - өмірлік мұраға қалдырылған қожалық, немесе жерді
жалға алып пайдалану негізінде ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру, өңдеу
және өткізу жүзеге асырылатын еркін кәсіпкерлік нысаны.Ауыл шаруашылығының
жалпы өнімі күнтізбелік жыл бойындағы өткізудің нақты орташа
салмақтандырылған бағасы бойынша өсімдік пен мал шаруашылығының өндірілген
өнімдерінің ақшалай көрінісін білдіреді. Ауыл шаруашылығы өнімінің нақты
көлем индексін есептеп шығару үшін оның көлемінің салыстырмалы бағалардағы
көрсеткіші қолданылады. Мал мен құсты өткізу бойынша мемлекетке, тұтыну
кооперацияларына, базарда, өзінің сауда желісі мен қоғамдық тамақтандыру
кәсіпорындары арқылы сойып сату, баспа-бас айырбастау операциялар бойынша
айырбас және басқалары келтіріледі. Ауыл шаруашылығы өнімінің нақты көлем
индексін есептеп шығару үшін оның көлемінің салыстырмалы бағалардағы
көрсеткіші қолданылады. Сүт өндіру сатылғанына немесе бір бөлігінің
шаруашылықтағы бұзаулар мен торайларды суаруға жұмсалғанына байланыссыз
нақты сауылған сиыр, қой, ешкі, түйе, бие сүттерімен сипатталады. Еміп
жүрген бұзаулар емген сүт өнімге кірмейді және сиыр өнімділігін есептегенде
есепке алынбайды.Жұмыртқа өндіруге жыл бойы үй құсының барлық түрінен,
құсты ұдайы өндіруге кеткен жұмыртқаны қоса (инкубация және басқалары),
алынған жиыны кіреді. Мал шаруашылығы өнімін өндіру. Үй шаруашылығы мен
шаруа (фермерлік) қожалықтары бойынша бұл көрсеткіштер көптеген елдерде
қолданылып жүрген тәжірибеге сәйкес Агенттік өңдеген әдістеме негізінде ай
сайын есептеледі. Бұл есептеулер (бағалаулар) негізіне мал мен құстың жыл
сайынғы есебі (санағы), үй шаруашылықтары мен шаруа (фермерлік)
қожалықтарының қызметтерін ішінара тексеру және басқа ақпарат көздері
алынған. Әрбір аудандағы және облыстағы мал шаруашылығы өнімінің көлемін
және мал санын анықтағанда олардың қозғалысының барлық баптары бойынша
топталған мал мен құстың әр түрі бойынша ай сайын табын айналымы құралады.
Ауыл шаруашылығын алдағы кезде елімізде азық-түлік қауіпсіздігін
нығайтумен бірге, бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылық өнімдерін мол өндіріп,
оны экспортқа шығарып, еліміздің бюджетін тұрақты түрде толықтырып
отыратын, рентабельді салаға айналдыру міндетін қойды. Осыған байланысты
және әлемдегі экономикалық және қаржы дағдарысынан шығу мақсатында 3 жылдық
бюджетте, жыл сайын ауыл шаруашылығына 1 миллиард АҚШ доллары көлемінде
қаржы қаралды. Сонымен бірге 2009 жылы Ұлттық қордан экономиканы
тұрақтандыру үшін бөлінген 10 миллиард АҚШ долларының 1миллиард АҚШ доллары
ауыл шаруашылығын дамыту үшін КазАгро ұлттық холдингіне бөлінді. Ендігі
мәселе, Ұлттық қордан Президент пәрменімен бөлінген қаржыны аграрлық
секторды дамытуға тиімді пайдалануда. Алдымен көктемгі егіс жұмыстарына
бөлінген қаржыны ауыл шаруашылық тауар өндірушілерге жеткізудің дұрыс,
тиімді тетіктерін тауып, іске қосуымыз керек. Республикамыздың өңірлерінде
жағдай әр түрлі. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың тапсырмасымен мақта
өсірушілерді қолдап, бәсекелік орта тудыру үшін салынған осы компанияның
мақта тазалау зауыты өзінің қуаттылығының үштен бірін де пайдаланбайды.
Ол, соңғы үш жылда облыста өндірілген мақтаның небәрі 4,7 пайызын ғана
қабылдап, жекеменшік мақта зауытының алдында дәрменсіздік көрсетіп отыр.
Ал, 2008 жылы осы корпарация республикалық бюджеттен мақта шарушылығын
қолдауға бөлінген 600 миллион теңгенің шаруашылықтарға қойған шарттарының
қиындығынан небәрі 50 миллион теңге немесе 8,3 пайызын ғана игерді. Биылғы
жағдайда оңып тұрған жоқ. Көктем шығып, дала жұмыстары басталып кеткеніне
қарамастан Президент тапсырмасымен Ұлттық қордан бөлінген қаржының
шаруларға жеткізу жолдары республика бойынша әлі толық шешілген жоқ.
ҚазАгро Ұлттық холдингі басқармасының шешімімен бекітілген несиелеу
ережесінде , несие, шаруларға екінші деңгейлі банк кепілдігі болған
жағдайда 8 пайыз, астық қолхатымен 12 пайыз жылдық өсімімен беріледі
делінген. Екінші деңгейлі банктер өз тарапынан, кемінде 4-5 пайыз сыйақы
талап етеді және өтімділігі жоғары кепілдік сұрайды. Сонда несиенің жылдық
өсімі кем дегенде 12-13 пайызға барады. Алайда, бұл жағдайда да шаруалар
несие ала алмайды. Себебі, олардың өтімділігі жоғары кепілдіктері жоқ,
екінші деңгейлі банктер ауыл шаруашылығы тауар өндірушілердің жер телімі
мен техникасын, жылжымайтын мүліктерін кепілдікке қабылдамайды. Сондықтан,
облыстарды несие алу үшін өтімділігі жоғары кепілдіктері бар компаниялар
арқылы несие алуға әрекеттер жасалуда. Олар шаруаға беретін несиеге
өздерінің 8-10 пайыз сыйақыларын қосып, 20-22 пайызға қымбаттап
жіберді.Мұндай жағдай, егіс алқаптарының егілмей қалуына, немесе өндірілген
азық-түліктің қымбаттауына әкеп соғады. Бұл экономиканы тұрақтандыруға,
халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуге кері әсерін тигізуі мүмкін.
Ауылшарушылық тауар өндірушілеріне несие берудің ең тиімді жолы –
Қазагронесие АҚ мен оның республикадағы 161 ауданда құрылған ауыл несие
серіктестіктері арқылы беру екенін тәжірибе де дәлелдеп отыр.Алайда,
мұндай ауыл несие серіктестіктеріне республикадағы 194 мың шаруа
қожалықтарының 6113 ғана, немесе 3,1 пайызы біріккен. Үкімет осы мәселені
арнайы қарап, келешекке Қазагронесие акционерлік қоғамы арқылы ауыл несие
серіктестіктерінің санын көбейтіп, олардың қатарына ауыл шарушылығы тауар
өндірушілерін көптеп тарту тетіктерін қарастыруы керек. Республикада ауыл
шарушылығы өнімдерін өңдеу, терең өңдеу өз дәрежесінде емес. Қазіргі кезде
тұтынушылар азақ-түлік өнімдерінің тек өңделгеніне ғана емес, оның
сапасына, сондай-ақ дизайніне, буып-түюіне, өлшеп орауына назар аударады.
Мемлекетік қолдаудың басты бағыты ауыл шаруашылығын өңдеу саласында болуы
керек [8]. Елбасының Қазақстан халқына арналған Жолдауында бұл мәселеге
арнайы тоқталатындығы да бәрімізге белгілі. 2009 жылғы 6 наурыздағы
Қазақстан халқына Жолдауында Президент: Агроөнеркәсіптік кешен туралы
айрықша айтқым келеді, оның дамуы арқасында біз бір мезгілде еліміз үшін
аса маңызды екі міндетті – азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді және
экспортты әртараптандыруды шешеміз. Сондықтан да, біз тауарлы-сүт
фирмаларын, құс фабрикаларын, мал бордақылау кешендерін ұйымдастыру мен
дамыту, тамшылап суаруды қолдану арқылы жеміс-көкөніс дақылдары өндірісін
ұйымдастыру, ауылшаруашылық техникаларын жинау жөніндегі өндірістерді құру,
ет өңдеу өндірісін дамыту, биязы жүнді қайта өңдеу, қазақстандық астық
экспортының инфрақұрылымы және оны терең қайта өңдеу секілді экспортқа
бағдарланған өндірістерді дамыту жөніндегі инвестициялық жобаларды
қаржыландыруды жалғастыруға шешім қабылдадық деп атап көрсетті [9].
Аграрлық-индустриялық әртараптандыру ғана, яғни ауылшаруашылық
шикізатын қайта өңдеуді шұғыл арттыру, жаңа құрал-жабдықтар, жаңа
технологиялар мен ауыл шаруашылығындағы жаңа көзқарас шеше алатын жағдайда.
Әлемдік тәжірибені пайдалану, оны біздің ауыл шаруашылығымызға жедел ендіру
керек [10].
Ауыл шаруашылығын дамытудың жаңа кезеңі басталды. Ендігі жердегі
отандық ауыл шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттігін арттыру басты
назарда болып,айрықша талаптар қойылды. Презеден атап көрсеткендей таяудағы
7-8 жылдық ішінде біз әлемдік экономикаға бүкіл болмысымызбен ықпалдасуымыз
тиіспіз. Қазақстанда Ауыл шаруашылығы халықаралық стандарттарға
қаншалықты сәйкес келетін болса, еліміздің жалпы әлемдік экономикадағы
жағдайы соншалықты жақсара түспек. Қазіргі таңда агроөнеркәсіп кешенінің,
оның негізгі өндірісі ауыл шаруашылығының келешектегі дамуына мемлекеттің
тұрақты әлеуметтік-экономикалық жәрдемінің керектігін тәжірбие көрсетіп
отыр. Қазақстан Республикасының өзінің тәуелсіздігін алғаннан кейін
аграрлық реформаны іске асыру барысында ауыл шаруашылығының тұрақты
келешекте бірқалыпты дамуы үшін біраз заңдар қабылданды. Осы заңдар
негізінде мемлекеттің әр түрлі аймақтарына ауыл шаруашылығы дамыту жөнінде
бағдарламалар қабылданды.Атап айтқанда Қазақстан Республикасында 2004-2010
жылдарында Ауылдық аймақтардың даму бағдарламасы Агроөнеркәсіптік кешенді
және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы заң
қабылданды. Бұл қабылданған бағдарламаларда ауыл шаруашылығы құрылымдаррын
материалдық техникалық, қаржы және басқа ресустармен қамтамассыз ету
,ауылдағы инфрақұрылымды қайта құру,оларды жетілдіру, тағы да басқа
көптеген мәселелерді жүзеге асыру қаралған болатын.Міне сол арқылы ауыл
шаруашылығының экономикасын көтеру,халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту,
ең бастысы ауыл шаруашылығын әлемдік рынокка бәсекелестікке дайындау. Оның
маңыздылығы ең алдымен халықты азық-түлік өнімдерін қамтамассыз етуінде.
Ауыл шаруашылығы дамуының деңгейі көбінесе елдің экономикалық қауіпсіздігін
айқындайды. Қазақстанның ауыл шаруашылығына қолайлы жерлері көп
болғандықтан, әлем рыногында бәсекелестікке қабілетті агрөнеркәсіптік
секторын дамытуға барлық мүмкіндіктері бар. Оған қоса, ел халқының
жартысына жуығының әлеуметтік жағдайы ауылдық аймақтармен тығыз байланысты.
Елбасы, өз Жолдауында ауыл шаруашылығын алдағы кезде елімізде азық-түлік
қауіпсіздігін нығайтумен бірге, бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылық
өнімдерін мол өндіріп, оны экспортқа шығарып, еліміздің бюджетін тұрақты
түрде толықтырып отыратын, рентабельді салаға айналдыру міндетін қойды.
Осыған байланысты және әлемдегі экономикалық және қаржы дағдарысынан шығу
мақсатында 3 жылдық бюджетте, жыл сайын ауыл шаруашылығына 1 миллиард АҚШ
доллары көлемінде қаржы қаралды. Ауылдағы шаруаның өндірген өнімдерін
ортадағы делдалдарға жегізбей, әр ауыл, аудан көлнмінде ауылдық тұтынушылар
кооперативтерін құрып, олардың жұмысын жандандыру үшін Казагронесие АҚ
арқылы берілетін несиенің көлемін көбейтіп шаруалардың өнімдерін дайындап,
сақтап, өңдеп тиімді бағаға сатып беру мәселесін шешу керек. Сонда азық-
түлік бағасы арзандайды, шарулардың табысы да өседі. Алайда, бұл жұмыс
республика көлемінде мардымсыз жүргізілуде. 2008 жылдың 1 қаңтарына
республика бойынша осы бағытта 3396 жеке қосалқы шаруашылықпен 1106 шару
қожалықтарын біріктірген 120 ауылдық тұтынушылар кооперативі құрылып,
оларға 7,6 миллиард теңге несие берілді. Бұл ауылдық тұтынушылар
кооперативтеріне біріктірілген республикадағы шаруа қожалықтарын 0,5 пайызы
ғана. Бұл өте аз. Бұл ұсақ шаруашылықтарды ірілендіруге кооперациялауға жол
ашатын преспективалық бағыт. Сондықтан да Үкіметпен жергілікті әкімшіліктер
бұл мәселеге баса назар аударып, барынша қолдау көрсетулері
керек.Республика көлемінде жыл сайын көктемгі егіс жұмыстарын жүргізуге
республикалық бюджеттен шаруаларға миллиардтаған қаржы несие бөлінеді.
Бірақ, екінші деңгейдегі банктер мен КазАгро ұлттық холдингіне қарайтын
қаржы ұйымдарының несие беру жолдарының қиын және үстеме сыйақыларының
жоғары болуына байланысты Үкімет тарапынан ауыл шарушылығы саласын қолдауға
бөлінген қаржыларжы көптеген шаруашылықтар пайдалана алмай келеді. Мәселен
КазАгро Ұлттық холдингінің Азық-түлік келісім-шарт корпарациясы АҚ
несиені тек екінші деңгейдегі банктердің кепілдігімен береді. Ал екінші
деңгейдегі банктер ауылдағы кепілдікке қойылатын дүние мүліктерді
қабылдамай, кепілдік хат беруден бас тартуда. Агроөнеркәсіптік кешен
салаларының экономикалық өсуіне және бәсекеге қабілеттілігінің сапалы жаңа
деңгейіне жетуіне жәрдемдесу мақсатында агроөнеркәсіптік кешенді, су,
орман, аңшылық және балық шаруашылығын, ауылдық аумақтар мен аграрлық
ғылымды дамыту саласындағы мемлекеттің аграрлық саясатын қалыптастыру және
іске асыру. 2010 – 2014 жылдардағы стратегиялық жоспардың шараларын іске
асыру нәтижесі агроөнеркәсіптік кешен салаларын тұрақты дамытуды қамтамасыз
ету, отандық өнімнің ұлттық бәсекелестік басымдылығын дамыту, елдің азық-
түлік қауіпсіздігін және мемлекет қаржыны және материалдық активтерді
басқару тиімділігін қамтамасыз ету, экономиканың ведомстволық бағынысты
салаларын үйлестіруді жоғары деңгейге жеткізу болып табылады.
Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту. Бүгінгі таңда республиканың
агроөнеркәсіптік кешеніндегі жағдай өндіріс тиімділігінің өсуімен, ауылдағы
қаржы қызметі нарығының дамуымен, ауыл халқының өмір сапасының жақсаруымен
сипатталады. Ауыл шаруашылығындағы құқықтық қатнастарға да тоқталып кетсек.
Ауыл шаруашылығындағы нормативтік шарт - бұл екі немесе одан да көп
жақтардың жасасқан шешімі. Мұның өзі жалпыға бірдей міндетті болады және
мемлекет күшімен кепілдендіріледі. Ауыл шаруашылығындағы нормативтік
шарттар бірте-бірте конституциялық, еңбек, азаматтық, халықаралық және
құқықтың басқа да салаларында кеңінен таралып қолданыла бастады. Олар
мемлекет ішінде қолданылатын және халықаралық, құрылтайлық және әдеттегі,
типтік және ағымдық деген түрлерде болады. Ең жиі таралған түрі кәсіпорын
әкімшілігі мен еңбек ұжымының өкілі болып табылатын кәсіподақтың арасында
жасалған ұжымдық шартты мысалға келтіруге болады. Бұл шарт еңбек
қатынастарын реттеуде маңызды рөл атқарады.Ауыл шаруашылығындағы
нормативтік құқықтық актілер осы заманғы құқықтық ең жетілдірілген түрі
болып табылады [11].
Ауыл шаруашылығындағы нормативтік құқықтық акт - мемлекеттің
құзырлы органдары қабылдаған, жалпыға бірдей міндетті заңды нормалары
балатын ресми құжат.Ауыл шаруашылығындағы нормативтік құқықтық актілер
заңдық күшіне байланысты заңдар және заңға негізделген актілер деп
бөлінеді.Заң ең жоғары заңдық күші бар нормативтік құқықтық акт, мұны заң
шығарушы ең жоғары орган белгілі рәсім бойынша қабылдайды. Конституциялық
құқық саласы -жетекші құқықтық сала Конституциялық құрылыстың негіздері,
тұлғаның құқықтық жағдайы, басқару формасы және конституциялық құрылыс осы
құқықтың реттейтін пәні болып табылады. Бұл құқықтық салада құқықтық
реттеудің әдісі императивтік әдісі басым түрде қолданылады.Азаматтық құқық
саласы мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтық қатынастарды реттейді.
Бұл құқықтық сала құқықтық реттеуде негізінен диспозитивтік әдісті
қолданады. Ауыл шаруашылығындағы құқықтық қатынастардың түсінігі, айрықша
белгілері мен түрлері. Ауыл шаруашылығындағы құқықтық қатынастар құқыққа
байланысты, құқық негізіндегі қатынастар. Құқықтық қатынастарға мынадай
белгілер тән:
1) Құқықтық қатынас бұл қоғамдық қатынас, былайша айтқанда,
адамдардың арасындағы қатынас және олардың іс-әрекетімен, мінез-құлқымен
тікелей байланысты. Меншік иесінің өз заттарына хақысы бар, бірақ бұл
құқықтарды ол басқа адамдармен қатынас жасағанда жүзеге асырады.
2) Құқықтық қатынас тек қана адамның мінез-құлқына құқықтық норма
әсер еткенде пайда болады. Құқықтық норма мен құқықтық қатынас арасында
бұлтартпастық байланыс бар, өмірде тек қана құқықтық нормада көрсетілген
құқықтық қатынас пайда болады. Кейде заңда көрсетілмеген жағдайда да
қатынас құқықтық сипатқа ие болуы мүмкін. Мысалы, құқықтық ұқсастық болған
жағдайда құқықтық норма өзінде тікелей көрсетілмеген қатынастарға
қолданылады.
3) Құқықтық қатынас субъективтік құқықтар мен міндеттер арқылы
пайда болатын адамдар арасындағы байланыс. Субъективтік құқыққа ие болушы
соны пайдалана алатын тұлға, ал құқықтық міндет жүктелген сол міндетті
орындауға тиіс тұлға. Құқықтық қатынаста хақысы бар тұлға және міндеті бар
тұлға болады; адам, ұйым, мемлекет органы.
4) Құқықтық қатынас ерікті қатынас. Құқықтық қатынас пайда болу
үшін қатысушылардың еркі қажет. Кейбір құқықтық қатынастар пайда болу үшін
тараптардың еркі қажет (мүліктік қатынастар). Ауыл шаруашылық құқықтық
қатнатарында кейбір құқықтық қатынастар тек бір тараптың еркіне ғана
байланысты пайда болады .
5) Құқықтық қатынасты мемлекет қорғайды. Құқықтық нормалардың
талаптарын жүзеге асыруды қамтамасыз ете отырып, мемлекет құқықты
қатынастарды да қорғайды. Мемлекет қорғайтын құқықтық қатынастар қоғамдағы
құқық тәртібінің негізі болып саналады.
Ауыл шаруашылығындағы құқықтық қатынастардың түрлері:
• Реттейтін құқықтық қатынастар субъектілердің заңға сәйкес мінез-
құлқы, былайша айтқанда, құқықтық нормалар негізінде және соған сәйкес
мінез-құлық. Мұндай құқықтық қатынастар құқық тәртібінің негізін
құрайды. Бұларға жататындар: мемлекеттік, мүліктік, отбасы, еңбек,
т.б. құқықтық қатынастар.
• Қорғайтын құқықтық қатынастар - субъектілердің заңсыз әрекетінің
салдарынан пайда болады. Оның мақсаты - қоғамдық тәртіпті қорғау,
кінәліні жазалау, сөйтіп әділдік орнату.
• Абсолютті құқықтық қатынастарда тек бір тарап белгілі болады.
Басқалардың барлығы міндетті тарап болып саналады. Мысалы, бұларға
меншікке байланысты қатынастар жатады.
• Салыстырмалы құқықтық қатынастарда барлық оған қатысушылар белгілі
болып келеді. Сонымен, құқықтық қатынастар дегеніміз - субъектілердің
арасындағы ерекше құқықтық байланыс.
Осы байланыстың нәтижесінде тараптардың өзара субъективтік
құқықтары мен заңды міндеттері пайда болады. Осы байланысты мемлекет
қамтамасыз етеді. Ауыл шаруашылығындағы Құқықтық қатынастар құрамының
бөліктері [12,1б].
Ауыл шаруашылығындағы құқықтық қатынастардың құрамы бірнеше
бөліктерден: құқық субьектісінен, субъективтік құқықтан, заңды міндеттен,
құқықтық қатынас объектісінен тұрады.
Ауыл шаруашылығындағы құқық субъектісі заңды және жеке тұлға. Заңды
тұлғаларға жататындар мемлекет органдары, қоғамдық біртестіктер, т.с.с.
Меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар
және сол мүлкімен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан
мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды
жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды
тұлға деп танылады. Қазақстан Республикасының азаматтары, шет ел азаматтары
және азаматтығы жоқ адамдар жеке тұлғалар болып саналады. Ауыл
шаруашылығындағы құқықтық қатнастар субъективтік құқық тұлғалардың
мүдделерін қанағаттандыру үшін оларға белгілі шекте әрекет жасауға берілген
құқықтық мүмкіндік. Мұндай мүдделер заңды деп танылады. Сол заңда
белгіленген шек аясында тұлға өз мүддесін қанағаттандыру үшін түрлі іс-
әрекет жасайды. Жеке тұлға еңбек етуге, білім алуға, меншікке ие болуға,
үйленуге хақылы. Сондай-ақ заңды тұлғалар да заңда рұқсат етілген шеңбер
аясында әрекет жасай алады. Өзіне берілген құқықты пайдалана ма, жоқ па, ол
тұлғаның өз еркі.Заңды міндет заң белгілеген әрекетті істеу немесе істемеу
шарттары. Мұндай міндет басқа тұлғаның мүддесін қанағаттандыру үшін
жүктеледі. Заңды міндеті бар тұлға оны өз еркімен орындамаса, оған
мемлекеттің мәжбүрлеу күші қолданылады. Мысалы, ата-ана өз баласын асырап,
бағып, тәрбиелеуге міндетті. Егер бүл міндетін орындамаса, заңда
белгіленген шара қолданылады. Міндет заңды тұлғаларға да жүктеледі. Ауыл
шаруашылығындағы құқықтық қатынастың объектісі табиғат құбылыстары
мүліктік, өзіндік мүліктік емес игіліктер. Субъективтік құқық пен заңды
міндеттер аталған объектілерге бағытталған болып келеді. Субъективтік құқық
субъектілердің ықтимал мінез-құлықтарының түрі және мөлшері.Субъективтік
заңды міндет субъектілердің тиісті мінез-құлықтарының түрі және мөлшері.
Ауыл шаруашылығындағы құқықтық қатынас объектісі табиғат құбылыстары,
мүліктік, өзіндік мүліктік емес игіліктер. Субъективтік құқық пен заңды
міндет аталған объектілерге бағытталған болып келеді [13,116 б].
1.2 Ауыл шаруашылығындағы шарттық қатынастардың субьектілері мен
обьектілері
Ауыл шаруашылық шарттық қатынастардың субьектілері ауыл шаруашылық
өнімдерін өндіру, өңдеу, тарату саласында оларды өндірістік техникалық және
әлеуметтік қамтамасыз ету саласында құқықтар мен міндеттерге ие жеке және
заңды тұлғалар. Ауыл шаруашлық шарттық қатынастардың субьектілері тек қана
заңды тұлғалар емес, сонымен қатар ауыл шаруашылық қызметімен айналысатын
Қазақстан Республикасының азаматтары да, азаматтығы жоқтар да, шетел
азаматтары да болады. Осыған орай ауыл шаруашылық шарттық қатынастарының
субьектілері өзіндік қосалғы шаруашылықпен, бағбандықпен, мал
шаруашылығымен айналысатындар да болады. Қазақстан Республикасының
заңдарымен ауыл шаруашылық шарттық қатынастардың субьектілеріне құқықтық
қатынасқа қатысуға мүмкіндік беретін құқық субьектіліктің ерекше заңды
құрамы берілген. Құқық субьектілік екі элементтен тұрады: құқық
қабілеттілік және әрекет қабілеттіліктен. Азаматтық құқық қабілеттілігі
азаматты құқыққа ие болып міндет атқару қабілеті. Ол туған кезден басталып,
қайтыс болған кезде тоқтатылады. Азаматтардың әрекет қабілеттігі
азаматтардың өз әрекеттерімен аөаматтық құқыққа ие болуға және оны жүзеге
асыруға, өзі үшін азаматтық міндеттерді жасап, оларды орындауға
қабілеттілігі. Ол он сегіз жасқа толғаннан кейін толық көлемде пайда
болады. Ауыл шаруашылық шарттық қатынастардың субьектілері сонымен қатар,
заңды тұлғалар да болады. Меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару
құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлкін өз міндеттемелері бойынша жауап
беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен
міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта жауапкер және
талапкер бола алатын ұйым заңды тұлға деп танылады. Заңды тұлғаның дербес
балансы немесе сметесы болуға тиіс. Заңды тұлғаның өз атауы жазалған мөрң
болады [14,33б]. Азаматтық кодекстің 34-бабына сәйкес, өз қызметінің
негізгі мақсаты ретінде табыс келтіруді көздейтін не мұндай мақсат
ретінде пайда келтіре алмайтын және алынған таза табысын қатысушыларына
үлестірмейтін ұйым заңды тұлға бола алады. Коммерциялық ұйым болып
табылатын заңды тұлға мемлекеттік кәсіпорын, шаруашылық серіктестік,
акционерлік қоғам, өндірістік кооператив нысандарында ғана құрылуы мүмкін.
Коммерциялық емес ұйым болып табылатын заңды тұлға мекеме, қоғамдық
бірлестік, акционерлік қоғамдар, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни
бірлестік нысанында және заң құжаттарында көзделеген өзге де нысанда
құрылуы мүмкін. Коммерциялық емес ұйым кәсіпкерлік қызметпен өзінің
жарғылық мақсаттарына сай келуіне қарай ғана айналыса алады. Коммерциялық
емес ұйым болып абылатын және мемлекеттік бюджеттің есебінен ғана ұсталатын
заңды тұлға тек қана мемлекеттік мекеме нысанында құрылуы мүмкін.Заңды
тұлғалар бірлестік құра алады. Заңды тұлға Азаматтық кодекстің, заңды
тұлғалар түрлерінің әрқайсысы туралы заңның, өзге де құжаттары мен құрылтай
құжаттарының негізінде жұмыс істейді. Заңды тұлғаның азаматтық құқықтары
болып, өз қызметіне байланысты міндеттерді Азаматтық кодекске сәйкес
мойнына алуы мүмкін. Мемлекеттік кәсіпорындарды қоспағанда, коммерциялық
ұйымдардың азаматтық құқықтары болуы және заң актілерінде немесе құрылтай
құжаттарында тыйым саланбаған кез келген қызмет түрін жүзеге асыру үшін
қажетті азаматтық міндеттерді атқаруы мүмкін. Заң актілерінде көзделген
жағдайларда белгілі бір қызмет түрін жүзеге асырушы заңды тұлғалар үшін
басқа қызметпен айналысу мүмкіндігі болмауы немесе шектелуі мүмкін. Заңды
тұлға тізбесі заң актілерде белгіленген жекелеген қызмет түрлерімен
лицензия негізінде ғана айналыса алады.
Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі ол құрылған кезде пайда болып, оны
тарату аяқталған кезде тоқтатылады. Айналысу үшін лицензия алу қажет
болатын қызмет саласында заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі сондай
лицензияны алған кезден бастап пайда болып, ол қайтарылып алынған, оның
қолданылу мерзімі өткен немесе заң құжаттарында белгіленген тәртіппен
жарамсыз деп танылған кезде тоқтатылады. Коммерциялық емес ұйым болып
табылатын және мемлекеттік бюджеттің есебінен ғана ұсталатын заңды
тұлғаның құқық қабілеттігі Қазақстан Республикасының заң актілерімен
белгіленеді. Заңды тұлғаның құқық субьеектілігі жеке тұлғалардың құқық
субьектілігіне қарағанда арнайы және осы ұйымның жарғысында бекітілген
қызметтің мақсаты және міндетімен анықталады, сол себептен әр ұйымның
құқық субьектілігі өзіне ғана тән, арнайы болады [15,23б ].
Ауыл шаруашылық шарттық қатынастар тек субьектілерінің өзгешелігімен
ғана ерекшеленбейді, сонымен қатар арнайы обьектілермен де ерекшеленеді.
Ауыл шаруашылық шарттық қатынастар обьектілері ауыл шаруашылық шарттық
қатынастардың қатысушыларының әрекеті бағытталған игіліктер.
Ауыл шаруашылық шарттық қатынастар обьектісі – пайдалануға және қорғауға
ауыл шаруашылық шарттық қатынастардың қатысушыларының субьективтік
құқықтары мен заңды міндеттері бағытталған нақты игіліктер.
Ауыл шаруашылық шарттық қатынастардаң өзгешелігі ауыл шаруашылық
өндірістің өзгешелігімен байланысты. Бұл өзгешелік жерді, ауыл шаруашылық
өндірісінің негізгі құралы ретінде алуға байланысты, бірақ мұнда ауыл
шаруашылық мақсатындағы жерлерді пайдалану бойынша құқықтық қатынастардың
обьектісі әр уақытта нақта ауыл шарушылық жер учаскесі болады.Ауыл
шаруашылық шарттық қатынастардың обектісі сипаты мен пайдалану шектері
арнайы заңдармен анықталған ауыл шарушылық жерлері, өнімдері бола алады.
Ауыл шаруашылық шарттық қатынастардың өзінше обьектілеріне астық
шарушылығын жүргізудегі шарттар, мал шаруашылығы. Сонымен бірге 2009 жылы
Ұлттық қордан экономиканы тұрақтандыру үшін бөлінген 10 миллиард АҚШ
долларының 1миллиард АҚШ доллары ауыл шаруашылығын дамыту үшін КазАгро
ұлттық холдингіне бөлінді. Ендігі мәселе, Ұлттық қордан Президент
пәрменімен бөлінген қаржыны аграрлық секторды дамытуға тиімді
пайдалануда.Алдымен көктемгі егіс жұмыстарына бөлінген қаржыны ауыл
шаруашылық тауар өндірушілерге жеткізудің дұрыс, тиімді тетіктерін тауып,
іске қосуымыз керек. Республикамыздың өңірлерінде жағдай әр түрлі. Мысалы:
Оңтүстікте суармалы егін шаруашылығы басым. Суармалы егін шаруашылығында әр
гектар егістікке келетін шығын, телімді жермен салыстырғанда 2-2,5 есе
көп. Дәстүрлі жер айдау, егін егу, жинау сияқты агротехникалық іс-
шаралармен бірге арықтарды күтіп ұстау, сор шаю, егін суару, кәріздік
жүйелерді жөндеу т.б. қосымша атқарылатын жұмыстар көп, сондықтан
шығындары да мол. Алайда, Ауылшаруашылығы министрлігі 1 гектар егістікке
субсидия бөлгенде бұл ерекшеліктерді есепке алмайды. Суармалы және тәлімі
жерге егілетін 1 гектар астыққа немесе мал азығына арналған екпе шөптерге
субсидия бірдей көлемде беріледі. Алдағы кезде, ауыл шаруашылығы
министрлігі, суармалы жерлердің ерекшеліктерін ескеріп, оларға бөлінетін
субсидия көлемін көбейтулері керек. Арықтар мен кәріздік жүйелерді жөндеу
мен пайдалануға қосымша қолдау көрсетіп , субсудия берілуі керек. 2008 жылы
қабылданған жаңа Бюджеттік кодексте Суармалы жерлердің гидромелиоративтік
жағдайын жақсартуға бағытталған іс-шаралар туралы жаңа бюджеттік
бағдарлама енгізілді. Енді осы бағдарламаға сай суармалы жерлердің
гидромелиоративтік жүйелерін ұстап тұруға және жөндеуге республикалық
бюджеттен тұрақты түрде қаржы бөлінуі керек. Агроқұрылымдардың жер көлемі
өте шағын болғандықтан ауыспалы егіс жүйесі игерілмей, егістік жердің
құнарлығы жылдан жылға төмендетуде, жаңа технология мен техникалар
пайдалану тиімсіз. Мәселен, 2008 жылы Оңтүстік Қазақстан облысында
іріленген 803 шарушылық 1 гектар мақталықтан 30 центнер өнім жинаған болса,
облыс бойынша небәрі 19,5 центнер ғана өнім жиналды. Сондықтан, бірінші
кезекті шағын қожалықтарын ірілендіру мәселесін қолға алуымыз керек. Оны
іске асыру әкімшілік жолмен емес, ерікті түрде шаруаларды ірілендіруді
ынталандыру жолымен жүргізілуі тиіс. Агроқұрылымдарды ірілендіруді,
ынталандыру мақсатында мемлекет тарапынан 1 гектарға берілетін субсидия мен
несиені бірінші кезекте ірілендірілген шарушылықтарға көбірек және
жеңілдетілген жағдаймен беру жолдары қарастырылуы керек. Ауылдағы шаруаның
өндірген өнімдерін ортадағы делдалдарға жегізбей, әр ауыл, аудан көлнмінде
ауылдық тұтынушылар кооперативтерін құрып, олардың жұмысын жандандыру үшін
Казагронесие АҚ арқылы берілетін несиенің көлемін көбейтіп шаруалардың
өнімдерін дайындап, сақтап, өңдеп тиімді бағаға сатып беру мәселесін шешу
керек. Сонда азық-түлік бағасы арзандайды, шарулардың табысы да өседі.
Алайда, бұл жұмыс республика көлемінде мардымсыз жүргізілуде. 2008 жылдың
1 қаңтарына республика бойынша осы бағытта 3396 жеке қосалқы шаруашылықпен
1106 шару қожалықтарын біріктірген 120 ауылдық тұтынушылар кооперативі
құрылып, оларға 7,6 миллиард теңге несие берілді. Бұл ауылдық тұтынушылар
кооперативтеріне біріктірілген республикадағы шаруа қожалықтарын 0,5 пайызы
ғана. Бұл өте аз. Бұл ұсақ шаруашылықтарды ірілендіруге кооперациялауға жол
ашатын преспективалық бағыт. Сондықтан да Үкіметпен жергілікті әкімшіліктер
бұл мәселеге баса назар аударып, барынша қолдау көрсетулері
керек.Республика көлемінде жыл сайын көктемгі егіс жұмыстарын жүргізуге
республикалық бюджеттен шаруаларға миллиардтаған қаржы несие бөлінеді.
Бірақ, екінші деңгейдегі банктер мен КазАгро ұлттық холдингіне қарайтын
қаржы ұйымдарының несие беру жолдарының қиын және үстеме сыйақыларының
жоғары болуына байланысты Үкімет тарапынан ауыл шарушылығы саласын қолдауға
бөлінген қаржыларжы көптеген шаруашылықтар пайдалана алмай келеді. Мәселен
КазАгро Ұлттық холдингінің Азық-түлік келісім-шарт корпарациясы АҚ
несиені тек екінші деңгейдегі банктердің кепілдігімен береді. Ал екінші
деңгейдегі банктер ауылдағы кепілдікке қойылатын дүние мүліктерді
қабылдамай, кепілдік хат беруден бас тартуда. Жер кодексіне сәйкес
шаруалардың жерді кепілдікке қоюға құқығы бар болғанымен оны банктер
қабылдамайды. Соның нәтижесінде Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша Азық-
түлік келісім-шарт корпарациясы АҚ арқылы берілетін несие көлемі 1
миллиард 700 миллион теңгеден, 2008 жылы 70 миллион теңгеге дейін, немесе
15 есе азайған. Республика Үкіметінің 2005 жылғы 9 тамыздағы №858 қаулысына
сәйкес мақта кластерін және жеке меншік мақта зауыттарының арасында
бәсекелестікті дамыту мен мақта бағасының монополиясын жою мақсатында
құрылған Мақта келісім-шарт корпарациясы АҚ өз дәрежесінде жұмыс
атқармай келеді. Тікелей Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың тапсырмасымен мақта
өсірушілерді қолдап, бәсекелік орта тудыру үшін салынған осы компанияның
мақта тазалау зауыты өзінің қуаттылығының үштен бірін де пайдаланбайды.
Ол, соңғы үш жылда облыста өндірілген мақтаның небәрі 4,7 пайызын ғана
қабылдап, жекеменшік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz