Қазақстандағы «соғыс коммунизм» саясатының мәні мен ерекшелігі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 «ӘСКЕРИ СОҒЫС КОММУНИЗМ» САЯСАТЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МЕН ӨНЕРКӘСІП САЛАСЫНДА ЖҮРГІЗІЛУІ
1.1 Азық.түлік диктатурасы мен ауылшаруашылық өнімдерін даярлаудың жоспарлы жүйесінің ендірілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.2 «Әскери коммунизмнің» өнеркәсіп пен еңбек саясатындағы көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22 2 «ӘСКЕРИКОММУНИСТІК» ЖҮЙЕНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ САЛДАРЛАРЫ
2.1 Әлеуметтік және экономикалық дағдарыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31 2.2 «Әскерикоммунистік» жүйенің саяси дағдарысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
1 «ӘСКЕРИ СОҒЫС КОММУНИЗМ» САЯСАТЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МЕН ӨНЕРКӘСІП САЛАСЫНДА ЖҮРГІЗІЛУІ
1.1 Азық.түлік диктатурасы мен ауылшаруашылық өнімдерін даярлаудың жоспарлы жүйесінің ендірілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.2 «Әскери коммунизмнің» өнеркәсіп пен еңбек саясатындағы көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22 2 «ӘСКЕРИКОММУНИСТІК» ЖҮЙЕНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ САЛДАРЛАРЫ
2.1 Әлеуметтік және экономикалық дағдарыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31 2.2 «Әскерикоммунистік» жүйенің саяси дағдарысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Диплом жұмысының өзектілігі. Егеменді Республикамызды дамытуда бүгінгі таңда нарықтық экономика мен қоғамдағы қайта құрулар мәселесінің өзектілігі арта түсуде. Әлемдік өркениеттің тарихи даму сатысында экономиканы нарықтық басқару үлгісі мен демократия негізгі жетістікке айналды. Бүгінде қазақ қоғамы стратегиялық таңдау жасап, демократиялық реформалар мен нарықтық қайта құрулар арқылы даму жолына түсті. Алайда әлеуметтік бағдарланған экономиканы қайта құруда қоғамдық дағдарыстар мен қайшылықтардың алдын алу мәселесінің туындайтыны заңдылық. Өтпелі кезеңнің қиындықтары мен нарықтық қатынастарға өту үрдісінің заңдылықтарын игеруде өткен тарихымызға жүгінетініміз сөзсіз.
Осындай мәселелердің дүниетанымдық, идеологиялық бастауларын қарастыруда Қазақстан тарихындағы «әскери коммунизм» деп аталатын кезеңнің маңызы зор. «Әскери коммунизм» саясаты қоғамдық дамуға айтарлықтай ықпал етті. Себебі сталинизм мен «әміршіл-әкімшіл жүйенің» идеялық бастаулары «әскери коммунизмнен» басталды. Қазақстандағы «соғыс коммунизмі» саясатының тарихы толықтай қайта қарауды қажет етеді. Ол үшін осы саясаттың қалыптасуының идеологиялық, әлеуметтік-мәдени және құқықтық негіздерін талдау, «соғыс коммунизм» терминінің мәнін айқындау қажет.
«Әскери коммунизм» терминін алғаш рет ғылыми айналымға Қазан төңкерісіне дейін ресейлік марксист А. А. Богданов енгізген болатын. Богданов «әскери коммунизм» түсінігін әскермен байланыстырды. Ол «капитализм жүйесіне енген әскери-коммунистік ұйымдастырудың дамуы мен майданнан тылға таралуына назар аударды. Әскер – авторитарлық типтегі тұтынушы коммуна, ал «әскери коммунизм» – «авторитарлы реттелетін бұқаралық паразитизм мен жоюды ұйымдастыру» деп түсіндірді [1;335].
Ресейлік большевиктер «соғыс коммунизм» жүйесін өткір азаматтық күресте жеңіске жету мен билікті сақтап қалудың құралы ретінде пайдаланды. Белгілі бір кезеңде халық комиссарларының мәскеулік үкіметі осы жүйе арқылы негізгі мақсатқа жетудің жолдарын іздестіре бастады. Осылайша, халық шаруашылығы мәселелерін әскери әдістер арқылы шешу жолдары енгізіледі. Қазақ халқы еркінен тыс осы тәжірибенің құрбанына айналды. Ауыл шаруашылығы мен экономикада қайшылықтарға әкеліп, 1920-шы жылдардың соңы - 30-шы жылдардың соңында «әскери коммунизм» идеясы жаңа сталиндік идеямен алмастырылады.
Осындай мәселелердің дүниетанымдық, идеологиялық бастауларын қарастыруда Қазақстан тарихындағы «әскери коммунизм» деп аталатын кезеңнің маңызы зор. «Әскери коммунизм» саясаты қоғамдық дамуға айтарлықтай ықпал етті. Себебі сталинизм мен «әміршіл-әкімшіл жүйенің» идеялық бастаулары «әскери коммунизмнен» басталды. Қазақстандағы «соғыс коммунизмі» саясатының тарихы толықтай қайта қарауды қажет етеді. Ол үшін осы саясаттың қалыптасуының идеологиялық, әлеуметтік-мәдени және құқықтық негіздерін талдау, «соғыс коммунизм» терминінің мәнін айқындау қажет.
«Әскери коммунизм» терминін алғаш рет ғылыми айналымға Қазан төңкерісіне дейін ресейлік марксист А. А. Богданов енгізген болатын. Богданов «әскери коммунизм» түсінігін әскермен байланыстырды. Ол «капитализм жүйесіне енген әскери-коммунистік ұйымдастырудың дамуы мен майданнан тылға таралуына назар аударды. Әскер – авторитарлық типтегі тұтынушы коммуна, ал «әскери коммунизм» – «авторитарлы реттелетін бұқаралық паразитизм мен жоюды ұйымдастыру» деп түсіндірді [1;335].
Ресейлік большевиктер «соғыс коммунизм» жүйесін өткір азаматтық күресте жеңіске жету мен билікті сақтап қалудың құралы ретінде пайдаланды. Белгілі бір кезеңде халық комиссарларының мәскеулік үкіметі осы жүйе арқылы негізгі мақсатқа жетудің жолдарын іздестіре бастады. Осылайша, халық шаруашылығы мәселелерін әскери әдістер арқылы шешу жолдары енгізіледі. Қазақ халқы еркінен тыс осы тәжірибенің құрбанына айналды. Ауыл шаруашылығы мен экономикада қайшылықтарға әкеліп, 1920-шы жылдардың соңы - 30-шы жылдардың соңында «әскери коммунизм» идеясы жаңа сталиндік идеямен алмастырылады.
1. Богданов А. А. Вопросы социализма: работы разных лет. – М. : Политиздат, 1990. – 477 c.
2. Медеубаев Е. Политика «Военного коммунизма» в Казахстане (1918-1921 гг.). Дис. канд. ист. наук. /Науч. рук.: А. С. Такенов, К. С. Каражанов. – А. 1999. – 180 с.
3. Ленин В. И. Полное собрание сочинении. – М. : Политиздат, 1974 - Т. 43. – 561 с.
4. Крицман Л. Н. Героический период Великой русской революции (Опыт анализа так называемого «военного коммунизма»).– М.: Госиздат, 1924. – 250 с.
5. Ларин Ю. Государственный капитализм военного времени в Германии. 1914-1918 гг. – М. - Л.: Госиздат, 1928. – 293 с.
6. Кузовков Д. Основные моменты распада и восстановления денежной системы. – М.: Издательство Ком. Академии, 1925. – 111 с.
7. Квиринг Э. Очерки развития промышленности СССР. 1917-1924 гг. – М.: Госиздат, 1929. – 231 с.
8. Милютин В. История экономического развития СССР (1917-1927) – М.-Л.: Госиздат, 1920. – 360 с.
9. Сарабьянов В. Экономика и экономическая политика СССР. – М.: Госиздат, 1926. – 456 с.
10. Фрумкин М. Товарообмен в период «военного коммунизма» //Вопросы торговли. – 1929. - № 11.- 128 с.
11. Сафаров Г. Колониальная революция (Опыт Туркестана). – А.: Жалын, 1996. – 272 с.
12. Очерки хозяйственной жизни Туркестанской республики. – Ташкент.: Издательство ЦСНХ, 1921. – 544 с.
13. Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркестана (Сб. главнейших статей, докладов, речей и тезисов) – Ташкент.: Госиздат УзССР, 1925. – Ч. 1. – 218 с.
14. Төреқұлов Н. Тарихи тұлғалар. – А.: Қазақстан баспасы, 1997. – 336 б.
15. Брайнин С., Шафиро Ш. Первые шаги Советов в Семиречье. – А.: Казкрайиздат, 1934. – 89 с.
16. Чокай М. Туркестан под властью Советов. – А.: Айкап, 1993. – 160 с.
17. Луначарский А. В., Покровский М. Н. Семь лет пролетарской диктатуры. – М.: Московский рабочий, 1925. – 213 с.
18. Сталин И. В. Сочинения. Т. 11. 1928 – март 1929/ Институт Маркса-Энгельса-Ленина при ЦК ВКП (б). – М.: Госполитиздат, 1953. – 381 с.
19. История ВКП (б). Краткий курс. – М.: Политиздат, 1938. – 260 с.
20. Бочкарев А. Военный коммунизм //Исторический журнал. – 1939. № 9. С. 140-146.
21. Лященко П. И. История народного хозяйства СССР. – М.: Госполитиздат, 1956. – Т. 3.- 644 с.
22. Гладков И. П. Очерки советской экономики. 1917-1920 гг. – М.: Госполитиздат, 1956. – 504 с.
23. Челяпов И. Почему партия проводила политику военного коммунизма. – М.: Госполитиздат, 1959. 47 с.
24. Авдаков Ю. К. Народное хозяйство в период иностранной интервенции и гражданской войны (1918-1920 гг.) – М.: Издательство Всесоюз. заоч. фин-экон. ин - та, 1959. – 321 с.
25. Баевский Д. А. Очерки по истории хозяйственного строительства в период гражданской войны. – М.: Изд. АН СССР, 1957. – 447 с.
26. Дахшлейгер Г. Ф. К вопросу о продразверстке в Казахстане //Известия АН КазССР, серия истории. фил. экон. и права. – 1955.- вып. 2. – с. 25-42.
27. Тугов П. И. Осуществление ленинского декрета о рабочем контроле в промышленности Казахстана //Вестник АН КазССР. – 1960.- № 4. – с. 58-66.
28. Елеуов Т. Установление и упрочение Советской власти в Казахстане. – А.: Изд. АН КазССР, 1961. – 528 с.
29. Елагин А. С. Социалистическое строительство в Казахстане в годы гражданской войны. – А.: Наука, 1966. – 308 с.
30. Нусупбеков А. Формирование и развитие рабочего класса в Казахстане. – А.: Наука, 1966. – 244 с.
31. Нурпеисов К. Становление Советов в Казахстане. – А.: Наука, 1987. – 238 с.
32. Кадиев Б. Рабочий контроль и национализация промышленности в Казахстане (1917-1920): Дис. канд. – А.: 1974. – 180 с.
33. Гимпельсон Е. Г. «Военный коммунизм»: политика, практика, идеология. – М.: Мысль, 1973. – 296 с.
34. Амбарцумов Е. А. Анализ В. И. Лениным причин кризиса 1921 г. и путей выхода из него //Вопросы истории. – 1984. - № 4.- с. 15-30.
35. Пайпс Р. Русская революция. – М.: РОССПЭН, 1994. – Т. 2. – 584 с.
36. Карр Э. История Советской России. 1917-1923 гг. – М.: Прогресс, – 1990 – Т. 2. – 763 с.
37. Мухамедина Ш. Экономическая политика советской власти в казахстанском регионе. 1917-1926 гг. //Вопросы истории. – 1997. - № 6. – с. 125-132.
38. Қоңыратбаев О. Тұрар Рысқұлов. Қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі. – А.: Қазақстан баспасы, 1994. – 448 б.
39. Абылхожин Ж. Б. Очерки социально-экономической истории Казахстана. А.: Университет Туран, 1997. – 358 с.
40. Гривенная Л. А. «Еңбек етпеген ішіп-жемейді» (Солтүстік Қазақстан облысында 1918-1920 жж. азамат соғысы кезінде жалпы еңбекке бағындыру туралы) //Отан тарихы = Отечественная история.– 2005. - № 2. – 49-60 бб.
41. Қозыбақова Ф. А. Жаңа экономикалық саясат тұсындағы Қазақстандағы қоғамдық-саяси өмір (1921-1925 жж.) //Бекмаханов тағылымы. Мат. жинағы. А. – 2004. – 50-53 бб.
42. Бегалиева А. Жаңа экономикалық саясат кеңестік және отандық тарихнамада //Отан тарихы = Отечественная история. – 2006. - № 4. – 165-171 бб.
43. Медеубаев Е. Социально-политический кризис «Военнокоммунистической» системы хозяйствования, как главная предпосылка перехода к нэпу //ҚазМу Хабаршысы. Тарих сериясы = Вестник КазГУ. Серия историческая, № 9. – 115-117 бб.
44. История Казахстана. Очерк. – А.: Дәуір, 1993. – 273 с.
45. Кәдірқұлова Г. К. Қазақстан тарихы: Оқулық. - Алматы: ҚАЗақпарат, 2005. – 320 б.
46. Давыдов М. И. Борьба за хлеб. Продовольственная политика Коммунистической партии и Советского государства в годы гражданской войны (1917-1920) – М.: Мысль, 1971. – 245 с.
47. Отчет Кирнаркомпрода по продовольствию 2-ому Всекиргизскому съезду Советов о деятольности КирНКП за время с 21 октября 1920 г. По 10 ноября 1921 г. – Оренбург: Б. и., 1922. – 78 с.
48. Сб. Стат. Сведений по Союзу ССР. 1918-1923 гг. – М.: ЦСУ, 1924. – 428 с.
49. КПСС и Советское правительство о Казахстане. 1917-1977 гг. Сб. док. и мат. – А.: Казахстан, 1978. – 396 с.
50. ҚР ОММ, 14 қ., 3 тіз., 9 іс. – 1- 105 бб.
51. ҚР ОММ, 30 қ., 1 тіз., 2 іс. – 1-172 бб.
52. ҚР ОММ, 224 қ., 1 тіз., 6 іс. – 1-40 бб.
53. Отчет одеятельности Туркестанского Совета за февраль-октябрь 1921 г.- Ташк. Турк. ЭКОСО, 1922. – 118 с.
54. Клямкин И. Почему трудно говорить правду //Новый мир. – 1989. № 2.-С.220-226.
55. Берхин И.Б.Экономическая политика Советского государства в первые годы Советской власти. – М.: Наука, 1970. - 239 с.
56. ҚР ОММ, 14 қ., 3 тіз., 15 іс. – 1-95 бб.
57. Булдаков В. П. Имперство и российская революционность (критические заметки) //Отан тарихы = Отечественная история. - 1997. - № 2. - С. 45-49.
58. Народное хозяйство Туркестана, № 4, 1920. С.2-7.
59. 9 съезд РКП(б) март-апрель 1920 г. Протоколы. – М.: Госполитиздат, 1960. – 535 с.
60. ҚР ОММ, 878 қ., 1 тіз., 5 іс. – 1-16 бб.
61. Пашинцева З. В. Борьба за установление и упрочение Советской власти в Сыр-Дарьинской области 1917-1918 гг.: Дис. канд. – А.: 1952. – 182 с.
62. Мардаровский Н. И. Голод в Киргизии и борьба с недородами.-Оренбург: Кирполитпросвет, 1922. – 116 с.
63. Булдаков В. П., Кабанов В. В. «Военный коммунизм»: идеология и общественное развитие //Вопросы истории. – 1990. - № 3 – С. 40-44.
64. Партийная жизнь Казахстана. – 1991. - № 10. – С. 80-85.
65. Голинков Д. Л. Крушение антисоветского подполья в СССР. – М.: Политиздат, 1986. - кн. 2. – 396 с.
66. Николаев П. Ф. Советская милиция Сибири. – Омск: Зап.-Сиб. Книжное изд-во, 1967. – 291 с.
67. Садвакасов С. Доклад о положении дел на местах в Кирреспублике// Новейшая история Казахстана. Сб. док. и мат. (Сост. Каражанов К. С., Такенов А. С.) – Т. 1. – А.: Санат, 1998. – 312 c.
68. Царская окраина взгляд изнутри. (Письмо Т. Седельникова пролетарскому вождю)// Мысль.- 1993. - № 7. - С. 79-80.
2. Медеубаев Е. Политика «Военного коммунизма» в Казахстане (1918-1921 гг.). Дис. канд. ист. наук. /Науч. рук.: А. С. Такенов, К. С. Каражанов. – А. 1999. – 180 с.
3. Ленин В. И. Полное собрание сочинении. – М. : Политиздат, 1974 - Т. 43. – 561 с.
4. Крицман Л. Н. Героический период Великой русской революции (Опыт анализа так называемого «военного коммунизма»).– М.: Госиздат, 1924. – 250 с.
5. Ларин Ю. Государственный капитализм военного времени в Германии. 1914-1918 гг. – М. - Л.: Госиздат, 1928. – 293 с.
6. Кузовков Д. Основные моменты распада и восстановления денежной системы. – М.: Издательство Ком. Академии, 1925. – 111 с.
7. Квиринг Э. Очерки развития промышленности СССР. 1917-1924 гг. – М.: Госиздат, 1929. – 231 с.
8. Милютин В. История экономического развития СССР (1917-1927) – М.-Л.: Госиздат, 1920. – 360 с.
9. Сарабьянов В. Экономика и экономическая политика СССР. – М.: Госиздат, 1926. – 456 с.
10. Фрумкин М. Товарообмен в период «военного коммунизма» //Вопросы торговли. – 1929. - № 11.- 128 с.
11. Сафаров Г. Колониальная революция (Опыт Туркестана). – А.: Жалын, 1996. – 272 с.
12. Очерки хозяйственной жизни Туркестанской республики. – Ташкент.: Издательство ЦСНХ, 1921. – 544 с.
13. Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркестана (Сб. главнейших статей, докладов, речей и тезисов) – Ташкент.: Госиздат УзССР, 1925. – Ч. 1. – 218 с.
14. Төреқұлов Н. Тарихи тұлғалар. – А.: Қазақстан баспасы, 1997. – 336 б.
15. Брайнин С., Шафиро Ш. Первые шаги Советов в Семиречье. – А.: Казкрайиздат, 1934. – 89 с.
16. Чокай М. Туркестан под властью Советов. – А.: Айкап, 1993. – 160 с.
17. Луначарский А. В., Покровский М. Н. Семь лет пролетарской диктатуры. – М.: Московский рабочий, 1925. – 213 с.
18. Сталин И. В. Сочинения. Т. 11. 1928 – март 1929/ Институт Маркса-Энгельса-Ленина при ЦК ВКП (б). – М.: Госполитиздат, 1953. – 381 с.
19. История ВКП (б). Краткий курс. – М.: Политиздат, 1938. – 260 с.
20. Бочкарев А. Военный коммунизм //Исторический журнал. – 1939. № 9. С. 140-146.
21. Лященко П. И. История народного хозяйства СССР. – М.: Госполитиздат, 1956. – Т. 3.- 644 с.
22. Гладков И. П. Очерки советской экономики. 1917-1920 гг. – М.: Госполитиздат, 1956. – 504 с.
23. Челяпов И. Почему партия проводила политику военного коммунизма. – М.: Госполитиздат, 1959. 47 с.
24. Авдаков Ю. К. Народное хозяйство в период иностранной интервенции и гражданской войны (1918-1920 гг.) – М.: Издательство Всесоюз. заоч. фин-экон. ин - та, 1959. – 321 с.
25. Баевский Д. А. Очерки по истории хозяйственного строительства в период гражданской войны. – М.: Изд. АН СССР, 1957. – 447 с.
26. Дахшлейгер Г. Ф. К вопросу о продразверстке в Казахстане //Известия АН КазССР, серия истории. фил. экон. и права. – 1955.- вып. 2. – с. 25-42.
27. Тугов П. И. Осуществление ленинского декрета о рабочем контроле в промышленности Казахстана //Вестник АН КазССР. – 1960.- № 4. – с. 58-66.
28. Елеуов Т. Установление и упрочение Советской власти в Казахстане. – А.: Изд. АН КазССР, 1961. – 528 с.
29. Елагин А. С. Социалистическое строительство в Казахстане в годы гражданской войны. – А.: Наука, 1966. – 308 с.
30. Нусупбеков А. Формирование и развитие рабочего класса в Казахстане. – А.: Наука, 1966. – 244 с.
31. Нурпеисов К. Становление Советов в Казахстане. – А.: Наука, 1987. – 238 с.
32. Кадиев Б. Рабочий контроль и национализация промышленности в Казахстане (1917-1920): Дис. канд. – А.: 1974. – 180 с.
33. Гимпельсон Е. Г. «Военный коммунизм»: политика, практика, идеология. – М.: Мысль, 1973. – 296 с.
34. Амбарцумов Е. А. Анализ В. И. Лениным причин кризиса 1921 г. и путей выхода из него //Вопросы истории. – 1984. - № 4.- с. 15-30.
35. Пайпс Р. Русская революция. – М.: РОССПЭН, 1994. – Т. 2. – 584 с.
36. Карр Э. История Советской России. 1917-1923 гг. – М.: Прогресс, – 1990 – Т. 2. – 763 с.
37. Мухамедина Ш. Экономическая политика советской власти в казахстанском регионе. 1917-1926 гг. //Вопросы истории. – 1997. - № 6. – с. 125-132.
38. Қоңыратбаев О. Тұрар Рысқұлов. Қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі. – А.: Қазақстан баспасы, 1994. – 448 б.
39. Абылхожин Ж. Б. Очерки социально-экономической истории Казахстана. А.: Университет Туран, 1997. – 358 с.
40. Гривенная Л. А. «Еңбек етпеген ішіп-жемейді» (Солтүстік Қазақстан облысында 1918-1920 жж. азамат соғысы кезінде жалпы еңбекке бағындыру туралы) //Отан тарихы = Отечественная история.– 2005. - № 2. – 49-60 бб.
41. Қозыбақова Ф. А. Жаңа экономикалық саясат тұсындағы Қазақстандағы қоғамдық-саяси өмір (1921-1925 жж.) //Бекмаханов тағылымы. Мат. жинағы. А. – 2004. – 50-53 бб.
42. Бегалиева А. Жаңа экономикалық саясат кеңестік және отандық тарихнамада //Отан тарихы = Отечественная история. – 2006. - № 4. – 165-171 бб.
43. Медеубаев Е. Социально-политический кризис «Военнокоммунистической» системы хозяйствования, как главная предпосылка перехода к нэпу //ҚазМу Хабаршысы. Тарих сериясы = Вестник КазГУ. Серия историческая, № 9. – 115-117 бб.
44. История Казахстана. Очерк. – А.: Дәуір, 1993. – 273 с.
45. Кәдірқұлова Г. К. Қазақстан тарихы: Оқулық. - Алматы: ҚАЗақпарат, 2005. – 320 б.
46. Давыдов М. И. Борьба за хлеб. Продовольственная политика Коммунистической партии и Советского государства в годы гражданской войны (1917-1920) – М.: Мысль, 1971. – 245 с.
47. Отчет Кирнаркомпрода по продовольствию 2-ому Всекиргизскому съезду Советов о деятольности КирНКП за время с 21 октября 1920 г. По 10 ноября 1921 г. – Оренбург: Б. и., 1922. – 78 с.
48. Сб. Стат. Сведений по Союзу ССР. 1918-1923 гг. – М.: ЦСУ, 1924. – 428 с.
49. КПСС и Советское правительство о Казахстане. 1917-1977 гг. Сб. док. и мат. – А.: Казахстан, 1978. – 396 с.
50. ҚР ОММ, 14 қ., 3 тіз., 9 іс. – 1- 105 бб.
51. ҚР ОММ, 30 қ., 1 тіз., 2 іс. – 1-172 бб.
52. ҚР ОММ, 224 қ., 1 тіз., 6 іс. – 1-40 бб.
53. Отчет одеятельности Туркестанского Совета за февраль-октябрь 1921 г.- Ташк. Турк. ЭКОСО, 1922. – 118 с.
54. Клямкин И. Почему трудно говорить правду //Новый мир. – 1989. № 2.-С.220-226.
55. Берхин И.Б.Экономическая политика Советского государства в первые годы Советской власти. – М.: Наука, 1970. - 239 с.
56. ҚР ОММ, 14 қ., 3 тіз., 15 іс. – 1-95 бб.
57. Булдаков В. П. Имперство и российская революционность (критические заметки) //Отан тарихы = Отечественная история. - 1997. - № 2. - С. 45-49.
58. Народное хозяйство Туркестана, № 4, 1920. С.2-7.
59. 9 съезд РКП(б) март-апрель 1920 г. Протоколы. – М.: Госполитиздат, 1960. – 535 с.
60. ҚР ОММ, 878 қ., 1 тіз., 5 іс. – 1-16 бб.
61. Пашинцева З. В. Борьба за установление и упрочение Советской власти в Сыр-Дарьинской области 1917-1918 гг.: Дис. канд. – А.: 1952. – 182 с.
62. Мардаровский Н. И. Голод в Киргизии и борьба с недородами.-Оренбург: Кирполитпросвет, 1922. – 116 с.
63. Булдаков В. П., Кабанов В. В. «Военный коммунизм»: идеология и общественное развитие //Вопросы истории. – 1990. - № 3 – С. 40-44.
64. Партийная жизнь Казахстана. – 1991. - № 10. – С. 80-85.
65. Голинков Д. Л. Крушение антисоветского подполья в СССР. – М.: Политиздат, 1986. - кн. 2. – 396 с.
66. Николаев П. Ф. Советская милиция Сибири. – Омск: Зап.-Сиб. Книжное изд-во, 1967. – 291 с.
67. Садвакасов С. Доклад о положении дел на местах в Кирреспублике// Новейшая история Казахстана. Сб. док. и мат. (Сост. Каражанов К. С., Такенов А. С.) – Т. 1. – А.: Санат, 1998. – 312 c.
68. Царская окраина взгляд изнутри. (Письмо Т. Седельникова пролетарскому вождю)// Мысль.- 1993. - № 7. - С. 79-80.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ӘСКЕРИ СОҒЫС КОММУНИЗМ САЯСАТЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МЕН ӨНЕРКӘСІП
САЛАСЫНДА ЖҮРГІЗІЛУІ
1.1 Азық-түлік диктатурасы мен ауылшаруашылық өнімдерін даярлаудың
жоспарлы жүйесінің
ендірілуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...13
1.2 Әскери коммунизмнің өнеркәсіп пен еңбек саясатындағы
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22 2
ӘСКЕРИКОММУНИСТІК ЖҮЙЕНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК- ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ САЛДАРЛАРЫ
2.1 Әлеуметтік және экономикалық
дағдарыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..31 2.2
Әскерикоммунистік жүйенің саяси
дағдарысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...54
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Егеменді Республикамызды дамытуда
бүгінгі таңда нарықтық экономика мен қоғамдағы қайта құрулар мәселесінің
өзектілігі арта түсуде. Әлемдік өркениеттің тарихи даму сатысында
экономиканы нарықтық басқару үлгісі мен демократия негізгі жетістікке
айналды. Бүгінде қазақ қоғамы стратегиялық таңдау жасап, демократиялық
реформалар мен нарықтық қайта құрулар арқылы даму жолына түсті. Алайда
әлеуметтік бағдарланған экономиканы қайта құруда қоғамдық дағдарыстар мен
қайшылықтардың алдын алу мәселесінің туындайтыны заңдылық. Өтпелі
кезеңнің қиындықтары мен нарықтық қатынастарға өту үрдісінің
заңдылықтарын игеруде өткен тарихымызға жүгінетініміз сөзсіз.
Осындай мәселелердің дүниетанымдық, идеологиялық бастауларын
қарастыруда Қазақстан тарихындағы әскери коммунизм деп аталатын
кезеңнің маңызы зор. Әскери коммунизм саясаты қоғамдық дамуға
айтарлықтай ықпал етті. Себебі сталинизм мен әміршіл-әкімшіл жүйенің
идеялық бастаулары әскери коммунизмнен басталды. Қазақстандағы соғыс
коммунизмі саясатының тарихы толықтай қайта қарауды қажет етеді. Ол үшін
осы саясаттың қалыптасуының идеологиялық, әлеуметтік-мәдени және құқықтық
негіздерін талдау, соғыс коммунизм терминінің мәнін айқындау қажет.
Әскери коммунизм терминін алғаш рет ғылыми айналымға Қазан
төңкерісіне дейін ресейлік марксист А. А. Богданов енгізген болатын.
Богданов әскери коммунизм түсінігін әскермен байланыстырды. Ол
капитализм жүйесіне енген әскери-коммунистік ұйымдастырудың дамуы мен
майданнан тылға таралуына назар аударды. Әскер – авторитарлық типтегі
тұтынушы коммуна, ал әскери коммунизм – авторитарлы реттелетін
бұқаралық паразитизм мен жоюды ұйымдастыру деп түсіндірді [1;335].
Ресейлік большевиктер соғыс коммунизм жүйесін өткір азаматтық
күресте жеңіске жету мен билікті сақтап қалудың құралы ретінде
пайдаланды. Белгілі бір кезеңде халық комиссарларының мәскеулік үкіметі
осы жүйе арқылы негізгі мақсатқа жетудің жолдарын іздестіре бастады.
Осылайша, халық шаруашылығы мәселелерін әскери әдістер арқылы шешу
жолдары енгізіледі. Қазақ халқы еркінен тыс осы тәжірибенің құрбанына
айналды. Ауыл шаруашылығы мен экономикада қайшылықтарға әкеліп, 1920-шы
жылдардың соңы - 30-шы жылдардың соңында әскери коммунизм идеясы жаңа
сталиндік идеямен алмастырылады.
Мәселенің өзектілігі соғыс коммунизм саясатының тарихи үрдістегі
орны мен маңызын қайта қарау қажеттілігінен туындайды. Бүгінгі таңда
түбегейлі саяси өзгерістер нәтижесінде тарихи шындықты қалпына келтіру
мүмкіндігі туып отыр. Кеңестік кезеңде жалған тарихнамалық тұжырым
түбірлі социалистік қайта құрулар үрдісінің тек жағымды тұстарын
насихаттап, Кеңес үкіметінің Қазақстан мен Орталық Азияда жүргізген
саясатының отарлық сипатын бүркемеледі. Сонымен қатар, соғыс коммунизм
саясатының тәжірибесі бүгінгі нарықтық экономиканы қалыптастыру, дамудың
реформалық жолын дамытудың маңыздылығын айқындауда мәні зор. Осы
саясаттың Қазақстанда жүргізілу себебі мен барысын айқындау қажеттілігі
туындап отыр. Соғыс коммунизм саясатының өлкедегі ықпалы мәселесінің
толық зерттелмегендігі оның өзектілігін арттыра түседі.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Қазақстандағы соғыс коммунизм
саясатының жүргізілуі мәселесі толық зерттелген жоқ. Дегенмен, мәселенің
бірқатар тұстары қазақстандық және ресейлік зерттеушілер еңбектерінде
жарық көрді. Тарихнамалық талдау көрсеткендей, еңбектердің басым
көпшілігін кеңестік мектеп өкілдерінің зерттеулері құрайды. Мәселеге
қатысты ғылыми әдебиеттерді зерттеуші Е. Медеубаев өзінің Қазақстандағы
соғыс коммунизм саясаты (1918-1921 жж.) атты диссертациялық еңбегінде
төрт кезеңге топтастырады. Бұл кеңестік тарих ғылымының дамуына ықпал
етіп, көрініс тапқан елдегі қоғамдық-саяси өмірдегі өзгерістермен
байланысты. Бірінші кезең 1920-шы жылдарды, екінші кезең 1930-шы 50-ші
жылдардың басы, үшінші кезең 1950-ші жылдардың ортасынан 80-ші жылдардың
ортасына дейін және төртінші кезең 1985-ші жылдан Қазақстанның саяси
тәуелсіздігін алғанға дейінгі уақытта жарық көрген еңбектерді қамтиды [2;
5]. Жалпы алғанда, соғыс коммунизм мәселесіне қатысты еңбектерді ХХ ғ.
20-шы жылдарынан 50-ші жылдарға дейін, 50-80 жж. және тәуелсіздік
жылдарындағы еңбектер деп үш кезеңге топтастыруға болады.
Соғыс коммунизм мәселесіне байланысты алғашқы еңбектер В. И.
Ленин есімімен байланысты. Алайда олардың тек методологиялық маңызы бар.
Зерттеуде Лениннің РК(б)П-ның Х съезінде жасаған баяндамасында соғыс
коммунизміне берген ретроспективті бағасы қолданылады [3; 57]. Өз
еңбектерінде автор соғыс коммунизм саясатының Кеңес билігін нығайтудағы
рөліне баса назар аударды [3; 220]. Дегенмен, кез-келген саясаткер
секілді өзі басқарған үкіметтің жүргізген іс-шараларын ақтауға тырысты.
Экономикалық бағыттың күрт өзгеруі мен жаңа экономикалық саясатқа
көшу соғыс коммунизм саясатының мәнін толықтай ашу қажеттілігін
туғызды. Л. Н. Крицман өз еңбегінде соғыс коммунизм кезеңіндегі халық
шаруашылығы салаларының жағдайына сипаттама беріп, Кеңес үкіметінің
азамат соғысы жылдарындағы материалдық ресурстарды мобилизациялауының
әдістері мен тетіктерін ашып көрсетеді [4; 96]. Зерттеуші тұжырымдары
утопиялық сипатта болғанымен, еңбек соғыс коммунизм мәселесі бойынша
алғашқы және негізгі зерттеулердің бірі болып табылады.
Ю. Ларин [5], Д. Кузовков [6], Э. Квиринг [7], В. Милютин [8],
В.Сарабьянова [9], М. Фрумкин [10], секілді экономист ғалымдардың
еңбектері партиялық идеологиялық ұстанымдар толық орнамаған кезеңде жарық
көрді. Бұл автордың еңбектерінің ерекшелігі – зерттеушілер
әскерикоммунистік шаруашылық жүйенің әртүрлі тұстарын ашық талдап,
жағымсыз тұстарын көрсетті. Осы кезеңде отандық тарихнамада
Түркістандағы азамат соғысы жылдарындағы шаруашылық құрылыс мәселелері
туралы еңбектер жарық көре бастады. Кеңес үкіметінің Түркістанда 1918-20
жж. жүргізген шаруашылық саясатының ерекшеліктері алғаш рет Г. Сафаровтың
Отарлық революция (1921 ж.) еңбегінде көрсетілді. Автор тарихи
материалдар негізінде Түркістанда орыс революциясының отарлық сипат
алғандығын дәлелдейді [11; 101]. Бұл еңбекті оқуға кеңестік кезеңде
тыйым салынған еді.
ТАКСР-ның экономикасының 1920 ж. жағдайы Түркістан республикасының
шаруашылық өмірінің очерктерінде беріледі [12]. Мәселенің жекелеген
тұстары Т. Рысқұлов [13], Н. Төреқұлов [14], С. Брайнин мен Ш. Шафиро
[15] еңбектерінде көрсетіледі. Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңдегі
әлеуметтік-экономикалық және саяси тарих туралы мол мәлімет беретін
еңбектер авторларының бірі М. Шоқай Кеңес үкіметінің сауда саясаты туралы
жазады [16]. Соғыс коммунизм тақырыбына кеңестік Ресей ғалымдары да
тоқталды. Тарихшы М. Н. Покровский Пролетарлық диктатураның жеті жылы
еңбегінде соғыс коммунизм туралы өз көзқарасын білдіреді [17]. Соғыс
коммунизмінің рөлі мен мәнін түсінуде тарихи үрдісте Мәскеуде өткен
Коминтерннің алтыншы конгресіндегі пікір-таластың Правда беттерінде
жарияланған материалдарының маңызы зор. Экономист Е. Варга Капитализмнен
социализмге өту кезеңі мақаласында Пролетариат диктатурасының КСРО-дан
тыс пайда болған барлық жағдайында әскери коммунизм – ереже, ЖЭС –
ерекшелік болып табылады деп тұжырым жасайды [2; 9]. Ресми билік мұндай
идеяларды дер кезінде жоюға тырысты. Себебі бұл соғыс коммунизмінің
Кеңестік Ресейдегі тәжірибесіне қызығушылық туғызатын еді.
И. В. Сталиннің жеке басына табыну культі мен тоталитарлық жүйенің
күшеюіне байланысты тарих ғылымында партиялық догмалар арта түседі. И. В.
Сталин 1928 ж. БК(б)П-ның шілде Пленумында: Соғыс коммунизм пролетариат
диктатурасының соғыс жағдайы мен интервенцияға байланысты жүргізген
саясаты [18; 146-147] деп баяндайды. 1938 ж. жарық көрген БК(б)П
тарихы. Қысқаша курсында Кеңес үкіметі соғыс коммунизмін соғыс
жағдайына байланысты жүргізді және уақытша сипатта болды деп
қорытындылайды [19; 260]. Соғыс коммунизмінің мәжбүрлілігі мен уақытша
жүргізілу сипаты туралы тезис бұл мәселені толық талдап, белгілі бір
баға беруге кедергі жасады [20; 140].
1950 жылдың ортасында партияның ХХ съезінен кейін қоғамдық танымда
бірқатар өзгерістер орын алғаны белгілі. Осы кезеңде П. И. Лященко [21],
И.А. Гладков [22], И. Челяпов [23], Ю. К. Авдаков [24], Д. Баевский [25],
т. б. еңбектері жарық көрді. КОКП тарихы, КСРО-дағы азамат соғысының
тарихы, т. б. көптомдықтар мен оқулықтарда Кеңес үкіметі мен партияның
Азамат соғысы жылдарындағы ресурстарды мобилизациялауға қатысты жүргізген
экономикалық іс-шаралары жан-жақты баяндалады. Дегенмен, идеологиялық
ұстанымдар мәселеге объективті баға беруге кедергі келтірді. Г. Ф.
Дахшлейгер өз мақаласында Түркістанның аудандарында барлық ұмтылыстарға
қарамастан азық-түлік салғырты принципі бойынша сауда өнімдерін даярлау
толықтай жүзеге аспағандығы туралы дұрыс қорытынды жасаса [26; 25],
зерттеуші П. Тугов азық-түлік салғыртының Қазақстанда 1918 ж.
енгізілгендігі және кедейшілік комитетінің белсенді жұмыс істегендігі
туралы қате тұжырымдар жасайды. Автор өнеркәсіпті национализациялаудың
лениндік жоспары Қазақстандағы отарлық экономиканың аяқталуына нүкте
қойды – деп жазады. Дегенмен, П. Тугов өз кезегінде көп мөлшердегі
тарихи деректерді ғылыми айналымға енгізді [27; 58].
1960-80 жж. соғыс коммунизм тарихнамасы жаңа зерттеулермен
толықты. Т. Елеуов Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауы мен нығаюы [28]
еңбегінде өлкедегі социалистік қайта құрулар жөнінде беймәлім деректерді
қолдана отырып, Қазақстандағы 1918 жылға дейінгі өнеркәсіпті
национализациялаудың жүзеге асуы туралы баяндайды.
Бұл мәселенің тарихнамасына 1966 ж. жарық көрген А. С. Елагиннің
Қазақстандағы азамат соғысы жылдарындағы социалистік құрылыс атты
монографиясы айтарлықтай үлес қосты. Автор мұрағат және сол кезеңдегі
мерзімді баспасөз деректері негізінде Кеңес үкіметінің шаруашылық
саласында жүргізген саясатын талдауға тырысады. Зерттеудегі: Нан және ет
салғырты қоныстанушы орыс-украин және егін шаруашылығымен айналысатын
отырықшы қазақ шаруаларына салынды, көшпелі қазақ ауылында жүргізілмеді
деп жазғанмен, құжаттық деректер қарама-қайшы мәлімет береді. Әскери
бюрократиялық жүйе көшпелі шаруаларға шаруашылық түрінің ерекшелігіне
қарамастан, астық салғыртын салды. Автор азық-түлікті даярлауда тауар
айналымының рөлін негізсіз асыра бағалайды [29; 278]. 1921 ж. ауыл
шаруашылығының дағдарыстық жағдайын көрсеткенімен, оның негізгі
себептерін айқындамайды. Басқа да кеңестік әдебиеттердегідей Елагин
еңбегінде де соғыс коммунизміне қатысты оқиғалар біркелкі жоспармен
баяндалады. Қазақстан халқының басым бөлігінің қолдауына ие болған Кеңес
үкіметі жекеленген тап жауларының қарсылығына төтеп бере отырып,
экономика мен мәдени құрылыста социалистік қайта құруды ойдағыдай
жүргізеді.
А. Нүсіпбеков[30] пен К. Нүрпейісов [31] монографияларында бай
мұрағат деректері негізінде Қазақстандағы 1917-1918 жж. жұмысшылар
бақылауын ұйымдастыру мен өнеркәсіпті национализациялауға байланысты
үрдістер баяндалады. Бұл мәселе Б. Қадиевтің [32] диссертациялық
зерттеуінде кең талқыланады. Автор статистикалық деректер негізінде
көптеген фактілер келтіреді. Алайда Қазақстан экономикасын дамытуда
национализациялаудың маңызына бір жақты баға береді.
Осы кезеңде соғыс коммунизм саясатының бірқатар мәселелерін
қамтыған Қазақстан мен Орталық Азиядағы Азамат соғысы тарихына байланысты
ұжымдық еңбектер жарық көреді. Осы жылдары аталмыш мәселеге байланысты
ортаазиялық республикалар зерттеушілерінің еңбектері жарияланады.
Жалпыодақтық тарихи әдебиетте соғыс коммунизм тарихына байланысты
жазылған Е. Г. Гимпельсон еңбектерінің маңызы зор. Зерттеуші ресми
идеологияның шеңберінде соғыс коммунизм саясатының большевиктік партия
идеологиясымен жоспарлы түрде немесе табиғи түрде орын алғандығын
анықтауға тырысады [33]. Зерттеуші Е. А. Амбарцумов 1921 ж. көктемде орын
алған саяси дағдарыстың себебін аша отырып, ескі әдістер мен даму
тұжырымдамасының жарамсыздығы – үкімет дағдарыстың негізгі себебі болып
табылады, соғыс коммунизмінің басты тәжірибелік кемшілігі – сауда
салғырты жүйесінің шаруалардың өндірісті дамытуға қызығушылығын жойып
қана қоймай, әділетті қарсылығын туғызуда деп жазады [34; 18].
Әскери коммунизм мәселесі батыс тарихнамасы өкілдерінің
еңбектерінде көтеріледі. Зерттеуші Р. Пайпс еңбегі тарихи публицистика
жанрында жазылған деректік, тарихнамалық негізінің көлемділігімен
ерекшеленеді [35]. Ағылшын тарихшысы Э. Карр соғыс коммунизм мәселесіне
байланысты тарауында осы саясаттың негізінде халық шаруашылығын басқару
ерекшеліктеріне тоқталады [36]. Жалпы батыс тарихнамасында соғыс
коммунизм мәселесі Кеңестік мемлекет тарихының кешенді бөлігі ретінде
қарастырылады. 1980 жылдың аяғы - 90 жылдың басында қоғамдық өмірдің
барлық салаларындағы орын алған демократияландыру үрдісіне байланысты
тарих ғылымында сапалы өзгерістерге бастама болған жаңа еңбектер жарық
көре бастады. Ш. Мұхамединаның мақаласында Қазақ АКСР-ның халық
шаруашылығының жағдайы Кеңес үкіметінің экономикалық саясатын талдау
негізінде көрсетіледі. Автор 1921-1922 жж. аштық пен Қазақ АКСР-дағы
шаруашылық құлдыраудың нақты соғыс коммунизм саясатының салдары
болғандығын дәлелдейді. Ғылыми мақалада дәйекті фактілер мен құнды
статистикалық мәліметтер келтіріледі [37; 130].
Қазақстан саяси дербестікке қол жеткізгеннен кейін өз тарихы мен
өткеніне жаңаша көзқараспен қарай бастады. Ақиқат, Қазақ тарихы т. б.
отандық басылымдарда жаңа көзқарастағы мақалалар жариялана бастады.
Тарихшы О. Қоңыратбаевтың Тұрар Рысқұловтың қоғамдық-саяси және
мемлекеттік қызметі зерттеуінде Кеңес үкіметінің сауда саясаты егжей-
тегжейлі талданады [38]. Аталмыш мәселеге байланысты зерттеуші Ж. Б.
Абылхожиннің еңбегі жарық көрді. Сыни-тұжырымдық қайта қарау негізінде
автор соғыс коммунизм саясатының мәні мен салдарын жаңаша тұрғыдан
баяндайды [39]. Мәселеге қатысты іргелі еңбек – зерттеуші Е.Медеубаевтың
Қазақстандағы соғыс коммунизм саясаты (1918-1921 жж.) диссертациялық
еңбегі болып табылады [2]. Соғыс коммунизм кезеңіндегі еңбек
міндеткерлігі мен осы саясаттың әлеуметтік-саяси дағдарысы, жаңа
экономикалық саясатқа өту алғышарттары т. б. мәселелер тәуелсіздік
жылдары жарық көрген Л. Гривенная [40], Ф. Қозыбақова [41], А. Бегалиева
[42], Е. Медеубаев [43] сынды зерттеушілердің ғылыми мақалаларында
талданады. Жалпы алғанда, мәселенің тарихнамасы соғыс коммунизм
саясатының толық зерттелмегендігін және объективті баға берілмеуіне
байланысты ғылыми танымдық маңызы, зерттеуді қажет ететін тұстарының
айқындалуы осы тақырыпта диплом жұмысын жазудың маңыздылығын көрсетеді.
Диплом жұмысының деректік қорын негізінен ғылыми айналымға қайта
ендірілген ҚРОММ, Алматы, Ақмола, Ақтөбе облыстарының мұрағат құжаттары
құрайды.
Диплом жұмысында ҚРОММ қорларының құнды материалдарының маңызы зор.
Атап айтқанда, Кеңес үкіметінің сауда, аграрлық салада жүргізген саясатқа
байланысты. № 224, Қазревкомның сауда бөлімі № 1193, Қазақ өлкелік
комитетінің әскери сауда бюросы (№ 406) қорларының деректері
пайдаланылды. Ауылшаруашылық өнімдерін даярлаудың жоспарлы жүйесі
мемлекеттік салғырт түрлеріне байланысты деректер Қазревкомның ішкі істер
бөлімінің қорларында (№ 353) кездеседі. Соғыс коммунизм мәселесін
зерттеуде Қазақ өлкесін басқару жөніндегі Әскери революцияның комитет
қорының (№ 14) материалдары ерекше маңызды. Қорда өлкедегі түрлі салым
салу мен өнім даярлау жөнінде мазмұнды құжаттар бар. Ревкомның орталық
аппаратының есептері мен хаттамаларында қала мен ауылдық жерлерде жеке
меншікті тәркілеу, реквизициялау тәжірибесі анық бейнеленген.
Кеңес үкіметінің Қазақстандағы еңбек саясаты туралы мәліметтер № 83
қордағы құжаттар кездеседі. Онда республиканың халық шаруашылығында
еңбектің милитаризацияланған жүйесінің ұйымдастырылу барысы бейнеледі.
Орталық және Шығыс Қазақстандағы ірі өнеркәсіп орындары мен көліктің
национализациялану жағдайы № 138 ҚАКСР кәсіподақтар кеңесінің қоры
құжаттары арқылы анықталды. Атап айтсақ, № 918 қордың № 2, № 3 істерінде
Екібастұз қорғасын-мырыш зауыты, Риддер мекемесінде қалыптасқан жағдай
туралы мәліметтер бар.
Соғыс коммунизм кезеңіндегі Қазақстан қалаларының әлеуметтік-
экономикалық жағдайы жөніндегі коммуналды шаруашылықтың Бас басқармасы
қорының материалдары кең көлемде мәлімет береді (№ 878). Мұрағат
құжаттарының көпшілігі шығу жағынан бірдей және нақты, партиялық және
әлеуметтік бағытталған болып табылады. Құжаттарда оқиғалар большевиктер
партиясы мен басқару жүйесінің тарапынан баяндалады. Олардың негізгі
кемшілігі де осында. Сол себепті қойылған міндеттерді орындауда іздеу
және сараптау жұмысы жүргізілді. Деректердің негізгі бөлігін сол кезеңде
әлеуметтік қызмет атқарған партиялық, кеңестік шаруашылық және әскери
мекемелердің құжаттары құрайды. Сонымен қатар, жоғарыда келтірілген қор
құжаттары үзінді ақпаратты бейнелейтіндіктен, зерттеудің тұтас,
объективті мазмұнын құру үшін түрлі деректер қолданылды. Бұл ең алдымен
Қырғыз республикасының өнеркәсібі бойынша статистикалық мәліметтердің
жинағы, КСРО-ның 1911-2425 жж. тау және тау-кен өнеркәсібі бойынша
статистикалық мәліметтердің жинағы секілді статистикалық құжат жинақтары
болып табылады.
Қазақстандағы соғыс коммунизм саясатын зерттеуді фактологиялық
негізді баспасөз материалдары мәліметтері толықтырады. Диплом жұмысында
Правда, Жизнь национальности т. б. газет-журналдар деректері
қолданылды. Жалпы алғанда, мәселенің деректік қоры тақырыпты зерттеудің
негізгі бағыттарын айқындауға мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының негізгі
мақсаты – Қазақстандағы соғыс коммунизм саясатының мәні мен ерекшелігін
айқындау. Атап айтқанда, әлеуметтік-экономикалық мәні мен отарлық сипатын
ашу. Зерттеу жұмысында мемлекеттің ұсақ шаруашылығының өндіріс саласына
ықпал етуі, кәсіпорындардың национализациялануы және соғыс коммунизм
саясатының салдарлары мәселелері басты назарға алынады. Ол үшін
төмендегідей міндеттер қойылды:
- Қазақстанның әртүрлі аудандарында Кеңес үкіметінің сауда
диктатурасының жүзеге асу ерекшеліктерін айқындау;
- Мемлекеттік салғырт жүйесінің ұйымдастырылу барысы мен түрлерін,
әскерикоммунистік шаралардың аграрлық саладағы ықпалын көрсету;
- Өнеркәсіпті национализациялаудың әдістері, өндіріс күштерінің құлдырау
себептерін айқындау;
- Әскерикоммунистік жүйенің ҚАКСР-мен ТАКСР қалаларындағы
элементтерін, экономикалық ықпалын анықтау;
- Соғыс коммунизм саясатының экономиканың аграрлық сауда саласындағы
әдістері мен экономикалық-демографиялық салдарын зерттеу;
- Қазақстан территориясында орын алған 1920-1922 жж. антикеңестік
көтерілістің себептерін айқындау.
Диплом жұмысының теориялық-методологиялық негізі. Диплом жұмысында
міндеттелген мәселелерді зерттеуде сол кезеңнің тарихи жағдайын зерттеуді
мақсат ету және тарихи үрдістер мен құбылыстарды нақты жағдайлармен тығыз
байланыста қарастыруға бағытталған тарихилық принципі басшылыққа алынады.
Соғыс коммунизмнің мәні мен идеялық бастауларын түсінуде шығармашылық
даму принципінің маңызы зор. Бұл принцип соғыс коммунизм жүйесінің
қалыптасуы қызметі мен дағдарысын зерттеуде көрініс табады. Жұмыста
салыстырмалы ретроспективті, кешендік-статистикалық зерттеу әдістері
қолданылады. Ғылыми таным объектісі соғыс коммунизм жүйесінің негізгі
құрылымдық элементтері негізі мен бірлігінде қарастырылады. Мәселені
зерттеуде тарихи оқиғаларды сыни және объективті тұрғыдан бағалауға
тырыстық. Диплом жұмысы жалпы адамзаттық, гуманистік құндылықтар мен ҚР-ның
саяси егемендігі идеологиясына негізделеді.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Диплом жұмысында 1918-
1921 жж. Қазақстандағы соғыс коммунизм саясаты тарихы обьективті тұрғыдан
қарастырылады. Жұмыста азық-түлік салғыртының ауылдарда енгізілуі; қала
халқының соғыс коммунизмі кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық жағдайы;
национализацияланған өнеркәсіптің экономикалық жағдайы т. б. мәселелері
қарастырылады. Соғыс коммунизмнің саяси-экономикалық жүйесін құруға
бағытталған Кеңес үкіметінің экономикалық шараларының сипаты анықталады.
Соғыс коммунизм саясатының жүргізілу барысы мен салдарлары мәселесіне
Қазан революциясы мен қоғамды дамытудың большевиктік үлгісі мәнін қайта
қарау негізінде объективті баға беруге ұмтылыс жасалады.
Диплом жұмысының хронологиялық-территориялық шеңбері. Диплом
жұмысының хронологиялық шеңбері – 1918-1921 жж. Кеңес үкіметі билігінің
бастапқы кезеңінен РК(б)П-ның Х съезінен кейінгі орын алған экономикалық
саясаттың шұғыл өзгеруіне дейінгі уақытты қамтиды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, екі тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ӘСКЕРИ СОҒЫС КОММУНИЗМ САЯСАТЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МЕН
ӨНЕРКӘСІП САЛАСЫНДА ЖҮРГІЗІЛУІ
1. Азық-түлік диктатурасы мен ауылшаруашылық өнімдерін даярлаудың жоспарлы
жүйесінің ендірілуі
Азамат соғысы большевиктер партиясын соғысушы партияға айналдырып,
соғыс коммунизм саясатының қалыптасуына алып келді. Алғашқы күннен бастап
Қазревком әрекет қимылда жүрген армияны азық-түлікпен жабдықтау, астықты
және басқа тамақ өнімдерін Орталыққа, Түркістан АССР-на жеткізу, яғни
соғыс коммунизм саясатының басты мәселесінің шешу ісімен айналысты. Бұл
саясаттың мәні – өнеркәсіпті жаппай национализациялау, басшылықты
орталықтандыру, тіршілік үшін маңызды тауарлардың бәрін бөлу, т. б. Бұл
жүйе Кеңес үкіметінің декреттері мен қараларының жүзеге асуы барысында
қалыптасты. Соғыс коммунизм саясатының қалыптасуына ең алдымен
идеологиялық догмалар ықпал етті. Қазан төңкерісіне дейін қазақ халқынан
тартып алынған жер көлемі – 45 млн. десятинаны құрады. Бірінші дүниежүзілік
соғыс өте көп мөлшердегі шикізат, мал өнімдерін шығындады [44; 216]. Алайда
өлкенің халық шаруашылық өмірі социалистік тәжірибе алаңына айналды.
Алғашқы әскерикоммунистік шаралардың бірі – ауыл шаруашылығы өнімдерін
жинау болды.
Азамат соғысы қазақ халқы мен Қазақстанның көпұлтты халықтарына
шексіз қайғы-қасірет әкелді. Азамат соғысы жылдарында экономиканы,
материалдық ресурстарды соғыс жағдайына жұмылдыру мақсатымен төтенше
шаралар, яғни әскери коммунизм саясаты ендірілді. Осы саясаттың негізінде
нарықтық, тауар-ақша қатынастарына шектеу салынып, ынталандырудың орнына
экономикалық әдіспен тысқары бұйрық-нұсқау берушілік пен әміршілдік жүйе
қалыптасты. Экономикалық өмірді толығымен қоластына алып, тұрпайы күйге
келтіру, оның барлық саласына теңдесі жоқ мемлекеттік бақылауды күшейту,
жаппай теңгермешілікке көшу т. б. әрекеттердің бәрі социализмнің теңдік
идеясының іске асуы ретінде түсіндірілді [45; 226].
Қазақстанда Кеңес үкіметінің астық дайындау науқанына Орынбор-Торғай
губерниялық азық-түлік комитеті, Семей облыстық комитеті мен басқа да
мекемелер қарсылық білдірді [46; 21]. Осыған байланысты большевиктер қарулы
күштеуге негізделген азық-түлік диктатурасын енгізуді жоспарлайды.
Жұмысшылардан арнайы отрядтар жасақталды. Кеңес үкіметі азық-түлік
диктатурасы аясында: артық астықты алу, астықты жеке сатуға тыйым салу
секілді ережелерді енгізді. Астық қорларын үкіметтен жасырған шаруалар
халық жаулары деп танылды. Е. Г. Гимпельсон өз зерттеуінде ауыл халқының
артық өнімін анықтау принципінің өзгертілгендігін айқын көрсетеді: Егер
алғашында артық астық шаруа отбасының қажеттілігі мен астық мөлшеріне
байланысты анықталса, жаңа декрет бойынша мемлекеттің астыққа қажеттілігіне
байланысты айқындалды. Ауыл, болыс, уезд, губерния мемлекетке тапсыруға
міндетті болған астық көлемі – артық астық деп есептелді [33; 58].
Азық-түлік саласында монополия иесі болып табылатын наркомат Қазақстан
территориясында астық өнімдерін дайындады. Кеңестердің Жалпықазақтық
бірінші құрылтай съезі мен РСФСР НКП қаулысына байланысты КАССР азық-түлік
комитеті құрылды. ҚазНКП 1920 жылдың 21 қазанда өз қызметін бастады. Оның
құрамында И. Д. Мартынов, М. С. Саматов, П. П. Андреев, К. Н. Фарафонтов т.
б. болды [47; 1]. Алайда, ҚазНКП губернияның экономикалық жағдайы туралы
мәлімет жинау, республика аумағында өнімді даярлау жоспарын жасау сынды
шаралармен айналысты. Азық-түлік өнімдерін жинауды РСФСР-дың НКП өкілдері
жүзеге асырды. 1921 жылы А. Пономаренко И. О. Шлейфердің орнына КАКСР НКП
комитетінің орынбасары болып тағайындалды.
1921 ж. Ақмола губерниясында жиналған астық мөлшері 2 млн. 100 пұт
болды. Осыдан бөлек мемлекет меншігінде 800 мың пұт астық та болған.
Атбасар уезінде жоспар бойынша белгіленген 15 мың пұт астықтың орнына 8000
пұт астық қана алынды. Пономаренко жергілікті шаруашылық басшыларын күштеп
көндіру шараларын жүргізді. Астық жинау және қазақ халқының басқа ауданға
көшу кезеңінің сай келгеніне қарамастан, жүк көліктерінің бәрі
мобилизацияланып, тұрғындардың қажетіне қолданылмады. Осылайша, кеңестік
жоспарлы ауыл шаруашылығының сипаттық ерекшеліктерінің бірі – негізсіз
көрсеткіштерді асыра көрсету қалыптасты. Мысалы, комиссар Каганович 1920
жылы Орталыққа 135 млн. пұт астық жинауға уәде бергенімен, шындығында 62
млн. пұт астық қана жинады. Әр болыста 2-3 өкілі болды. Жүк көлігінің
мобилизациялануына байланысты жиналған астықтың көп бөлігі бүлініп, шығынға
ұшырады. Жоспарланған астық мөлшерін алуда қуғын-сүргіндік шаралар
қолданылды. Ақмола уезінің болысында 30 адам атылды. Астық жинау 1921 ж.
қыркүйегіне дейін жалғасты. Астығы жоқ шаруалар келесі жылға қалдырылған
астықты беруге мәжбүр болды. Бұл шаралар қазақ және орыс шаруаларының
экономикалық жағдайының құлдырауына әкелді, Кеңес үкіметіне сенімсіздік
күшейді. БОАК мүшесі Садуақасов, ҚазОАК мүшелері Бейсенов, Байдильдин,
Асылбеков, губерниялық комитет мүшесі Нұрмұхамбетов Кеңес үкіметінің
шараларына қарсы тұра алмады. Жергілікті халық астық жинаушы отрядтарға
барынша қарсылық көрсеткенін төмендегі мәлімет дәлелдейді. Орынбор-Торғай
губерниясынан жоғарғы органдарға жіберілген жеделхаттардың бірінде:
Губерниялық әскери бюросы, аудандық бюро мен комитет жедел түрде әскер
жіберуді сұрайды.Себебі қарулы күшсіз халықтан астық алу мүмкін емес деп
жазылған. Қазақстанға жіберілген әскер қызметкерлеріне 25 пұт сияқы
берілді [2; 29]. Төменде 1733 әскери топтың есебі көрсетіледі.
1 Кесте
№1733 азық-түлік отрядының Орынбор-Торғай губернияларындағы жұмыс
нәтижелерінің мәліметтері (1920-2921жж.). [2; 29].
Аудан Отряд- Отряд- Аудан- Мөлшері Аудан- Салғырт- Сыйақы
атауы тың тың дағы нан тың мөлшері
жұмыс- жұмыс- жылдық шыға- пайыз-
қа келу ты аяқ- салғырт рылған дық
уақыты тау өнімдері өнім орында-
уақыты луы
Ақбұ- 1 қазан 21 Астық 94.335 84.540 89,5%
лақ 1921 ж. мамыр Мүйізді 2 пұт
ауданы ірі қара 1800 1792 99,5% 20 фунт
Қобда Ұсақ
болы- мал 2800 2506 93%
сы Шошқа 200 132 66%
Картоп 15.000 - -
Май 353 - -
Тері 16.870 4195 24,5%
2 Кесте
1916-1917 жж. және 1920-1921 жж. Қазақстандағы астық салғырты, мың пұт.
[48; 428].
1916-1917 жж. 1920-1921 жж.
облыстар Жиналған Жер шаруа Сатып Жиналған Азық- Дайын-
астық шылығы алын- астық түлік далған
мөлшері министр- ған мөлшері Комисса- астық
лігінің астық риаты пайызы
сатып пайызы дайында-
алған ған
астығы астық
Бөкей - - - 455 - -
Орал 7422 - - 3439 1488 43,3%
Орынбор 26845 3723 14,0% 7417
Қостанай 21505 - - 6288
Ақтөбе - - - 4962 26,4%
Ақмола 28201 9131 32,4% 11941 - -
Семей 17187 - - 13837 3786 27,3%
Барлығы: 100860 12854 12,7% 48339 10200 21,1%
Астықты жасыруға тырысқан шаруаларға айыппұл тағылып, басқа мүліктері
де тәркіленді. Жоғарыдағы кестеден, 1916-1917 жж. көрсеткішпен
салыстырғанда, Қазақстан облыстарынан жинақталған орташа астық мөлшері
1920-1921 жылдардағыдан екі есе, яғни, 100860 мың пұттан 48339 мың пұтқа
азайғанымен салғырттық пайызы екі есе өскендігін анық көреміз. Соғыс
коммунизмі саясаты орталықтары Орынбор, Омск, Ташкент болған өлкелерде
әртүрлі жүзеге асты. Мәселен, Ақмола және Семей губернияларына аграрлық
салада әскерикоммунистік экономиканың басты принциптерінің бірі ауыл
шаруашылығы өнімдерін күштеп тартып алу шарасы жүргізілді. 1919 жылы
қарашада Петропавл, Көкшетау, Есіл уездері территориясы бес ауданды
комитеттерге бөлінді: Петропавл, Явленский, Петухов, Пресногорьков,
Всесвятский. Алғашқы кезде Солтүстік Қазақстан шаруалары астықты кеңестік
ақшаға айырбастап отырды. Ақшаның құнсызданғанын естіген шаруаларға қарсы
билік астық жинаудың күштеу әдістерін қолданды. Петропавл, Көкшетау, Ақмола
уездеріне 4 млн. 700 мың пұт астық салғырты салынды, оның тек 821 мың пұты,
яғни, 14%-ы ғана жиналды. Барлық жиналған өнім Мәскеу мен Петроградқа
жіберілді.Ақмола губерниясында 1919-1920 жж. дайындалған 112642 пұт ет
Мәскеуге, 44920 пұт Пероградқа жіберілді. Мал мен мал өнімдерін жинауда
азық-түлік экспедициялары дәстүрлі шаруашылықтың ерекшелігін есепке алмады,
көшпелі шаруашылықты жүргізудің жергілікті шарттарымен таныс болмады және
оларда нақты мал басының саны туралы ақпаратқа ие болған жоқ. Мысалы, 1920
жылы 13 тамызда Атбасар уездік атқару комитетіне 15 қыркүйекке дейін мал
өнімін жинап бітіру туралы Лениннің жарлығы жеткеннен кейін жергілікті
болыс және ауыл басшылары тиісті шараларды қолдануға мәжбүр болды.
Уақытында бұйрықты орындамаған атқару комитеттерінің басшылары революциялық
әскери трибунал сотына тартылатындығы мәлімделді. 1920 жылы 10 тамызда
Сібревком Омск губерниялық комитеті басшыларына Петропавл, Көкшетау темір
жолын салушыларға қарасу туралы бұйрық беріледі. Қажетті жабдықтардың өзі
жергілікті халықтан болды [48; 27]. Кеңестік тарихнама соғыс коммунизм
саясатына бұрмаланған баға берді. Әсіресе, тауарайырбастың рөлі асыра
бағаланды. Қала мен ауыл арасында өнеркәсіп тауары мен ауылшаруашылық
өнімдері айырбасы жүзеге асты деп әсіреленді. Шын мәнінде тауар айналымы
тауар жетіспеушілігі тұсында еріксіз қолданылды. Шаруалар қағаз ақшаға
сенімін жоғалтып, өз өнімдерін тауармен алмастырды. 1918 жылы 26 наурызда
ХҚК Астық даярлауда тауарайырбасты күшейту туралы декрет қабылданды. 1919
жылы 5 тамызда Міндетті тауар айырбасы туралы декрет шықты.
Тауар айырбасты большевиктер экономикалық емес, саяси шара түрінде
жүзеге асырды. Жеке адамдармен айырбас жасауға тыйым салынды. 1920 жылы
маусымда Петропавл уездерінде тауар айырбас жүргізілгенде кедей шаруаларға
тауар үйлестіру бұйрығы берілді. Шаруалар өткізген шикізаттың мемлекет тек
30 пайыздық мөлшеріндегі өнімін қайтарды [50; 88].
Кеңестердің бірінші Семей сьезінде Қарқаралы уезінің халқы атынан
Ә.Бөкейханов сөз сөйледі. Ә. Бөкейханов уез тұрғындарына салынған салғырт
жоспарының шамадан тыс көп мөлшерде екендігін және қазақ көшпелі
шаруаларынан оларда жоқ өнімді алу міндеттелгенін мәлімдейді [37; 127].
Соғыс коммунизм экономикасы өзінің әлсіздігін көрсетті, мемлекет жиналған
өнімді де дұрыс сақтай алмады. 1920 жылдың соңында ҚФКСР халқының өнімдері
сарқылғандығы анық көрінді. 1920 жылы 25 қазанда Орынбор, Торғай
губернияларындағы азық-түлік салғырты жоспары төмендегідей орындалды: астық
– 5%, мүйізді ірі қара – 30%, жеміс-жидек – 5% т. б. [51; 29].
1920 жылы көктемде өлкедегі ауыл шаруашылығы өнімдерін есептеу мен
реттеудің әкімшілік механизмі бір жүйеге келтірілді. 1920 ж. өнімдердің
барлық түрі монополизацияланды. Қазақ өлкесінің тұрғындары осы аймақтағы
Қызыл Әскер бөлімін азық-түлікпен қамтамасыз етуге міндетті болды. Азық-
түлік мекемелері 1919 жылы 15 желтоқсаннан бастап Орынбор ерекше
бекіністік ауданының бірінші әскеріне 600 пұт ет өткізуге, ай сайын 20000
пұт ет дайындауға міндеттелді. Билеуші партияның диктатурасын нығайтуға
бағыттылған әскерикоммунистік экстремизм мен аграрлық салада жалғасын
тапқан төтенше шаралардың негізі большевиктердің теориялық баяндамалары мен
әрекеттерінде қалыптасты.
ҚАКСР халық комитетіне жіберілген В. И. Лениннің жедел хатында:
Күштеп көндіріндер... Азық-түлік әскерін жүйелі және міндетті түрде
қолданыңдар. Ерекше қарсылық пен тікелей бастартушылық орын алған жағдайда
ең қатал шараларды қолданыңдар, – деп жазылады. Қазақ көшпелі шаруалары
материалдық құндылықтарынан өз еркімен бас тартпады. Қазревкомның арнайы
бөлімі: Азық-түлікті жинауға ешқандай арыз-тілектер бөгет болмауға тиіс.
Уақытында жоспарды орындамаған барлық болыстық, ауылдық кеңестер мен ревком
мүшелері тұтқындалып түрмелерге жабылады. Мал өткізбеген барлық тұлғалар
революцияның жауы ретінде атылуға тиіс [51; 2] – деп атап көрсетті.
Ет және сүт өнімдерін өткізу науқаны қазақ шаруаларына ауыр тиді. 1920
жылдың 23 наурызында жарық көрген РСФСР ХҚК-нің Ет даярлау үшін малды
жеткізу туралы декреттің 11 параграфында науқанға қарсы шыққандарға қуғын-
сүргіндік жазалау шараларын қолдану қажеттілігі туралы жазылған [52; 13].
Науқанды жоғары нәтижемен жүзеге асыру мақсатында ҚАКСР-ның территориясы
Солтүстік, Орта және Оңтүстік аймақтарға бөлінді. Солтүстік аймаққа:
Ақтөбе, Қостанай, Петропавл, Көкшетау уездері мен оңтүстік болыстарсыз Омск
уезі кірді. Орта аймаққа: Павлодар, Семей, Өскемен, Ақмола уездері мен
Атбасар уезіндегі барлық қазақ, орыс болыстары, казак станициялары енді.
Оңтүстік аймаққа: Павлодар мен Семейдің қалған болыстары мен Торғай, Ырғыз,
Ілбісін, Гурьев уездері, Бөкей губерниясы кірді [52; 3].
Әдебиеттер мен құжаттық материалдарды талдау ауылшаруашылығындағы
соғыс коммунизм саясатының оңтүстік өлкеде жүзеге асуы біршама ерекше
болғанын көрсетеді. Кеңестік Ресейдің орталық аудандарынан шектеліп қалған
Түркістан өлкесінде большевиктік билік жүргізген әскерикоммунистік
шаралар отарлық сипатта болды. Патшалық үкіметтің отарлық саясаты өлкедегі
ауыл шаруашылығының негізі мақта шаруашылығы болып қалыптасуына тікелей
ықпал етті. Өлкеде астық қажеттілігі қолдан жасалынды. Г. Сафаров
көрсеткендей, 1918-1919 жж. Түркістанның шаруашылығы анархиялық эмисионды
шаруашылыққа айналды. 1919 жылы астықты даярлау төменгі көрсеткіште болды.
Сырдария облысы 700 мың пұт, Жетісу облысы 350 мың пұт астық дайындады.
Жетісу ауданы қоныстанушылар декреттер мен жарлықтарға қарсылық білдіріп,
көтерілістерге шығып отырды. Кулактар кеңес үкіметі мен большевиктік партия
атынан қызмет ете отырып, патшалық Ресейдің отарлық саясатын одан әрі
жалғастырды. Революциялық ұрандар тәркілеуді желеулетіп қоныстанушы
кулактар жергілікті халықты тонай бастады [53; 106-107].
Құжаттық деректер ТАКСР-да азық-түлік даярлау саясатын жүйесіз,
жоспарсыз жергілікті шарттарды ескерусіз жүргізілгенін көрсетеді. Мысалы,
1920 жылы Жетісу облысына берілген жоспар шамадан тыс көп болды.Соғыстан
зардап шегіп, 1 млн. пұт астық мөлшерінде жетіспеушілікке ұшыраған Лепсі
уезіне 224 мың пұт астық дайындау бұйрығы берілді. Жаркент уезінің Нарын
ауданындағы 1000 қазақ отбасы Қытайға қайта көшіп кетуге мәжбүр болды. 1920
жылы өлкедегі барлық өнім монополияланды.
Соғыс коммунизм саясатының көріністерінің бірі – мемлекеттік
натуралды міндеткерлік жүйесі болды. Оларға еңбек, көлік, әскери және мекен
тұрақтық міндеткерліктер енді. Отандық тарихнамада бұл мәселе аз
зерттелген. Пролетарлық-натуралды экономиканың бас идеологтарының бірі –
Л. Троцкий еңбек міндеткерлігі әдісін шаруашылық мәселелерді шешудің жалғыз
жолы деп көрсетті [54; 221]. Еңбек ресурстарын мобилизациялау барысында
қорғаныс кеңесінің 1919 жылғы 19 желтоқсанында шығарылған жарлығында
төмендегідей мемлекеттік міндеткерлік түрлері енгізілді: а) натуралды отын
міндеткерлігі; ә) отынның барлық түрін дайындау, тиеу мен тасу бойынша
еңбек міндеткерлігі; б) отын, әскери және азық-түлік өнімдерін қалалар,
темір жол станцияларына жеткізуге байланысты көлік міндеткерлігі [55; 151].
Кеңес үкіметі жалпыға бірдей еңбек міндеткерлігін ұйымдастырудың
құқықтық негіздерін жасады. Негізгі тапсырмаларды жүзеге асырумен
Ф.Э.Дзержинский басқарған еңбек міндеткерлігін жүргізу жөніндегі Бас
комитет айналысты. Жергілікті жерлерде губерниялық және болыстық еңбек
комитеттері құрылды [36; 568]. Қазақстанның жергілікті халқына партиялық
мемлекеттік басшылық тұтас қаналушы обьект ретінде қаралды. Еңбек
міндеткерлігін өтеу орындарына халық қаруланған әскердің күзетімен
жеткізілді. Еңбек міндеткерлігін өтеуден қашқан адамдарды жазалап отырды.
Әскери міндеткерлік бойынша мобилизацияланған ауыл тұрғындарының еңбек ету
жағдайлары төмен болды. Шаруашылық мекемелер халықты материалдық жабдықтау
мен орналастыруға салғырт қарады. Еңбек инспекциясы Астрахань балық
шаруашылығындағы еңбекке күштеп тартылған тұрғындардың жағдайы туралы: Өте
төменгі дәрежеде өмір сүреді. Ең қажетті заттарға зәру болды. Көңіл-күйі
төмен және өз шаруашылықтарына қайта оралуға асықты – деп баяндайды.
Өлкедегі еңбек міндеткерлігінің ерекшелігі – жергілікті партия ұйымдарының
басшылары қазақ халқының еңбегін пайдалана отырып, отаршыл ферма иелеріне
айналды. Мысалы, Жетісу партия ұйымының мүшелері ірі шаруашылықтарға ие
болды және көп мөлшерлегі мал басына ие болды [2; 57].
Еңбек міндеткерлігі ауыл шаруаларына ауыр тиді. Нәтижесінде 1921-1922
жылдардағы сұрапыл аштыққа әкелді. Шаруалар тегін еңбек күші ретінде
қолданылды. РСФСР СТО 1921 жылғы 18 ақпандағы Қаулысы бойынша тұзбен
қамтамасыз ету мақсатында 62 млн. пұт тұз өндіру міндеті қойылды.
Басқұншақтағы тұз өндірісіне 1500 қазақ шаруалары мен 2250 түйе жіберілді.
Шаруалар еңбек міндеткерлігін РСФСР территориясынан тыс жерлерде де өтеді.
Міндеткерлікті жүзеге асыру барысында большевиктер қазақ қоғамының дәстүрлі
шаруашылық жүйесінің ерекшеліктерін ескерусіз қалдырды. Қазақ өлкелік
әскери комитеттің штаб бастығы Турской Қазревкомға қонысын өзгерткен
көшпелі шаруаларға қатысты әкімшілік шаралар қолдану қажеттілігі туралы
мәлімдейді. Пошта секілді мемлекеттік қызмет көлік міндеткерлігі тәсілі
арқылы жүзеге асты. 1919 жылы Атбасар революциялық комитетінің басшысы
Веденеев Атбасар, Көкшетау пошта жолын қамтамасыз етуге қажетті ат пен
көлікті пошташы Ф. Казанкинге беру туралы бұйрық береді. Партиялық кеңестік
аппараттың кеңеюімен шенеуніктердің өлкеге сапарлары көбейді. Кеңес
үкіметінің мемлекеттік қызметкерлерінің көлік қозғалысын жергілікті халық
қамтамасыз етіп отырды. 1920 жылы маусымда баршаға бірдей көлік
міндеткерлігі ендірілді. Көліктерін жасыруға тырысқан азаматтар
революциялық заң бойынша жауапқа тартылды [56. 94]. Кеңес үкіметі осы
үрдісті дамыту үшін көлік міндеткерлігіне ақшалай төлем енгізді. Алайда бұл
шаралар нәтижесіз аяқталды. Құнсыз ақша мен ауыр міндеткерлікке шаруалар
мүдделі болмады. Көлік міндеткерлігі, әсіресе, жол тораптарында орналасқан
елді-мекендердегі халыққа ауыр тиді. Табиғи міндеткерліктің бірі – әскери
көлік міндеткерлігі болды. 1918 жылы 26 шілдедегі декрет бойынша, Қызыл
іскерді ат көлікпен қамтамасыз ету мақсатында енгізілді. Мемлекеттік
аппараттың азық-түлік даярлау мекемелері қазақ даласын ет және мал
өнімдері, Қызыл әскерге қажетті ат көліктің қайнар көзі ретінде қолданды.
Мысалы, 1920 жылы 3 наурызда № 728-ші комиссияға Башқұртстандағы Қызыл
әскерлер үшін Қостанай уезінен 350 бас жылқы сатуға рұқсат берілді [2; 65].
Қорыта келгенде, Қазақстан территориясында ауыл шаруашылығын реттеудің
әскерикоммунистік әдістері мен түрлері қалыптасты. Кеңес мемлекетінің
салық саясатында ақшалай салық табиғи міндеткерлік жүйесі: азық-түлік
салғырты, еңбек, әскери көлік міндеткерлігімен алмастырылды. Табиғи
салғырттың ауыртпалығы шаруалар үлесіне тиді. Себебі, біріншіден, аграрлық
елдегі халықтың басым көпшілігін шаруалар құрады, екіншіден, ауылшаруашылық
өнімдерін өндіруші болды. Шаруалардан азық-түлікті күштеп жинау мен еңбек
міндеткерлігіне негізделген соғыс коммунизм саясаты ауыл шаруашылығының
өндірістік негізінің құлдырауы мен әлеуметтік-экономикалық дағдарысқа
ұшырауына алып келді.
1. 2 Әскери коммунизмнің өнеркәсіп саласы мен еңбек саясатындағы көрінісі
Тарихнамалық талдау социалистік национализациялаудың 1919-1921 жж.
салдары мәселесі аз зерттелгендегендігін көрсетеді. Зерттеулерде
национализациялау саясатының тек бір жақты баға берілді. Жеке өнеркәсіпті
национализациялауды түрлі мекемелер жүргізді. Жеке өнеркәсіп иелері өндіріс
өнімін қысқартуға мәжбүр болды. Бұл жұмыс орны мен жалақының қысқаруына
алып келді. Ресейдің отарлық өлкелеріндегі национализациялау үрдісінде
бақылау қиынға соқты. 1918 жылы 11 мамырда Кеңестік Ресей үкіметі Батыс
Сібір өнеркәсіптерін национализациялау мен қаржыландыру туралы қаулы
шығарады [47; 20]. 1918 жылдың жазынан 1919 жылдың соңына дейін Орталық
және Шығыс Қазақстан территориясы Колчактың Уақытша Сібір үкіметінің
басқаруында болды. Большевиктер билікті өз қолына алған аймақтарда
әскерикоммунистік шараларды жүзеге асыра бастады.
Әлеуметтік-экономикалық қиындықтар, саяси биліктің ауысуы, 1920 ж.
Ақмола және Семей облыыстарының өнеркәсіп мекемелерінің техникалық төмен
деңгейде қалуына ықпал етті. Соғыс коммунизм, сонымен қатар өнеркәсіп
саласындағы басты жағымсыз тұсы мемлекеттің национализациалайтын
өнеркәсіпті дамытуға қаржысының жоқтығы болып табылады. Әскерикоммунистік
шаруашылық жүйе мемлекеттендірілген кәсіпорындарды қамтамасыз етуге
мүмкіндік болмады.
Жергілікті кеңестік халық шаруашылығының жұмысы нәтижесіз болды.
Себебі, әскерикоммунистік саясаттың өзі тұрақты шаруашылық дамуға бөгет
болды. Осы жағдайды Кеңестік халық шаруашылығы жасаған өндірістік
бағдарламалар шынайы мәселелердің алдын алуға бағытталмады. Павлодар
уіездік ХҚК (СНК) 1920 жылы Екібастұз қорғасын-мырыш зауыттарының
эксплуатациясына қаржылық тізім құруды бұйырды. Тәжірибелі мамандардан
құралған экспедиция 1920 ж. Екібастұз тас-көмір кен орындарын зерттеп,
төмендегідей қорытындыға келді: Біздің кеңестік халық шаруашылығына
Уркварт мырза бұрынғы кәсіпорынның иесі қолға алған міндеттерді емес,
қарапайым, пайдалы көмір өндіру ісімен айналысуымыз керек. Осылайша,
национализацияланған өнеркәсіп жұмыстарын кеңестік халық шаруашылығы игере
алмады. Шағын кәсіпкерлерден өнеркәсіп мекемелерін тартып алған Кеңес
үкіметінің экономикалық органдары шаруашылықтың шаруашылық режимінде
өндіріс процесін жолға қойып, дамыта алмады. Жаппай национализациялау
мемлекеттік бюджеттен қаржыландырады. Мемлекеттік кәсіпорындар
қаржыландырудың сметалық-қаржылық аппарат қызметіне қиындық туғызды. Күннен-
күнге национализациаланған кәсіпорындардың саясатының артуы жоспарлы-
әкімшілік экономикаға жұмсалатын қаржыны да көбейтті. Мысалы,
национализациялау туралы қаулымен қатар, 1918 ж. Кеңестік Халық
коммиссариаты Қырғыз комисариатына 3 млн. сомды ассигнациялау тапсырмасын
міндеттеді. Риддер АҚ-на млн. сом, Спасск мыс қорыту зауытына 1 млн. сом
[49; 21].
Мемлекет бақылауындағы өнеркәсіптің экономикалық жағдайын негізгі
әскерикоммунистік принциптердің бірі – нарықтық қатынастарды
ликвидациялау тенденциясы одан әрі төмендетті. Риддер акционерлік қоғамының
қосалқы цехтарының жұмыс істеуі үшін 1920 ж. ай сайын 470000 сом қажет
болды. Бұл жерде Колчактың Уақытша Сібір үкіметі шығарылған ақша туралы
айтылады. Қырғыз және Риддер АҚ басқармасы мүшелерінің бірі С. П.
Федосев 1918 ж. басында Омскке көшкеннен кейін, Риддер кәсіпорындарын 1919
ж. қарашасына дейін, яғни, ақтар құрылғанға дейін Орыс-Азиялық банк арқылы
қаржыландырып отырған. Алайда, Кеңес үкіметі алғашқы экономикалық шара
ретінде саяси қарсыластарының валютасын қолдануға тыйым салды. Нәтижесінде,
колчак ақшалары құнсызданды. Сонымен қатар, өлкедегі кеңестік ақша
бірліктері патшалық және Уақытша үкіметтің николаевск, керенок,
колчаковтық салдарлардан әлдеқайда құнсыз болды.
Национализацияланған өнеркәсіп мәселесін қарастырғанда,
кәсіпорындардағы жұмысшылардың жағдайларына тоқталғанымыз жөн. Ресми
кеңестік идеология адамзаттың алдыңғы қатарлы өкілі – жұмысшы табы туралы
аңызды насихаттады. Соғыс коммунизм әлеуметтік-мәдени феномен ретінде
қоғамдық танымда дамушы индивид – пролетариаттың жарқын бейнесін жасауға
тырысты. Шындығында, кейбір зерттеушілер Кеңес қоғамының әлеуметтік
жүйесінде жұмысшылардың болғандығына күмән келтіреді [57; 48].
Национализацияланған өнеркәсіптердегі жұмысшылардың жағдайы өте ауыр
болды. Азық-түліктің жетіспеушілігі болып, тауарлық аштық орнады. Қарағанды
тау-кен өнеркәсібіндегі жұмысшылардың 1920 ж. 16 шілдедегі жиналысында азық-
түлік жетіспеушілігі себептерінен жұмысқа шықпау шешімі қабылданды.
Жұмысшылар отбасына айына тек 1.5 пұт ұн ғана берілді, кейіннен ол да
тоқтатылды. Жиналыста қазақ жұмысшыларының атынан Е. Сандыбаев сөз сөйледі.
Ол қосымша жалақысыз жұмыс істей беретіндігін, тек мекеме әкімшілігі
жанұяларға азық-түлік берсе болғандығын мәлімдейді. Екібастұз
зауыттырындағы 600 жұмысшының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ӘСКЕРИ СОҒЫС КОММУНИЗМ САЯСАТЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МЕН ӨНЕРКӘСІП
САЛАСЫНДА ЖҮРГІЗІЛУІ
1.1 Азық-түлік диктатурасы мен ауылшаруашылық өнімдерін даярлаудың
жоспарлы жүйесінің
ендірілуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...13
1.2 Әскери коммунизмнің өнеркәсіп пен еңбек саясатындағы
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22 2
ӘСКЕРИКОММУНИСТІК ЖҮЙЕНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК- ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ САЛДАРЛАРЫ
2.1 Әлеуметтік және экономикалық
дағдарыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..31 2.2
Әскерикоммунистік жүйенің саяси
дағдарысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...54
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Егеменді Республикамызды дамытуда
бүгінгі таңда нарықтық экономика мен қоғамдағы қайта құрулар мәселесінің
өзектілігі арта түсуде. Әлемдік өркениеттің тарихи даму сатысында
экономиканы нарықтық басқару үлгісі мен демократия негізгі жетістікке
айналды. Бүгінде қазақ қоғамы стратегиялық таңдау жасап, демократиялық
реформалар мен нарықтық қайта құрулар арқылы даму жолына түсті. Алайда
әлеуметтік бағдарланған экономиканы қайта құруда қоғамдық дағдарыстар мен
қайшылықтардың алдын алу мәселесінің туындайтыны заңдылық. Өтпелі
кезеңнің қиындықтары мен нарықтық қатынастарға өту үрдісінің
заңдылықтарын игеруде өткен тарихымызға жүгінетініміз сөзсіз.
Осындай мәселелердің дүниетанымдық, идеологиялық бастауларын
қарастыруда Қазақстан тарихындағы әскери коммунизм деп аталатын
кезеңнің маңызы зор. Әскери коммунизм саясаты қоғамдық дамуға
айтарлықтай ықпал етті. Себебі сталинизм мен әміршіл-әкімшіл жүйенің
идеялық бастаулары әскери коммунизмнен басталды. Қазақстандағы соғыс
коммунизмі саясатының тарихы толықтай қайта қарауды қажет етеді. Ол үшін
осы саясаттың қалыптасуының идеологиялық, әлеуметтік-мәдени және құқықтық
негіздерін талдау, соғыс коммунизм терминінің мәнін айқындау қажет.
Әскери коммунизм терминін алғаш рет ғылыми айналымға Қазан
төңкерісіне дейін ресейлік марксист А. А. Богданов енгізген болатын.
Богданов әскери коммунизм түсінігін әскермен байланыстырды. Ол
капитализм жүйесіне енген әскери-коммунистік ұйымдастырудың дамуы мен
майданнан тылға таралуына назар аударды. Әскер – авторитарлық типтегі
тұтынушы коммуна, ал әскери коммунизм – авторитарлы реттелетін
бұқаралық паразитизм мен жоюды ұйымдастыру деп түсіндірді [1;335].
Ресейлік большевиктер соғыс коммунизм жүйесін өткір азаматтық
күресте жеңіске жету мен билікті сақтап қалудың құралы ретінде
пайдаланды. Белгілі бір кезеңде халық комиссарларының мәскеулік үкіметі
осы жүйе арқылы негізгі мақсатқа жетудің жолдарын іздестіре бастады.
Осылайша, халық шаруашылығы мәселелерін әскери әдістер арқылы шешу
жолдары енгізіледі. Қазақ халқы еркінен тыс осы тәжірибенің құрбанына
айналды. Ауыл шаруашылығы мен экономикада қайшылықтарға әкеліп, 1920-шы
жылдардың соңы - 30-шы жылдардың соңында әскери коммунизм идеясы жаңа
сталиндік идеямен алмастырылады.
Мәселенің өзектілігі соғыс коммунизм саясатының тарихи үрдістегі
орны мен маңызын қайта қарау қажеттілігінен туындайды. Бүгінгі таңда
түбегейлі саяси өзгерістер нәтижесінде тарихи шындықты қалпына келтіру
мүмкіндігі туып отыр. Кеңестік кезеңде жалған тарихнамалық тұжырым
түбірлі социалистік қайта құрулар үрдісінің тек жағымды тұстарын
насихаттап, Кеңес үкіметінің Қазақстан мен Орталық Азияда жүргізген
саясатының отарлық сипатын бүркемеледі. Сонымен қатар, соғыс коммунизм
саясатының тәжірибесі бүгінгі нарықтық экономиканы қалыптастыру, дамудың
реформалық жолын дамытудың маңыздылығын айқындауда мәні зор. Осы
саясаттың Қазақстанда жүргізілу себебі мен барысын айқындау қажеттілігі
туындап отыр. Соғыс коммунизм саясатының өлкедегі ықпалы мәселесінің
толық зерттелмегендігі оның өзектілігін арттыра түседі.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Қазақстандағы соғыс коммунизм
саясатының жүргізілуі мәселесі толық зерттелген жоқ. Дегенмен, мәселенің
бірқатар тұстары қазақстандық және ресейлік зерттеушілер еңбектерінде
жарық көрді. Тарихнамалық талдау көрсеткендей, еңбектердің басым
көпшілігін кеңестік мектеп өкілдерінің зерттеулері құрайды. Мәселеге
қатысты ғылыми әдебиеттерді зерттеуші Е. Медеубаев өзінің Қазақстандағы
соғыс коммунизм саясаты (1918-1921 жж.) атты диссертациялық еңбегінде
төрт кезеңге топтастырады. Бұл кеңестік тарих ғылымының дамуына ықпал
етіп, көрініс тапқан елдегі қоғамдық-саяси өмірдегі өзгерістермен
байланысты. Бірінші кезең 1920-шы жылдарды, екінші кезең 1930-шы 50-ші
жылдардың басы, үшінші кезең 1950-ші жылдардың ортасынан 80-ші жылдардың
ортасына дейін және төртінші кезең 1985-ші жылдан Қазақстанның саяси
тәуелсіздігін алғанға дейінгі уақытта жарық көрген еңбектерді қамтиды [2;
5]. Жалпы алғанда, соғыс коммунизм мәселесіне қатысты еңбектерді ХХ ғ.
20-шы жылдарынан 50-ші жылдарға дейін, 50-80 жж. және тәуелсіздік
жылдарындағы еңбектер деп үш кезеңге топтастыруға болады.
Соғыс коммунизм мәселесіне байланысты алғашқы еңбектер В. И.
Ленин есімімен байланысты. Алайда олардың тек методологиялық маңызы бар.
Зерттеуде Лениннің РК(б)П-ның Х съезінде жасаған баяндамасында соғыс
коммунизміне берген ретроспективті бағасы қолданылады [3; 57]. Өз
еңбектерінде автор соғыс коммунизм саясатының Кеңес билігін нығайтудағы
рөліне баса назар аударды [3; 220]. Дегенмен, кез-келген саясаткер
секілді өзі басқарған үкіметтің жүргізген іс-шараларын ақтауға тырысты.
Экономикалық бағыттың күрт өзгеруі мен жаңа экономикалық саясатқа
көшу соғыс коммунизм саясатының мәнін толықтай ашу қажеттілігін
туғызды. Л. Н. Крицман өз еңбегінде соғыс коммунизм кезеңіндегі халық
шаруашылығы салаларының жағдайына сипаттама беріп, Кеңес үкіметінің
азамат соғысы жылдарындағы материалдық ресурстарды мобилизациялауының
әдістері мен тетіктерін ашып көрсетеді [4; 96]. Зерттеуші тұжырымдары
утопиялық сипатта болғанымен, еңбек соғыс коммунизм мәселесі бойынша
алғашқы және негізгі зерттеулердің бірі болып табылады.
Ю. Ларин [5], Д. Кузовков [6], Э. Квиринг [7], В. Милютин [8],
В.Сарабьянова [9], М. Фрумкин [10], секілді экономист ғалымдардың
еңбектері партиялық идеологиялық ұстанымдар толық орнамаған кезеңде жарық
көрді. Бұл автордың еңбектерінің ерекшелігі – зерттеушілер
әскерикоммунистік шаруашылық жүйенің әртүрлі тұстарын ашық талдап,
жағымсыз тұстарын көрсетті. Осы кезеңде отандық тарихнамада
Түркістандағы азамат соғысы жылдарындағы шаруашылық құрылыс мәселелері
туралы еңбектер жарық көре бастады. Кеңес үкіметінің Түркістанда 1918-20
жж. жүргізген шаруашылық саясатының ерекшеліктері алғаш рет Г. Сафаровтың
Отарлық революция (1921 ж.) еңбегінде көрсетілді. Автор тарихи
материалдар негізінде Түркістанда орыс революциясының отарлық сипат
алғандығын дәлелдейді [11; 101]. Бұл еңбекті оқуға кеңестік кезеңде
тыйым салынған еді.
ТАКСР-ның экономикасының 1920 ж. жағдайы Түркістан республикасының
шаруашылық өмірінің очерктерінде беріледі [12]. Мәселенің жекелеген
тұстары Т. Рысқұлов [13], Н. Төреқұлов [14], С. Брайнин мен Ш. Шафиро
[15] еңбектерінде көрсетіледі. Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңдегі
әлеуметтік-экономикалық және саяси тарих туралы мол мәлімет беретін
еңбектер авторларының бірі М. Шоқай Кеңес үкіметінің сауда саясаты туралы
жазады [16]. Соғыс коммунизм тақырыбына кеңестік Ресей ғалымдары да
тоқталды. Тарихшы М. Н. Покровский Пролетарлық диктатураның жеті жылы
еңбегінде соғыс коммунизм туралы өз көзқарасын білдіреді [17]. Соғыс
коммунизмінің рөлі мен мәнін түсінуде тарихи үрдісте Мәскеуде өткен
Коминтерннің алтыншы конгресіндегі пікір-таластың Правда беттерінде
жарияланған материалдарының маңызы зор. Экономист Е. Варга Капитализмнен
социализмге өту кезеңі мақаласында Пролетариат диктатурасының КСРО-дан
тыс пайда болған барлық жағдайында әскери коммунизм – ереже, ЖЭС –
ерекшелік болып табылады деп тұжырым жасайды [2; 9]. Ресми билік мұндай
идеяларды дер кезінде жоюға тырысты. Себебі бұл соғыс коммунизмінің
Кеңестік Ресейдегі тәжірибесіне қызығушылық туғызатын еді.
И. В. Сталиннің жеке басына табыну культі мен тоталитарлық жүйенің
күшеюіне байланысты тарих ғылымында партиялық догмалар арта түседі. И. В.
Сталин 1928 ж. БК(б)П-ның шілде Пленумында: Соғыс коммунизм пролетариат
диктатурасының соғыс жағдайы мен интервенцияға байланысты жүргізген
саясаты [18; 146-147] деп баяндайды. 1938 ж. жарық көрген БК(б)П
тарихы. Қысқаша курсында Кеңес үкіметі соғыс коммунизмін соғыс
жағдайына байланысты жүргізді және уақытша сипатта болды деп
қорытындылайды [19; 260]. Соғыс коммунизмінің мәжбүрлілігі мен уақытша
жүргізілу сипаты туралы тезис бұл мәселені толық талдап, белгілі бір
баға беруге кедергі жасады [20; 140].
1950 жылдың ортасында партияның ХХ съезінен кейін қоғамдық танымда
бірқатар өзгерістер орын алғаны белгілі. Осы кезеңде П. И. Лященко [21],
И.А. Гладков [22], И. Челяпов [23], Ю. К. Авдаков [24], Д. Баевский [25],
т. б. еңбектері жарық көрді. КОКП тарихы, КСРО-дағы азамат соғысының
тарихы, т. б. көптомдықтар мен оқулықтарда Кеңес үкіметі мен партияның
Азамат соғысы жылдарындағы ресурстарды мобилизациялауға қатысты жүргізген
экономикалық іс-шаралары жан-жақты баяндалады. Дегенмен, идеологиялық
ұстанымдар мәселеге объективті баға беруге кедергі келтірді. Г. Ф.
Дахшлейгер өз мақаласында Түркістанның аудандарында барлық ұмтылыстарға
қарамастан азық-түлік салғырты принципі бойынша сауда өнімдерін даярлау
толықтай жүзеге аспағандығы туралы дұрыс қорытынды жасаса [26; 25],
зерттеуші П. Тугов азық-түлік салғыртының Қазақстанда 1918 ж.
енгізілгендігі және кедейшілік комитетінің белсенді жұмыс істегендігі
туралы қате тұжырымдар жасайды. Автор өнеркәсіпті национализациялаудың
лениндік жоспары Қазақстандағы отарлық экономиканың аяқталуына нүкте
қойды – деп жазады. Дегенмен, П. Тугов өз кезегінде көп мөлшердегі
тарихи деректерді ғылыми айналымға енгізді [27; 58].
1960-80 жж. соғыс коммунизм тарихнамасы жаңа зерттеулермен
толықты. Т. Елеуов Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауы мен нығаюы [28]
еңбегінде өлкедегі социалистік қайта құрулар жөнінде беймәлім деректерді
қолдана отырып, Қазақстандағы 1918 жылға дейінгі өнеркәсіпті
национализациялаудың жүзеге асуы туралы баяндайды.
Бұл мәселенің тарихнамасына 1966 ж. жарық көрген А. С. Елагиннің
Қазақстандағы азамат соғысы жылдарындағы социалистік құрылыс атты
монографиясы айтарлықтай үлес қосты. Автор мұрағат және сол кезеңдегі
мерзімді баспасөз деректері негізінде Кеңес үкіметінің шаруашылық
саласында жүргізген саясатын талдауға тырысады. Зерттеудегі: Нан және ет
салғырты қоныстанушы орыс-украин және егін шаруашылығымен айналысатын
отырықшы қазақ шаруаларына салынды, көшпелі қазақ ауылында жүргізілмеді
деп жазғанмен, құжаттық деректер қарама-қайшы мәлімет береді. Әскери
бюрократиялық жүйе көшпелі шаруаларға шаруашылық түрінің ерекшелігіне
қарамастан, астық салғыртын салды. Автор азық-түлікті даярлауда тауар
айналымының рөлін негізсіз асыра бағалайды [29; 278]. 1921 ж. ауыл
шаруашылығының дағдарыстық жағдайын көрсеткенімен, оның негізгі
себептерін айқындамайды. Басқа да кеңестік әдебиеттердегідей Елагин
еңбегінде де соғыс коммунизміне қатысты оқиғалар біркелкі жоспармен
баяндалады. Қазақстан халқының басым бөлігінің қолдауына ие болған Кеңес
үкіметі жекеленген тап жауларының қарсылығына төтеп бере отырып,
экономика мен мәдени құрылыста социалистік қайта құруды ойдағыдай
жүргізеді.
А. Нүсіпбеков[30] пен К. Нүрпейісов [31] монографияларында бай
мұрағат деректері негізінде Қазақстандағы 1917-1918 жж. жұмысшылар
бақылауын ұйымдастыру мен өнеркәсіпті национализациялауға байланысты
үрдістер баяндалады. Бұл мәселе Б. Қадиевтің [32] диссертациялық
зерттеуінде кең талқыланады. Автор статистикалық деректер негізінде
көптеген фактілер келтіреді. Алайда Қазақстан экономикасын дамытуда
национализациялаудың маңызына бір жақты баға береді.
Осы кезеңде соғыс коммунизм саясатының бірқатар мәселелерін
қамтыған Қазақстан мен Орталық Азиядағы Азамат соғысы тарихына байланысты
ұжымдық еңбектер жарық көреді. Осы жылдары аталмыш мәселеге байланысты
ортаазиялық республикалар зерттеушілерінің еңбектері жарияланады.
Жалпыодақтық тарихи әдебиетте соғыс коммунизм тарихына байланысты
жазылған Е. Г. Гимпельсон еңбектерінің маңызы зор. Зерттеуші ресми
идеологияның шеңберінде соғыс коммунизм саясатының большевиктік партия
идеологиясымен жоспарлы түрде немесе табиғи түрде орын алғандығын
анықтауға тырысады [33]. Зерттеуші Е. А. Амбарцумов 1921 ж. көктемде орын
алған саяси дағдарыстың себебін аша отырып, ескі әдістер мен даму
тұжырымдамасының жарамсыздығы – үкімет дағдарыстың негізгі себебі болып
табылады, соғыс коммунизмінің басты тәжірибелік кемшілігі – сауда
салғырты жүйесінің шаруалардың өндірісті дамытуға қызығушылығын жойып
қана қоймай, әділетті қарсылығын туғызуда деп жазады [34; 18].
Әскери коммунизм мәселесі батыс тарихнамасы өкілдерінің
еңбектерінде көтеріледі. Зерттеуші Р. Пайпс еңбегі тарихи публицистика
жанрында жазылған деректік, тарихнамалық негізінің көлемділігімен
ерекшеленеді [35]. Ағылшын тарихшысы Э. Карр соғыс коммунизм мәселесіне
байланысты тарауында осы саясаттың негізінде халық шаруашылығын басқару
ерекшеліктеріне тоқталады [36]. Жалпы батыс тарихнамасында соғыс
коммунизм мәселесі Кеңестік мемлекет тарихының кешенді бөлігі ретінде
қарастырылады. 1980 жылдың аяғы - 90 жылдың басында қоғамдық өмірдің
барлық салаларындағы орын алған демократияландыру үрдісіне байланысты
тарих ғылымында сапалы өзгерістерге бастама болған жаңа еңбектер жарық
көре бастады. Ш. Мұхамединаның мақаласында Қазақ АКСР-ның халық
шаруашылығының жағдайы Кеңес үкіметінің экономикалық саясатын талдау
негізінде көрсетіледі. Автор 1921-1922 жж. аштық пен Қазақ АКСР-дағы
шаруашылық құлдыраудың нақты соғыс коммунизм саясатының салдары
болғандығын дәлелдейді. Ғылыми мақалада дәйекті фактілер мен құнды
статистикалық мәліметтер келтіріледі [37; 130].
Қазақстан саяси дербестікке қол жеткізгеннен кейін өз тарихы мен
өткеніне жаңаша көзқараспен қарай бастады. Ақиқат, Қазақ тарихы т. б.
отандық басылымдарда жаңа көзқарастағы мақалалар жариялана бастады.
Тарихшы О. Қоңыратбаевтың Тұрар Рысқұловтың қоғамдық-саяси және
мемлекеттік қызметі зерттеуінде Кеңес үкіметінің сауда саясаты егжей-
тегжейлі талданады [38]. Аталмыш мәселеге байланысты зерттеуші Ж. Б.
Абылхожиннің еңбегі жарық көрді. Сыни-тұжырымдық қайта қарау негізінде
автор соғыс коммунизм саясатының мәні мен салдарын жаңаша тұрғыдан
баяндайды [39]. Мәселеге қатысты іргелі еңбек – зерттеуші Е.Медеубаевтың
Қазақстандағы соғыс коммунизм саясаты (1918-1921 жж.) диссертациялық
еңбегі болып табылады [2]. Соғыс коммунизм кезеңіндегі еңбек
міндеткерлігі мен осы саясаттың әлеуметтік-саяси дағдарысы, жаңа
экономикалық саясатқа өту алғышарттары т. б. мәселелер тәуелсіздік
жылдары жарық көрген Л. Гривенная [40], Ф. Қозыбақова [41], А. Бегалиева
[42], Е. Медеубаев [43] сынды зерттеушілердің ғылыми мақалаларында
талданады. Жалпы алғанда, мәселенің тарихнамасы соғыс коммунизм
саясатының толық зерттелмегендігін және объективті баға берілмеуіне
байланысты ғылыми танымдық маңызы, зерттеуді қажет ететін тұстарының
айқындалуы осы тақырыпта диплом жұмысын жазудың маңыздылығын көрсетеді.
Диплом жұмысының деректік қорын негізінен ғылыми айналымға қайта
ендірілген ҚРОММ, Алматы, Ақмола, Ақтөбе облыстарының мұрағат құжаттары
құрайды.
Диплом жұмысында ҚРОММ қорларының құнды материалдарының маңызы зор.
Атап айтқанда, Кеңес үкіметінің сауда, аграрлық салада жүргізген саясатқа
байланысты. № 224, Қазревкомның сауда бөлімі № 1193, Қазақ өлкелік
комитетінің әскери сауда бюросы (№ 406) қорларының деректері
пайдаланылды. Ауылшаруашылық өнімдерін даярлаудың жоспарлы жүйесі
мемлекеттік салғырт түрлеріне байланысты деректер Қазревкомның ішкі істер
бөлімінің қорларында (№ 353) кездеседі. Соғыс коммунизм мәселесін
зерттеуде Қазақ өлкесін басқару жөніндегі Әскери революцияның комитет
қорының (№ 14) материалдары ерекше маңызды. Қорда өлкедегі түрлі салым
салу мен өнім даярлау жөнінде мазмұнды құжаттар бар. Ревкомның орталық
аппаратының есептері мен хаттамаларында қала мен ауылдық жерлерде жеке
меншікті тәркілеу, реквизициялау тәжірибесі анық бейнеленген.
Кеңес үкіметінің Қазақстандағы еңбек саясаты туралы мәліметтер № 83
қордағы құжаттар кездеседі. Онда республиканың халық шаруашылығында
еңбектің милитаризацияланған жүйесінің ұйымдастырылу барысы бейнеледі.
Орталық және Шығыс Қазақстандағы ірі өнеркәсіп орындары мен көліктің
национализациялану жағдайы № 138 ҚАКСР кәсіподақтар кеңесінің қоры
құжаттары арқылы анықталды. Атап айтсақ, № 918 қордың № 2, № 3 істерінде
Екібастұз қорғасын-мырыш зауыты, Риддер мекемесінде қалыптасқан жағдай
туралы мәліметтер бар.
Соғыс коммунизм кезеңіндегі Қазақстан қалаларының әлеуметтік-
экономикалық жағдайы жөніндегі коммуналды шаруашылықтың Бас басқармасы
қорының материалдары кең көлемде мәлімет береді (№ 878). Мұрағат
құжаттарының көпшілігі шығу жағынан бірдей және нақты, партиялық және
әлеуметтік бағытталған болып табылады. Құжаттарда оқиғалар большевиктер
партиясы мен басқару жүйесінің тарапынан баяндалады. Олардың негізгі
кемшілігі де осында. Сол себепті қойылған міндеттерді орындауда іздеу
және сараптау жұмысы жүргізілді. Деректердің негізгі бөлігін сол кезеңде
әлеуметтік қызмет атқарған партиялық, кеңестік шаруашылық және әскери
мекемелердің құжаттары құрайды. Сонымен қатар, жоғарыда келтірілген қор
құжаттары үзінді ақпаратты бейнелейтіндіктен, зерттеудің тұтас,
объективті мазмұнын құру үшін түрлі деректер қолданылды. Бұл ең алдымен
Қырғыз республикасының өнеркәсібі бойынша статистикалық мәліметтердің
жинағы, КСРО-ның 1911-2425 жж. тау және тау-кен өнеркәсібі бойынша
статистикалық мәліметтердің жинағы секілді статистикалық құжат жинақтары
болып табылады.
Қазақстандағы соғыс коммунизм саясатын зерттеуді фактологиялық
негізді баспасөз материалдары мәліметтері толықтырады. Диплом жұмысында
Правда, Жизнь национальности т. б. газет-журналдар деректері
қолданылды. Жалпы алғанда, мәселенің деректік қоры тақырыпты зерттеудің
негізгі бағыттарын айқындауға мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының негізгі
мақсаты – Қазақстандағы соғыс коммунизм саясатының мәні мен ерекшелігін
айқындау. Атап айтқанда, әлеуметтік-экономикалық мәні мен отарлық сипатын
ашу. Зерттеу жұмысында мемлекеттің ұсақ шаруашылығының өндіріс саласына
ықпал етуі, кәсіпорындардың национализациялануы және соғыс коммунизм
саясатының салдарлары мәселелері басты назарға алынады. Ол үшін
төмендегідей міндеттер қойылды:
- Қазақстанның әртүрлі аудандарында Кеңес үкіметінің сауда
диктатурасының жүзеге асу ерекшеліктерін айқындау;
- Мемлекеттік салғырт жүйесінің ұйымдастырылу барысы мен түрлерін,
әскерикоммунистік шаралардың аграрлық саладағы ықпалын көрсету;
- Өнеркәсіпті национализациялаудың әдістері, өндіріс күштерінің құлдырау
себептерін айқындау;
- Әскерикоммунистік жүйенің ҚАКСР-мен ТАКСР қалаларындағы
элементтерін, экономикалық ықпалын анықтау;
- Соғыс коммунизм саясатының экономиканың аграрлық сауда саласындағы
әдістері мен экономикалық-демографиялық салдарын зерттеу;
- Қазақстан территориясында орын алған 1920-1922 жж. антикеңестік
көтерілістің себептерін айқындау.
Диплом жұмысының теориялық-методологиялық негізі. Диплом жұмысында
міндеттелген мәселелерді зерттеуде сол кезеңнің тарихи жағдайын зерттеуді
мақсат ету және тарихи үрдістер мен құбылыстарды нақты жағдайлармен тығыз
байланыста қарастыруға бағытталған тарихилық принципі басшылыққа алынады.
Соғыс коммунизмнің мәні мен идеялық бастауларын түсінуде шығармашылық
даму принципінің маңызы зор. Бұл принцип соғыс коммунизм жүйесінің
қалыптасуы қызметі мен дағдарысын зерттеуде көрініс табады. Жұмыста
салыстырмалы ретроспективті, кешендік-статистикалық зерттеу әдістері
қолданылады. Ғылыми таным объектісі соғыс коммунизм жүйесінің негізгі
құрылымдық элементтері негізі мен бірлігінде қарастырылады. Мәселені
зерттеуде тарихи оқиғаларды сыни және объективті тұрғыдан бағалауға
тырыстық. Диплом жұмысы жалпы адамзаттық, гуманистік құндылықтар мен ҚР-ның
саяси егемендігі идеологиясына негізделеді.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Диплом жұмысында 1918-
1921 жж. Қазақстандағы соғыс коммунизм саясаты тарихы обьективті тұрғыдан
қарастырылады. Жұмыста азық-түлік салғыртының ауылдарда енгізілуі; қала
халқының соғыс коммунизмі кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық жағдайы;
национализацияланған өнеркәсіптің экономикалық жағдайы т. б. мәселелері
қарастырылады. Соғыс коммунизмнің саяси-экономикалық жүйесін құруға
бағытталған Кеңес үкіметінің экономикалық шараларының сипаты анықталады.
Соғыс коммунизм саясатының жүргізілу барысы мен салдарлары мәселесіне
Қазан революциясы мен қоғамды дамытудың большевиктік үлгісі мәнін қайта
қарау негізінде объективті баға беруге ұмтылыс жасалады.
Диплом жұмысының хронологиялық-территориялық шеңбері. Диплом
жұмысының хронологиялық шеңбері – 1918-1921 жж. Кеңес үкіметі билігінің
бастапқы кезеңінен РК(б)П-ның Х съезінен кейінгі орын алған экономикалық
саясаттың шұғыл өзгеруіне дейінгі уақытты қамтиды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, екі тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ӘСКЕРИ СОҒЫС КОММУНИЗМ САЯСАТЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МЕН
ӨНЕРКӘСІП САЛАСЫНДА ЖҮРГІЗІЛУІ
1. Азық-түлік диктатурасы мен ауылшаруашылық өнімдерін даярлаудың жоспарлы
жүйесінің ендірілуі
Азамат соғысы большевиктер партиясын соғысушы партияға айналдырып,
соғыс коммунизм саясатының қалыптасуына алып келді. Алғашқы күннен бастап
Қазревком әрекет қимылда жүрген армияны азық-түлікпен жабдықтау, астықты
және басқа тамақ өнімдерін Орталыққа, Түркістан АССР-на жеткізу, яғни
соғыс коммунизм саясатының басты мәселесінің шешу ісімен айналысты. Бұл
саясаттың мәні – өнеркәсіпті жаппай национализациялау, басшылықты
орталықтандыру, тіршілік үшін маңызды тауарлардың бәрін бөлу, т. б. Бұл
жүйе Кеңес үкіметінің декреттері мен қараларының жүзеге асуы барысында
қалыптасты. Соғыс коммунизм саясатының қалыптасуына ең алдымен
идеологиялық догмалар ықпал етті. Қазан төңкерісіне дейін қазақ халқынан
тартып алынған жер көлемі – 45 млн. десятинаны құрады. Бірінші дүниежүзілік
соғыс өте көп мөлшердегі шикізат, мал өнімдерін шығындады [44; 216]. Алайда
өлкенің халық шаруашылық өмірі социалистік тәжірибе алаңына айналды.
Алғашқы әскерикоммунистік шаралардың бірі – ауыл шаруашылығы өнімдерін
жинау болды.
Азамат соғысы қазақ халқы мен Қазақстанның көпұлтты халықтарына
шексіз қайғы-қасірет әкелді. Азамат соғысы жылдарында экономиканы,
материалдық ресурстарды соғыс жағдайына жұмылдыру мақсатымен төтенше
шаралар, яғни әскери коммунизм саясаты ендірілді. Осы саясаттың негізінде
нарықтық, тауар-ақша қатынастарына шектеу салынып, ынталандырудың орнына
экономикалық әдіспен тысқары бұйрық-нұсқау берушілік пен әміршілдік жүйе
қалыптасты. Экономикалық өмірді толығымен қоластына алып, тұрпайы күйге
келтіру, оның барлық саласына теңдесі жоқ мемлекеттік бақылауды күшейту,
жаппай теңгермешілікке көшу т. б. әрекеттердің бәрі социализмнің теңдік
идеясының іске асуы ретінде түсіндірілді [45; 226].
Қазақстанда Кеңес үкіметінің астық дайындау науқанына Орынбор-Торғай
губерниялық азық-түлік комитеті, Семей облыстық комитеті мен басқа да
мекемелер қарсылық білдірді [46; 21]. Осыған байланысты большевиктер қарулы
күштеуге негізделген азық-түлік диктатурасын енгізуді жоспарлайды.
Жұмысшылардан арнайы отрядтар жасақталды. Кеңес үкіметі азық-түлік
диктатурасы аясында: артық астықты алу, астықты жеке сатуға тыйым салу
секілді ережелерді енгізді. Астық қорларын үкіметтен жасырған шаруалар
халық жаулары деп танылды. Е. Г. Гимпельсон өз зерттеуінде ауыл халқының
артық өнімін анықтау принципінің өзгертілгендігін айқын көрсетеді: Егер
алғашында артық астық шаруа отбасының қажеттілігі мен астық мөлшеріне
байланысты анықталса, жаңа декрет бойынша мемлекеттің астыққа қажеттілігіне
байланысты айқындалды. Ауыл, болыс, уезд, губерния мемлекетке тапсыруға
міндетті болған астық көлемі – артық астық деп есептелді [33; 58].
Азық-түлік саласында монополия иесі болып табылатын наркомат Қазақстан
территориясында астық өнімдерін дайындады. Кеңестердің Жалпықазақтық
бірінші құрылтай съезі мен РСФСР НКП қаулысына байланысты КАССР азық-түлік
комитеті құрылды. ҚазНКП 1920 жылдың 21 қазанда өз қызметін бастады. Оның
құрамында И. Д. Мартынов, М. С. Саматов, П. П. Андреев, К. Н. Фарафонтов т.
б. болды [47; 1]. Алайда, ҚазНКП губернияның экономикалық жағдайы туралы
мәлімет жинау, республика аумағында өнімді даярлау жоспарын жасау сынды
шаралармен айналысты. Азық-түлік өнімдерін жинауды РСФСР-дың НКП өкілдері
жүзеге асырды. 1921 жылы А. Пономаренко И. О. Шлейфердің орнына КАКСР НКП
комитетінің орынбасары болып тағайындалды.
1921 ж. Ақмола губерниясында жиналған астық мөлшері 2 млн. 100 пұт
болды. Осыдан бөлек мемлекет меншігінде 800 мың пұт астық та болған.
Атбасар уезінде жоспар бойынша белгіленген 15 мың пұт астықтың орнына 8000
пұт астық қана алынды. Пономаренко жергілікті шаруашылық басшыларын күштеп
көндіру шараларын жүргізді. Астық жинау және қазақ халқының басқа ауданға
көшу кезеңінің сай келгеніне қарамастан, жүк көліктерінің бәрі
мобилизацияланып, тұрғындардың қажетіне қолданылмады. Осылайша, кеңестік
жоспарлы ауыл шаруашылығының сипаттық ерекшеліктерінің бірі – негізсіз
көрсеткіштерді асыра көрсету қалыптасты. Мысалы, комиссар Каганович 1920
жылы Орталыққа 135 млн. пұт астық жинауға уәде бергенімен, шындығында 62
млн. пұт астық қана жинады. Әр болыста 2-3 өкілі болды. Жүк көлігінің
мобилизациялануына байланысты жиналған астықтың көп бөлігі бүлініп, шығынға
ұшырады. Жоспарланған астық мөлшерін алуда қуғын-сүргіндік шаралар
қолданылды. Ақмола уезінің болысында 30 адам атылды. Астық жинау 1921 ж.
қыркүйегіне дейін жалғасты. Астығы жоқ шаруалар келесі жылға қалдырылған
астықты беруге мәжбүр болды. Бұл шаралар қазақ және орыс шаруаларының
экономикалық жағдайының құлдырауына әкелді, Кеңес үкіметіне сенімсіздік
күшейді. БОАК мүшесі Садуақасов, ҚазОАК мүшелері Бейсенов, Байдильдин,
Асылбеков, губерниялық комитет мүшесі Нұрмұхамбетов Кеңес үкіметінің
шараларына қарсы тұра алмады. Жергілікті халық астық жинаушы отрядтарға
барынша қарсылық көрсеткенін төмендегі мәлімет дәлелдейді. Орынбор-Торғай
губерниясынан жоғарғы органдарға жіберілген жеделхаттардың бірінде:
Губерниялық әскери бюросы, аудандық бюро мен комитет жедел түрде әскер
жіберуді сұрайды.Себебі қарулы күшсіз халықтан астық алу мүмкін емес деп
жазылған. Қазақстанға жіберілген әскер қызметкерлеріне 25 пұт сияқы
берілді [2; 29]. Төменде 1733 әскери топтың есебі көрсетіледі.
1 Кесте
№1733 азық-түлік отрядының Орынбор-Торғай губернияларындағы жұмыс
нәтижелерінің мәліметтері (1920-2921жж.). [2; 29].
Аудан Отряд- Отряд- Аудан- Мөлшері Аудан- Салғырт- Сыйақы
атауы тың тың дағы нан тың мөлшері
жұмыс- жұмыс- жылдық шыға- пайыз-
қа келу ты аяқ- салғырт рылған дық
уақыты тау өнімдері өнім орында-
уақыты луы
Ақбұ- 1 қазан 21 Астық 94.335 84.540 89,5%
лақ 1921 ж. мамыр Мүйізді 2 пұт
ауданы ірі қара 1800 1792 99,5% 20 фунт
Қобда Ұсақ
болы- мал 2800 2506 93%
сы Шошқа 200 132 66%
Картоп 15.000 - -
Май 353 - -
Тері 16.870 4195 24,5%
2 Кесте
1916-1917 жж. және 1920-1921 жж. Қазақстандағы астық салғырты, мың пұт.
[48; 428].
1916-1917 жж. 1920-1921 жж.
облыстар Жиналған Жер шаруа Сатып Жиналған Азық- Дайын-
астық шылығы алын- астық түлік далған
мөлшері министр- ған мөлшері Комисса- астық
лігінің астық риаты пайызы
сатып пайызы дайында-
алған ған
астығы астық
Бөкей - - - 455 - -
Орал 7422 - - 3439 1488 43,3%
Орынбор 26845 3723 14,0% 7417
Қостанай 21505 - - 6288
Ақтөбе - - - 4962 26,4%
Ақмола 28201 9131 32,4% 11941 - -
Семей 17187 - - 13837 3786 27,3%
Барлығы: 100860 12854 12,7% 48339 10200 21,1%
Астықты жасыруға тырысқан шаруаларға айыппұл тағылып, басқа мүліктері
де тәркіленді. Жоғарыдағы кестеден, 1916-1917 жж. көрсеткішпен
салыстырғанда, Қазақстан облыстарынан жинақталған орташа астық мөлшері
1920-1921 жылдардағыдан екі есе, яғни, 100860 мың пұттан 48339 мың пұтқа
азайғанымен салғырттық пайызы екі есе өскендігін анық көреміз. Соғыс
коммунизмі саясаты орталықтары Орынбор, Омск, Ташкент болған өлкелерде
әртүрлі жүзеге асты. Мәселен, Ақмола және Семей губернияларына аграрлық
салада әскерикоммунистік экономиканың басты принциптерінің бірі ауыл
шаруашылығы өнімдерін күштеп тартып алу шарасы жүргізілді. 1919 жылы
қарашада Петропавл, Көкшетау, Есіл уездері территориясы бес ауданды
комитеттерге бөлінді: Петропавл, Явленский, Петухов, Пресногорьков,
Всесвятский. Алғашқы кезде Солтүстік Қазақстан шаруалары астықты кеңестік
ақшаға айырбастап отырды. Ақшаның құнсызданғанын естіген шаруаларға қарсы
билік астық жинаудың күштеу әдістерін қолданды. Петропавл, Көкшетау, Ақмола
уездеріне 4 млн. 700 мың пұт астық салғырты салынды, оның тек 821 мың пұты,
яғни, 14%-ы ғана жиналды. Барлық жиналған өнім Мәскеу мен Петроградқа
жіберілді.Ақмола губерниясында 1919-1920 жж. дайындалған 112642 пұт ет
Мәскеуге, 44920 пұт Пероградқа жіберілді. Мал мен мал өнімдерін жинауда
азық-түлік экспедициялары дәстүрлі шаруашылықтың ерекшелігін есепке алмады,
көшпелі шаруашылықты жүргізудің жергілікті шарттарымен таныс болмады және
оларда нақты мал басының саны туралы ақпаратқа ие болған жоқ. Мысалы, 1920
жылы 13 тамызда Атбасар уездік атқару комитетіне 15 қыркүйекке дейін мал
өнімін жинап бітіру туралы Лениннің жарлығы жеткеннен кейін жергілікті
болыс және ауыл басшылары тиісті шараларды қолдануға мәжбүр болды.
Уақытында бұйрықты орындамаған атқару комитеттерінің басшылары революциялық
әскери трибунал сотына тартылатындығы мәлімделді. 1920 жылы 10 тамызда
Сібревком Омск губерниялық комитеті басшыларына Петропавл, Көкшетау темір
жолын салушыларға қарасу туралы бұйрық беріледі. Қажетті жабдықтардың өзі
жергілікті халықтан болды [48; 27]. Кеңестік тарихнама соғыс коммунизм
саясатына бұрмаланған баға берді. Әсіресе, тауарайырбастың рөлі асыра
бағаланды. Қала мен ауыл арасында өнеркәсіп тауары мен ауылшаруашылық
өнімдері айырбасы жүзеге асты деп әсіреленді. Шын мәнінде тауар айналымы
тауар жетіспеушілігі тұсында еріксіз қолданылды. Шаруалар қағаз ақшаға
сенімін жоғалтып, өз өнімдерін тауармен алмастырды. 1918 жылы 26 наурызда
ХҚК Астық даярлауда тауарайырбасты күшейту туралы декрет қабылданды. 1919
жылы 5 тамызда Міндетті тауар айырбасы туралы декрет шықты.
Тауар айырбасты большевиктер экономикалық емес, саяси шара түрінде
жүзеге асырды. Жеке адамдармен айырбас жасауға тыйым салынды. 1920 жылы
маусымда Петропавл уездерінде тауар айырбас жүргізілгенде кедей шаруаларға
тауар үйлестіру бұйрығы берілді. Шаруалар өткізген шикізаттың мемлекет тек
30 пайыздық мөлшеріндегі өнімін қайтарды [50; 88].
Кеңестердің бірінші Семей сьезінде Қарқаралы уезінің халқы атынан
Ә.Бөкейханов сөз сөйледі. Ә. Бөкейханов уез тұрғындарына салынған салғырт
жоспарының шамадан тыс көп мөлшерде екендігін және қазақ көшпелі
шаруаларынан оларда жоқ өнімді алу міндеттелгенін мәлімдейді [37; 127].
Соғыс коммунизм экономикасы өзінің әлсіздігін көрсетті, мемлекет жиналған
өнімді де дұрыс сақтай алмады. 1920 жылдың соңында ҚФКСР халқының өнімдері
сарқылғандығы анық көрінді. 1920 жылы 25 қазанда Орынбор, Торғай
губернияларындағы азық-түлік салғырты жоспары төмендегідей орындалды: астық
– 5%, мүйізді ірі қара – 30%, жеміс-жидек – 5% т. б. [51; 29].
1920 жылы көктемде өлкедегі ауыл шаруашылығы өнімдерін есептеу мен
реттеудің әкімшілік механизмі бір жүйеге келтірілді. 1920 ж. өнімдердің
барлық түрі монополизацияланды. Қазақ өлкесінің тұрғындары осы аймақтағы
Қызыл Әскер бөлімін азық-түлікпен қамтамасыз етуге міндетті болды. Азық-
түлік мекемелері 1919 жылы 15 желтоқсаннан бастап Орынбор ерекше
бекіністік ауданының бірінші әскеріне 600 пұт ет өткізуге, ай сайын 20000
пұт ет дайындауға міндеттелді. Билеуші партияның диктатурасын нығайтуға
бағыттылған әскерикоммунистік экстремизм мен аграрлық салада жалғасын
тапқан төтенше шаралардың негізі большевиктердің теориялық баяндамалары мен
әрекеттерінде қалыптасты.
ҚАКСР халық комитетіне жіберілген В. И. Лениннің жедел хатында:
Күштеп көндіріндер... Азық-түлік әскерін жүйелі және міндетті түрде
қолданыңдар. Ерекше қарсылық пен тікелей бастартушылық орын алған жағдайда
ең қатал шараларды қолданыңдар, – деп жазылады. Қазақ көшпелі шаруалары
материалдық құндылықтарынан өз еркімен бас тартпады. Қазревкомның арнайы
бөлімі: Азық-түлікті жинауға ешқандай арыз-тілектер бөгет болмауға тиіс.
Уақытында жоспарды орындамаған барлық болыстық, ауылдық кеңестер мен ревком
мүшелері тұтқындалып түрмелерге жабылады. Мал өткізбеген барлық тұлғалар
революцияның жауы ретінде атылуға тиіс [51; 2] – деп атап көрсетті.
Ет және сүт өнімдерін өткізу науқаны қазақ шаруаларына ауыр тиді. 1920
жылдың 23 наурызында жарық көрген РСФСР ХҚК-нің Ет даярлау үшін малды
жеткізу туралы декреттің 11 параграфында науқанға қарсы шыққандарға қуғын-
сүргіндік жазалау шараларын қолдану қажеттілігі туралы жазылған [52; 13].
Науқанды жоғары нәтижемен жүзеге асыру мақсатында ҚАКСР-ның территориясы
Солтүстік, Орта және Оңтүстік аймақтарға бөлінді. Солтүстік аймаққа:
Ақтөбе, Қостанай, Петропавл, Көкшетау уездері мен оңтүстік болыстарсыз Омск
уезі кірді. Орта аймаққа: Павлодар, Семей, Өскемен, Ақмола уездері мен
Атбасар уезіндегі барлық қазақ, орыс болыстары, казак станициялары енді.
Оңтүстік аймаққа: Павлодар мен Семейдің қалған болыстары мен Торғай, Ырғыз,
Ілбісін, Гурьев уездері, Бөкей губерниясы кірді [52; 3].
Әдебиеттер мен құжаттық материалдарды талдау ауылшаруашылығындағы
соғыс коммунизм саясатының оңтүстік өлкеде жүзеге асуы біршама ерекше
болғанын көрсетеді. Кеңестік Ресейдің орталық аудандарынан шектеліп қалған
Түркістан өлкесінде большевиктік билік жүргізген әскерикоммунистік
шаралар отарлық сипатта болды. Патшалық үкіметтің отарлық саясаты өлкедегі
ауыл шаруашылығының негізі мақта шаруашылығы болып қалыптасуына тікелей
ықпал етті. Өлкеде астық қажеттілігі қолдан жасалынды. Г. Сафаров
көрсеткендей, 1918-1919 жж. Түркістанның шаруашылығы анархиялық эмисионды
шаруашылыққа айналды. 1919 жылы астықты даярлау төменгі көрсеткіште болды.
Сырдария облысы 700 мың пұт, Жетісу облысы 350 мың пұт астық дайындады.
Жетісу ауданы қоныстанушылар декреттер мен жарлықтарға қарсылық білдіріп,
көтерілістерге шығып отырды. Кулактар кеңес үкіметі мен большевиктік партия
атынан қызмет ете отырып, патшалық Ресейдің отарлық саясатын одан әрі
жалғастырды. Революциялық ұрандар тәркілеуді желеулетіп қоныстанушы
кулактар жергілікті халықты тонай бастады [53; 106-107].
Құжаттық деректер ТАКСР-да азық-түлік даярлау саясатын жүйесіз,
жоспарсыз жергілікті шарттарды ескерусіз жүргізілгенін көрсетеді. Мысалы,
1920 жылы Жетісу облысына берілген жоспар шамадан тыс көп болды.Соғыстан
зардап шегіп, 1 млн. пұт астық мөлшерінде жетіспеушілікке ұшыраған Лепсі
уезіне 224 мың пұт астық дайындау бұйрығы берілді. Жаркент уезінің Нарын
ауданындағы 1000 қазақ отбасы Қытайға қайта көшіп кетуге мәжбүр болды. 1920
жылы өлкедегі барлық өнім монополияланды.
Соғыс коммунизм саясатының көріністерінің бірі – мемлекеттік
натуралды міндеткерлік жүйесі болды. Оларға еңбек, көлік, әскери және мекен
тұрақтық міндеткерліктер енді. Отандық тарихнамада бұл мәселе аз
зерттелген. Пролетарлық-натуралды экономиканың бас идеологтарының бірі –
Л. Троцкий еңбек міндеткерлігі әдісін шаруашылық мәселелерді шешудің жалғыз
жолы деп көрсетті [54; 221]. Еңбек ресурстарын мобилизациялау барысында
қорғаныс кеңесінің 1919 жылғы 19 желтоқсанында шығарылған жарлығында
төмендегідей мемлекеттік міндеткерлік түрлері енгізілді: а) натуралды отын
міндеткерлігі; ә) отынның барлық түрін дайындау, тиеу мен тасу бойынша
еңбек міндеткерлігі; б) отын, әскери және азық-түлік өнімдерін қалалар,
темір жол станцияларына жеткізуге байланысты көлік міндеткерлігі [55; 151].
Кеңес үкіметі жалпыға бірдей еңбек міндеткерлігін ұйымдастырудың
құқықтық негіздерін жасады. Негізгі тапсырмаларды жүзеге асырумен
Ф.Э.Дзержинский басқарған еңбек міндеткерлігін жүргізу жөніндегі Бас
комитет айналысты. Жергілікті жерлерде губерниялық және болыстық еңбек
комитеттері құрылды [36; 568]. Қазақстанның жергілікті халқына партиялық
мемлекеттік басшылық тұтас қаналушы обьект ретінде қаралды. Еңбек
міндеткерлігін өтеу орындарына халық қаруланған әскердің күзетімен
жеткізілді. Еңбек міндеткерлігін өтеуден қашқан адамдарды жазалап отырды.
Әскери міндеткерлік бойынша мобилизацияланған ауыл тұрғындарының еңбек ету
жағдайлары төмен болды. Шаруашылық мекемелер халықты материалдық жабдықтау
мен орналастыруға салғырт қарады. Еңбек инспекциясы Астрахань балық
шаруашылығындағы еңбекке күштеп тартылған тұрғындардың жағдайы туралы: Өте
төменгі дәрежеде өмір сүреді. Ең қажетті заттарға зәру болды. Көңіл-күйі
төмен және өз шаруашылықтарына қайта оралуға асықты – деп баяндайды.
Өлкедегі еңбек міндеткерлігінің ерекшелігі – жергілікті партия ұйымдарының
басшылары қазақ халқының еңбегін пайдалана отырып, отаршыл ферма иелеріне
айналды. Мысалы, Жетісу партия ұйымының мүшелері ірі шаруашылықтарға ие
болды және көп мөлшерлегі мал басына ие болды [2; 57].
Еңбек міндеткерлігі ауыл шаруаларына ауыр тиді. Нәтижесінде 1921-1922
жылдардағы сұрапыл аштыққа әкелді. Шаруалар тегін еңбек күші ретінде
қолданылды. РСФСР СТО 1921 жылғы 18 ақпандағы Қаулысы бойынша тұзбен
қамтамасыз ету мақсатында 62 млн. пұт тұз өндіру міндеті қойылды.
Басқұншақтағы тұз өндірісіне 1500 қазақ шаруалары мен 2250 түйе жіберілді.
Шаруалар еңбек міндеткерлігін РСФСР территориясынан тыс жерлерде де өтеді.
Міндеткерлікті жүзеге асыру барысында большевиктер қазақ қоғамының дәстүрлі
шаруашылық жүйесінің ерекшеліктерін ескерусіз қалдырды. Қазақ өлкелік
әскери комитеттің штаб бастығы Турской Қазревкомға қонысын өзгерткен
көшпелі шаруаларға қатысты әкімшілік шаралар қолдану қажеттілігі туралы
мәлімдейді. Пошта секілді мемлекеттік қызмет көлік міндеткерлігі тәсілі
арқылы жүзеге асты. 1919 жылы Атбасар революциялық комитетінің басшысы
Веденеев Атбасар, Көкшетау пошта жолын қамтамасыз етуге қажетті ат пен
көлікті пошташы Ф. Казанкинге беру туралы бұйрық береді. Партиялық кеңестік
аппараттың кеңеюімен шенеуніктердің өлкеге сапарлары көбейді. Кеңес
үкіметінің мемлекеттік қызметкерлерінің көлік қозғалысын жергілікті халық
қамтамасыз етіп отырды. 1920 жылы маусымда баршаға бірдей көлік
міндеткерлігі ендірілді. Көліктерін жасыруға тырысқан азаматтар
революциялық заң бойынша жауапқа тартылды [56. 94]. Кеңес үкіметі осы
үрдісті дамыту үшін көлік міндеткерлігіне ақшалай төлем енгізді. Алайда бұл
шаралар нәтижесіз аяқталды. Құнсыз ақша мен ауыр міндеткерлікке шаруалар
мүдделі болмады. Көлік міндеткерлігі, әсіресе, жол тораптарында орналасқан
елді-мекендердегі халыққа ауыр тиді. Табиғи міндеткерліктің бірі – әскери
көлік міндеткерлігі болды. 1918 жылы 26 шілдедегі декрет бойынша, Қызыл
іскерді ат көлікпен қамтамасыз ету мақсатында енгізілді. Мемлекеттік
аппараттың азық-түлік даярлау мекемелері қазақ даласын ет және мал
өнімдері, Қызыл әскерге қажетті ат көліктің қайнар көзі ретінде қолданды.
Мысалы, 1920 жылы 3 наурызда № 728-ші комиссияға Башқұртстандағы Қызыл
әскерлер үшін Қостанай уезінен 350 бас жылқы сатуға рұқсат берілді [2; 65].
Қорыта келгенде, Қазақстан территориясында ауыл шаруашылығын реттеудің
әскерикоммунистік әдістері мен түрлері қалыптасты. Кеңес мемлекетінің
салық саясатында ақшалай салық табиғи міндеткерлік жүйесі: азық-түлік
салғырты, еңбек, әскери көлік міндеткерлігімен алмастырылды. Табиғи
салғырттың ауыртпалығы шаруалар үлесіне тиді. Себебі, біріншіден, аграрлық
елдегі халықтың басым көпшілігін шаруалар құрады, екіншіден, ауылшаруашылық
өнімдерін өндіруші болды. Шаруалардан азық-түлікті күштеп жинау мен еңбек
міндеткерлігіне негізделген соғыс коммунизм саясаты ауыл шаруашылығының
өндірістік негізінің құлдырауы мен әлеуметтік-экономикалық дағдарысқа
ұшырауына алып келді.
1. 2 Әскери коммунизмнің өнеркәсіп саласы мен еңбек саясатындағы көрінісі
Тарихнамалық талдау социалистік национализациялаудың 1919-1921 жж.
салдары мәселесі аз зерттелгендегендігін көрсетеді. Зерттеулерде
национализациялау саясатының тек бір жақты баға берілді. Жеке өнеркәсіпті
национализациялауды түрлі мекемелер жүргізді. Жеке өнеркәсіп иелері өндіріс
өнімін қысқартуға мәжбүр болды. Бұл жұмыс орны мен жалақының қысқаруына
алып келді. Ресейдің отарлық өлкелеріндегі национализациялау үрдісінде
бақылау қиынға соқты. 1918 жылы 11 мамырда Кеңестік Ресей үкіметі Батыс
Сібір өнеркәсіптерін национализациялау мен қаржыландыру туралы қаулы
шығарады [47; 20]. 1918 жылдың жазынан 1919 жылдың соңына дейін Орталық
және Шығыс Қазақстан территориясы Колчактың Уақытша Сібір үкіметінің
басқаруында болды. Большевиктер билікті өз қолына алған аймақтарда
әскерикоммунистік шараларды жүзеге асыра бастады.
Әлеуметтік-экономикалық қиындықтар, саяси биліктің ауысуы, 1920 ж.
Ақмола және Семей облыыстарының өнеркәсіп мекемелерінің техникалық төмен
деңгейде қалуына ықпал етті. Соғыс коммунизм, сонымен қатар өнеркәсіп
саласындағы басты жағымсыз тұсы мемлекеттің национализациалайтын
өнеркәсіпті дамытуға қаржысының жоқтығы болып табылады. Әскерикоммунистік
шаруашылық жүйе мемлекеттендірілген кәсіпорындарды қамтамасыз етуге
мүмкіндік болмады.
Жергілікті кеңестік халық шаруашылығының жұмысы нәтижесіз болды.
Себебі, әскерикоммунистік саясаттың өзі тұрақты шаруашылық дамуға бөгет
болды. Осы жағдайды Кеңестік халық шаруашылығы жасаған өндірістік
бағдарламалар шынайы мәселелердің алдын алуға бағытталмады. Павлодар
уіездік ХҚК (СНК) 1920 жылы Екібастұз қорғасын-мырыш зауыттарының
эксплуатациясына қаржылық тізім құруды бұйырды. Тәжірибелі мамандардан
құралған экспедиция 1920 ж. Екібастұз тас-көмір кен орындарын зерттеп,
төмендегідей қорытындыға келді: Біздің кеңестік халық шаруашылығына
Уркварт мырза бұрынғы кәсіпорынның иесі қолға алған міндеттерді емес,
қарапайым, пайдалы көмір өндіру ісімен айналысуымыз керек. Осылайша,
национализацияланған өнеркәсіп жұмыстарын кеңестік халық шаруашылығы игере
алмады. Шағын кәсіпкерлерден өнеркәсіп мекемелерін тартып алған Кеңес
үкіметінің экономикалық органдары шаруашылықтың шаруашылық режимінде
өндіріс процесін жолға қойып, дамыта алмады. Жаппай национализациялау
мемлекеттік бюджеттен қаржыландырады. Мемлекеттік кәсіпорындар
қаржыландырудың сметалық-қаржылық аппарат қызметіне қиындық туғызды. Күннен-
күнге национализациаланған кәсіпорындардың саясатының артуы жоспарлы-
әкімшілік экономикаға жұмсалатын қаржыны да көбейтті. Мысалы,
национализациялау туралы қаулымен қатар, 1918 ж. Кеңестік Халық
коммиссариаты Қырғыз комисариатына 3 млн. сомды ассигнациялау тапсырмасын
міндеттеді. Риддер АҚ-на млн. сом, Спасск мыс қорыту зауытына 1 млн. сом
[49; 21].
Мемлекет бақылауындағы өнеркәсіптің экономикалық жағдайын негізгі
әскерикоммунистік принциптердің бірі – нарықтық қатынастарды
ликвидациялау тенденциясы одан әрі төмендетті. Риддер акционерлік қоғамының
қосалқы цехтарының жұмыс істеуі үшін 1920 ж. ай сайын 470000 сом қажет
болды. Бұл жерде Колчактың Уақытша Сібір үкіметі шығарылған ақша туралы
айтылады. Қырғыз және Риддер АҚ басқармасы мүшелерінің бірі С. П.
Федосев 1918 ж. басында Омскке көшкеннен кейін, Риддер кәсіпорындарын 1919
ж. қарашасына дейін, яғни, ақтар құрылғанға дейін Орыс-Азиялық банк арқылы
қаржыландырып отырған. Алайда, Кеңес үкіметі алғашқы экономикалық шара
ретінде саяси қарсыластарының валютасын қолдануға тыйым салды. Нәтижесінде,
колчак ақшалары құнсызданды. Сонымен қатар, өлкедегі кеңестік ақша
бірліктері патшалық және Уақытша үкіметтің николаевск, керенок,
колчаковтық салдарлардан әлдеқайда құнсыз болды.
Национализацияланған өнеркәсіп мәселесін қарастырғанда,
кәсіпорындардағы жұмысшылардың жағдайларына тоқталғанымыз жөн. Ресми
кеңестік идеология адамзаттың алдыңғы қатарлы өкілі – жұмысшы табы туралы
аңызды насихаттады. Соғыс коммунизм әлеуметтік-мәдени феномен ретінде
қоғамдық танымда дамушы индивид – пролетариаттың жарқын бейнесін жасауға
тырысты. Шындығында, кейбір зерттеушілер Кеңес қоғамының әлеуметтік
жүйесінде жұмысшылардың болғандығына күмән келтіреді [57; 48].
Национализацияланған өнеркәсіптердегі жұмысшылардың жағдайы өте ауыр
болды. Азық-түліктің жетіспеушілігі болып, тауарлық аштық орнады. Қарағанды
тау-кен өнеркәсібіндегі жұмысшылардың 1920 ж. 16 шілдедегі жиналысында азық-
түлік жетіспеушілігі себептерінен жұмысқа шықпау шешімі қабылданды.
Жұмысшылар отбасына айына тек 1.5 пұт ұн ғана берілді, кейіннен ол да
тоқтатылды. Жиналыста қазақ жұмысшыларының атынан Е. Сандыбаев сөз сөйледі.
Ол қосымша жалақысыз жұмыс істей беретіндігін, тек мекеме әкімшілігі
жанұяларға азық-түлік берсе болғандығын мәлімдейді. Екібастұз
зауыттырындағы 600 жұмысшының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz