Ежелгі вавилон патшалығының өрлеуі. Хаммурапи заңдары бойынша Ежелгі Вавилонның экономикасы мен әлеуметтік дамуына талдау жасау
Кіріспе
І Тарау. Ежелгі Вавилон патшалығының өрлеуі.
1.1. Б.з.д. ІІ мыңжылдықтағы Қосөзенде орын алған саяси бытыраңқылық.
1.2. Ежелгі Вавилон патшалығының Қосөзендегі саяси үстемдікке ие болуы.
1.3. Ежелгі Ассирия мен Хетт патшалығының саяси тарихы.
ІІ Тарау. Хаммурапи заңдары бойынша Ежелгі Вавилонның экономикасы мен әлеуметтік дамуына талдау жасау.
2.1. Ежелгі Вавилонның экономикасының тұрақтылық сипатқа ие болуы.
2.2. Ежелгі Вавилонның қоғамы және оның әлеуметтік құрылымы.
2.3. Ассирия мен Хетт заңдары.
2.4. Ежелгі Шығыс елдерінің заңдарын мектепте оқыту әдістемесі.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І Тарау. Ежелгі Вавилон патшалығының өрлеуі.
1.1. Б.з.д. ІІ мыңжылдықтағы Қосөзенде орын алған саяси бытыраңқылық.
1.2. Ежелгі Вавилон патшалығының Қосөзендегі саяси үстемдікке ие болуы.
1.3. Ежелгі Ассирия мен Хетт патшалығының саяси тарихы.
ІІ Тарау. Хаммурапи заңдары бойынша Ежелгі Вавилонның экономикасы мен әлеуметтік дамуына талдау жасау.
2.1. Ежелгі Вавилонның экономикасының тұрақтылық сипатқа ие болуы.
2.2. Ежелгі Вавилонның қоғамы және оның әлеуметтік құрылымы.
2.3. Ассирия мен Хетт заңдары.
2.4. Ежелгі Шығыс елдерінің заңдарын мектепте оқыту әдістемесі.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Тақырыптың өзектілігі. Ежелгі дүние тарихы – ең бірінші таптық қоғамның пайда болу, өсу, даму және құлауының тарихы. Бірінші тапқа бөліну, таптық езу, қанаушылық, құл иеленуші қоғамда: меншік иесі, құл иесі – толық құқықты еріктілер мен еріксіз, өзі біреудің меншігі болған құлдар арасында болды, ежелгі дүние тарихы осы құл иеленуші қоғамның, құл иеленуші елдердің (Шығыстық, Батыстық), мемлекеттердің тарихы.
Ежелгі дүние тарихын оқығанда осы құл иеленуші қоғамның, таптық қоғамның қалай пайда болғанын, қандай түрде болғанын, әр елдер үшін өзіндік қандай ерекшеліктерінің, өзгешеліктерінің, әлеуметтік – экономикалық және саяси дамудағы айырмашылықтардың немен байланысты болғанын түсіну жалпы заңдылықтарды аңғару – негізгі мақсат. Онсыз адам қоғамының даму процесіндегі көптеген күрделі мәселелерді экономикасының дамуындағы, саяси биліктің түрлеріндегі айырмашылықтарды, тарихи даму заңдылықтарын түсіну қиын болар еді.
Құл иеленуші қоғамның әлеуметтік – экономикалық даму дәрежесіне қарай: төмеңгі, жоғарғы екі сатысы болды. Бірінші төмеңгі сатысы – шығыстық патриархалдық құлдық деп аталды. Онда құл негізгі өндіргіш күш емес, негізгі өндіруші күш ерікті қауым мүшелері – шаруалар, жаулап алған елдердің бағынышты тұрғындары /түрліше салықтар төлеп, көптеген міндеткерліктер атқаратын/ қаналушы тап, мұнда құлдардың еңбегі шаруашылықта қосымша орында ғана болды. Құл еңбегінің шаруашылықтың барлық саласында да кеңінен, көптеп пайдаланылып, құлдардың негізгі өндіргіш күшке айналғаны антикалық /Ежелгі Греция мен Ежелгі Рим/ көне заманда болды.
Соңғы уақытта біраз Шығысты зерттеуші тарихшылар Хаммурапи патшаның тұсындағы Вавилонда да классикалық құл иелену болды дегенді айтып жүр. Сонымен құл иеленуші қоғамның жоғарғы классикалық, төмеңгі – патриархалдық сатылары болды. Осы жағдайға лайық мемлекеттің – саяси биліктің де түрліше формалары болды. Бұл арада егіншіліктің бірінші шарты – жерді қолдан суландыру, яғни ирригациялық жүйелер, ал оның өзі не қауымның, не провинциялардың, не орталық үкіметтің ісі болып табылады. Шығыстық биліктің әрқашанда да үш мекемесі болды; олар қаржы мәселесі /ел ішіндегі қанау/, соғыс /ел ішіндегі және бөтен елдерді қанау/ және қоғамдық жұмыстар /ұдайы өндіріс қамы/.
Ертедегі көне заманнан сақталған жазба деректерді табу, оқып түсіну, өз жұмысына қажетті мәліметті танып ала білу тарихшы үшін оңай жұмыс емес, ол үшін алдымен өз тақырыбына байланысты классиктердің пікірін, әсіресе ертедегі шығыс қоғамы – антикалық қоғам, бұл қоғамдардағы өндіріс тәсілі, өндіргіш күштер, меншік, жерге меншіктің шығыстық бірінші түрі, антикалық, екінші түрі туралы деректерді; таптық қоғам, таптар мен топтар, олардың ара қатынастары соғыс, оның түрлері, сипаттары туралы саяси құрылыс, оның негізгі түрлері туралы әр түрлі ғылыми еңбектерді оқып, пайдалану тарихи – қоғамдық дамудың жалпы заңдылықтарын түсініп, өз мамандығында, зерттеу жұмысында пайдалана отырып Ежелгі Вавилонның Хаммурапи патша тұсындағы әлеуметтік – экономикалық және саяси сипатын анықтау біздің зерттеу мәселеміздің өзектілігін анықтайды.
Ежелгі дүние тарихын оқығанда осы құл иеленуші қоғамның, таптық қоғамның қалай пайда болғанын, қандай түрде болғанын, әр елдер үшін өзіндік қандай ерекшеліктерінің, өзгешеліктерінің, әлеуметтік – экономикалық және саяси дамудағы айырмашылықтардың немен байланысты болғанын түсіну жалпы заңдылықтарды аңғару – негізгі мақсат. Онсыз адам қоғамының даму процесіндегі көптеген күрделі мәселелерді экономикасының дамуындағы, саяси биліктің түрлеріндегі айырмашылықтарды, тарихи даму заңдылықтарын түсіну қиын болар еді.
Құл иеленуші қоғамның әлеуметтік – экономикалық даму дәрежесіне қарай: төмеңгі, жоғарғы екі сатысы болды. Бірінші төмеңгі сатысы – шығыстық патриархалдық құлдық деп аталды. Онда құл негізгі өндіргіш күш емес, негізгі өндіруші күш ерікті қауым мүшелері – шаруалар, жаулап алған елдердің бағынышты тұрғындары /түрліше салықтар төлеп, көптеген міндеткерліктер атқаратын/ қаналушы тап, мұнда құлдардың еңбегі шаруашылықта қосымша орында ғана болды. Құл еңбегінің шаруашылықтың барлық саласында да кеңінен, көптеп пайдаланылып, құлдардың негізгі өндіргіш күшке айналғаны антикалық /Ежелгі Греция мен Ежелгі Рим/ көне заманда болды.
Соңғы уақытта біраз Шығысты зерттеуші тарихшылар Хаммурапи патшаның тұсындағы Вавилонда да классикалық құл иелену болды дегенді айтып жүр. Сонымен құл иеленуші қоғамның жоғарғы классикалық, төмеңгі – патриархалдық сатылары болды. Осы жағдайға лайық мемлекеттің – саяси биліктің де түрліше формалары болды. Бұл арада егіншіліктің бірінші шарты – жерді қолдан суландыру, яғни ирригациялық жүйелер, ал оның өзі не қауымның, не провинциялардың, не орталық үкіметтің ісі болып табылады. Шығыстық биліктің әрқашанда да үш мекемесі болды; олар қаржы мәселесі /ел ішіндегі қанау/, соғыс /ел ішіндегі және бөтен елдерді қанау/ және қоғамдық жұмыстар /ұдайы өндіріс қамы/.
Ертедегі көне заманнан сақталған жазба деректерді табу, оқып түсіну, өз жұмысына қажетті мәліметті танып ала білу тарихшы үшін оңай жұмыс емес, ол үшін алдымен өз тақырыбына байланысты классиктердің пікірін, әсіресе ертедегі шығыс қоғамы – антикалық қоғам, бұл қоғамдардағы өндіріс тәсілі, өндіргіш күштер, меншік, жерге меншіктің шығыстық бірінші түрі, антикалық, екінші түрі туралы деректерді; таптық қоғам, таптар мен топтар, олардың ара қатынастары соғыс, оның түрлері, сипаттары туралы саяси құрылыс, оның негізгі түрлері туралы әр түрлі ғылыми еңбектерді оқып, пайдалану тарихи – қоғамдық дамудың жалпы заңдылықтарын түсініп, өз мамандығында, зерттеу жұмысында пайдалана отырып Ежелгі Вавилонның Хаммурапи патша тұсындағы әлеуметтік – экономикалық және саяси сипатын анықтау біздің зерттеу мәселеміздің өзектілігін анықтайды.
1. Белявский ВЛ. Вавилон легендарный и Вавилон исторический. М., 1971.
2. Винклер Г. Вавилонская культура в ее отношении к культурному развитию чело¬вечества. М., 1913.
3. Вулли Л. Ур халдеев. М., 1961.
4. Грибов Р.А. Земельные отношения в Мари//Вестник древней истории. 1970. № 2.
5. Грибов Р.А. Воинская и трудовая повин¬ности в Мари//Вестник древней истории. 1972. № 3.
6. Дандамаев М.А. Рабство в Вавилонии. М., 1974.
7. Дандамаев М.А. Вавилонские писцы. М., 1983.
8. Делич Ф. Библия и Вавилон. СПб., 1912.
9. Дьяконов И.М. Общественный и госу¬дарственный строй древнего Двуречья (Шу¬мер). М., 1959.
10. Дьяконов И.М. Люди города Ура. М, 1990.
11. Клочков НС. Духовная культура Вави¬лонии: Человек, судьба, время. Очерки. М., 1983.
12. Козырева Н.В. Древняя Ларса: Очерки хозяйственной жизни. М., 1988.
13. Клима И. Общество и культура древнего Двуречья. Прага, 1947.
14. Крамер С.Н. История начинается в Шу¬мере. М., 1965; 2-е изд. М., 1992.
15. Кьера Э. Они писали на глине. М, 1984.
16. Ллойд С. Археология Месопотамии. 2-е изд. М., 1984.
17. Мартиросян А.А. Деловой дом Эгиби: Вавилония, VI в. до н. э. Ереван, 1989.
18. Никольский Н.М. Частное землевладе¬ние и землепользование в древнем Дву¬речье. Минск, 1948.
19. Оппенхейм А.Л. Древняя Месопотамия: Портрет погибшей цивилизации. М., 1990.
20. Флиттнер Н.Д. Культура и искусство Двуречья и соседних стран. М.; Л., 1958.
21. Якобсен Т. Сокровища тьмы: История месопотамской религии. М., 1995.
22. Якобсон В. А. Возникновение писаного права в древней Месопотамии//Вестник древней истории. 1981. № 4.
23. Дьяконов И.М. Община на Древнем Во¬стоке в работах советских исследователей//Вестник древней истории. 1963. № 1.
24. Ильин Г.Ф. Древневосточное общество и проблемы его социальной структуры//Вестник древней истории. 1983. № 3.
25. Илюшечкин В.П. Проблемы формационной характеристики сословно-классовых обществ. М., 1986.
2. Винклер Г. Вавилонская культура в ее отношении к культурному развитию чело¬вечества. М., 1913.
3. Вулли Л. Ур халдеев. М., 1961.
4. Грибов Р.А. Земельные отношения в Мари//Вестник древней истории. 1970. № 2.
5. Грибов Р.А. Воинская и трудовая повин¬ности в Мари//Вестник древней истории. 1972. № 3.
6. Дандамаев М.А. Рабство в Вавилонии. М., 1974.
7. Дандамаев М.А. Вавилонские писцы. М., 1983.
8. Делич Ф. Библия и Вавилон. СПб., 1912.
9. Дьяконов И.М. Общественный и госу¬дарственный строй древнего Двуречья (Шу¬мер). М., 1959.
10. Дьяконов И.М. Люди города Ура. М, 1990.
11. Клочков НС. Духовная культура Вави¬лонии: Человек, судьба, время. Очерки. М., 1983.
12. Козырева Н.В. Древняя Ларса: Очерки хозяйственной жизни. М., 1988.
13. Клима И. Общество и культура древнего Двуречья. Прага, 1947.
14. Крамер С.Н. История начинается в Шу¬мере. М., 1965; 2-е изд. М., 1992.
15. Кьера Э. Они писали на глине. М, 1984.
16. Ллойд С. Археология Месопотамии. 2-е изд. М., 1984.
17. Мартиросян А.А. Деловой дом Эгиби: Вавилония, VI в. до н. э. Ереван, 1989.
18. Никольский Н.М. Частное землевладе¬ние и землепользование в древнем Дву¬речье. Минск, 1948.
19. Оппенхейм А.Л. Древняя Месопотамия: Портрет погибшей цивилизации. М., 1990.
20. Флиттнер Н.Д. Культура и искусство Двуречья и соседних стран. М.; Л., 1958.
21. Якобсен Т. Сокровища тьмы: История месопотамской религии. М., 1995.
22. Якобсон В. А. Возникновение писаного права в древней Месопотамии//Вестник древней истории. 1981. № 4.
23. Дьяконов И.М. Община на Древнем Во¬стоке в работах советских исследователей//Вестник древней истории. 1963. № 1.
24. Ильин Г.Ф. Древневосточное общество и проблемы его социальной структуры//Вестник древней истории. 1983. № 3.
25. Илюшечкин В.П. Проблемы формационной характеристики сословно-классовых обществ. М., 1986.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
І Тарау. Ежелгі Вавилон патшалығының өрлеуі.
1.1. Б.з.д. ІІ мыңжылдықтағы Қосөзенде орын алған саяси
бытыраңқылық.
1.2. Ежелгі Вавилон патшалығының Қосөзендегі саяси үстемдікке ие
болуы.
1.3. Ежелгі Ассирия мен Хетт патшалығының саяси тарихы.
ІІ Тарау. Хаммурапи заңдары бойынша Ежелгі Вавилонның экономикасы
мен әлеуметтік дамуына талдау жасау.
2.1. Ежелгі Вавилонның экономикасының тұрақтылық сипатқа ие болуы.
2.2. Ежелгі Вавилонның қоғамы және оның әлеуметтік құрылымы.
2.3. Ассирия мен Хетт заңдары.
2.4. Ежелгі Шығыс елдерінің заңдарын мектепте оқыту әдістемесі.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ежелгі дүние тарихы – ең бірінші таптық
қоғамның пайда болу, өсу, даму және құлауының тарихы. Бірінші тапқа бөліну,
таптық езу, қанаушылық, құл иеленуші қоғамда: меншік иесі, құл иесі – толық
құқықты еріктілер мен еріксіз, өзі біреудің меншігі болған құлдар арасында
болды, ежелгі дүние тарихы осы құл иеленуші қоғамның, құл иеленуші елдердің
(Шығыстық, Батыстық), мемлекеттердің тарихы.
Ежелгі дүние тарихын оқығанда осы құл иеленуші қоғамның, таптық
қоғамның қалай пайда болғанын, қандай түрде болғанын, әр елдер үшін өзіндік
қандай ерекшеліктерінің, өзгешеліктерінің, әлеуметтік – экономикалық және
саяси дамудағы айырмашылықтардың немен байланысты болғанын түсіну жалпы
заңдылықтарды аңғару – негізгі мақсат. Онсыз адам қоғамының даму
процесіндегі көптеген күрделі мәселелерді экономикасының дамуындағы, саяси
биліктің түрлеріндегі айырмашылықтарды, тарихи даму заңдылықтарын түсіну
қиын болар еді.
Құл иеленуші қоғамның әлеуметтік – экономикалық даму дәрежесіне
қарай: төмеңгі, жоғарғы екі сатысы болды. Бірінші төмеңгі сатысы – шығыстық
патриархалдық құлдық деп аталды. Онда құл негізгі өндіргіш күш емес,
негізгі өндіруші күш ерікті қауым мүшелері – шаруалар, жаулап алған
елдердің бағынышты тұрғындары түрліше салықтар төлеп, көптеген
міндеткерліктер атқаратын қаналушы тап, мұнда құлдардың еңбегі
шаруашылықта қосымша орында ғана болды. Құл еңбегінің шаруашылықтың барлық
саласында да кеңінен, көптеп пайдаланылып, құлдардың негізгі өндіргіш күшке
айналғаны антикалық Ежелгі Греция мен Ежелгі Рим көне заманда болды.
Соңғы уақытта біраз Шығысты зерттеуші тарихшылар Хаммурапи патшаның
тұсындағы Вавилонда да классикалық құл иелену болды дегенді айтып жүр.
Сонымен құл иеленуші қоғамның жоғарғы классикалық, төмеңгі – патриархалдық
сатылары болды. Осы жағдайға лайық мемлекеттің – саяси биліктің де түрліше
формалары болды. Бұл арада егіншіліктің бірінші шарты – жерді қолдан
суландыру, яғни ирригациялық жүйелер, ал оның өзі не қауымның, не
провинциялардың, не орталық үкіметтің ісі болып табылады. Шығыстық биліктің
әрқашанда да үш мекемесі болды; олар қаржы мәселесі ел ішіндегі қанау,
соғыс ел ішіндегі және бөтен елдерді қанау және қоғамдық жұмыстар ұдайы
өндіріс қамы.
Ертедегі көне заманнан сақталған жазба деректерді табу, оқып түсіну,
өз жұмысына қажетті мәліметті танып ала білу тарихшы үшін оңай жұмыс емес,
ол үшін алдымен өз тақырыбына байланысты классиктердің пікірін, әсіресе
ертедегі шығыс қоғамы – антикалық қоғам, бұл қоғамдардағы өндіріс тәсілі,
өндіргіш күштер, меншік, жерге меншіктің шығыстық бірінші түрі, антикалық,
екінші түрі туралы деректерді; таптық қоғам, таптар мен топтар, олардың ара
қатынастары соғыс, оның түрлері, сипаттары туралы саяси құрылыс, оның
негізгі түрлері туралы әр түрлі ғылыми еңбектерді оқып, пайдалану тарихи –
қоғамдық дамудың жалпы заңдылықтарын түсініп, өз мамандығында, зерттеу
жұмысында пайдалана отырып Ежелгі Вавилонның Хаммурапи патша тұсындағы
әлеуметтік – экономикалық және саяси сипатын анықтау біздің зерттеу
мәселеміздің өзектілігін анықтайды.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Ежелгі Вавилон тарихынан көп, кеңінен
мағлұмат беретін деректер көзі негізінен материалдық мәдениеттер
ескерткіштері болып табылады. Сонымен қатар, әр түрлі шаруашылық құжаттары,
хаттар, әдеби шығармалар мен антикалық авторлардың еңбектері де Хаммурапи
патша тұсындағы Вавилон туралы құнды да қайталанбас мәліметтер береді.
Европалық ғалымдар Ж. Опперт пен Э. Хинкс және тағы басқа ғалымдар
бірлесе отырып, ХІХ ғасырдың 40 – жылдары Месопотамия жерінен табылған қыш
тақтайшалардағы аккадтық сына жазудың кілтін тапты. Аталған жәйт, Ежелгі
Вавилон тарихын оқып – зерттеуде үлкен бет – бұрыс жасап, Месопотамия
тарихының зерттелуін біршама жоғары деңгейге көтерді.
Хетт тарихын зерттеу кешігіп басталды. Рас, өткен ғасырда табылып
зерттелген египет және аккад текстерінде, Египетпен, Вавилонмен және
Ассириямен әскери қақтығыстары және дипломатиялық байланыстары болып тұрған
Ұлы Хетт патшалығы туралы дерек ұшырасады. Кіші Азия мен Сирияда шашырап
жатқан хетт ескерткіштерімен танысу әлі үстірт және материалдық мәдениетті
зерттеу түрінде болатын.
Тек, 1906 жылы ғана шығысты зерттеуші неміс ғалымы Г. Винклер
Богазкеой төбесін (осы күнгі Анкараның шығысында) жүйелі түрде қазуға
кіріседі, оның астында Хетт астанасы Хаттусаның қалдығы бар болып шығады.
Хетт патшаларының сарайлары қазылып, одан сына жазу текстері бар ежелгі
шығыс халықтарының әр түрлі тілдерінде жазылған саз балшық тақталары
табылған.
1915 жылы бұл жазуларды оқудың және түсінудің кілтін тапқан чех
ғалымы Б. Грозныйдың еңбегі зор болды.
Бұл арадан көп мөлшердегі сына жазба құжаттарымен бірге едәуір
мөлшерде хеттардың иероглиф жазулары да табылған. Сырт көріністері жағынан
олар египет иероглифтерімен ұқсас болғанымен, жақынырақ танысып қараған
адам оның өзіндік ерекшеліктерін де байқай алады. Хетт иероглифтері сирек,
көбінесе хетт елінің орталығында емес, шығыс аймағында қолданылған. Хетт
жазу-сызуын және тарихын зерттеу ісінде көптеген ғалымдар ат салысты.
В.В.Струве хеттарда құл иеленудің үлкен рөл атқарғанына көңіл аударды.
І. ЕЖЕЛГІ ВАВИЛОН ПАТШАЛЫҒЫНЫҢ ӨРЛЕУІ.
1.1. Б.з.д. ІІ мыңжылдықтағы Қосөзенде орын алған саяси
бытыраңқылық.
Солтүстігінде Армения тауларынан бастап, оңтүстігінде Парсы
шығанағына дейін, ал шығысында Иранның таулы аймақтарынан батысында Сирия-
Месопотамиялық далаға дейін созылған кең алқапты алып жатқан территорияны
ежелгі грек географтары Месопотамия деп атаған. Көне грек тілінен
аударғанда Месопотамия атауы Қосөзен деген мағына береді. Орыс тілді
әдебиеттерде көбінесе Қосөзен (екі өзен атауы – Евфрат және Тигр) атауы
кеңінен қолданылады.
Ежелгі Месопотамияның байырғы тұрғындары Евфрат пен Тигр өзендерін
Ащы өзен деп атаған. Евфрат өзенінің екі ірі салалары – Балих және Хабур,
ал Тигр өзенінің ірі салалары – Жоғарғы және Төмеңгі Заб, Диялы өзендері
болып табылады.
Ежелгі Месопотамия жерін адамдар ежелден, жаңа тас ғасырынан
(неолит) мекен еткен. Алғаш мекен еткен шумерлік субарей тайпалары болып
табылады. Олардан хассун және халаф сияқты археологиялық мәдениет
ескерткіштері қалған. Олардың тілдері шығыссемиттік аккад тілдер тобына
жатады. Олардың тілдері бірнеше диалектіде болған. Оңтүстік Месопотамияда
вавилондық диалекті болса, керісінше Солтүстік Месопотамияда ассириялық
диалекті болған. (4; 120).
Екі мыңжыл бойы Шығыстағы ежелгі өркениеттердің ірі орталығы болып
келген Вавилонның пайда болуы мен өрлеуіне Месопотамиядағы өте шиеленіскен
бірқатар саяси оқиғалар легі өз әсерін тигізбей қойған жоқ. ІІІ Ур
династиясы құрған бір орталықтанған мемлекеттер – Шумер және Аккад
патшалықтары б.з.д ІІІ мыңжылдықтың аяғы мен б.з.д. ІІ мыңжылдықтың басында
батыстан, Сирия даласынан келген мал шаруашылығымен айналысатын
батыссемиттік сути тайпаларының күшті соққысынан құлады. Аккадтықтар оларды
аморей тайпалары деп атады. Аккад тілінен аударғанда Амурру атауы,
Сирия немесе батыс деген ұғымдарды береді.
Сонымен қатар жеңіл олжадан оңтүстік Месопотамияға басып кірген
эламиттер де бас тартқан жоқ. Ур династиясының соңы элам басып алуымен
аяқталды, Ибби-Суэн патша тұтқынға түседі. Ур династиясының құлауымен
Вавилонияның бірлігі, ынтымағы уақытша тоқырауға тап болады. Гегемондыққа
бір уақытта екі қала, орталық Вавилониядағы Исин қаласы және оңтүстіктегі
Ларс қаласы таласты. Екі қаланың династияларының атауларына баса назар
аударатын болсақ, олар семиттік атаулар. Бұдан біздің байқайтынымыз
Шумердің интенсивті түрде семиттену құбылысы.
Исин патшалары әлсіз билеушілер болды, олар шығыста эламиттермен
күрес жүргізсе, батысында аморейлермен, өз ішінде сеператистік ағымдармен
күрес жүргізулеріне тура келді. Дәл осындай қауіптер Ларс патшаларына да
төнген болатын. (2;48).
Кейін келе патшалар Урукта пайда болды, солтүстікте Сумуабума
негізін салған династия көтерілді. Сол кездегі патша аттарына мұқият көңіл
бөліп қарайтын болсақ, олардың шыққан тектері аморей тайпасынан
болатындығын байқаймыз.
Аталған осы Сумуабума династиясының өкілдері Вавилонды Азияның
астанасы ретінде атағын шығарғандар болды. Сумуабума патшаның ұлы Сумалаилу
Вавилонды Азияның басты қаласы, негізгі орталығы етуге тырысып, осы мақсат
жолында бірқатар шараларды іске асырды.
Атап айтсақ, ол ұсақ аморей патшалықтарының түгелдей басын
біріктірді, және өзінің патшалығына Киш және Сиппар патшалықтарын қосып
алды. Сумалаилу құрған патшалықта өзге жерлік династия өкілдері болған жоқ,
ол таза аморей династиясынан құралды.
Сумалаилудың ұлы оның мұрагері Забум жергілікті Мардук құдай
құрметіне Эсагила храмын тұрғызған болатын.
Осы патшалықтың солтүстігінде жаулап алушылық, басқыншылық пиғылдағы
басқа да семиттік патшалықтар орналасқан болатын. Диалы (Гинда) өзенінің
басқы ағысында Хольвандағы Серипул-Зохаба таулы аймағында, Тигр алқабынан
Элам жеріне өтер жерде Анубанини патша өз барельефін салған болатын.
Бұл патша Загра таулы жоталарын мекен ететін семиттік луллубей
тайпаларының патшасы болатын. Барельефте орналасқан бейне суреттерді
сипаттайтын болсақ, өз жауларын тықсырып жеңіске жеткен патшаның жауынгер
Иштар құдайдың қолынан жеңісті алу кезін бейнелеген.
Негізінен көптеген тарихшылардың пайымдауынша осы таулы аймақта
шумерлік ықпалы бар семиттік тайпалардың осындай сипаттағы, яғни көп
жағдайда соғысты бейнелеген рельефтердің көптеп табылуы осы кезеңнің басты
сипаты саяси бытыраңқылықты меңзейді деп ой қорытады.
Осы Тигр алқабынан Элам жеріне өтер жердегі рельефтерден бүтіндей
семиттік таулы патшалықтар құрылып Сеннаара мәдениетінің негізін салады.
Дәл осындай сипат негізінен эламиттерге де тән болып келеді. Аталған
осы кезеңде эламиттер өздерінің басты мақсаттарын жүзеге асыруға тырысқан
болатын. Сеннаараның құлдырауы, оның орнындағы үлкен империяның орнына
өзара жауласқан ұсақ патшалықтардың пайда болуы эламиттер үшін өте оңтайлы
сәт болғаны белгілі. (1;19).
Сол кезеңде семиттік тайпаларда саяси бытыраңқылық, жалпы құлдырау
байқалатын болса эламдықтарда керісінше саяси өрлеу, өзара ынтымақ, бір
орталыққа жиналу байқалды. Сеннаараның әлсіреуіне байланысты эламиттер
қолайлы сәт туғанын сезіп Лугальзагисси мен Саргонның ізінше батысқа бет
алды. Сонымен қатар эламиттерге Башашушинак және Идадуушинак қалаларын
тастап кеткен исактар (патесилер) қосылған болатын,
Алайда көп жағдайда эламиттердің өзара бірлесуі бейбіт түрде жүріп
отырды, мәселен Суз қаласының әміршілеріне (эламиттер) Қосөзен Туплиашамен
шектесіп жатқан исак (патесилер) өз еріктерімен қосылды.
Сеннаар билеушісінің асқан қатігездігі мен қаталдығынан ығыр болған
патесилер өз тағдырларын осылайша шешті. Дегенмен де эламиттердің саяси бір
орталыққа бірігуі соғыстар нәтижесінде болғаны белгілі.
Элам билеушісі Кудурнахунди көптеген ірі басқыншылық соғыстар
жүргізіп, бұрыңғы семиттік билеушілерді өз артықшылықтарынан айырып
төмендетіп жіберді. Осыдан бастап эламиттердің батысқа жылжуы еш
кедергісіз, өте қолайлы сәттерде өтті.
Ежелгі қасиетті қалалар Урук пен Ниппур толықтай тоналды, Ниппур
қаласында орналасқан храм кітапхана жермен жексен етілді. Кейін төрт мың
жыл өткеннен кейін американдық археологтар осы храм кітапхананы тауып сол
кезеңнің өте бір үлкен мәдениетін ашты.
Ларс патшасы Арадсин Эмутбала далалық аймағындағы билік етуші
Кудурмабук патшаны өз әкесіне балайды. Кудурмабук патша өзін адда деп,
яғни бүкіл аморейлік батыстың әкесімін деп санайды. Негізінен ежелгі
Қосөзен, сонымен қатар бүкіл алдыңғы Азия ежелгі Эламға вассалды қатынаста,
яғни тәуелді болды. Эламиттер тіпті ежелгі қалаларға өз патшаларын қойып
отырған. (3;47).
Кудурмабук патша Ур қаласында Сину храмын тұрғызған болатын. 1912
жылы Лувр мұражайынан Кудурмабук патшаның ежелгі соғыс құдайы Нергалуге
арнаған арнауының жазбасы жарыққа шықты. Ол жазбада Кудурмабук патшаның
Казаллу қаласының билеушісі Мутибалды жеңгені туралы және де Ларс қаласын
басып алып жергілікті династия билігін құлатқаны туралы аса мақтанышпен
айтып жазылған.
Аталған жазбада эламдық билеуші өз әрекетін Ларса тағы үшін кек
қайтарғанын жазған. Кейіннен ол Ларса тағына, қаланы қалпына келтіргеннен
кейін өзінің ұлы Арадсинді отырғызған.
Ал кейін келе Арадсиннің інісі Римсин өзіне Ниппурды және тағы да
басқа оңтүстік қалаларды бағындырды, Урук патшалығын талқандайды, және де
жақсы қаруланған әскерінің арқасында Ану, Энилиля мен Эаны басып алады. Ол
өзін бүкіл Сеннаара билеушісі деп атап, Вавилондық патша Синмубаллит оның
вассалы ретінде эламдық аптша билігін мойындайды.
1.2. Ежелгі Вавилон патшалығының Қосөзендегі саяси үстемдікке ие
болуы.
Ірі патша шаруашылықтарына арқа сүйеген экономикалық жүйеде орын
алған дағдарыс, ІІІ Ур династиясының құлауы, аморей тайпаларының Шумер және
Аккад мәдениетінің орталықтарын қиратуы Месопотамия территориясында
орталықтанған мемлекеттің уақытша құлдырауына алып келіп, саяси
бытыраңқылыққа жол берді.
Осындай жағдайлар ағымында жаңа орталық – Вавилонның ролі мен маңызы
арта түсті.
Оңтүстік Қосөзен қоғамы үлкен әлеуметтік-экономикалық және саяси
дағдарысты бастан кешіріп, өзінің тарихи дамуында жаңа күш ала бастады.
Ирригациялық жүйедегі жаңа жетістіктер, сауда мен қала өмірінің жандануы
барлығы да айқын байқалды.
Вавилонның өрлеуі, кемелденуі І Вавилон династиясының алтыншы
патшасы Хаммурапидің (б.з.д. 1792 – 1750 жж) билік еткен жылдарымен тұспа-
тұс келді.
Хаммурапидің жеке тұлғасына келетін болсақ, ол аса дарынды
саясаткер, қоғам қайраткері, өте қырағы, қу дипломат, білімді стратег және
шебер ұйымдастырушы болған.
Хаммурапи өз мақсатын іске асыруда өзі уақытша құрған әскери
одақтарды тиімді пайдалана білді. Алғашында Хаммурапи Ларс мемлекетімен
өзара көмек жөнінде келісімге қол қойып өзіне қауіпсіз жағдай туғызып алған
болатын.
Өзіне уақытша көмектесетін серік тапқан Хаммурапи өз кезегінде
оңтүстік қалаларды жаулап ала бастады, алдымен Урукты бағындырған ол
кейіннен Иссинді басып алды. Келесі кезекте оның назары Ассирия билігінен
енді ғана босаған Мари мемлекетіне ауды. Тағында жергілікті династия өкілі
Зимрилим отырған Мари мемлекетімен Хаммурапи достық, бейбітшілік келісім-
шартқа отырған болатын. (7;125).
Мари мемлекетімен арадағы одаққа сүйенген Хаммурапи Ассирия
мемлекетімен одақтасқан Эшнунну мемлекетін басып алды. Мари мемлекетінің
басшысы Зимрилим бұл жеңісте Хаммурапимен бәсекелесуден бас тартып,
Хаммурапиге былай деп хат жазды: Өзің биле не болмаса өзің қалайтын
біреуді қой.
Ендігі жерде одақтастар Ларса патшалығына соққы берді. Ларс
патшалығының билеушісі Рим-Син жеңіліс тауып Эламға қашып кеткеннен кейін
оның да патшалығы Хаммурапиге қалды.
Осыдан бастап Месопотамия территориясында екі ірі мемлекет қалды:
Өзінің қол астына елдің барлық оңтүстік және орталық бөлігін қаратып алған
Вавилон, және оның оның одақтасы өзін Жоғары елдің билеушісі деп санаған
Мари патшалығы қалды.
Мари патшалығы Вавилон үшін күшті және қауіпті бәсекелес болды,
Евфрат өзенінің орталық ағысында орналасқан Мари мемлекеті өзінің маңайына
Евфрат жағалауындағы қалаларды (ең ірісі – Терка) біріктірді, Сирия-
Месопотамиялық далалардағы бірқатар көшпелі тайпаларды (дидандар, ханейлер)
өзіне бағындырды, шығысжерорта теңізі мемлекеттерімен: Библ, Угарит,
Каркемиш, Ямхад және Кипр, Крит аралдарымен сауда-саттық және дипломатиялық
байланысқа түскен.
Терке қаласынан археологиялық қазба жұмыстары кезінде египет
қоңыздары мен хеттік мөр табылған.
Зимрилим патшаның билігі кезінде Мари қаласында алып жатқан көлемі
төрт гектар болатын, үш жүзден асатын тұрғылықты, шаруашылық және мәдени
сипаттағы бөлмелері бар алып сарай тұрғызылды. Ол сарай әр түрлі
фрескалармен, көптеген мүсіндермен әшекейленді, террактылы ванналармен,
канализациялармен, шетелдік елшілерге және жаушыларға арналған бөлмелермен,
шаруашылық және дипломатиялық архив қорларымен жабдықталған. (13;156).
Өз уақытында бұл сарай Әлем кереметіне теңелген, сарайды көруге
саяхатшылар Угарит, Ямхад және Вавилоннан келіп отырған.
Зимрилимді Хаммурапимен салыстырғанда әлсіз билеуші деп айтуға
болмайды. Вавилонда әруақытта да Зимрилим патшаның елшілері мен
барлаушылары болды. Вавилондағы Зимрилим патшаның елшілері мен барлаушылары
екі ел арасында бейбіт өмір кезінде де одақтастар әрекетін мұқият бақылап
отырған. Осының барлығын Зимрилим патшаның сарайындағы архивтегі хаттар
дәлелдей түседі.
Вавилон, Ларса, Эшнунна және Ассирия патшалықтарымен қарым-
қатынастағы көптеген өзгешеліктерді Зимрилим патша бұрыннан сезген болатын.
Сондықтанда ол Ларса патшалығында вавилондық әскерлермен бірге соғысып
жатқан өз әскерін бірден қайтарып алады.
Алайда бұл тактикалық қадам үлкен стратегиялық есептеуді айналып өте
алмады: бұл арада Вавилон Мариден өз айласын асырып кетті.
Б.з.д. 1759 жылы жағдайға қолайлы себеп тапқан Хаммурапи Зимрилим
патшамен арадағы келісім-шартты бұзып, Мари қаласын шабуылдап, осы бір
солтүстікмесопотамиялық ірі мемлекетті басып алады.
Кейіннен Зимрилим патшаның көтерілісіне байланысты Хаммурапи патша
мемлекетті толықтай жойып, патша сарайын өртеп жібереді. Осы жеңілістен
кейін Мари мемлекеті өзінің өмір сүруін тоқтатты, алайда Мари қаласының
қалдығы (б.з.д. ІІІ ғ) шейін өмір сүрді.
Солтүстікте өз одақтасынан айрылған әлсіреген Ассирия, ірі қалалар
(Ашшур, Ниневия және т.б.) барлығы да Вавилонның билігін мойындады.
Хаммурапи патшаның билік еткен 35 жылы бүкіл Месопотамияның
территориясына жайылған Вавилон державасын құруға кетті. Осы жылдары
Вавилон кішкентай қаладан жаңа ірі мемлекеттің астанасы ғана болып қойған
жоқ, сонымен қатар Алдыңғы Азияның ірі экономикалық, саяси және мәдени
орталығына айналған болатын. (22;78).
Хаммурапи патшаның заманында Вавилонда ежелгі шығысқа тән қаталдық
қалыптасты. Ежелгі Вавилон мемлекеті типі жағынан ерте шығыстық деспотизмге
жақын келді. Ел басқару ісі қатаң тәртіпке бір орталыққа бағынды және бүкіл
жоғарғы билік заң шығарушы, орындаушы, сот және діни биліктің барлығы
Хаммурапи патшаның қол астына жинақталды.
Патша жерінің қоры өте үлкен болды: мәселен, Ларста патша жері
барлық өңделетін жердің 30-50 пайызын қамтыды. Алайда, дегенмен мемлекеттік
шаруашылық құрылысы салыстырмалы түрде алғанда ІІІ Ур династиясы кезімен
салыстырғанда өзгеріске ұшыраған болатын.
Бір орталықтанған күшті Вавилон мемлекетінің күшейіп, өрлеуі діни
сипатта басымдылыққа ие болған болатын. Ежелгі Вавилонда пантеонға Вавилон
қаласының қорғаушысы жергілікті құдай Мардук мүсіні орнатылған болатын. Ол
құдай мифтерге сүйенетін болсақ, Әлем мен адамзат баласын жаратушы,
құдайлар патшасына теңелген.
Хаммурапи патшаның өз шенеуніктерімен жазысқан қатынас қағаздарына
қарағанда, басқару ісінің әр түрлі тарауларына, атап айтқанда, қолдан
суландыру ісін ұйымдастыруға патшаның өзі басшылық еткен.
Атына жазылған әр түрлі даулы істер мен шағым арыздарды Хаммурапи
патшаның өзі қарастырып отырған. Аталған істер жөнінде Хаммурапи патшаның
өзі қарар шығарып, өзінің шенеуніктеріне тиісті жарлықтар беріп отырған.
Хаммурапи патша тіпті ерекше жарлықтар арқылы күнтізбеге қажетті
түзетулер еңгізіп отырған. Ел билеу ісінде патша күрделі және бір орталыққа
бағынған төрешілдік аппаратқа сүйенді. Көптеген шенеуніктердің бірі орталық
басқарманы басқарса, енді біреулері Хаммурапи патшаның наместнигі ретінде
Сиппар, Ларс, Мари сияқты ірі қалаларды басқарды. (35;175).
Көбінесе ірі қалаларды шакканум деген атағы бар ірі шенеуніктер
басқарды. Ал керісінше кішігірім, ұсақ қалалар мен аймақтарды рабианум
деген атағы бар шенеуніктер басқарды.
Халық әр түрлі салықтар: егістектен не мал төлеуінен, құрма
бақтарынан, кунжут егістігінен және балықшы қауымдардан алынатын салықтарды
төлеуге міндетті болды. Осы салықтармен қатар күмістей алынатын ерекше
алымдар және заттай алынатын арнаулы патша алымдары төленді.
Осы кірістердің барлығы да Хаммурапи патшаның қазынасына түсіп,
сарай мүлкін құрады, бұл мүлік шіркеу мүлкімен бірге ерекше заңның
қорғауында болды.
Сот билігі айрықша шенеуніктердің құзырында болатын. Сот істері
шакканумға, рабианумға, аймақтық судьяларға және қаланың ақсақал және
дәулетті адамдарынан шыққан айрықша соттарға жүктелді.
Дін судьялары бірте-бірте өзінің маңызын жоғалтып, тек храмдағы
құдайлардың бейнелері алдында ант берген сөздерін қабылдаумен ғана
қанағаттанатын болды. Бірте – бірте сот істерін жүргізуден заңның алғашқы
нормалары шыға бастады.
Б.з.д. ІІ мыңжылдықта Қосөзен сол кездің өте жоғары дамыған аймағы
болып, қола ғасырының кезеңіне аяқ басқан болатын. Тіпті кей уақытта темір
еңбек құралдарын пайдаланған кездерде кездеседі. Металлды жиі пайдалану жер
өңдеу ісінде еңбек өнімділігін артыруда үлкен ықпал жасады. Негізінен жер
өңдеу ісі Ежелгі Вавилонның экономикасында алғашқы орында болатын.
Ауыл шаруашылығындағы еңбек құралдары уақыт өткен сайын жетіле
берді. Көне Вавилон патшалығы кезеңінен бастап күрделі құрылысты соқа
пайдаланыла бастаған.
Ежелгі Вавилондағы егін өнімділігі тек қана еңбек құралдарына ғана
емес, сонымен қатар ирригациялық жүйенің дамуына да байланысты болды. Қысқы
уақытта жаңбырдың, ылғалдың жер бетіне аз мөлшерде түсуі, және де жаз
айларындағы өте жоғары температура, және өзеннің суының тасуының егін егу
уақытымен сәйкес келмеуі қолдан суару жүйесінің маңызы одан әрмен арттыра
түсті. (26;175).
Осы барыста Евфрат және Тигр өзендерінің бойына көптеген каналдар
қазылған болатын. Ирригация жүйесіндегі судың қажет мөлшердегі деңгейі
плотиналар арқылы сақталып отырды. Жоғары деңгейде орналасқан аудандар мен
аймақтарға су арнайы құрылғылар арқылы жеткізіліп отырды.
Қолдан суару көп жағдайда ел тұрғындарының өмір деңгейін анықтап
отырды. Осы жағдайды Хаммурапи патша жақсы түсініп, өз кезегінде ирригация
жүйесінің дамуы ел тұрғындарын асырап отырғанын аса мақтаныш тұтқан.
Өйткені Хаммурапи патша Шумер мен Аккадқа көптеп су әкелген каналдар
қазғызған болатын.
Ежелгі Вавилонда ирригация жүйесінің құрылысы мен пайдалануына көп
көңіл бөлініп, ол туралы заң шығару органында қарастырылған. Көптеген
тарихи құжаттар дәлелдегендей аталған мәселеге жергілікті билеушілер
тұрақты түрде көңіл бөліп, бақылап отырған.
Тіпті жергілікті шенеуніктер жалға алынған патша жерлерін сумен
қамтамасыз етіп отыру үшін жауапкершілікті өз мойындарына алған. Егерде
егін өнімі жеткіліксіз түрде суғарылғанға байланысты кем болған жағдайда,
шенеунік жалға алушы үшін қалған жалдың төлемін өз қалтасынан төлеп
отырған.
Б.з.д. ІІ мыңжылдықта Вавилонда егістік жерлерде тек қана егін егіп
қана қойған жоқ, сонымен қатар Хаммурапи патша тұсында әр түрлі жеміс –
жидектерімен бау – бақша шаруашылығы да белсенді дами бастаған.
Кең көлемді алқаптарға көптеп финики пальмалары отырғызылған. Заң
шығарушы билік бау – бақша меншік иелерінің құқықтарын қорғап отырған.
Сонымен қатар, Ежелгі Вавилон жерінде жайылымдық жерлердің де көп болуы
елде мал шаруашылығының дамуына қолайлы жағдай болған еді. (17;223).
Ірі мал табын иелері егістік жерлерді жыртуға қажет малдарды
егіншілерге жалға беріп отырған болатын. Сонымен қатар Ежелгі Вавилон
жерінде қолөнерде белсенді түрде дамыған. Хаммурапи патшаның заң кодексінен
біз оннан аса мамандық иелерін кездестіреміз, олар: үй тұрғызушылар, кеме
жасаушылар, кірпіш құюшылар, ұсталар, ағаш шеберлері, тігіншілер және т.б.
Қолөнердің кеңінен дамуы ғылыми білімнің белсенді дамуына алып
келді. Месопотамияның барлық жерінің Вавилонның қол астына бірігуі ішкі
және сыртқы саданың дамуына ықпалын тигізді. Ежелгі Вавилон аграрлы ел
болғандықтан да сауда – саттық тауары негізінен жер өнімдері болды.
Көптеген ауыл шаруашылық тауарларының ішінен құжаттарда көптеп
кездесетіндері келесілер: нан, май, финики және жүн. Б.з.д. ІІ мыңжылдықта
Вавилонда ақша қызметін негізінен күміс атқарған болатын, ел билеушілері
осы күміс арқылы тауар бағасын реттеп отырған.
Ежелгі Вавилонда жеке меншік түрі мемлекет және қауымдікі болып
екіге бөлінді. Дегенмен де жерді сату, жерге жеке меншік ежелгі шығыста
Хаммурапи патшаға шейін болғаны белгілі. Бұл тұжырымды растайтын көптеген
құжаттар бар екені тарихтан белгілі.
Ал, Хаммурапи патша кезеңінен бастап бізге көптеген құжаттар келіп
жетті. Аталған құжаттарда, заңнамаларда Ежелгі Вавилонда жердің жеке
адамдардың меншігіне салғанын растайтын тұстары жиі кездеседі. Мәселен,
Хаммурапи патша заңдарында үйді, даланы, бақты, құлды сату актілері
табылған.
Негізінен Ежелгі Вавилонда мемлекет жерлері патшаға тиесілі деп
есептеліп, сарайға қарайтын болған. Мұндай жерлердің бір бөлігін натуральды
төлем ретінде патша ұсақ жер иеленушілерге беріп отырған.
Әскери шенеуніктер мен әскери жасақтарға берілген жер және олардың
әскери қызметтері балаларына мұрагерлікке қалдырылған. Сонымен қатар, қай
жағдайда болмасын жаулап алынған жерлердегі тұрғындардан әскери шенеуніктер
еңбек ететін адамдар алып отырған. (18;37).
Шенеунікке, әскери жауынгерге берілген мұндай жерлер, сонымен қатар
үй және еңбек құралдары ерекше мүлік қатарына жатқызылатын болған.
Алғашындағы үлкен тамаша жетістіктеріне қарамастан, көптеген
бағынышты аймақтардан құралған Вавилон державасының іргесі аса берік бола
қоймағандығын тарихтың өзі дәлелдеп берді.
Мемлекет ішіндегі шиеленіскен қарама-қайшылықтар, жауынгерлер, салық
төлеушілер және жалдамалылар арасында орын алған алауыздықтардың ушығуы,
ішкі саяси қиыншылықтар Хаммурапи патшаның ұлы Самсуилун (б.з.д. 1749 –
1712 жж) билік еткен жылдары байқалды.
1.3. Ежелгі Ассирия мен Хетт патшалығының саяси тарихы.
Қосөзен мен Египетте бір орталыққа бағынған қуатты мемлекеттер
құрылып, олар уақытша әлсіреу мен ыдырау кезеңдерін бастан кешкендеріне
қарамастан, мыңдаған жылдар бойына өмір сүрген кезде Кіші Азияда
(Анатолияда) жағдай басқаша қалыптасты.
Үш бірдей теңізбен (Қара теңіз, Мрамор, Эгей және Жерорта
теңіздерімен) қоршалған және жерін тау тізбектері бөліп жатқан бұл үлкен
түбектің табиғи жағдайы өзін мекендеген тайпалар мен ұлт топтарының бірігу
процесіне оншалықты қолайлы емес еді. Мұнда ірі өзен алқаптары жоқ болатын.
Ең үлкен өзен Қара теңізге құятын галисті (қазіргі Қызыл Ирмак) Нілмен
немесе Евфратпен салыстыруға мүлдем болмайтын.
Шағын каналдар қазылғанмен де (негізінен бау-бақшаларды суару үшін),
жергілікті жер бедері (үстірт пен тау жоталары) бірыңғай суландыру жүйесін
жасауға мүмкіндік бермеді.
Мал өсіру, әсіресе жылқы өсіру басым рөл атқарды, жайылымға жарайтын
далалы алқаптардың көп болуы бұған жағдай туғызды. Бал арасын өсірудің де
маңызы болды.
Тауларын қалың орман басып жатты, ал олардың қойнаулары күміс, мыс,
қорғасын, темірлерге бай болатын.
Кіші Азияны мекендеген негізгі халық - хеттар әр тілде сөйлейтін
тайпалар конгломераты еді. Олар б.з.б. II мың жылдықта негізін салған
патшалық аз уақытта болса да құдіретті болғанымен, бар болғаны бірнеше
ғасыр ғана өмір сүрді.
Б.з.б. I мың жылдықта хетт халқының атының өзі ұмытыла бастайды.
Егер библияда хеттар туралы әлі айтылатын болса (Палестинаға қоныстанушы
хеттар), кейінгі гректер оларды білмейді. "Одиссеяның" бір жерінде ғана
Трояға көмекке келген "кетейлердің" көсемі жайлы айтылып өтеді. Геродот,
өзі Кіші Азиядан шыға тұра хетт халқы мен хетт патшалығы туралы ештеңе
білмеген. Шамасы, б.з.б. V ғасырда хеттар өзге халықтарға (негізінен
фригиялықтарға) толық сіңісіп кетіп, өз ерекшеліктерін, тіпті, өздерінің
аттарын да жойса керек.
Хеттардың рулық-тайпалық құрылысы б.з.б. III және II мың жылдықтар
шекарасында ыдырай бастайды. Бұл процестің жеделдеуіне семиттік
колонистердің келуі де ықпал еткен. Аккад (кейінірек кезде Ассирия)
көпестері б.з.б. ХХІП - XX ғасырларда Галис өзені алқабында өздерінің сауда
колонияларын құрған. Олар жергілікті тайпалар шонжарларымен келісімге келу
арқылы жергілікті мал және егін өсіруші тұрғындарды қанап отырған.
Б.з.б. II мың жылдықтың бас кезінде Кіші Азия түбегінің шығыс
бөлігін біріктіру үшін алғашқы талпыныстар жасалады. Хеттің тұңғыш ұлы
патшасы Анитта, патшалықтың астанасы мемлекеттік тілге өз атауын берген
Неса қаласы болды.
Хетт державасы б.з.б. 1660-1650 жылдар шамасында Табарна (Лабарна)
патшаның тұсында ғана біржола қалыптасып болды. Бұл державаның негізгі
орталығы Галис өзенінің бассейні болған. Б.з.б.ХҮІ ғасырдан бастап оның
астанасы Хаттуса болады.
Табарна династиясының неғұрлым көрнекті өкілі жаулаушы патша Мурсили
болған. Ол тонаушылық сипаттағы бірқатар жорықтар жасаған. Хетт әскери
шонжарлары, ал ішінара қатардағы жауынгерлер де өзге елдерден көбірек
құлдар түсіруге және оларға өз егістік далаларында жұмыс істеуге тырысып
баққан. Мурсили Солтүстік Сирияның стратегиялық және экономикалық орталығы
болып табылған Халпа (осы күнгі Халеб) қаласын басып алды. Осы жерден ол
Евфратқа қарай жылжып, өзенді жағалай отырып, Вавилонға дейін түсіп, аса
үлкен бұл қаланы да басып алып, ойрандады (25, 107).
Хет державасының ішкі жағдайы берік емес еді. Оның экономикалық
бірыңғай базасы болмады, күш-қуатын уақытша болса да кемітпей ұстап тұру
үшін үсті-үстіне жорықтарға шығу қажет болды.
Реформашы фараон Эхнатонның замандасы болған Суппилулиума патшаның
тұсында (б.з.б. 15 ғасырдың аяғы - 14 ғасырдың басы) - Хетт державасы ең
гүлденген шағына жетеді. Өз көршілерінің әлсіздігін пайдаланған
Суппилулиума Митанниді талқандап, бағындырды, одан соң бұл патшалықтың
тағына өзінің күйеу баласын отырғызды. Бұдан кейін ол Египет патшалығынан
оның азиялық иеліктерінің елеулі бөлігін тартып алды және тіпті өзінің
балаларының бірін династия аралық неке жолымен фараон етуге де әрекеттеніп
көрді.
Алайда мұндай әскери-дипломатиялық әрекеттердің бәрі күйреуік және
баянсыз болып шықты. Египетпен арадағы соғыс созылып кетті, ал шығыс жақтан
жаңа әрі қатерлі жау - Ассирия қауіп төндірді.
III Хаттусили Египет фараоны II Рамсеспен (бұрынырақта айтылғандай)
асығыс түрде келісімге келуге мәжбүр болды, өйткені ол ассириялық әскерлер
өзіне тыл жақтан келіп тиісер деп қауіптенді. Сонымен бірге ол өзімен бітім
шартын жасасқан Вавилонияны Ассирияға қарсы айдап салуды да көздеді.
Алайда, мұның бәрінің көмегі тимеді.
Ассириялықтар хеттарға соққы үстіне соққы берумен болды, ал батыстан
іштерінде гректер (ахейлер) және этрустар (турша) тайпалары бар "теңіз
халықтары" келе жатты. Б.з.б. 1200 жылдың шамасында олар Хаттусуды
талқандап жеңді де, ол бұл соққыдан соң қайтып еңсе көтере алмады.
Шағын хетт князьдықтары - бұрыңғы державаның бөлшектері - тағы да
бірнеше жүз жыл өмір сүрді, содан соң Ассирия оларды жұтып қойды да, хетт
халқы өзге халықтардың (Фригиялықтардың, арамейлердің, т.б.) ішіне сіңіп
өздері туралы ешқандай дерлік естелік қалдырмай, біржолата жойылып кетті.
Хетт мәдениеті Вавилон және Египет мәдениетінің күшті ықпалында
болған. Хетт көшірмешілері вавилон поэмалары ( мысалға, Гильгамеш эпосы)
мен өзге де тексттерді (мәселен, астрологиялық) ынталана көшіріп, өздерінше
өзгертіп алып отырған. Хетт астанасының архивінен жылқы өсіру және
күймелерді басқару жөніндегі митанниялық ережелер табылған. Дегенмен мұнда
төл тума поэмалар да туған. Солардың бірі көктем құдайы Телиппинге
арналады, ол әуелде жат жерге кетіп қалады, одан соң құдайлардың шақыруы
бойынша қайтып оралады, осыдан кейін табиғат қайта жанданады.
Хеттар бейнелеу өнерінде тамаша шығармалар шығарған. Әсіресе
жартастарға қашап салынған құдайлар мен қасиетті жануарлар суреті көңіл
аударарлық.
Месопотамия сюжеттері мұнда өзінше өңделіп, пайдаланылған.
Хеттар шығыс сюжеттерінің гректерге ауысуына елеулі қызмет еткен.
Әйел бетін бейнелеген хетт сфинкстері (египеттікінен айырмасы), грек
сфинкстерінің өзгеруіне (жартылай әйел - жартылай арыстан) ықпал еткен.
Хеттар, осылайша, тарих сахнасынан кетіп бара жатып та, өздерін шығыс және
грек әлемінің арасындағы дәнекер ретінде таныта білді.
Б.з.б. II мың жылдықтың аяғы мен б.з.б. I мың жылдықтың бас кезінде
Таяу Шығыста Алдыңғы Азияның және Солтүстік Шығыс Африканың бірқатар
елдеріне ықпал жасап тұрған жаңа держава Ассирияның рөлі мейлінше артады.
Ассирияның өрлеуіне одан да ертеректегі ежелгі мемлекеттер: Шумердің,
Аккадтың, Вавилонның, Египеттің және Хетт патшалықтарының бір-бірімен бітіп
болмайтын соғыстар жүргізуі және бұл мемлекеттерде мүлік теңсіздігі
күшейіп, негізгі тұрғын халықтың жоқшылыққа ұшырауы себепті ішкі
бүліншіліктердің көбеюі салдарынан әлсіреулері мен құлдыраулары мүмкіндік
берді.
Кейінірек алға кеткен, неғұрлым жас әрі мықты құл иеленуші мемлекет
-Ассирия қолайлы жағдайды пайдаланып Таяу Шығыс әлемінің елеулі бөлігін, аз
уақытқа болса да, біріктіре алды.
Ассирия державасының ұйтқысы - Тигрдің орта ағысы мен оның салалары
Үлкен және Кіші Забтың бойындағы шағын территория болды (осы заманғы
Ирактың солтүстік шығыс бөлігі). Солтүстігінде ол Армян қыратына дейін
жетіп, шығысы мен солтүстік шығысында Загрос жотасына тірелді, оңтүстігінде
Вавилонмен шектесті, ал батысында далалар мен шөл далалар басталатын,
оларды басып оңтүстікке қарай меридиан сызығы бағытымен Тартардың тұзды
ағысы өтетін де, ол Евфратқа жетпей, батпаққа сіңіп жоғалып кететін. Бұл
онша көлемді емес, адыр-бұдыр аңғар жаңбырмен және екі ұлы өзеннің төменгі
сағасына қарағанда бұл жерлерге қыстың күні мол жауатын қар көктемде еріп,
суы қолдан жасалған су қоймаларына жиналатын да, жазғы ыстық айларда
қажетке жаратылатын.
ІІ Тарау. Хаммурапи заңдары бойынша Ежелгі Вавилонның экономикасы
мен әлеуметтік дамуына талдау жасау.
2.1. Ежелгі Вавилонның экономикасының тұрақтылық сипатқа ие болуы.
Хаммурапи патша бірінші Вавилон әулетінің алтыншы патшасы болып
табылады. Оның өмір сүрген жылдары (б.з.д. 1792 – 1750 жж). Бұл кез
Вавилонның бүкіл Қосөзен аралығының экономикалық, саяси, мәдени орталығына
айналған кезі, бұл кезден сақталған жазба деректер көбірек те, әр түрлі.
Солардың ішіндегі Вавилон қоғамы туралы ең бағалы, жан – жақты қоғам
өмірінің әр саласынан да мәлімет беретіні – осы Хаммурапи патшаның заңдар
жинағы.
Заң жазылған биік базальт бағананы 1901 – 1902 жж француздың
археологиялық экспедициясы Эламның орталығы болған Сузы қаласын қазғанда
тапты. Бағананың жоғарғы жағында таққа отырған күн тәңірісі Шамаш және оның
алдында ілтипатпен тұрған Хаммурапи патша бейнесі салған.
Қалған жерлерінде (екі жағынан) сына жазумен ойылып жазылған
Хаммурапи патша заңы. Негізінен заң үш бөлімнен тұрады: кіріспе, заң
статьялары және қорытынды. Заңның кіріспесінде заң шығарушы өзінің
құдіретті, әділ патша болғанын, еліне еткен еңбегін баяндайды. Заң
статьялары Хаммурапи патшаның үстем тап – құл иеленушілердің, жер
иелерінің, меншік иелерінің мақсатын қорғаған басшы болғанынан мәлімет
береді.
Хаммурапи патша заңы б.з.д. 2000 жылдықтағы Қосөзеннің, Алдыңғы
Азияның тіпті бүкіл Ежелгі Шығыстың әлеуметтік дамуы, таптар мен топтарға
жіктелуі, олардың арасындағы қарым – қатынастар, шаруашылығы, саяси дамуы,
мемлекет жайлы толық және жан – жақты мағлұматтар береді. (25;131).
Заң жазылған бағана Лувр музейінде (Парижде), көшірмесі Москвада
(гипске түсірілген) сақталуда.
Енді сол Ежелгі Шығыс тарихында үлкен маңызды орын алатын құнды
жәдігер Хаммурапи патшаның Заңнамасының түп нұсқасының кіріспе бөлімінен
қысқаша бере кететін болсақ.
Мен – Энлиль шақырған пастырь, байлық пен молшылықты жинаушы, бәрін
Ниппурға орнатқан, көк пен жерді жалғастырған Эккурдың даңқты қамқоршысы,
құдіретті патша, Эриданы өз қалпына келтірген, Эабза жораларын тазартқан
Хаммурапимін.
Дүниенің төрт жағына атой салған, Вавилон атын даңққа бөлеген,
Эгасиль үшін күн кешкен, өз ием Мардуктың жүрегін қанағаттандырған; Ур
қаласын байытқан, Экишширгальға молшылық орнатқан, Син жаратқан патша
ұрпағымын, момын тақуа.
Шамашқа шын берілген, Сиппардың іргесін бекіткен, Айэнің қабірін
жасыл – көкке ораған, Эбарраға көктегідей салтанатты храм көтерген тапқыр
патшамын.
Ларсаға кешірім жасаған, өз көмекшім Шамаш үшін Эбаррды жаңартқан
батырмын.
Урукқа өмір берген, оның тұрғындарына мол су жеткізген, жоғары
көтерген еңсесін Эаның, жинаған байлықты Анум мен Иштар үшін – өміршімін.
Бағанаға жазылған Заңның кіріспесі осындай негізде Хаммурапи
патшаның өзін мадақтаған сөздерімен жалғасын таба береді. Бұл құжат
Вавилонның ХҮІІІ ғасырдың І – жартысындағы қоғамның өмірінің барлық жағынан
да хабар беретін маңызды дерек көзі. (29;51).
Бұл заңдарды басып шығару сол кездегі саясаттағы маңызды шаралардың
бірі болып есептелді. Негізінен Заң кодексі 282 баптан тұрады, қара базальт
бағанасында 247 бабы мен 35 тармағы ойылып жазылған. Кейініректе
жетіспейтін баптары Сузыдағы ассириялық патша Ашшурбанапал (б.з.д.669 – 630
жж) кітапханасынан түп нұсқалары табылып, Ниневияда толықтырылған.
Заңнаманың жоғарғы жағында Хаммурапи патша Шамаш атты күн және
әділеттіліктің құдайы алдында осы заңдарды қабылдап отырған күйінде
суреттеліп бейнеленген.
Аталған осы Хаммурапи патша заңнамасы арқылы б.з.д. ІІ мыңжылдықтағы
Вавилондық экономиканың қалай өрлегендігімен танысып, білуге болады.
Вавилон мемлекетінде маңызды орында болған ирригациялық жүйе, сауда және
қолөнер Хаммурапи патша заңнамасына айтарлықтай әсер етті. Аталған Заңнама
арқылы ауыл шаруашылық өнімдеріне, бидайға, тарыға, малға, етке, теріге
баға орнатылды. Заңнама бойынша күмістің бірлігі анықталып, бағаланды.
Хаммурапи патша тұсындағы Вавилон мемлекетінің экономикасының негізі
жер өңдеу, бақша егу, мал өсіру, қолөнер, ішкі және сыртқы саудаға сүйенді.
Ежелгі Вавилонның өзен және керуен жолдарының қиылысында орналасуы,
Вавилонның қуатты сауда орталығы ретінде қалыптасып күшеюіне зор әсер
еттті. Вавилонның жергілікті тұрғындарының, халқының саны Сириялық далалы
алқаптардан келген көшпенді тайпалар аморейліктердің есебінен өсті.
Ежелгі Вавилонда негізінен ауыл шаруашылығына ерекше көңіл
аударылды. Ирригациялық құрылыстар тікелей патшаның басқарылуымен құрылды,
оны тиімді пайдалану жоғарғы билік пен оның қызметкерлеріне байланысты
болды.
Герродоттың айтуынша, Ассириялықтардың жері жауынмен аз суланады, ал
жауын суы тек кейбір өсімдіктердің тамырына жетеді. Көріп отырғанымыздай,
табиғи жағдайлар тұрғындарға ірі суландыру жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік
бермеген. Жасанды суландыру жүйесі Ассирия үшін қосалқы маңызда болды.
Соған қарамастан ассириялық жазбаларда Бүкіл елді астықпен қамтамасыз ету
үшін патшалардың ірі каналдар тұрғызғаны жөнінде айтылады. (31;158).
Вавилонияда Египеттегі сияқты каналдар тартылған. Каналдардың
ірісі Евфраттан оңтүстікте Тигрға дейін жүргізілген.Вавилондағы
ирригациялық жүйені суреттейтін Страбонның мәліметтері құнды: Евфрат
жаздың басында Армениядағы қардың еруінен тола бастайды. Егер Нілдегі
сияқты каналдар мен арықтар тартпаса жер батпаққа айналады. Сондықтан да
бұл аймақта каналдар қазылды. Бірақ каналдарды қалыпты жағдайда ұстап тұру
мүмкін емес, үйткені мұнда жер төмен және жұмсақ. Нәтижесінде арық көзі
бітеліп су тасқыны қайта болуы мүмкін. Мұны болдырмас үшін қатты ағынды
платинамен ұстап, көзін тазартады. Тазарту оңай іс болғанымен, платинаны
қою көп жұмыс қолын қажет етеді.
Мұндай жағдайлар адамдарды тым ерте ирригацияны қолдануға
итермелейді. Халықтың өсуіне байланысты өңделетін жердің көлемін арттырудың
қажеттігі қауымдардың бейбіт жолмен де, әскери қақтығыс арқылы да
бірігуіне әкелді. Мұның бәрі б.з.д. IV-III мыңжылдықтардағы бейнелеу
өнерінің ескерткіштерінде орын алған. Қазіргі кезде археологтар Ур
қаласынан ежелгі каналдардың ізін тапқан, бұл түсінікті де, өйткені дәл
оңтүстіктен ирригациялық шаруашылықтың дамуы басталған. Көне каналдардың
іздері соңғы жарты ғасырда оңтүстік Қосөзеннің басқа жерлерінен, мысалы
Умма маңынан табылды.
Ежелгі Вавилонда жеке меншік түрі мемлекет және қауымдікі болып
екіге бөлінді. Дегенмен де жерді сату, жерге жеке меншік ежелгі шығыста
Хаммурапи патшаға шейін болғаны белгілі. Бұл тұжырымды растайтын көптеген
құжаттар бар екені тарихтан белгілі.
Ал, Хаммурапи патша кезеңінен бастап бізге көптеген құжаттар келіп
жетті. Аталған құжаттарда, заңнамаларда Ежелгі Вавилонда жердің жеке
адамдардың меншігіне салғанын растайтын тұстары жиі кездеседі. Мәселен,
Хаммурапи патша заңдарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І Тарау. Ежелгі Вавилон патшалығының өрлеуі.
1.1. Б.з.д. ІІ мыңжылдықтағы Қосөзенде орын алған саяси
бытыраңқылық.
1.2. Ежелгі Вавилон патшалығының Қосөзендегі саяси үстемдікке ие
болуы.
1.3. Ежелгі Ассирия мен Хетт патшалығының саяси тарихы.
ІІ Тарау. Хаммурапи заңдары бойынша Ежелгі Вавилонның экономикасы
мен әлеуметтік дамуына талдау жасау.
2.1. Ежелгі Вавилонның экономикасының тұрақтылық сипатқа ие болуы.
2.2. Ежелгі Вавилонның қоғамы және оның әлеуметтік құрылымы.
2.3. Ассирия мен Хетт заңдары.
2.4. Ежелгі Шығыс елдерінің заңдарын мектепте оқыту әдістемесі.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ежелгі дүние тарихы – ең бірінші таптық
қоғамның пайда болу, өсу, даму және құлауының тарихы. Бірінші тапқа бөліну,
таптық езу, қанаушылық, құл иеленуші қоғамда: меншік иесі, құл иесі – толық
құқықты еріктілер мен еріксіз, өзі біреудің меншігі болған құлдар арасында
болды, ежелгі дүние тарихы осы құл иеленуші қоғамның, құл иеленуші елдердің
(Шығыстық, Батыстық), мемлекеттердің тарихы.
Ежелгі дүние тарихын оқығанда осы құл иеленуші қоғамның, таптық
қоғамның қалай пайда болғанын, қандай түрде болғанын, әр елдер үшін өзіндік
қандай ерекшеліктерінің, өзгешеліктерінің, әлеуметтік – экономикалық және
саяси дамудағы айырмашылықтардың немен байланысты болғанын түсіну жалпы
заңдылықтарды аңғару – негізгі мақсат. Онсыз адам қоғамының даму
процесіндегі көптеген күрделі мәселелерді экономикасының дамуындағы, саяси
биліктің түрлеріндегі айырмашылықтарды, тарихи даму заңдылықтарын түсіну
қиын болар еді.
Құл иеленуші қоғамның әлеуметтік – экономикалық даму дәрежесіне
қарай: төмеңгі, жоғарғы екі сатысы болды. Бірінші төмеңгі сатысы – шығыстық
патриархалдық құлдық деп аталды. Онда құл негізгі өндіргіш күш емес,
негізгі өндіруші күш ерікті қауым мүшелері – шаруалар, жаулап алған
елдердің бағынышты тұрғындары түрліше салықтар төлеп, көптеген
міндеткерліктер атқаратын қаналушы тап, мұнда құлдардың еңбегі
шаруашылықта қосымша орында ғана болды. Құл еңбегінің шаруашылықтың барлық
саласында да кеңінен, көптеп пайдаланылып, құлдардың негізгі өндіргіш күшке
айналғаны антикалық Ежелгі Греция мен Ежелгі Рим көне заманда болды.
Соңғы уақытта біраз Шығысты зерттеуші тарихшылар Хаммурапи патшаның
тұсындағы Вавилонда да классикалық құл иелену болды дегенді айтып жүр.
Сонымен құл иеленуші қоғамның жоғарғы классикалық, төмеңгі – патриархалдық
сатылары болды. Осы жағдайға лайық мемлекеттің – саяси биліктің де түрліше
формалары болды. Бұл арада егіншіліктің бірінші шарты – жерді қолдан
суландыру, яғни ирригациялық жүйелер, ал оның өзі не қауымның, не
провинциялардың, не орталық үкіметтің ісі болып табылады. Шығыстық биліктің
әрқашанда да үш мекемесі болды; олар қаржы мәселесі ел ішіндегі қанау,
соғыс ел ішіндегі және бөтен елдерді қанау және қоғамдық жұмыстар ұдайы
өндіріс қамы.
Ертедегі көне заманнан сақталған жазба деректерді табу, оқып түсіну,
өз жұмысына қажетті мәліметті танып ала білу тарихшы үшін оңай жұмыс емес,
ол үшін алдымен өз тақырыбына байланысты классиктердің пікірін, әсіресе
ертедегі шығыс қоғамы – антикалық қоғам, бұл қоғамдардағы өндіріс тәсілі,
өндіргіш күштер, меншік, жерге меншіктің шығыстық бірінші түрі, антикалық,
екінші түрі туралы деректерді; таптық қоғам, таптар мен топтар, олардың ара
қатынастары соғыс, оның түрлері, сипаттары туралы саяси құрылыс, оның
негізгі түрлері туралы әр түрлі ғылыми еңбектерді оқып, пайдалану тарихи –
қоғамдық дамудың жалпы заңдылықтарын түсініп, өз мамандығында, зерттеу
жұмысында пайдалана отырып Ежелгі Вавилонның Хаммурапи патша тұсындағы
әлеуметтік – экономикалық және саяси сипатын анықтау біздің зерттеу
мәселеміздің өзектілігін анықтайды.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Ежелгі Вавилон тарихынан көп, кеңінен
мағлұмат беретін деректер көзі негізінен материалдық мәдениеттер
ескерткіштері болып табылады. Сонымен қатар, әр түрлі шаруашылық құжаттары,
хаттар, әдеби шығармалар мен антикалық авторлардың еңбектері де Хаммурапи
патша тұсындағы Вавилон туралы құнды да қайталанбас мәліметтер береді.
Европалық ғалымдар Ж. Опперт пен Э. Хинкс және тағы басқа ғалымдар
бірлесе отырып, ХІХ ғасырдың 40 – жылдары Месопотамия жерінен табылған қыш
тақтайшалардағы аккадтық сына жазудың кілтін тапты. Аталған жәйт, Ежелгі
Вавилон тарихын оқып – зерттеуде үлкен бет – бұрыс жасап, Месопотамия
тарихының зерттелуін біршама жоғары деңгейге көтерді.
Хетт тарихын зерттеу кешігіп басталды. Рас, өткен ғасырда табылып
зерттелген египет және аккад текстерінде, Египетпен, Вавилонмен және
Ассириямен әскери қақтығыстары және дипломатиялық байланыстары болып тұрған
Ұлы Хетт патшалығы туралы дерек ұшырасады. Кіші Азия мен Сирияда шашырап
жатқан хетт ескерткіштерімен танысу әлі үстірт және материалдық мәдениетті
зерттеу түрінде болатын.
Тек, 1906 жылы ғана шығысты зерттеуші неміс ғалымы Г. Винклер
Богазкеой төбесін (осы күнгі Анкараның шығысында) жүйелі түрде қазуға
кіріседі, оның астында Хетт астанасы Хаттусаның қалдығы бар болып шығады.
Хетт патшаларының сарайлары қазылып, одан сына жазу текстері бар ежелгі
шығыс халықтарының әр түрлі тілдерінде жазылған саз балшық тақталары
табылған.
1915 жылы бұл жазуларды оқудың және түсінудің кілтін тапқан чех
ғалымы Б. Грозныйдың еңбегі зор болды.
Бұл арадан көп мөлшердегі сына жазба құжаттарымен бірге едәуір
мөлшерде хеттардың иероглиф жазулары да табылған. Сырт көріністері жағынан
олар египет иероглифтерімен ұқсас болғанымен, жақынырақ танысып қараған
адам оның өзіндік ерекшеліктерін де байқай алады. Хетт иероглифтері сирек,
көбінесе хетт елінің орталығында емес, шығыс аймағында қолданылған. Хетт
жазу-сызуын және тарихын зерттеу ісінде көптеген ғалымдар ат салысты.
В.В.Струве хеттарда құл иеленудің үлкен рөл атқарғанына көңіл аударды.
І. ЕЖЕЛГІ ВАВИЛОН ПАТШАЛЫҒЫНЫҢ ӨРЛЕУІ.
1.1. Б.з.д. ІІ мыңжылдықтағы Қосөзенде орын алған саяси
бытыраңқылық.
Солтүстігінде Армения тауларынан бастап, оңтүстігінде Парсы
шығанағына дейін, ал шығысында Иранның таулы аймақтарынан батысында Сирия-
Месопотамиялық далаға дейін созылған кең алқапты алып жатқан территорияны
ежелгі грек географтары Месопотамия деп атаған. Көне грек тілінен
аударғанда Месопотамия атауы Қосөзен деген мағына береді. Орыс тілді
әдебиеттерде көбінесе Қосөзен (екі өзен атауы – Евфрат және Тигр) атауы
кеңінен қолданылады.
Ежелгі Месопотамияның байырғы тұрғындары Евфрат пен Тигр өзендерін
Ащы өзен деп атаған. Евфрат өзенінің екі ірі салалары – Балих және Хабур,
ал Тигр өзенінің ірі салалары – Жоғарғы және Төмеңгі Заб, Диялы өзендері
болып табылады.
Ежелгі Месопотамия жерін адамдар ежелден, жаңа тас ғасырынан
(неолит) мекен еткен. Алғаш мекен еткен шумерлік субарей тайпалары болып
табылады. Олардан хассун және халаф сияқты археологиялық мәдениет
ескерткіштері қалған. Олардың тілдері шығыссемиттік аккад тілдер тобына
жатады. Олардың тілдері бірнеше диалектіде болған. Оңтүстік Месопотамияда
вавилондық диалекті болса, керісінше Солтүстік Месопотамияда ассириялық
диалекті болған. (4; 120).
Екі мыңжыл бойы Шығыстағы ежелгі өркениеттердің ірі орталығы болып
келген Вавилонның пайда болуы мен өрлеуіне Месопотамиядағы өте шиеленіскен
бірқатар саяси оқиғалар легі өз әсерін тигізбей қойған жоқ. ІІІ Ур
династиясы құрған бір орталықтанған мемлекеттер – Шумер және Аккад
патшалықтары б.з.д ІІІ мыңжылдықтың аяғы мен б.з.д. ІІ мыңжылдықтың басында
батыстан, Сирия даласынан келген мал шаруашылығымен айналысатын
батыссемиттік сути тайпаларының күшті соққысынан құлады. Аккадтықтар оларды
аморей тайпалары деп атады. Аккад тілінен аударғанда Амурру атауы,
Сирия немесе батыс деген ұғымдарды береді.
Сонымен қатар жеңіл олжадан оңтүстік Месопотамияға басып кірген
эламиттер де бас тартқан жоқ. Ур династиясының соңы элам басып алуымен
аяқталды, Ибби-Суэн патша тұтқынға түседі. Ур династиясының құлауымен
Вавилонияның бірлігі, ынтымағы уақытша тоқырауға тап болады. Гегемондыққа
бір уақытта екі қала, орталық Вавилониядағы Исин қаласы және оңтүстіктегі
Ларс қаласы таласты. Екі қаланың династияларының атауларына баса назар
аударатын болсақ, олар семиттік атаулар. Бұдан біздің байқайтынымыз
Шумердің интенсивті түрде семиттену құбылысы.
Исин патшалары әлсіз билеушілер болды, олар шығыста эламиттермен
күрес жүргізсе, батысында аморейлермен, өз ішінде сеператистік ағымдармен
күрес жүргізулеріне тура келді. Дәл осындай қауіптер Ларс патшаларына да
төнген болатын. (2;48).
Кейін келе патшалар Урукта пайда болды, солтүстікте Сумуабума
негізін салған династия көтерілді. Сол кездегі патша аттарына мұқият көңіл
бөліп қарайтын болсақ, олардың шыққан тектері аморей тайпасынан
болатындығын байқаймыз.
Аталған осы Сумуабума династиясының өкілдері Вавилонды Азияның
астанасы ретінде атағын шығарғандар болды. Сумуабума патшаның ұлы Сумалаилу
Вавилонды Азияның басты қаласы, негізгі орталығы етуге тырысып, осы мақсат
жолында бірқатар шараларды іске асырды.
Атап айтсақ, ол ұсақ аморей патшалықтарының түгелдей басын
біріктірді, және өзінің патшалығына Киш және Сиппар патшалықтарын қосып
алды. Сумалаилу құрған патшалықта өзге жерлік династия өкілдері болған жоқ,
ол таза аморей династиясынан құралды.
Сумалаилудың ұлы оның мұрагері Забум жергілікті Мардук құдай
құрметіне Эсагила храмын тұрғызған болатын.
Осы патшалықтың солтүстігінде жаулап алушылық, басқыншылық пиғылдағы
басқа да семиттік патшалықтар орналасқан болатын. Диалы (Гинда) өзенінің
басқы ағысында Хольвандағы Серипул-Зохаба таулы аймағында, Тигр алқабынан
Элам жеріне өтер жерде Анубанини патша өз барельефін салған болатын.
Бұл патша Загра таулы жоталарын мекен ететін семиттік луллубей
тайпаларының патшасы болатын. Барельефте орналасқан бейне суреттерді
сипаттайтын болсақ, өз жауларын тықсырып жеңіске жеткен патшаның жауынгер
Иштар құдайдың қолынан жеңісті алу кезін бейнелеген.
Негізінен көптеген тарихшылардың пайымдауынша осы таулы аймақта
шумерлік ықпалы бар семиттік тайпалардың осындай сипаттағы, яғни көп
жағдайда соғысты бейнелеген рельефтердің көптеп табылуы осы кезеңнің басты
сипаты саяси бытыраңқылықты меңзейді деп ой қорытады.
Осы Тигр алқабынан Элам жеріне өтер жердегі рельефтерден бүтіндей
семиттік таулы патшалықтар құрылып Сеннаара мәдениетінің негізін салады.
Дәл осындай сипат негізінен эламиттерге де тән болып келеді. Аталған
осы кезеңде эламиттер өздерінің басты мақсаттарын жүзеге асыруға тырысқан
болатын. Сеннаараның құлдырауы, оның орнындағы үлкен империяның орнына
өзара жауласқан ұсақ патшалықтардың пайда болуы эламиттер үшін өте оңтайлы
сәт болғаны белгілі. (1;19).
Сол кезеңде семиттік тайпаларда саяси бытыраңқылық, жалпы құлдырау
байқалатын болса эламдықтарда керісінше саяси өрлеу, өзара ынтымақ, бір
орталыққа жиналу байқалды. Сеннаараның әлсіреуіне байланысты эламиттер
қолайлы сәт туғанын сезіп Лугальзагисси мен Саргонның ізінше батысқа бет
алды. Сонымен қатар эламиттерге Башашушинак және Идадуушинак қалаларын
тастап кеткен исактар (патесилер) қосылған болатын,
Алайда көп жағдайда эламиттердің өзара бірлесуі бейбіт түрде жүріп
отырды, мәселен Суз қаласының әміршілеріне (эламиттер) Қосөзен Туплиашамен
шектесіп жатқан исак (патесилер) өз еріктерімен қосылды.
Сеннаар билеушісінің асқан қатігездігі мен қаталдығынан ығыр болған
патесилер өз тағдырларын осылайша шешті. Дегенмен де эламиттердің саяси бір
орталыққа бірігуі соғыстар нәтижесінде болғаны белгілі.
Элам билеушісі Кудурнахунди көптеген ірі басқыншылық соғыстар
жүргізіп, бұрыңғы семиттік билеушілерді өз артықшылықтарынан айырып
төмендетіп жіберді. Осыдан бастап эламиттердің батысқа жылжуы еш
кедергісіз, өте қолайлы сәттерде өтті.
Ежелгі қасиетті қалалар Урук пен Ниппур толықтай тоналды, Ниппур
қаласында орналасқан храм кітапхана жермен жексен етілді. Кейін төрт мың
жыл өткеннен кейін американдық археологтар осы храм кітапхананы тауып сол
кезеңнің өте бір үлкен мәдениетін ашты.
Ларс патшасы Арадсин Эмутбала далалық аймағындағы билік етуші
Кудурмабук патшаны өз әкесіне балайды. Кудурмабук патша өзін адда деп,
яғни бүкіл аморейлік батыстың әкесімін деп санайды. Негізінен ежелгі
Қосөзен, сонымен қатар бүкіл алдыңғы Азия ежелгі Эламға вассалды қатынаста,
яғни тәуелді болды. Эламиттер тіпті ежелгі қалаларға өз патшаларын қойып
отырған. (3;47).
Кудурмабук патша Ур қаласында Сину храмын тұрғызған болатын. 1912
жылы Лувр мұражайынан Кудурмабук патшаның ежелгі соғыс құдайы Нергалуге
арнаған арнауының жазбасы жарыққа шықты. Ол жазбада Кудурмабук патшаның
Казаллу қаласының билеушісі Мутибалды жеңгені туралы және де Ларс қаласын
басып алып жергілікті династия билігін құлатқаны туралы аса мақтанышпен
айтып жазылған.
Аталған жазбада эламдық билеуші өз әрекетін Ларса тағы үшін кек
қайтарғанын жазған. Кейіннен ол Ларса тағына, қаланы қалпына келтіргеннен
кейін өзінің ұлы Арадсинді отырғызған.
Ал кейін келе Арадсиннің інісі Римсин өзіне Ниппурды және тағы да
басқа оңтүстік қалаларды бағындырды, Урук патшалығын талқандайды, және де
жақсы қаруланған әскерінің арқасында Ану, Энилиля мен Эаны басып алады. Ол
өзін бүкіл Сеннаара билеушісі деп атап, Вавилондық патша Синмубаллит оның
вассалы ретінде эламдық аптша билігін мойындайды.
1.2. Ежелгі Вавилон патшалығының Қосөзендегі саяси үстемдікке ие
болуы.
Ірі патша шаруашылықтарына арқа сүйеген экономикалық жүйеде орын
алған дағдарыс, ІІІ Ур династиясының құлауы, аморей тайпаларының Шумер және
Аккад мәдениетінің орталықтарын қиратуы Месопотамия территориясында
орталықтанған мемлекеттің уақытша құлдырауына алып келіп, саяси
бытыраңқылыққа жол берді.
Осындай жағдайлар ағымында жаңа орталық – Вавилонның ролі мен маңызы
арта түсті.
Оңтүстік Қосөзен қоғамы үлкен әлеуметтік-экономикалық және саяси
дағдарысты бастан кешіріп, өзінің тарихи дамуында жаңа күш ала бастады.
Ирригациялық жүйедегі жаңа жетістіктер, сауда мен қала өмірінің жандануы
барлығы да айқын байқалды.
Вавилонның өрлеуі, кемелденуі І Вавилон династиясының алтыншы
патшасы Хаммурапидің (б.з.д. 1792 – 1750 жж) билік еткен жылдарымен тұспа-
тұс келді.
Хаммурапидің жеке тұлғасына келетін болсақ, ол аса дарынды
саясаткер, қоғам қайраткері, өте қырағы, қу дипломат, білімді стратег және
шебер ұйымдастырушы болған.
Хаммурапи өз мақсатын іске асыруда өзі уақытша құрған әскери
одақтарды тиімді пайдалана білді. Алғашында Хаммурапи Ларс мемлекетімен
өзара көмек жөнінде келісімге қол қойып өзіне қауіпсіз жағдай туғызып алған
болатын.
Өзіне уақытша көмектесетін серік тапқан Хаммурапи өз кезегінде
оңтүстік қалаларды жаулап ала бастады, алдымен Урукты бағындырған ол
кейіннен Иссинді басып алды. Келесі кезекте оның назары Ассирия билігінен
енді ғана босаған Мари мемлекетіне ауды. Тағында жергілікті династия өкілі
Зимрилим отырған Мари мемлекетімен Хаммурапи достық, бейбітшілік келісім-
шартқа отырған болатын. (7;125).
Мари мемлекетімен арадағы одаққа сүйенген Хаммурапи Ассирия
мемлекетімен одақтасқан Эшнунну мемлекетін басып алды. Мари мемлекетінің
басшысы Зимрилим бұл жеңісте Хаммурапимен бәсекелесуден бас тартып,
Хаммурапиге былай деп хат жазды: Өзің биле не болмаса өзің қалайтын
біреуді қой.
Ендігі жерде одақтастар Ларса патшалығына соққы берді. Ларс
патшалығының билеушісі Рим-Син жеңіліс тауып Эламға қашып кеткеннен кейін
оның да патшалығы Хаммурапиге қалды.
Осыдан бастап Месопотамия территориясында екі ірі мемлекет қалды:
Өзінің қол астына елдің барлық оңтүстік және орталық бөлігін қаратып алған
Вавилон, және оның оның одақтасы өзін Жоғары елдің билеушісі деп санаған
Мари патшалығы қалды.
Мари патшалығы Вавилон үшін күшті және қауіпті бәсекелес болды,
Евфрат өзенінің орталық ағысында орналасқан Мари мемлекеті өзінің маңайына
Евфрат жағалауындағы қалаларды (ең ірісі – Терка) біріктірді, Сирия-
Месопотамиялық далалардағы бірқатар көшпелі тайпаларды (дидандар, ханейлер)
өзіне бағындырды, шығысжерорта теңізі мемлекеттерімен: Библ, Угарит,
Каркемиш, Ямхад және Кипр, Крит аралдарымен сауда-саттық және дипломатиялық
байланысқа түскен.
Терке қаласынан археологиялық қазба жұмыстары кезінде египет
қоңыздары мен хеттік мөр табылған.
Зимрилим патшаның билігі кезінде Мари қаласында алып жатқан көлемі
төрт гектар болатын, үш жүзден асатын тұрғылықты, шаруашылық және мәдени
сипаттағы бөлмелері бар алып сарай тұрғызылды. Ол сарай әр түрлі
фрескалармен, көптеген мүсіндермен әшекейленді, террактылы ванналармен,
канализациялармен, шетелдік елшілерге және жаушыларға арналған бөлмелермен,
шаруашылық және дипломатиялық архив қорларымен жабдықталған. (13;156).
Өз уақытында бұл сарай Әлем кереметіне теңелген, сарайды көруге
саяхатшылар Угарит, Ямхад және Вавилоннан келіп отырған.
Зимрилимді Хаммурапимен салыстырғанда әлсіз билеуші деп айтуға
болмайды. Вавилонда әруақытта да Зимрилим патшаның елшілері мен
барлаушылары болды. Вавилондағы Зимрилим патшаның елшілері мен барлаушылары
екі ел арасында бейбіт өмір кезінде де одақтастар әрекетін мұқият бақылап
отырған. Осының барлығын Зимрилим патшаның сарайындағы архивтегі хаттар
дәлелдей түседі.
Вавилон, Ларса, Эшнунна және Ассирия патшалықтарымен қарым-
қатынастағы көптеген өзгешеліктерді Зимрилим патша бұрыннан сезген болатын.
Сондықтанда ол Ларса патшалығында вавилондық әскерлермен бірге соғысып
жатқан өз әскерін бірден қайтарып алады.
Алайда бұл тактикалық қадам үлкен стратегиялық есептеуді айналып өте
алмады: бұл арада Вавилон Мариден өз айласын асырып кетті.
Б.з.д. 1759 жылы жағдайға қолайлы себеп тапқан Хаммурапи Зимрилим
патшамен арадағы келісім-шартты бұзып, Мари қаласын шабуылдап, осы бір
солтүстікмесопотамиялық ірі мемлекетті басып алады.
Кейіннен Зимрилим патшаның көтерілісіне байланысты Хаммурапи патша
мемлекетті толықтай жойып, патша сарайын өртеп жібереді. Осы жеңілістен
кейін Мари мемлекеті өзінің өмір сүруін тоқтатты, алайда Мари қаласының
қалдығы (б.з.д. ІІІ ғ) шейін өмір сүрді.
Солтүстікте өз одақтасынан айрылған әлсіреген Ассирия, ірі қалалар
(Ашшур, Ниневия және т.б.) барлығы да Вавилонның билігін мойындады.
Хаммурапи патшаның билік еткен 35 жылы бүкіл Месопотамияның
территориясына жайылған Вавилон державасын құруға кетті. Осы жылдары
Вавилон кішкентай қаладан жаңа ірі мемлекеттің астанасы ғана болып қойған
жоқ, сонымен қатар Алдыңғы Азияның ірі экономикалық, саяси және мәдени
орталығына айналған болатын. (22;78).
Хаммурапи патшаның заманында Вавилонда ежелгі шығысқа тән қаталдық
қалыптасты. Ежелгі Вавилон мемлекеті типі жағынан ерте шығыстық деспотизмге
жақын келді. Ел басқару ісі қатаң тәртіпке бір орталыққа бағынды және бүкіл
жоғарғы билік заң шығарушы, орындаушы, сот және діни биліктің барлығы
Хаммурапи патшаның қол астына жинақталды.
Патша жерінің қоры өте үлкен болды: мәселен, Ларста патша жері
барлық өңделетін жердің 30-50 пайызын қамтыды. Алайда, дегенмен мемлекеттік
шаруашылық құрылысы салыстырмалы түрде алғанда ІІІ Ур династиясы кезімен
салыстырғанда өзгеріске ұшыраған болатын.
Бір орталықтанған күшті Вавилон мемлекетінің күшейіп, өрлеуі діни
сипатта басымдылыққа ие болған болатын. Ежелгі Вавилонда пантеонға Вавилон
қаласының қорғаушысы жергілікті құдай Мардук мүсіні орнатылған болатын. Ол
құдай мифтерге сүйенетін болсақ, Әлем мен адамзат баласын жаратушы,
құдайлар патшасына теңелген.
Хаммурапи патшаның өз шенеуніктерімен жазысқан қатынас қағаздарына
қарағанда, басқару ісінің әр түрлі тарауларына, атап айтқанда, қолдан
суландыру ісін ұйымдастыруға патшаның өзі басшылық еткен.
Атына жазылған әр түрлі даулы істер мен шағым арыздарды Хаммурапи
патшаның өзі қарастырып отырған. Аталған істер жөнінде Хаммурапи патшаның
өзі қарар шығарып, өзінің шенеуніктеріне тиісті жарлықтар беріп отырған.
Хаммурапи патша тіпті ерекше жарлықтар арқылы күнтізбеге қажетті
түзетулер еңгізіп отырған. Ел билеу ісінде патша күрделі және бір орталыққа
бағынған төрешілдік аппаратқа сүйенді. Көптеген шенеуніктердің бірі орталық
басқарманы басқарса, енді біреулері Хаммурапи патшаның наместнигі ретінде
Сиппар, Ларс, Мари сияқты ірі қалаларды басқарды. (35;175).
Көбінесе ірі қалаларды шакканум деген атағы бар ірі шенеуніктер
басқарды. Ал керісінше кішігірім, ұсақ қалалар мен аймақтарды рабианум
деген атағы бар шенеуніктер басқарды.
Халық әр түрлі салықтар: егістектен не мал төлеуінен, құрма
бақтарынан, кунжут егістігінен және балықшы қауымдардан алынатын салықтарды
төлеуге міндетті болды. Осы салықтармен қатар күмістей алынатын ерекше
алымдар және заттай алынатын арнаулы патша алымдары төленді.
Осы кірістердің барлығы да Хаммурапи патшаның қазынасына түсіп,
сарай мүлкін құрады, бұл мүлік шіркеу мүлкімен бірге ерекше заңның
қорғауында болды.
Сот билігі айрықша шенеуніктердің құзырында болатын. Сот істері
шакканумға, рабианумға, аймақтық судьяларға және қаланың ақсақал және
дәулетті адамдарынан шыққан айрықша соттарға жүктелді.
Дін судьялары бірте-бірте өзінің маңызын жоғалтып, тек храмдағы
құдайлардың бейнелері алдында ант берген сөздерін қабылдаумен ғана
қанағаттанатын болды. Бірте – бірте сот істерін жүргізуден заңның алғашқы
нормалары шыға бастады.
Б.з.д. ІІ мыңжылдықта Қосөзен сол кездің өте жоғары дамыған аймағы
болып, қола ғасырының кезеңіне аяқ басқан болатын. Тіпті кей уақытта темір
еңбек құралдарын пайдаланған кездерде кездеседі. Металлды жиі пайдалану жер
өңдеу ісінде еңбек өнімділігін артыруда үлкен ықпал жасады. Негізінен жер
өңдеу ісі Ежелгі Вавилонның экономикасында алғашқы орында болатын.
Ауыл шаруашылығындағы еңбек құралдары уақыт өткен сайын жетіле
берді. Көне Вавилон патшалығы кезеңінен бастап күрделі құрылысты соқа
пайдаланыла бастаған.
Ежелгі Вавилондағы егін өнімділігі тек қана еңбек құралдарына ғана
емес, сонымен қатар ирригациялық жүйенің дамуына да байланысты болды. Қысқы
уақытта жаңбырдың, ылғалдың жер бетіне аз мөлшерде түсуі, және де жаз
айларындағы өте жоғары температура, және өзеннің суының тасуының егін егу
уақытымен сәйкес келмеуі қолдан суару жүйесінің маңызы одан әрмен арттыра
түсті. (26;175).
Осы барыста Евфрат және Тигр өзендерінің бойына көптеген каналдар
қазылған болатын. Ирригация жүйесіндегі судың қажет мөлшердегі деңгейі
плотиналар арқылы сақталып отырды. Жоғары деңгейде орналасқан аудандар мен
аймақтарға су арнайы құрылғылар арқылы жеткізіліп отырды.
Қолдан суару көп жағдайда ел тұрғындарының өмір деңгейін анықтап
отырды. Осы жағдайды Хаммурапи патша жақсы түсініп, өз кезегінде ирригация
жүйесінің дамуы ел тұрғындарын асырап отырғанын аса мақтаныш тұтқан.
Өйткені Хаммурапи патша Шумер мен Аккадқа көптеп су әкелген каналдар
қазғызған болатын.
Ежелгі Вавилонда ирригация жүйесінің құрылысы мен пайдалануына көп
көңіл бөлініп, ол туралы заң шығару органында қарастырылған. Көптеген
тарихи құжаттар дәлелдегендей аталған мәселеге жергілікті билеушілер
тұрақты түрде көңіл бөліп, бақылап отырған.
Тіпті жергілікті шенеуніктер жалға алынған патша жерлерін сумен
қамтамасыз етіп отыру үшін жауапкершілікті өз мойындарына алған. Егерде
егін өнімі жеткіліксіз түрде суғарылғанға байланысты кем болған жағдайда,
шенеунік жалға алушы үшін қалған жалдың төлемін өз қалтасынан төлеп
отырған.
Б.з.д. ІІ мыңжылдықта Вавилонда егістік жерлерде тек қана егін егіп
қана қойған жоқ, сонымен қатар Хаммурапи патша тұсында әр түрлі жеміс –
жидектерімен бау – бақша шаруашылығы да белсенді дами бастаған.
Кең көлемді алқаптарға көптеп финики пальмалары отырғызылған. Заң
шығарушы билік бау – бақша меншік иелерінің құқықтарын қорғап отырған.
Сонымен қатар, Ежелгі Вавилон жерінде жайылымдық жерлердің де көп болуы
елде мал шаруашылығының дамуына қолайлы жағдай болған еді. (17;223).
Ірі мал табын иелері егістік жерлерді жыртуға қажет малдарды
егіншілерге жалға беріп отырған болатын. Сонымен қатар Ежелгі Вавилон
жерінде қолөнерде белсенді түрде дамыған. Хаммурапи патшаның заң кодексінен
біз оннан аса мамандық иелерін кездестіреміз, олар: үй тұрғызушылар, кеме
жасаушылар, кірпіш құюшылар, ұсталар, ағаш шеберлері, тігіншілер және т.б.
Қолөнердің кеңінен дамуы ғылыми білімнің белсенді дамуына алып
келді. Месопотамияның барлық жерінің Вавилонның қол астына бірігуі ішкі
және сыртқы саданың дамуына ықпалын тигізді. Ежелгі Вавилон аграрлы ел
болғандықтан да сауда – саттық тауары негізінен жер өнімдері болды.
Көптеген ауыл шаруашылық тауарларының ішінен құжаттарда көптеп
кездесетіндері келесілер: нан, май, финики және жүн. Б.з.д. ІІ мыңжылдықта
Вавилонда ақша қызметін негізінен күміс атқарған болатын, ел билеушілері
осы күміс арқылы тауар бағасын реттеп отырған.
Ежелгі Вавилонда жеке меншік түрі мемлекет және қауымдікі болып
екіге бөлінді. Дегенмен де жерді сату, жерге жеке меншік ежелгі шығыста
Хаммурапи патшаға шейін болғаны белгілі. Бұл тұжырымды растайтын көптеген
құжаттар бар екені тарихтан белгілі.
Ал, Хаммурапи патша кезеңінен бастап бізге көптеген құжаттар келіп
жетті. Аталған құжаттарда, заңнамаларда Ежелгі Вавилонда жердің жеке
адамдардың меншігіне салғанын растайтын тұстары жиі кездеседі. Мәселен,
Хаммурапи патша заңдарында үйді, даланы, бақты, құлды сату актілері
табылған.
Негізінен Ежелгі Вавилонда мемлекет жерлері патшаға тиесілі деп
есептеліп, сарайға қарайтын болған. Мұндай жерлердің бір бөлігін натуральды
төлем ретінде патша ұсақ жер иеленушілерге беріп отырған.
Әскери шенеуніктер мен әскери жасақтарға берілген жер және олардың
әскери қызметтері балаларына мұрагерлікке қалдырылған. Сонымен қатар, қай
жағдайда болмасын жаулап алынған жерлердегі тұрғындардан әскери шенеуніктер
еңбек ететін адамдар алып отырған. (18;37).
Шенеунікке, әскери жауынгерге берілген мұндай жерлер, сонымен қатар
үй және еңбек құралдары ерекше мүлік қатарына жатқызылатын болған.
Алғашындағы үлкен тамаша жетістіктеріне қарамастан, көптеген
бағынышты аймақтардан құралған Вавилон державасының іргесі аса берік бола
қоймағандығын тарихтың өзі дәлелдеп берді.
Мемлекет ішіндегі шиеленіскен қарама-қайшылықтар, жауынгерлер, салық
төлеушілер және жалдамалылар арасында орын алған алауыздықтардың ушығуы,
ішкі саяси қиыншылықтар Хаммурапи патшаның ұлы Самсуилун (б.з.д. 1749 –
1712 жж) билік еткен жылдары байқалды.
1.3. Ежелгі Ассирия мен Хетт патшалығының саяси тарихы.
Қосөзен мен Египетте бір орталыққа бағынған қуатты мемлекеттер
құрылып, олар уақытша әлсіреу мен ыдырау кезеңдерін бастан кешкендеріне
қарамастан, мыңдаған жылдар бойына өмір сүрген кезде Кіші Азияда
(Анатолияда) жағдай басқаша қалыптасты.
Үш бірдей теңізбен (Қара теңіз, Мрамор, Эгей және Жерорта
теңіздерімен) қоршалған және жерін тау тізбектері бөліп жатқан бұл үлкен
түбектің табиғи жағдайы өзін мекендеген тайпалар мен ұлт топтарының бірігу
процесіне оншалықты қолайлы емес еді. Мұнда ірі өзен алқаптары жоқ болатын.
Ең үлкен өзен Қара теңізге құятын галисті (қазіргі Қызыл Ирмак) Нілмен
немесе Евфратпен салыстыруға мүлдем болмайтын.
Шағын каналдар қазылғанмен де (негізінен бау-бақшаларды суару үшін),
жергілікті жер бедері (үстірт пен тау жоталары) бірыңғай суландыру жүйесін
жасауға мүмкіндік бермеді.
Мал өсіру, әсіресе жылқы өсіру басым рөл атқарды, жайылымға жарайтын
далалы алқаптардың көп болуы бұған жағдай туғызды. Бал арасын өсірудің де
маңызы болды.
Тауларын қалың орман басып жатты, ал олардың қойнаулары күміс, мыс,
қорғасын, темірлерге бай болатын.
Кіші Азияны мекендеген негізгі халық - хеттар әр тілде сөйлейтін
тайпалар конгломераты еді. Олар б.з.б. II мың жылдықта негізін салған
патшалық аз уақытта болса да құдіретті болғанымен, бар болғаны бірнеше
ғасыр ғана өмір сүрді.
Б.з.б. I мың жылдықта хетт халқының атының өзі ұмытыла бастайды.
Егер библияда хеттар туралы әлі айтылатын болса (Палестинаға қоныстанушы
хеттар), кейінгі гректер оларды білмейді. "Одиссеяның" бір жерінде ғана
Трояға көмекке келген "кетейлердің" көсемі жайлы айтылып өтеді. Геродот,
өзі Кіші Азиядан шыға тұра хетт халқы мен хетт патшалығы туралы ештеңе
білмеген. Шамасы, б.з.б. V ғасырда хеттар өзге халықтарға (негізінен
фригиялықтарға) толық сіңісіп кетіп, өз ерекшеліктерін, тіпті, өздерінің
аттарын да жойса керек.
Хеттардың рулық-тайпалық құрылысы б.з.б. III және II мың жылдықтар
шекарасында ыдырай бастайды. Бұл процестің жеделдеуіне семиттік
колонистердің келуі де ықпал еткен. Аккад (кейінірек кезде Ассирия)
көпестері б.з.б. ХХІП - XX ғасырларда Галис өзені алқабында өздерінің сауда
колонияларын құрған. Олар жергілікті тайпалар шонжарларымен келісімге келу
арқылы жергілікті мал және егін өсіруші тұрғындарды қанап отырған.
Б.з.б. II мың жылдықтың бас кезінде Кіші Азия түбегінің шығыс
бөлігін біріктіру үшін алғашқы талпыныстар жасалады. Хеттің тұңғыш ұлы
патшасы Анитта, патшалықтың астанасы мемлекеттік тілге өз атауын берген
Неса қаласы болды.
Хетт державасы б.з.б. 1660-1650 жылдар шамасында Табарна (Лабарна)
патшаның тұсында ғана біржола қалыптасып болды. Бұл державаның негізгі
орталығы Галис өзенінің бассейні болған. Б.з.б.ХҮІ ғасырдан бастап оның
астанасы Хаттуса болады.
Табарна династиясының неғұрлым көрнекті өкілі жаулаушы патша Мурсили
болған. Ол тонаушылық сипаттағы бірқатар жорықтар жасаған. Хетт әскери
шонжарлары, ал ішінара қатардағы жауынгерлер де өзге елдерден көбірек
құлдар түсіруге және оларға өз егістік далаларында жұмыс істеуге тырысып
баққан. Мурсили Солтүстік Сирияның стратегиялық және экономикалық орталығы
болып табылған Халпа (осы күнгі Халеб) қаласын басып алды. Осы жерден ол
Евфратқа қарай жылжып, өзенді жағалай отырып, Вавилонға дейін түсіп, аса
үлкен бұл қаланы да басып алып, ойрандады (25, 107).
Хет державасының ішкі жағдайы берік емес еді. Оның экономикалық
бірыңғай базасы болмады, күш-қуатын уақытша болса да кемітпей ұстап тұру
үшін үсті-үстіне жорықтарға шығу қажет болды.
Реформашы фараон Эхнатонның замандасы болған Суппилулиума патшаның
тұсында (б.з.б. 15 ғасырдың аяғы - 14 ғасырдың басы) - Хетт державасы ең
гүлденген шағына жетеді. Өз көршілерінің әлсіздігін пайдаланған
Суппилулиума Митанниді талқандап, бағындырды, одан соң бұл патшалықтың
тағына өзінің күйеу баласын отырғызды. Бұдан кейін ол Египет патшалығынан
оның азиялық иеліктерінің елеулі бөлігін тартып алды және тіпті өзінің
балаларының бірін династия аралық неке жолымен фараон етуге де әрекеттеніп
көрді.
Алайда мұндай әскери-дипломатиялық әрекеттердің бәрі күйреуік және
баянсыз болып шықты. Египетпен арадағы соғыс созылып кетті, ал шығыс жақтан
жаңа әрі қатерлі жау - Ассирия қауіп төндірді.
III Хаттусили Египет фараоны II Рамсеспен (бұрынырақта айтылғандай)
асығыс түрде келісімге келуге мәжбүр болды, өйткені ол ассириялық әскерлер
өзіне тыл жақтан келіп тиісер деп қауіптенді. Сонымен бірге ол өзімен бітім
шартын жасасқан Вавилонияны Ассирияға қарсы айдап салуды да көздеді.
Алайда, мұның бәрінің көмегі тимеді.
Ассириялықтар хеттарға соққы үстіне соққы берумен болды, ал батыстан
іштерінде гректер (ахейлер) және этрустар (турша) тайпалары бар "теңіз
халықтары" келе жатты. Б.з.б. 1200 жылдың шамасында олар Хаттусуды
талқандап жеңді де, ол бұл соққыдан соң қайтып еңсе көтере алмады.
Шағын хетт князьдықтары - бұрыңғы державаның бөлшектері - тағы да
бірнеше жүз жыл өмір сүрді, содан соң Ассирия оларды жұтып қойды да, хетт
халқы өзге халықтардың (Фригиялықтардың, арамейлердің, т.б.) ішіне сіңіп
өздері туралы ешқандай дерлік естелік қалдырмай, біржолата жойылып кетті.
Хетт мәдениеті Вавилон және Египет мәдениетінің күшті ықпалында
болған. Хетт көшірмешілері вавилон поэмалары ( мысалға, Гильгамеш эпосы)
мен өзге де тексттерді (мәселен, астрологиялық) ынталана көшіріп, өздерінше
өзгертіп алып отырған. Хетт астанасының архивінен жылқы өсіру және
күймелерді басқару жөніндегі митанниялық ережелер табылған. Дегенмен мұнда
төл тума поэмалар да туған. Солардың бірі көктем құдайы Телиппинге
арналады, ол әуелде жат жерге кетіп қалады, одан соң құдайлардың шақыруы
бойынша қайтып оралады, осыдан кейін табиғат қайта жанданады.
Хеттар бейнелеу өнерінде тамаша шығармалар шығарған. Әсіресе
жартастарға қашап салынған құдайлар мен қасиетті жануарлар суреті көңіл
аударарлық.
Месопотамия сюжеттері мұнда өзінше өңделіп, пайдаланылған.
Хеттар шығыс сюжеттерінің гректерге ауысуына елеулі қызмет еткен.
Әйел бетін бейнелеген хетт сфинкстері (египеттікінен айырмасы), грек
сфинкстерінің өзгеруіне (жартылай әйел - жартылай арыстан) ықпал еткен.
Хеттар, осылайша, тарих сахнасынан кетіп бара жатып та, өздерін шығыс және
грек әлемінің арасындағы дәнекер ретінде таныта білді.
Б.з.б. II мың жылдықтың аяғы мен б.з.б. I мың жылдықтың бас кезінде
Таяу Шығыста Алдыңғы Азияның және Солтүстік Шығыс Африканың бірқатар
елдеріне ықпал жасап тұрған жаңа держава Ассирияның рөлі мейлінше артады.
Ассирияның өрлеуіне одан да ертеректегі ежелгі мемлекеттер: Шумердің,
Аккадтың, Вавилонның, Египеттің және Хетт патшалықтарының бір-бірімен бітіп
болмайтын соғыстар жүргізуі және бұл мемлекеттерде мүлік теңсіздігі
күшейіп, негізгі тұрғын халықтың жоқшылыққа ұшырауы себепті ішкі
бүліншіліктердің көбеюі салдарынан әлсіреулері мен құлдыраулары мүмкіндік
берді.
Кейінірек алға кеткен, неғұрлым жас әрі мықты құл иеленуші мемлекет
-Ассирия қолайлы жағдайды пайдаланып Таяу Шығыс әлемінің елеулі бөлігін, аз
уақытқа болса да, біріктіре алды.
Ассирия державасының ұйтқысы - Тигрдің орта ағысы мен оның салалары
Үлкен және Кіші Забтың бойындағы шағын территория болды (осы заманғы
Ирактың солтүстік шығыс бөлігі). Солтүстігінде ол Армян қыратына дейін
жетіп, шығысы мен солтүстік шығысында Загрос жотасына тірелді, оңтүстігінде
Вавилонмен шектесті, ал батысында далалар мен шөл далалар басталатын,
оларды басып оңтүстікке қарай меридиан сызығы бағытымен Тартардың тұзды
ағысы өтетін де, ол Евфратқа жетпей, батпаққа сіңіп жоғалып кететін. Бұл
онша көлемді емес, адыр-бұдыр аңғар жаңбырмен және екі ұлы өзеннің төменгі
сағасына қарағанда бұл жерлерге қыстың күні мол жауатын қар көктемде еріп,
суы қолдан жасалған су қоймаларына жиналатын да, жазғы ыстық айларда
қажетке жаратылатын.
ІІ Тарау. Хаммурапи заңдары бойынша Ежелгі Вавилонның экономикасы
мен әлеуметтік дамуына талдау жасау.
2.1. Ежелгі Вавилонның экономикасының тұрақтылық сипатқа ие болуы.
Хаммурапи патша бірінші Вавилон әулетінің алтыншы патшасы болып
табылады. Оның өмір сүрген жылдары (б.з.д. 1792 – 1750 жж). Бұл кез
Вавилонның бүкіл Қосөзен аралығының экономикалық, саяси, мәдени орталығына
айналған кезі, бұл кезден сақталған жазба деректер көбірек те, әр түрлі.
Солардың ішіндегі Вавилон қоғамы туралы ең бағалы, жан – жақты қоғам
өмірінің әр саласынан да мәлімет беретіні – осы Хаммурапи патшаның заңдар
жинағы.
Заң жазылған биік базальт бағананы 1901 – 1902 жж француздың
археологиялық экспедициясы Эламның орталығы болған Сузы қаласын қазғанда
тапты. Бағананың жоғарғы жағында таққа отырған күн тәңірісі Шамаш және оның
алдында ілтипатпен тұрған Хаммурапи патша бейнесі салған.
Қалған жерлерінде (екі жағынан) сына жазумен ойылып жазылған
Хаммурапи патша заңы. Негізінен заң үш бөлімнен тұрады: кіріспе, заң
статьялары және қорытынды. Заңның кіріспесінде заң шығарушы өзінің
құдіретті, әділ патша болғанын, еліне еткен еңбегін баяндайды. Заң
статьялары Хаммурапи патшаның үстем тап – құл иеленушілердің, жер
иелерінің, меншік иелерінің мақсатын қорғаған басшы болғанынан мәлімет
береді.
Хаммурапи патша заңы б.з.д. 2000 жылдықтағы Қосөзеннің, Алдыңғы
Азияның тіпті бүкіл Ежелгі Шығыстың әлеуметтік дамуы, таптар мен топтарға
жіктелуі, олардың арасындағы қарым – қатынастар, шаруашылығы, саяси дамуы,
мемлекет жайлы толық және жан – жақты мағлұматтар береді. (25;131).
Заң жазылған бағана Лувр музейінде (Парижде), көшірмесі Москвада
(гипске түсірілген) сақталуда.
Енді сол Ежелгі Шығыс тарихында үлкен маңызды орын алатын құнды
жәдігер Хаммурапи патшаның Заңнамасының түп нұсқасының кіріспе бөлімінен
қысқаша бере кететін болсақ.
Мен – Энлиль шақырған пастырь, байлық пен молшылықты жинаушы, бәрін
Ниппурға орнатқан, көк пен жерді жалғастырған Эккурдың даңқты қамқоршысы,
құдіретті патша, Эриданы өз қалпына келтірген, Эабза жораларын тазартқан
Хаммурапимін.
Дүниенің төрт жағына атой салған, Вавилон атын даңққа бөлеген,
Эгасиль үшін күн кешкен, өз ием Мардуктың жүрегін қанағаттандырған; Ур
қаласын байытқан, Экишширгальға молшылық орнатқан, Син жаратқан патша
ұрпағымын, момын тақуа.
Шамашқа шын берілген, Сиппардың іргесін бекіткен, Айэнің қабірін
жасыл – көкке ораған, Эбарраға көктегідей салтанатты храм көтерген тапқыр
патшамын.
Ларсаға кешірім жасаған, өз көмекшім Шамаш үшін Эбаррды жаңартқан
батырмын.
Урукқа өмір берген, оның тұрғындарына мол су жеткізген, жоғары
көтерген еңсесін Эаның, жинаған байлықты Анум мен Иштар үшін – өміршімін.
Бағанаға жазылған Заңның кіріспесі осындай негізде Хаммурапи
патшаның өзін мадақтаған сөздерімен жалғасын таба береді. Бұл құжат
Вавилонның ХҮІІІ ғасырдың І – жартысындағы қоғамның өмірінің барлық жағынан
да хабар беретін маңызды дерек көзі. (29;51).
Бұл заңдарды басып шығару сол кездегі саясаттағы маңызды шаралардың
бірі болып есептелді. Негізінен Заң кодексі 282 баптан тұрады, қара базальт
бағанасында 247 бабы мен 35 тармағы ойылып жазылған. Кейініректе
жетіспейтін баптары Сузыдағы ассириялық патша Ашшурбанапал (б.з.д.669 – 630
жж) кітапханасынан түп нұсқалары табылып, Ниневияда толықтырылған.
Заңнаманың жоғарғы жағында Хаммурапи патша Шамаш атты күн және
әділеттіліктің құдайы алдында осы заңдарды қабылдап отырған күйінде
суреттеліп бейнеленген.
Аталған осы Хаммурапи патша заңнамасы арқылы б.з.д. ІІ мыңжылдықтағы
Вавилондық экономиканың қалай өрлегендігімен танысып, білуге болады.
Вавилон мемлекетінде маңызды орында болған ирригациялық жүйе, сауда және
қолөнер Хаммурапи патша заңнамасына айтарлықтай әсер етті. Аталған Заңнама
арқылы ауыл шаруашылық өнімдеріне, бидайға, тарыға, малға, етке, теріге
баға орнатылды. Заңнама бойынша күмістің бірлігі анықталып, бағаланды.
Хаммурапи патша тұсындағы Вавилон мемлекетінің экономикасының негізі
жер өңдеу, бақша егу, мал өсіру, қолөнер, ішкі және сыртқы саудаға сүйенді.
Ежелгі Вавилонның өзен және керуен жолдарының қиылысында орналасуы,
Вавилонның қуатты сауда орталығы ретінде қалыптасып күшеюіне зор әсер
еттті. Вавилонның жергілікті тұрғындарының, халқының саны Сириялық далалы
алқаптардан келген көшпенді тайпалар аморейліктердің есебінен өсті.
Ежелгі Вавилонда негізінен ауыл шаруашылығына ерекше көңіл
аударылды. Ирригациялық құрылыстар тікелей патшаның басқарылуымен құрылды,
оны тиімді пайдалану жоғарғы билік пен оның қызметкерлеріне байланысты
болды.
Герродоттың айтуынша, Ассириялықтардың жері жауынмен аз суланады, ал
жауын суы тек кейбір өсімдіктердің тамырына жетеді. Көріп отырғанымыздай,
табиғи жағдайлар тұрғындарға ірі суландыру жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік
бермеген. Жасанды суландыру жүйесі Ассирия үшін қосалқы маңызда болды.
Соған қарамастан ассириялық жазбаларда Бүкіл елді астықпен қамтамасыз ету
үшін патшалардың ірі каналдар тұрғызғаны жөнінде айтылады. (31;158).
Вавилонияда Египеттегі сияқты каналдар тартылған. Каналдардың
ірісі Евфраттан оңтүстікте Тигрға дейін жүргізілген.Вавилондағы
ирригациялық жүйені суреттейтін Страбонның мәліметтері құнды: Евфрат
жаздың басында Армениядағы қардың еруінен тола бастайды. Егер Нілдегі
сияқты каналдар мен арықтар тартпаса жер батпаққа айналады. Сондықтан да
бұл аймақта каналдар қазылды. Бірақ каналдарды қалыпты жағдайда ұстап тұру
мүмкін емес, үйткені мұнда жер төмен және жұмсақ. Нәтижесінде арық көзі
бітеліп су тасқыны қайта болуы мүмкін. Мұны болдырмас үшін қатты ағынды
платинамен ұстап, көзін тазартады. Тазарту оңай іс болғанымен, платинаны
қою көп жұмыс қолын қажет етеді.
Мұндай жағдайлар адамдарды тым ерте ирригацияны қолдануға
итермелейді. Халықтың өсуіне байланысты өңделетін жердің көлемін арттырудың
қажеттігі қауымдардың бейбіт жолмен де, әскери қақтығыс арқылы да
бірігуіне әкелді. Мұның бәрі б.з.д. IV-III мыңжылдықтардағы бейнелеу
өнерінің ескерткіштерінде орын алған. Қазіргі кезде археологтар Ур
қаласынан ежелгі каналдардың ізін тапқан, бұл түсінікті де, өйткені дәл
оңтүстіктен ирригациялық шаруашылықтың дамуы басталған. Көне каналдардың
іздері соңғы жарты ғасырда оңтүстік Қосөзеннің басқа жерлерінен, мысалы
Умма маңынан табылды.
Ежелгі Вавилонда жеке меншік түрі мемлекет және қауымдікі болып
екіге бөлінді. Дегенмен де жерді сату, жерге жеке меншік ежелгі шығыста
Хаммурапи патшаға шейін болғаны белгілі. Бұл тұжырымды растайтын көптеген
құжаттар бар екені тарихтан белгілі.
Ал, Хаммурапи патша кезеңінен бастап бізге көптеген құжаттар келіп
жетті. Аталған құжаттарда, заңнамаларда Ежелгі Вавилонда жердің жеке
адамдардың меншігіне салғанын растайтын тұстары жиі кездеседі. Мәселен,
Хаммурапи патша заңдарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz