Бедеулік түрлері

Жоспар
Кіріспе

1. Алиментарлы бедеулік
2. Климаттық бедеулік.
3. Эксплуатациялық бедеулік
4. Жасанды бедеулік
5. Патогенді грибтер
6. Ұлы грибтер
7. Бедеуліктің түрлерін анықтау
8. Генетикалық зерттеу.

Алиментарлы бедеулік тамақ құрамының сапасызды мен ағзаға түсетін кейбір улы заттардың т.с.с заттардың жетіспеу әсерінен болады. Өнімділікті белгілі дәрежеге көтеру үшін, ағзаны минералды заттармен қамтамасыз ету керек.
Дегенмен, іс-тәжірибеде бұндай жағдай жасау әр кезде бола бермейді. Сондықтанда көптеген шаруашылықтардағы сиырлардың бедеулігі 40-70% -ға дейінгі алиментарлы себебтерге байланысты.
Ауру асқынған кездегі алиментарлы бедеулік ең біріншіден ірі қара малын дұрыс жемдеуден екіндігін ерекше атап өту керек. Бұл гипатамма- гипофизарлық жүйеге, бүйрек асты бездерді, тамақ бездерінің бұзылуына және оның аяғы морфологиялық өзгеріске ұшырайды.
ФСГ (ФДБГ)- фолликулды дембер гормоны мен ЛГ/ лютенизирующий гормо анофродизия жыныс циклының толықсыздығы кезінде, ұрықтанбау кезінде білінеді. (Панити 1972).
Малға берілетін азық мөлшерінің жетіспеушілігі немесе кейбір заттардың артық мөлшерде болуы бауырды зақымдандырады, ацидозаны көтереді, эндометриттің дамуына және ауыр ауруға шалдықтырады. Қанда кетонды денелер көбейіп, шалдықтырады. Қанда кетонды денелер көбейіп, жоғарылайды бұл сиырлардың ұрықтануына жол бермейді. (И.И. Афанасьев, 8972)
Қазіргі жағдайда сиырлардың алиментарлы бедеулікке ұшырауында негізгі рөл атқарушы болып, ағзадағы минералды заттардың алмасу жүйесінің бұзылуы болып саналады. Кальций мен фосфор макроэлементтер ішіндегі жетекші мағынасы бар. Әсіресе, олардың сәйкестігі басты рөл атқарады. Фосфорға қарағанда кальцидің жетіскеуі сирек кездесетінді дәлелденген.
Сиыр ағзадағы фосфордың жетіспеушілігі ұрық безінің жарақаттануына, фолликулдардың пісіп жетілуі тоқтауына, ал бұқаларда ұрықтарының бұзылады.

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

Алиментарлы бедеулік

Алиментарлы бедеулік тамақ құрамының сапасызды мен ағзаға түсетін
кейбір улы заттардың т.с.с заттардың жетіспеу әсерінен болады. Өнімділікті
белгілі дәрежеге көтеру үшін, ағзаны минералды заттармен қамтамасыз ету
керек.
Дегенмен, іс-тәжірибеде бұндай жағдай жасау әр кезде бола бермейді.
Сондықтанда көптеген шаруашылықтардағы сиырлардың бедеулігі 40-70% -ға
дейінгі алиментарлы себебтерге байланысты.
Ауру асқынған кездегі алиментарлы бедеулік ең біріншіден ірі қара
малын дұрыс жемдеуден екіндігін ерекше атап өту керек. Бұл гипатамма-
гипофизарлық жүйеге, бүйрек асты бездерді, тамақ бездерінің бұзылуына және
оның аяғы морфологиялық өзгеріске ұшырайды.
ФСГ (ФДБГ)- фолликулды дембер гормоны мен ЛГ лютенизирующий гормо
анофродизия жыныс циклының толықсыздығы кезінде, ұрықтанбау кезінде
білінеді. (Панити 1972).
Малға берілетін азық мөлшерінің жетіспеушілігі немесе кейбір заттардың
артық мөлшерде болуы бауырды зақымдандырады, ацидозаны көтереді,
эндометриттің дамуына және ауыр ауруға шалдықтырады. Қанда кетонды денелер
көбейіп, шалдықтырады. Қанда кетонды денелер көбейіп, жоғарылайды бұл
сиырлардың ұрықтануына жол бермейді. (И.И. Афанасьев, 8972)
Қазіргі жағдайда сиырлардың алиментарлы бедеулікке ұшырауында негізгі
рөл атқарушы болып, ағзадағы минералды заттардың алмасу жүйесінің бұзылуы
болып саналады. Кальций мен фосфор макроэлементтер ішіндегі жетекші
мағынасы бар. Әсіресе, олардың сәйкестігі басты рөл атқарады. Фосфорға
қарағанда кальцидің жетіскеуі сирек кездесетінді дәлелденген.
Сиыр ағзадағы фосфордың жетіспеушілігі ұрық безінің жарақаттануына,
фолликулдардың пісіп жетілуі тоқтауына, ал бұқаларда ұрықтарының бұзылады.
Сиыр ағзасындағы фосфордың жетіспеушілігі ұрық бізінің
жарақаттануына, фолликулардың пісіп жетілу тоқтауына, ал бұқаларда
ұрықтарыны бұзылады.
Сондықтанда минералды заттардың санына емес, олардың сәйкестігіне
баса назар аудару керек.
Әр түрлі жемдер қоспасы ағзада әр түрлі тарайды, қолданылады.
Мысалы: кальций мен фосфордың ірі желінен алынған қоспасы 50%, концентраты
90%.
Макро және микроэлементтердің жетіспеушілігі әсіресе, көбею ағзасына
жалпы жағдайна және көптеген сиырлардың бедеулігіне эндометрит пен
ұрықбезінің морфологиялық, биохимиялық өзгеруіне соғады.
Улнер (1967), Филд (1968) генетикалық факторлардың зат алмасу
кезіндегі әсерін, концентратты минерал заттарын өзгерту күйінің сұйықтықта
және жасуша тарамдағы өзгерулер туралы болжамдар айтты.
Егер әр литр сүттен 1,25 г кальций және 1,02 фосфор бөлінетінін
есептесек, онда жемдеу кезіндегі минералды заттардың өлшемі, әсіресе,
бұзауланған кейінгі бірінші айда-ақ белгілі болып шыға келеді.
Кальций мен фосфордың сәйкестігі ірі қара мал үшін 1:1 ден 3:1-ге
дейін. Бұл сәйкестікті 4:1-ге көтерсек, онда сиырларда бұзаулағаннан
кейінгі кезеңнің ұзарғандығын, жатыр, ұрық безінің суықтауға
бейімділігінің тоқтауы, сары су немесе іріңді ісіктің пайда болуы сияқты
белгілер байқалады.
Кальций мен фосфордың, сиырдың жағдайына, оның көбею міндетіне әсерін
қарастырғанда тек олардың құрамы мен сәйкестігіне ғана емес, 100 г
қайтақайнатылған протекнің жемле өміріне шаққандағы элементтер сонына
есептеу керек.
Сиырларды жоғары өнімділігі жем құрамындағы фосфордың 3,5 тен 3,9 гр
қайнатылған ішкі протеиннің 100 гр шаққанда байқалады.
Кальцидің жоғары өлшемі 7,0 ден 8,0г-ды 100 гр. Қайнатылған ішкі
протеинге шаққандағы мөлшері.
Көрсетілген сәйкестіктің жоғарылуы немесе төмендеуі сиырлардың өнім
беру мүмкіндігін кері әсер етеді.
Кальцидің көп болуы фосфордың бұзылуына әкеп соғады, яғни оның ағзада
жетіспеушілігі коннерманның 1969 пікірі бойынша кальциді фосфат түрінде
ішек арқылы шығаруымен байланысты делінген.
Ірі қараның жыныс ағзаларының өсіп жетілуіне фосфор мен кальциден
басқа калий мен натриде әсер етеді.
Калидің жоғары мөлшерде, ал натридің жеткіліксіздігі ацитозаға, яғни
жыныс жолдарының суықтауына және ұрық қызметінің төмендеуіне әкеп соғады.
Сүтті сиырларға бір тәулікте 40-60 гр калия, немесе 3,0-4,5 г. Калий
1л сүт алу үшін керек.
Натридің жетіспеушілігіне ғана, бұзаулардың бойы өспей, ал сиырлардың
ұрықтану процесі бұзылады. Тәулігіне 20 л сүт беретін сиырларға 30% натрий,
75 гр тұз керек. Жемде 0,25% натридің болуы толық жеткілікті. Тәуел
деңгейге егер жайылымды құрамында натрий тұзы бар тыңайтқышпен таңайтқанда
ғана жетеді. Құрғақ жемде натрий мөлшері 0,5 % болса, дұрыс деп саналады.
Микроэлементтер арасында, олардың өнімділігіне және олардың
ағзаларынының жағдайының жақсы болуына марганец пен йодтың өте тығыз
қажеттілігі бар.
Егер марганец жетіспейтін болса, бұзау, таналардың жыныс ағзаларының
дамуы ұзаққа созылады, ұрық безіндегі фолликулдардың жетілуі бесеңдейді,
ал сиырларда түсік түсу қаупі туады. Сиыр ағзасымен байланысын ерекше атап
өту керек. Жемде марганецтің мөлшерін көбейту керек, өйткені ереже
сақталмаған жағдайда электрометтер бұзылады және жыныс мүшелері суықтап,
сиырлардың бедеулігіне әкеп соғады.
Бұзауланғаннан кейінгі кезеңнің қалыпты жағдайда өтуі және жатыр мен
ұрық безі ауруының алдын алу мақсатында бұзауланғаннан кейін 2,0 гр
сульфат марганецін күнделікті сиырды қамырлағанда және буаздығын
анықтағанға дейін жемге қосу керек. Ал қашқан сиырларға сульфат
марганецінің мөлшерін 0,5 азайтады.
Иод ұрғашы сиырлардың барлық ағзаларының міндеті үшін тікелей
қатысады, йод қалқан безі міндеті, гипоталамо гипофизарлы кешені мен ұрық
безі аралысындағы байланыстың негізгі күші болып саналады. Эмбрионның,
ұрықтын, қашқан, бұзаулау кезеңдері кезінде йод өте қатты әсерін, пайдасын
береді.
Йодтың жем құрамында жетіспеушілігінен сиыр жатыры мен ұрық безі
нейрогуморалды өзгеріске ұшырап, сиырды ұзақ бедеулікке ұшыратуы мүмкін.
(Е.И.Смирнов, 1960).
Йод жетіспейтін аймақтарда жерді, жайылымдарды, шабындықтарды йодты
тыңайтқышпен тыңайту күнделікті 5 – 8мг мөлшерінде йодты калиді қолдану
керек.
Сиырлардың, таналардың алиментарлық бедеулігі әсіресе, А, Е, Д және В
дәрумендерінің жетіспеуінен болады. А, Д, Е дәрумендері эпитялияға ерекше
әсер етеді жәні міндетін күшейтеді. В дәрумені бауырдың ұлы затқа қарсы
міндетін күшейтеді.
Ірі сүт өндіру кешендерінде сиырларды консетратты жемдеу тенденциясы
үрдіс алып отыр.
Көптеген авторлар жоғары дәрежелі концентратты жемдеу ірі қараның
ұрықтану жүйесіне кері әсерін береді деп есептейді.
1970 жылы И. Н. Афанасьев шын қанындағы кетонды денелерді анықтап,
қандағы концентраттың жоғарылауынан сиырдың ұрықтанды төмендейді.
Автор қандағы кетонды дененің жалпы санының құрамы мен ұрықтандырудың
бір – бірімен сәйкестігін дәлелдеді.
1972 жылы С. Малетто белоктың төмендеуі де сиырлардың тұқымсыздығына,
өнімділігіне және жыныс циклының толықсыздығына әкеледі. Әсіресе, бұндай
жағдайда анофулярлы жыныстық циклы әлсіз жағдайда өтеді. Көптеген
авторлар дұрыс жемдемеудегі сиырлардың бедеулігі гонотропты гипофиза
міндетінің бұзылуымен байланысты.
Ауыл шаруашылығында көктеп ұлы химикаттарды қолдану жануарлар үшін өте
зиян. Ішкі аңаға түскен соң сиыр өнімділігіне, өсіп дамуына кері әсер
етеді.
Т.К. Трифюнов (1963) ұлы химикаттар 1 гаммаизометр ГХЦГ, севин,
дикрезия жануарлардың бедеулігіне, ұрықтану деңгейінің төмендеуіне ұрықтың,
жаңа туманың дамуына бірден – бір себеп екендігін дәлелдеді.
Бұзау, таналардың жыныс мүшелерінің дамуы да дұрыс жемдеуге
байланысты. Қаншалықты бойы тез өссе, жыныс мүшелері тез дамиды, ірі
қараның нақты бір салмаққа, денеге ие болуы да тікелей жыныс мүшелерінің
(ағза) ерте пісіп жетілуіне әкеледі.
Бұзау, таналарды жоғары деңгейде жемдеу кезінде салмақ қосуына
байланысты, олардың жыныс ағзаларының дамуы төмендейді.
Жас бұзаулардың тез өсуіне және оларды асыл тұқымдылық мақсатында
қолданудың, ейтарлықтай экономикаға пайдасы бар. Атап айтқанда, бұл кезеңде
жануарлардың сапасыздығы кемиді. Сондықтанда асыл тұқымды бұзау, таналарды
жемдеу мөлшері артық салмақ қоспайтындай, 15 – 18 айлығында тез өсіп,
ұрықтанатындай деңгейде болуы керек.
Алиментарлы бедеулікті алдын алу үшін, үлкен жем базасын, әрбір
шаруашылықта ұйымдастыру, құрудаған негіз болып, агрозоотехникалық
шаруашылық іс – шараларын ұйымдастыру, мал шаруашылығын жетілдіру жөніндегі
бағыт бағдары бар әр шаруашылыққа арналған болашақ бағдарламасын жасау.
әсіресе, жем өндіру, концентраттау жағына көп көңіл бөлу, оны жемдеу
алдында құрамын тексеру, қажетті мөлшерін анықтау болып табылады.
Жүргізілген тәжірибелердің дәлелдеуі бойынша фирмаларда сүт өндіру
мақсатында, сиырдың көптігі ағзаның (организм) әлсізденуіне биологиялық
белсенді заттарды жоғары дәрежеде қажетеінуіне әкеп соғады.
Жыл мезгілеріне қарай, сиырлардың қанын тексеріп, бақылап отыру
күнделікті міндетке айналады.
Бұдан басқа, берілетін микроэлементтердің мөлшері, дәрумендер,
еліміздің географиялық аумағы, ауа – райы, жыл мезгілі сиырлардың сүт беру
өнімділігі, яғни жалпы жағдай қарастырылуы керек.
Сүтті сиырларды жемдеу төмендегі схема бойынша жүргізілуі керек:
1. Барлық кепкен жемнің мөлшерін есептегенде сиыр салмағынан 3,5 %
аспауы керек.
2. Құнарлылығы жағынан, сиыр салмағыменсалыстырғанда 2 % беру керек.
3. Кетоздың алдын алу кезінде, сиырларға майылылығы мол жем бермеу
керек. Әсіресе, бұзаулағаннан кейінгі бірінші аптада және бұзаулар
алдында жемнің құрамында бірден өзгеріс болдырмау, сапалы ірі кебек
жеммен протейінді минералды заттармен, дәрумендермен жемдеу керек.
Климаттық бедеулік.
Бедеуліктің бұл түрі ауа рйына және географиялық жағдайларға
байланысты. Физикалық, географиялық заңдылықтарға жүгінсек, жануарлардың
зат алмасу мен өсіп - өну, өнім беру процестері жердің географиялық
емдікке, теңіз деңгейінен биіктігіне, жарықтығына, қараңғылығына,
температурасына, тоқтың ауытқуына, ионды сәуленің түсуіне, ғарыштық күштің
әсеріне, ауаның, судың ұлы заттармен ластануына байланысты.
Жануарлардың өнімділігі, тек географиялық жағдайдан ғана емес, кей
жылдардағы жергілікті жердегі метеорологиялық ауытқуларғада байланысты
болуы мүмкін.
Климаттық бедеулік континенттік немесе аймақтық, ауа райының аймаққа
қарай өзгеруі және ықшам климаттық, яғни тіршілік ету аймағындағы
тазалықтың бұзылуынан болады.
Климатты бедеулік – сүтті сиырларды өнімділігін өндіруде жаңа
технология – жабдықталған кешендердегі сиырлардың, аса талғампаздығынан,
жүйке ауруына ұшырауынан.
Тана, сиырлардың бедеулігі тек айналаны қоршаған ортаға ғана емес,
сиырдың шығу тегіне, ата тегіне, т.б. жағдайларынада баса көңіл аудару
керек.
Кейбір авторлардың айтуынша жемдеу, жарық, температура, ылғалдылық,
түрлі сәуленің түсуі, ең негізгі тура және жанама жануар организмінде
ететін құрал болып табылады.
Ұрықтану кезендегі жарықтың әсер беру мерзімі гипоталамалық –
гипофизарлы кешеніндегі негізгі күш.
Байқағандарыңыздай, мол кешенін жарықтандыруда, жасанды жарықтандыру
болсын, кешенге жарықты бірден, дұрыс беру керек.
Бедеуліктің бұл түрі ұрық безі күшінің өсуі, жыныстық цикл кезінде
сары дененің келмеуі, буаз болу және сары судың фолликулға айналуы болып
көрінеді.
(1975. А. А. Тришок).
Жануарларда жыныстық циклдың қалыпты байқалмауы, немесе әлсізденуі
тіпті, болмай қалуы байқалады. Бұндай жағдайда малды неше қайтара
қашырсаңда нәтиже болмайды.
Сиырдың жыныстық циклының тұрақсыздығы оның қайталануы жыл мезгіліне
байланысты суыққа, жаңбырға, т.б. жағдайлардың тууынан болады.
Климаттық бедеуліктің алдын алу деп, асал тұратын кешенде алаңның,
кубатардың көлеміне қарай әр сиырға жарық беру арқылы, ыңғайлы жағдай
туғызу керек. Сүтті сиырлар сияқты бұзау, таналарда жылдың төрт мезгілінде
күніне 3 сағаттық белсенді моцион алу керек.
Ірі қара асырау кешендерін жарықтандыру, ыңғайлы жағдай жасау, кварц
жарығын, желдеткіш қолдану климаттық бедеулікті жоюға, көмектеседі. Сөйтіп,
толыққанды өнім (тұқым) алу мен сүт сауу жыл бойы қамтамасыз етіледі.
Эксплуатациялық бедеулік
Сиырлардың бұл бедеулігі, оның өте жоғары ережедегі сүттілігінде деп
көрсетеді кейбір авторлар.
Қазіргі жағдайда сүт өндіру кешендерін ұйымдастыруда, олардың алдында
сүт өнімділігі мен тұқым санасы қатар тұрады. Тек денсаулығы жақсы сиырлар
ғана бұндай салмақты көтере алады. Майлылығы жоғары сүт өнімен беру
кезінде сиыр ағзасынан , сүтпен бірге көптеген қасиетті заттар шығып кетеді
де, желедең кезінде оның орны толтырылмайды. Сол себепті зат алмау процесі
бұзылады да, жанан ағдасында қан айналу жүйесі әлсізденіп, желінге көп
мөлшерңе қан келуіне байланысты желін мен ұрық беді, гиповен арасындағы,
үйлесімділік бұзылады. Типовеңдің үйлесімділікке әсер етеді және желін
жұмысының міндетін тітіркендіреді. Санымен бірге фолликулды
стимулдаушылармен лютейн гармонының бөлінуі бәсеңдейді. Таудан шықты, сүтті
сиырлардың өнім ьеру, көптеген кешенді себептерге байланысты, оның ішінде
жемдеу жолы.
Сондықтанда жоғары өнімді сүтті сиырларды жемдеу және оның құрамына
сүт өндіру жолында сиыр ағзасына зиян келмеу жағына ерекше көңіл бөлу
керек.
Жоғары сапалы сүт алу және өнім алу үйымділігі Голандия, Финляндия
және басқа мемлекеттердің іс тәжірибесі яғни, сиырдың сүт беру кезеңін
есептегенде 50-100 мың метрге дейін көрсеткішке жететіндігін дәлелдеген.
Р.П. Васильев пен А.П. Солдатов (1969). Кукла атты сиырдың сүт беру
қабілетінің жоғарғы ережеде екендігін Кукла 838 КСМ-4351, 300 күнде сүт
беру кезеңінде 10955-л, майлылығы 4,81 сүт бергендігін мысал ретінде
келтіреді. Оның үш ұрғашы бұзауынан 300 күнде 9000 литрден көп сүт
алынған. Кукла атты сиырдан бұзаулар және ұрықтану кезеңдерінің аралығы
32-52 күн болды.
Толыққанды жемделмейтін сиырларда зат алмасу процессі бұзылып сүт
беру қабілетінің орта дәрежеде болуы эксплуатациялық бедеулікке әкеп
соғатыны айдан анық.
Тәұл бедеулікті алдын алу іс шараларын ұйымдастыруда сиырларды дұрыс
жемдеу және жоғары сапалы жем беруге тікелей байланысты екендігін
ұмытпау керек.

Жасанды бедеулік
Бедеуліктуң бұл түрін А.П. Студентов жасанды бағытталу және жасанды
алынған деп 2-ге бөлді.
Бедеуліктің бірінші түрін мамандар өздері жасайды: піштіру, ұрықтану
жолдарын байлау; ұрықтандыру жолын мал дәрігерлік бақылау арқылы уақытын
кейінге қалдыру. Бедеуліктің бұл түрі жасанды – жасанды жасалған бедеулік
пен эксплуатация лық бедеулікке ауысып кетеді, өйткені ұрықтану мезгілін
өткізіп алу циклдың бірнеше айға бұзұлуына әкеп соғады.
Сонымен бірге бұқаларды піштіру асыл – тұқымдылыққа жарамсыз
сиырлардың, таналардың ерте қашуының алдын алу болып саналады.
Жасанды ұрықтандыруды дұрыс ұйымдастыру процесін жүргізудің дұрыс
болмауы, тана , сиырлардың жаныс циклының бұзалуының басты есебі болып
саналады.
Ал, тана сиырлардың жасанды жолымен жасалған бедеуліктің негізгі
есебтері болып:
А) ұрықтандыру жұптарын құрыс таңңамау әсіресе, инбридингті;
Б) ұрықтандыру мещгілін дұрыс таңдамау;
В) ұрықтандыру технологиясының бұзылуы яғни, ұрықты бір рет еңгізу
, оның оң мөлшерде болуы, ұрықтың әлсіздігі;
Г) ұрықтандырушы мамандардың төмен деңгейлі санаттылағы, білімі;
Д) сиырларды ұрықтандырудағы құрыс есептің болмауы;
Е) мал дәрігерлік тазалық ережесінің ұрықтандыру кезінде құрыс
сақталмауы
Ұрықтын микробтың сиыр организіміне антиген ретінде әсер ететіндігін
айту керек.
К.Ландштейнер мен И.Мечников және М.Тушенов жаныстық жасушылардың
тектілікке қарсы антигендік әсері барын анықтады. Ұрғашы малдың
ағзасындаға ұрықтар, ұрықтын ұлызаттар, ұрақты агглютининдер мен ұрықты
миолизиндерді туғызатының көрсетті. Олардың құралуы, ұрақтың жаныс жүйесі
арқылы жылжуы, ұрық безінің ұрықтануын В.К. Милованов ұрықтанудың басты
негізгі себебі деп есептейді.
Қазіргі танда адамды, жануарды көбейтудің биологиялық, патологиялық
жаңа саласы құрылды. Ол тек мал шаруашылығы саласының кейбір сұрақтарын
емес , жалпы биологиялық иаиандағы мәселелердің болашағына жол ашады.
К.Тәританов пен т.б. маман иелері антитела көбеюдің әртүрлі
сатысында пайда бола береді яғни, ұрық многенезді, ұрықтану, қозу, қандыру,
эмбрионез, ұрықтың қамуы кезінде.
Ұрық, ұрық плазмасы, белікты қаспа, зигат, эмбрион, ұрық антиген
ретінде әсер ете отырып, ағзада антителдің пайда болуына септігін
тигізеді.
Антиген ретінде микроб, ұлы бактерия, бактериялық агглютининдерде
антиген ретінде әсер етеді.
Имму дененің әсерінен ұрақтың қимылы әлсізденеді, ұрықтану бұзалады,
ұрықтық қалыптасу процесіне зиян келетіндігі оның құру, түсік түсуге іс –
тәжірибеде, сынақта дәлелденеді. Ұрыққа қарсы денелер әрағзада бар, бірақ
олардың концентратының аздығы сонша өндірістік процестің дамуына тікелей
қарсы тура алмайды.
К.Братанов, В.Дисков, И.И.Соколовская, Н.М.Решетников, Е.В.Ильинский,
А.А.Марчук, К.И.Жадовец, В.И.Максимов, В.М. Лукьяненко және т.б. мамандар
қан құрамында ұрықтық агглюгининнің жоғары деңгейде болуы сиыр, бұзау,
таналар өнімділігінің бұзылуының бірден – бір есебі болып саналады.
Әсіресе, ұрыққа қарсы денелердің жоғары көрсеткіші сиыр, тана,
бұзауларды бірнеше рет ұрықтандыру және жатырдың суықтан емдегеннен
кейінгі бірінші күндері көрінеді кейбір майда ағзалардың ұрыққа қолдан,
киімнен, аспаптардан, бұқаның жаныс мүшесіне жұққаны ұраққа жан-жақты
әсер етеді. (Л.А.Черномоз, В.А. Яблонский, 1963). Олар ұрықтын кейбір
бөліктеріне отырып, ұрықтын белсенділігін бұзады, ал аммиак, перекись
водород, сүт қышқылы т.б. оның құрып кетуіне жол береді. Сондықтанда
жоғары микробты ластануда ұрықтардың тіршілігі жойылады ұрықтық ұрықтану
қабілеті өшеді. (1 сурет, 21 бет)
Жатырға микробтар мен грибоктардың жайылып кетуі, бұл жасанды
ұрықтандыру кезінде жол беріледі.
1968 жылы Н.Ренко бұқаның жаныс мүшесі аузында, кез-келген станса
және жасанды ұрықтандыру бекеттерінде түрлі грибоктар барлығын анықтады.
Өте жоғары дәрежеде микробтар мен грибтер мастанған ұрық олардың
ұрықтануы мен өнімділігіне кері әсер етеді.
Ғалымдар ұрықтардың ластану мөлшерін төмендету үшін, түрлі әрі
дәрмек термен тәжірибе жүргізді.
Н.Румянцев (1958), П.Маринов (1958), И.Соколовский (1960),
А.Варновский (1964), А.Кермушин (1963), Ф.Касумов (1963), Т.Зверева және
әріптестері (1969), А.Остров оның әріптесі (1966) бұқалардың ұрығын алу
үшін; оларды дайындау, ұрық жүретін қуысты тазалау, тазалықты сақтау
сияқты ережелерде ұрық алу және ұрықтандыру жұмысы негізінде қатан сақтау
керектігін айтады.
Ғалымдардың зерттеулері ұрықты алу, араластыру, ұрықтандыру
кезеңдерінде қатан да жоғары деңгей қолдануға бағыттайды.
1 кесте
ұрықтың грибты ластануы. Бұқа жыныс мүшесі қуылы мен бекетті ауасындағы
грибтер.
Грибтер түрі Жаңа алынған Араласқан ұрықПреп. қуыс Бекет станса
ұрық қара ауалы

Патогенді грибтер
Ұлы грибтер
Н.Г.Балашов (1966) жасанды УИ13-3-67Бқ – ұзынды. Ол ұрықтын
ластануынан сақтайды. Д.Д. Логвинов (1961) бірінші рет бұқадан ұрық алудың
антикалық әдісін арнайы құрал арқылы алуды ойлап тапты.
Д.Д. Логвиновтың әдісі 80-ға дейін таза ұрық алуға көмектесе, ал
қалғанында микробтың өте төмен дәрежеде ғана болатыны дәлелденді. Д.Д.
Логвиновтың құралын қолдану мамндардың жұмысын едәңір жеңілдетті. Сонғы
жылдары Харьковта асептикалық ұрық алу және ұрықты өндірісте қолдану құралы
1972 ж (Ф.Останико; оның әріптесі) ойлап тапты. Ал байжағалды техникалық
ұрық алу, оны қатыру және бұқа ұрығын қолдану әдісін (1975 ж П.Пакенас пен
Р.Тинкявичтас) ойлап тапты.
Жасанды бедеулікті алдын алу жолдағы тиісті ережені қатан сақтау
керек. Жасанды ұрықтандыру кезінде.
Барлық жасанды ұрықтандыру станса бекеттерінде Д№Д№Логвиновтың –
алу, араластыру бөлшектеу салу әдісін қолдану және Харьковтың байсогалдық
әдіс тәсілді және бір реттік құралдарды, жетілген амалдарды сиырға ұрық
енгізуде (мана – ректорцервикалды) қолдану, малды ұрықтандыруда жоғары
санатты, білікті мамндарды дайындау керек.
Нышанды бедеулік
Нышанды бедеулік – малдың ұрғашы, еркектігін тұқым беру міндетінің
ұзынғандығынан және әртүрлі аурулардың яғни, жұғаты, жұқпайтын
аурулардың әсерінен болады.
Малды ұрғашы, еркесінің бедеулігі тамақ қорыту, тыныс жүйесінің,
жүрек тамыр мен басқа ағдалардан болуы мүмкін. Тәұндай ауруларға
ұшырағанда дене қануының көтерілуі, қан құрамының өзгеру, зат алмасудың
бұзылуы бедеулікке ұшыраудың бірден – бір нышаны (белгісі).
1950ж И.В. Заянчовский нышанды бедеулік құяң жарақаты мен
перикардиттен десе, Г.В. Зверева мен Ф.Я, Сизенко (1958), Е.Ф. Кочетов
(аусыл) янғұр ауруынан екендігін байқады.
Сиырладдың нышанды бедеулігі олардың гинекологиялық ауруына яғни,
жатыр ұрық жолы, ұрық безі мен влагалища ауруына ұшырауынан.
Аттардың айту бойынша гинекологиялық таралуы әртүрлі. Орта есеппен
шаруашылықтағы бедеу сиыр, таналар санының 10-15 құрайды.
Паталогиялық процестің сиырлардың жыныс ағдасында орын алуы, дамуы
ұрық безінің міндетін бұзады және ұрық жолы мен жатыр, құрамы өзгереді
және осы ағдалар ішіндегі рН және олардың өту жолы бұзылады.
Сиырлар мен таналардың гинекологиялық ауруға ұшырағанда олардың өнім
беру қабілетінің бұзылуы төмендегі аспектерге байланысты:
1. жыныстық циклдың бұзылуы – анафродиция (жыныстық циклдың болмауы),
толықсыздығы (анэ-отралды және ановуляторлы жаныстық цикл),
нимформанияның сиректігі;
2. жатыр мен ұрық жолдарындағы шырыштың жабысқақтығы әсерінен ұрық
қимылы шектеледі;
3. жыныс мүшелерінің жекелеген біліктеріндегі ұрықтын өлуі жасушалардың
ыдырауына, ұлы бактерияның, ұлы ұрықтын пен экссудатқа әкен соғады;
4. ұрық бедінің немесе зиготанның құруы;
5. зиготанның жатыр қуысына ене алмауы ұрық жолының тарылуынан немесе
жабылап қалуынан болады.
Бедеуліктің түрлерін анықтау
Бедеуліктің себебі мен түрін анықтау исін мал дәрігері барлық
шаруашылығының ұйымдастыру, жүргізу әдіс тәсілін зерттеп барып
бедеулікті анықтауға кірісу керек. Бұл мәсәленің шешілсін табу үшін,
шаруашылықты ұйымдастыру зоотехникалық – ветеринарлық бағытта мал дәрі
гері, шаруашылық зоотехнигін жұмылдырады.
Мәселенің кең ауқымдығын білген мал дәрігері ірі қара мал
шаруашылығына байланысты жемдеу, оның құрамы, гендік мәселесі мен ірі
қараны көбейту жолдарын жоғары деңгейде білуі шарт.

Шаруашылықты зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру
1. Жем дайындайтын базамен, шалдың жағдайымен, соған қарай жемдеу
жолымен, таналардың жас ерекшелігін қарай ұрықтандыратын бұқалардың
жағдайымен толық танысу. Жемге химиялық зерттеу жүргізу, оларды
азық құнарына қолдан;
2. Барлық ірі қарымалы тұратын қара, кешендерінің зоотехниқалық,
ветеринарлық тазалығынын жағдайы;
3. Сиыр, таналарды ұрықтандыруды ұйымдастыруға ерекше көңіл бөлу:
кешендердің жағдайына, жабдықталуына, құрал-саймандарына, олардың
қолданылуына, штат құрамына баса назар аудару керек;
4. Мал отарының жетістігі – жұқпалы, жұқпайтын, инвазнанды аурулардың
кенілігіне байланысты;
5. Зоотехникалық және ветеринарлық есеп жүргізудің барысы;
6. Мал шаруашылығы фермасының штаты меңгеруші, бригадир, сауыншы,
бұзаушы, малшы, тазалық маманы және мамандар – мал дәрігері,
фельдшер, зоотехник, жұмыс өтімі (стаж) еңбекақысы.
Барлық ірі қараны төмендегі топқа бөледі:
1. Ұрықтанған (қашқан) сиырлар мен таналар;
2. Бұзаулағаннан кейінгі кезең (3-4 акта)
3. Бедеулер: олардың ішінде жасанды бағыттағы бедеулікті және
бұзаулағаннан кейінгі бір ай ішінде ұрықтанбаған, сонымен бірге 15-
17 айға жеткен таналарды бөліп көрсету керек.

Сиырлар мен таналардың гинекологиялық зерттеуден өткізудің әдіс – тәсілі
Гинекологиялық зерттеу кезінде тек вагиналды немесе ректалды
зерттеулермен шектелуге болмайды. Тәжірибенің көрсетуіне қарасан, диагноз
қою, мал өнімділігінің бұзылу себебін анықтауға жоғарыда атаған
зерттеулер жеткіліксіз деп саналады.
1973ж Эберт әріптесімен 114сиырға ректалды зерттеу жүргізгенде жыныс
жүйелерінен ешқандай өзгеріс байқамайды; өлгеннен кейін, тек үш сиырдан
ғана бедеуліктің себебі анықталады. Ал аспаптар арқылы зерттегенде
сиырлардың жыныс мүшелерінің суықтағанын анықтайды. Оны ректалды зертте
кезіне анықтау мүмкін есмес еді. Сондықтанда авторлар гинекологиялық
зерттеудің вагиналды, ректалды зерттеумен шектелмеу көріктігін айтады.
Қазіргі таңда гинекологиялық зерттеуге кешенді клиникалық және
зертханалық бағыттарға әдіс тәсілдер кіреді.
Сиырлар мен таналардың көбеюі ағзаларындағы ауруды анықтауға
анамастикалық мәліметтер клиникалық, зертханалық зерттеу, тексеру, вагинал
шарышын, эксудатті, қанын, зәрін тексеру кіреді.
Анамнез жинау алдында ауру малдың журналдағы жазба бойынша немесе
күтуші мамнның айтуымен тіркеу жүргізеді. Бұл жерде малдың тегін, жасын,
шаруашылық кешеніндегі бағылу мерзімі де есептеледі.
Анамнезге сиыр мен тана жөніндегі төмендегі мәліметтер кіреді:
А) мал дәрігерге жүгіну себебі;
Б) аурудың пайда болу мерзімі, жалпы жағдайының өзгеру себебі,
тыңыздығы, сауылуы мен сүт сапасы; малдың кімнің емдегендігі, қандай дәрі
– дәрмектің қолданылғандығы және оның нәтижесі;
В) буаздылық пен бұзаулаудың мен келілігі;
Г) жыныстық циклдың бет алысы, соңғы ұрықтану мезгілі
Бұндай анамнезді бағалағанда есте болатын нәрес ол бір жақтылық
пікір. Басқа жағынан қарағанда бұл тексеру мал маманын нақтылай
ағзаларын тексеруге бағытайды.
Тексеру дене қызуын өлшеуден басталады, пульсті тексереді, тамыр
соғуын, жараның жазылуын, жүрек, тыныс алу, ас қорыту жүйесін тексереді.
Көбею ағдасын тексеру сыртқы жыныс ағзасынан құйрық түбінен,
сауырынан басталады.
Бұл үшін вулова жаньас байланысын құйрық түбіндегі қатқан қабықты
және құйымщақ дөңі және жалпы сауырдың құрылысына қарай анықтайды.
Ішкі зерттеу жүргізу үшін екі қолд: сол қолды – вагиналды, ал оң қолды
ректалды зерттеуге дайындау керек. Тырнақты алып, тегістеу керек. Қолды
жылы сумен сабындап жуу және таза сүлгімен сүрту керек.
Қалды тік ішекке салар алдын теріге тазаланған вазелин немесе
ланолин жағылады.
Егер бір реттік полиэтиленді немесе резина қолғап киерде, гены
қолданарда жылы суға салып, сабындау керек.
Ішкі зеттеу жыныс бағдаларының жекелеген бөлшектерінің жағдайын
анықтап, аурудың нақты себебін анық қоюға көмектеседі.
Сол қолдың саусақтарымен булованы ашады және влагалищаның шырышты
қабығының жағдайын анықтайды түсін тармақша шырышын, эксеудатын, қан
келуін, жарасын анықтайды. Содан кейін влагалищаға қайын вагиналды айнаны
салады. Айнаны алдын ала қайнаған сумен немесе арнайы сұйықтықпен
тазалайды.
Айнаны еңгізерде малдың қабылдау әсеріне қоңіл бөлу керек. Сосын
шырышты қабатты, жатыр аузы бөлігін тексереді.
Сау сиырдың влагалища шарышта қабаты күлгін қызыл немесе ашық
күлгін түшті, жалтыраған, шарышты мөлдір қабатпен қапталған.
Кейде күлгін қызыл түсті суақтан деп есептеуге болады. Майының
бөлігі сарғыш түске ұқсайды, ал неше рет бұзаулаған сиырдыкі родетканы
көзге еслетеді. Ал арналары жабық, жатыр майының вагиналды бөлігі
жуандау немесе ісінген сияқты, қатпаларлы, экссудаттар болса суықтаудың
әсерінен болады.
Жатыр суғын болу үшін қорықангомды томпон жасап, жатыр мойны үшін
сүрту керек; жана экссудаттың жақтығы жатыр суықтығын тез жояды.
Жатыр мойнын тиянақты тексеру үшін оны влагалища аузына дейін
арнайы қышқышпен корнизанға соду керек. Шырыш немесе эксеудат тазаланған
түтікке жинайды немесе томпон қойылып таза түтікке салады.
Егер жатыр мойны арнасы шырышты тағынмен жабық болса буаздықтын
белгісі, бірден вагинальді зерттеу буаздықты ректалды тәсілмен
анықтайды.
Ректальді зерттенде сол қолмен сиырдың құйрығын сол жаққа қарай
ығыстырп, дайын оң қолдың саусақтарын конусті түрде, абайлап тік ішекке
кіргізедіү сосын саусақтарды түзелеп свинктерді ашқанда тік ішекке ауа
кіреді де сиырда дефекация акті пайда болады. Жәйлап қолды әрі қарай
жылжытып оңға, солға, қарай жанбас қуысы түбін ұстап көреді. Осылайша
жатыр мойнын тез табады. Ол конус түрінде валик дм 2-3см тоғыз болады.
Жатыр мойындағы ішкі, сыртқы саңлауларын дәл анықтауға болады. Қолды
жатыр мойны арқылы әрі қарай алға жылжытады, оның жұмсақ денесінің
ұзындығы 3 см деп есептейді. Тәір мезгілде жатырдың еке мүйізінен ұстап,
оның көлемін және қабілетің анықталады. әрі қарай оң мүйізді аң ұрық
безін сосын сол мүйізді сол ұрық безін байқайды.
Содан кейін жатырға жеңіл ғана ұғу (массаж) жасалады. Егер қол
астында жатыр тартылатын болса, оны жан-жағынан ұстап, оның мөлшерін
қарайды.
Жатырды көру, ұстан тікішек тынышталғанда және малдың қалыпты
жағдайда тұрған кезінде жасау керек.
Саң бедеу сиырдың жатыры мен ұрық безі жанбас қуысына орналасқан,
мүйіз аралық желобы жақсы көрінеді, жатыр мүйізтесі симетриялы, теіс
тіпті көлемі мен түрі бірдей. Тек көп бұзаулаған сиырдың мүйізі ішке қарай
түседі.
Ұстау кезінде жатыр тез жиырылап, тартылады. Сөйтіп жарты шар сияқты
күйге еңеді, екіге бөлінген іскетбес. Ұрықтық қимылы жолдан, түрі мен
өлшемі жағдайына қарай әр түрлі. Олардан фолекулардың түрлі мөлшерлерін
және сары денені анықтауға болады. Кейде ұрық безінің жоғары жағы теп-
текіс болады. Соңсиырдың ұрық жолдарын ереже бойынша ұқалауға болмайды.
Сиыр мен таналарға маман ректаяды зерттеу жүргізгенде, ол буаздықты 1-3
айлығында жоюға мәжбүр болады. Кейде оданда кеш буаздықты жоюға тура
келеді. Тәұл уақытта ұрықтандырудың нәтижесін тексереді. Тәжірибе
жасаушылардың айтуынша бұл кезең және маманнан өте үлкен тәжірибелікті
талап етеді.
Ең бірінші 3 айда шатырдың ыңғайлығы буаздықтын үлкен, өлшемі,
жатырдың орнықтылығына негізделген. Жатырдағы зародыш көрікі қол тигізу
оның серігімен бірге түсіп қалуына әкеп соғады.
Бірінші айда буаздылық жатыр мойны жанбас қуысында болады ал, жатыр
мүйізді әл ғана құрсаққа қарай түседі. Ұрық орнының мүйізді біраз
бастау ал, ай соңында адам флюктуацияны абйқауға болады мүйізшелер
көрінбейді немесе сәл ғана байқалады.
Екінші айда буаздылық жатыр мойны жаңбасқа қарай орналасады жатыр
мүйізшесі мен ұрық безі құрсаққа түседі. Ұстап көру кезінде буаз
мүйізше анық көрінеді. Ол буаз емеске қарағанда екі есе үлке. Олар
бэсең жиырылды немесе білінбейді. Мүйізшілер арасындағы қостыстар
тегістеледі, бірақ ұстауға болады. Ұрық безінде сары денені көруге болады.
Үшінші айда жатыр буаздығының үлкендігі адм басындай болатын көбіктен
тұрады. Ол әрен сезіледі, қыртыс қолға білінбейді. Алақанға жылжып жүрген
зародышты сезуге болады. Әсіресе осы айдың аяғында.
Үшінші айда жатыр буаздығы зәрге толған қуықтай болады. Сондықтан да
оған диагнозды ғана үшін жатыр майлы мен жатыр майылының крахмалды бөлігін
табу керек.
Төртінші айлықта жатыр буыздығында майлы жанбастын кіреберісінде және
біршама құрсаққатүседі. Ұрық орнының мүйізшесін 5-есе үлкендеү бастау,
мүйізше аралық қыртыс түгелінен тегістеледі.
Ұстап көру кезінде жатыр жұп-жұқа қапшықты көзге елестетеді.
Пайда болған бұзаушықты ұстап көруге болады және карункулдары орман
немесе боб жанғағтай болады.
4айдан бастап, жатыр ортасындағы артерияда, мүйізше тарапынан оның
басталады.
Артерия оны ұстап көру кезінде, жалпақ жатырдың тиісті жағының
байланысынан байқалады. Осы кезде саусаққа жуандығы 7-10 мл. Тамыр түседі
және одан қанның өтуіде жақсы сезіледі.
5 айлыұ буаздыұта жатыр мойны ұүрсаұтың кіреберіс үстінде болады.
Жатыр қүрсаққа тереңірек түседі және 5-ші айдың аяғында құрсақта жатады.
Жатыр қабырғасын ұстағанда, үлкендігі 2*5-3*6 каранкулдар жақсы сезіледі.
Плодтың жатырда екенің байқамайсыңда. Жатыр ортасындағы артерия ызылы. 4
айға қарағанда 5 айда өте жақсы білінеді.
6 айлық буаздықта жатыр мен мойын толығымен құрсаққа түседі. Плод
құрсақ түбінде жатады, ұстап кәруге қол жетпейді. Карункулдар тауыұ
жұмыртқасындай болады және бос болады, жатыр қабырғасы қатты жиырылған,
флюктуация тіпті білінбейді. Жатырдың ортаңғы артериясының диаметрі 12 мм
және қатты ыдыңдайды.
7 айлықбуаздықта жатыр мен мойны құрсақта болады. Жатырдың жоғары
жағынан карункулдар жақсы сезіледі, дөңді салмақ білдіреді.
Көптеген жануарларда плодтың кейбір бөліктерін ұстап көру арқылы
сезуге болады. Екі орталық артерия дм.15 мм –ге жеткенде ызыңды таза сезуге
болады. Кей кезде жатырдың артққы артериясының ызының ұрық орны жағынан
сезуге болады.
8 айлық буазыөта жатыр мойны жаңбас қуысына қарай бағытталады және ол
жанбас құйсында жатады, ұстап көру кезінде плодты жатыр қуысынан тез
табады.
Үлкендігі тауық жұмыртқасындай карункулды жатырдың жоғарғы жағынан
жақсы сезуге болады. Жатырдың орталық артериясы жақсы ызыңдайды.
5 айлық буыздықта жатыр мойны мен ұрық орнының мүйізшесі басқа да
плодқа қатысты бөліктері жаңбас құйысына орнығады. Орталық артққы жатыр
артериясының ызыны жақсы білінетіндігін атап көрсетті. Тәузаулаудың алдыңғы
белгғлерғ біліне бастайды. Бульваның ісінуі, желіннің ісінуі, әлсіздік тағы
басқа белгілер, аталған белгілерді нақты белгілі бір заңдылық деуге
болмайды. Себебі әрбір жекелеген ағзаның ерекшілігіне, жемделуіне,
құрамына, жасына қарай басқа да белгілер болуы мүмкін.
Тәуаздық кезіңде карункулдардың көлеміне, буаздықтың сатысына қарай
кейібір ауыткулар болуы мүмкін.
Сондықтан да өндірістік жағдайда барлық өзгерісті есептеу керек.
Тәарлық ішкі, сыртқы зерттеулер нәтижесінде есепке алу керек. Сиыр,
таңалардың буаздығын зерттеп, тексергенде екі айға дейін диагноз қоюда
сенімсіздік тууы мүмкін, сондықтан да әр үш-төрт аптада қайта тексеруді
талап етеді.
Ұрық жолының жағдайын анықтау үшін пертубациялық (Ю.А. Скрипицы) және
храмхидротубациялық (В.И. Шницер) тексеру жүргізеді.
Пертубация аппараты монометр ричардсон шары мен катеттерден тұрады.
Обтуратарды шатыр мойны арнасына тығыздап бекітеді, (2 сурет), тәуарлық-
қысқыш, катеттер, вагиналды айна, аспаптап тазартылған болуы керек.
Сиырды, тананы арнайы жабдыққа тіркеп. Сыртқы жыныс ағзасын
фурацилинді немесе марганоқті ерітіндімен тазалайды.
13 агалинзаға айнаны еңгізеді, жатыр мойнын қысқышпен вульваға қарай
тарта отырып, бір мезгілде айнаны влагалищадан шығарады. Жатыр мойнын йод
сіңген тампонмен сүртеді, сосын оның арнасын жатыр қуысының бекелі болуы
үшін обтуратормен жабады.
31. Жатыр мойнындағы катеттер қысқышқа бекітіледі, оны қалыпт
ыжағдайда жатырға түсіреді. Ричардсон шары арқылы ауа жібереді де, монометр
тілін байқап отырады. Қысымды бөлім рт. Бағамына жеткізеді. Сосын 1-2 мин.
Үзіліс жасап, жайлап өысымды көтереді.
Пертубация арқылы ұрық жолының қалыпты жағдайда екндігін жиырылғанын,
ұрықтың өтпейтінің анықтауға болады.
Егер ұрықтың өтуі дұрыс болса, 60-80 мм жеткен ауа монометр тілі бүсе
бастайды, өйткені ауа құрсақ өткелі арқылы бөлінеді және бір жақты болса,
80-100 мм рт. Бағамына жеткенде, монометр тілі жайлап төмендейді.
Ал ұрық толық өтпейтін жағдайда қысым 100-120 мм көтеріледі, ешқандай
нәтиже бермейді, монометр тілі бір деңгейді ұстайды.
Сондықтанда сиырлар үшін қысым 100мм болса, ғаналар үшін 130мм.
Ұрықтың өту жолы дұрыс болса, 80-100мм қысым ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.