Байырғы түркі жазба ескерткіштеріндегі әлеуметтік- саяси рәміздер және оның Қазақстанның өркениеттік дамуымен сабақтастығы
1. Байырғы түркі жазба ескерткіштеріндегі әлеуметтік. саяси рәміздер және оның Қазақстанның өркениеттік дамуымен сабақтастығы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Дүниетанымның алғашқы бастамасы біз кімбіз, тегіміз кім, қайдан пайда болдық, қай жолмен жүреміз, қайда барамыз деген сауалдардан бастау алады. Байырғы түркілердің дүниетанымы бойынша Тәңірі мен қара жерден кейін адам баласы жаратылған. Адам баласы жаратылған соң, көп ұзамай мемлекеттік билік орныққан. Мемлекеттік биліктің басында отыру, елді ұстап тұру көк Тәңірісінің бұйрығымен қағандардың, бектердің, елтеберлердің еншісіне жазылған. Елді басқаруда түркілер Тәңірмен, қасиетті Жермен және билеуші қағанмен тығыз байланыстырады. Мұндағы ел, ел басқару мәселелерін біз Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің негізінде қарастырамыз.
Байырғы түркілер өздерінің мемлекетінің құрылуы мен пайда болуына келгенде нақты және әпсаналық көзқарастарда болды. Олардың түсініктері бойынша түркі елі әлемнен кейін жаралған ең ежелгі, көне мемлекет. Бұл елді түркілердің ұлы құдайы Көк Тәңірі жаратқан деп сенді. Сондықтан, оны «Тәңір елі», мәңгі ел деп атады. Түркі дінінің өзегі болып табылатын «Ил (ел)» сөз «бейбітшілік», «илхан» (елхан) «Бейбітшілік қағаны» деген болатын. Байырғы түркілер өздерінің қайталанбас ерекше саясатын осындай жолмен жүргізді. Көне түркі мемлекеті қасиетті культтің біріне айналды. Оған қарсы шығу ауыр күнә болып саналды. Әрине, олардың көзқарастары бойынша мемлекет халықтан (түрк будуннан) бірінші емес. Мемлекет этностың өмір сүріп тіршілік етуі үшін қажетті құралы болып табылады. Оны болашақ ұрпақ үшін мәңгілік сақтау керек болды. Оның жойылуы жалпы түркі этносының жойылу қасыретімен тең болды.
Түркі халқының түсінігі бойынша байырғы түркі елі, әлемнен кейінгі Көк Тәңірі жаратқан ең ежелгі, көне мемлекет. Сол себептен оны Тәңір елі, «Мәңгілік ел» деп атады. Түрік дүниетанымының өзегі болып табылатын «Ил (ел)» сөзі «бейбітшілік» деген мағынаны білдірсе, «илхан» (елхан) «Бейбітшілік қағаны» деп аталатын. Түркілердің бас бостандығы мен еркіндігі, өмір сүру қағидалары, жалпы ел, жер, елдік, бірлік мәселелері «Мәңгілік ел» нысанасымен байланыстырылады. Осы Тәңірі жаратқан «Мәңгілік елдің» біртұтастығын сақтау жолында білікті данышпан қағандардың ұлағатты қасиеттерді бойына сіңіру қажеттігін айта отырып, тасқа қашап, оны келешек ұрпаққа мирас етіп қалдырды. Байырғы түркілер барлық ішкі-сыртқы саясаты мен «арнайы» идеологиясын осындай жолмен, яғни, «Мәңгілік ел» саясатымен жүргізді.
«Түркілер халықты билеудің әлемдік үлгісін жасаған. Ол - «Мәңгілік ел» үлгісі. «Мәңгілік ел» нысанасы - «Тәңір тауының сағасын мекендеп келе жатқан, көшпелі түркі жұртының ұлы арманы, түркі әлемі мен руханиятының ұйытқысы. Өйткені «ел мен «елдік ұғымын ұйытқан мәйектің ата тегі-Тәңір, ана тегі – Ұмай ана, заттық негізі – жер мен су. «Мәңгілік ел» нысанасы-мәңгілік рухани аңсар, ол түркі тегінің тұтастығы мен тәуелсіздігінің кепілдігін қамтамасыз етуге арналған – тектік, тазалық пен еркіндік идеологиясы. Ал ұлттық тәуелсіздік исі түркі әлемінің рухани еркіндік нысанасы» [183, 381 б.]. 183Жұртбай Т. Өлімші халықты тірілткен. Мәңгілік ел нысанасы // Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер.- Алматы: Ғылым, 2001. – 584 б.
Байырғы түркілер өздерінің мемлекетінің құрылуы мен пайда болуына келгенде нақты және әпсаналық көзқарастарда болды. Олардың түсініктері бойынша түркі елі әлемнен кейін жаралған ең ежелгі, көне мемлекет. Бұл елді түркілердің ұлы құдайы Көк Тәңірі жаратқан деп сенді. Сондықтан, оны «Тәңір елі», мәңгі ел деп атады. Түркі дінінің өзегі болып табылатын «Ил (ел)» сөз «бейбітшілік», «илхан» (елхан) «Бейбітшілік қағаны» деген болатын. Байырғы түркілер өздерінің қайталанбас ерекше саясатын осындай жолмен жүргізді. Көне түркі мемлекеті қасиетті культтің біріне айналды. Оған қарсы шығу ауыр күнә болып саналды. Әрине, олардың көзқарастары бойынша мемлекет халықтан (түрк будуннан) бірінші емес. Мемлекет этностың өмір сүріп тіршілік етуі үшін қажетті құралы болып табылады. Оны болашақ ұрпақ үшін мәңгілік сақтау керек болды. Оның жойылуы жалпы түркі этносының жойылу қасыретімен тең болды.
Түркі халқының түсінігі бойынша байырғы түркі елі, әлемнен кейінгі Көк Тәңірі жаратқан ең ежелгі, көне мемлекет. Сол себептен оны Тәңір елі, «Мәңгілік ел» деп атады. Түрік дүниетанымының өзегі болып табылатын «Ил (ел)» сөзі «бейбітшілік» деген мағынаны білдірсе, «илхан» (елхан) «Бейбітшілік қағаны» деп аталатын. Түркілердің бас бостандығы мен еркіндігі, өмір сүру қағидалары, жалпы ел, жер, елдік, бірлік мәселелері «Мәңгілік ел» нысанасымен байланыстырылады. Осы Тәңірі жаратқан «Мәңгілік елдің» біртұтастығын сақтау жолында білікті данышпан қағандардың ұлағатты қасиеттерді бойына сіңіру қажеттігін айта отырып, тасқа қашап, оны келешек ұрпаққа мирас етіп қалдырды. Байырғы түркілер барлық ішкі-сыртқы саясаты мен «арнайы» идеологиясын осындай жолмен, яғни, «Мәңгілік ел» саясатымен жүргізді.
«Түркілер халықты билеудің әлемдік үлгісін жасаған. Ол - «Мәңгілік ел» үлгісі. «Мәңгілік ел» нысанасы - «Тәңір тауының сағасын мекендеп келе жатқан, көшпелі түркі жұртының ұлы арманы, түркі әлемі мен руханиятының ұйытқысы. Өйткені «ел мен «елдік ұғымын ұйытқан мәйектің ата тегі-Тәңір, ана тегі – Ұмай ана, заттық негізі – жер мен су. «Мәңгілік ел» нысанасы-мәңгілік рухани аңсар, ол түркі тегінің тұтастығы мен тәуелсіздігінің кепілдігін қамтамасыз етуге арналған – тектік, тазалық пен еркіндік идеологиясы. Ал ұлттық тәуелсіздік исі түркі әлемінің рухани еркіндік нысанасы» [183, 381 б.]. 183Жұртбай Т. Өлімші халықты тірілткен. Мәңгілік ел нысанасы // Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер.- Алматы: Ғылым, 2001. – 584 б.
1. Қасымжанов А.Х. Қазақ. – Алматы: Білім, 1994. – 176 б.
2. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. – 296 б.
3. Fallers L.A. The social anthropology of the nation-state. – Chicago, 1974. – 171 p.
4. Шаймерденов Е. Орхон-Енисей ескерткіштеріндегі рәміздік белгілер: көне түркілік таным және мемлекеттік тәуелсіздік идеясы // Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер. – Алматы: Ғылым, 2001. – 584 б.
5 Жолдасбеков М., Сартқожаұлы Қ. Орхон ескерткіштерінің толық Атласы. − Астана: Күлтегін, 2005. − 360 б.
6 Аманжолов А.С. История и теория древнетюркского письма. Алматы: Мектеп, 2003. – 368 c.
7 Жолдасбеков М. Асыл арналар. – Алматы, 1986
8 Жолдасбеков М. Орхон ескерткіштері. – Астана; Фолиант, 2001. – 176 б.
9 Сүлейменов О. АЗиЯ. – Алматы: Жазушы, 1992. – 298 б.
10 Сүлейменов О. Тюрки в до истории: о происхождении древнетюркских языков и письменностей. – Алматы: Атамұра, 2002. – 320 с.
11 Сүлейменов О. Язык письма. – Алматы-Рим,
12 Қаржаубай С. Орхон мұралары. 1 кітап. Тарихи-танымдық этнографиялық әдебиет. – Астана, 2003. – 392 б.
13 Сартқожаұлы Қ. Байырғы түрік жазуының генезисі. – Астана: Арыс, 2007. – 304 б.
14 Базылхан Н. Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері. ІІ-том. Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Енисей, Талас). Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 252 б.
15 Қараңыз: Досанов Т. Төрүк-қазақ рунасының графикалық философиясы // Тіл және қоғам: альманах. 2004, №2 76-94 бб.; Досанов Т. Восьмой и первый Таласские памятники // Көне түркі жазуларының зерттелуі: бүгіні мен болашағы. – Астана, 2004. – 53-70 бб.
16 Қараңыз: Мектеп А.Қ. Руника жазуының генезисі немесе «Пішін кестесі» – ежелгі құпия ілім // Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер. – Алматы: Ғылым, 2001. – 402-411 бб; Мектеп-тегі А. Ұлттық ақпараттың тегі мен түрлері // Тіл және қоғам: альманах. 2004, №2 37-50 бб.; Мектеп-тегі А. Таңбатану ілімі және ұлттық идея // Көне түркі жазуларының зерттелуі: бүгіні мен болашағы. – Астана, 2004. – 78-99 бб.
17 Касымжанов А.Х. Стелы Кошо-Цайдама. – Алматы: Компания Printing, 2005. – 256 с.
18 Кішібеков Д., Кішібеков Т. Речь и письменность: трансформация звуко-знаковых систем. – Алматы: Ғылым, 2004. – 264 б.
19 Свасьян К.А. Проблема символа в современной философии. – Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1980. – 226 с.
20 Лёйнер Х. Символдрама. – Минск: Европейский гуманитарный университет, 2001. – 416 с.
21 Коршунов А.М., Мантатов В.В. Диалектика социального познания. – М., 1988. – 311 с.
22 Ивин А.А. Введение в философию истории. – М.: 1997. – 144 с.
23 Антонов В.И. Символ в обществе и культуре Востока. – М.: Луч, 1993. – 51 с.
24 Гуревич А.Я. Категории средневековой культуры. – М.: Искусство, 1972. – 363 с.
25 Лотман Ю.М. К проблеме типологии культуры // Труды по знаковым системам. – Тарту: Тартуский университет, 1978. – 166 с.
26 Лотман Ю.М. Внутри мыслящих миров: Человек – текст – семиосфера – история. – М., 1996. – 464 с.
27 Юнг К.Г. Архетип и символ. – М.: Ренессанс, 1991. – 297 с.
28 Голан А. Миф и символ. – М.: Русслит, 1994. – 375 с.
29 Кассирер Э. Символикалық формалардың философиясы (Аударған Самат Ибраим) // ХХ ғасырдың мәдениет философиясы. 20 т. – Алматы: Жазушы, 2008. – 17 т. 305-342 бб.
30 Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. Бірінші кітап. – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – 512 б.
31 Гиртц К. Антропология культуры. – М., 2006. – 456 с.
32 Генон Р. Символы священной науки. – М.: Беловодье. 2002. – 230 с.
33 Леви-Стросс К. Структурная антропология. – М.: Наука, 1983. – 536 с.
34 Лотман Ю.М. Семиосфера. Культура и взрыв: Внутри мыслящих миров.-СПб.: Искусство, 2000. – 704 с.
35 Тэрнер В. Символ и ритуал. – М.: Наука, 1983. – 277 с.
36 Абақан Е.М. Тілдің мәдени философиясы. – Алматы: Айкос, 2000. – 184 б.
37 Құрани кәрім. Қазақша мағына және түсінігі. Араб тілінен аударған: Мансұр А. – Алматы-Бішкек, 2006. – 756 б.
38 Лосев А.Ф. Философия имени. – М.: Издательство Московского университета, 1990. – 269 с.
39 Лосев А.Ф. Бытие. Имя. Космос. М. 1993.
40 Библер В.С. От наукоучения к логике культуры. – М.: 1998.- 288 с.
41 Мамардашвили М.К., Пятигорский А.М. Символ и сознание. Метафизические рассуждения о сознании, символике и языке. – М.: Школа, 1977. – 224 с.
42 Рубцов Н.И. Символ в искусстве и жизни. – М.: Наука, 1991. – 176 с.
43 Durand G. Les structures anthropologiqes de l'imaginaire. – Paris.: Dunod, 1992. – 625 р.
44 Лосев А.Ф. Проблема символа и реалистическое искусство. – М.: Искусство, 1976. – 367 с.
45 Лосев А.Ф. Символ // Философская энциклопедия. – М.: – Т5. – 740 с.
46 Кассирер Э. Избранное. Опыт о человеке. – М.: Гардарика, 1998. – 784 с.
47 Киселева М.С. Историческая типология культуры // Культурология. – М.: Знание, 1993.- 260 с.
48 Шпенглер О. Закат Европы: Очерки морфологии мировой истории. Образ и действительность. В 2-х т. – Минск: Поппури, 1998. Т.1. – 688 с.
49 Лосев А.Ф. Очерки античного символизма и мифологии. – М.: Мысль, 1993. – 959 с.
50 Тахо Годи А.А., Лосев А.Ф. Греческая культура в мифах, символах и терминах. – СПб.: Алтейя, 1999. – 716 с.
51 Әл-Фараби. Платонның «Заңдарының» мәні // Қазақ халқының философиялық мұрасы сериясы. Жиырма томдық. Әл- Фараби философиясы. 3- том. – Астана, 2005.
52 Әл-Фараби философиясы // Қазақ халқының философиялық мұрасы сериясы. Жиырма томдық. Әл- Фараби философиясы. 2- том. – Астана, 2005.
53 Эко У. Искусство и красота в средневековой эстетике. – Спб.: Алетейя, 2003. – 256 с.
54 Аристотель. Сочинения. В 4-т. – М.: Мысль, 1983. – Т.4. – 550 с.
55 Кант И. Сочинения. В 6-ти т. – М.: Мысль, 1966. – Т.5. – 564 с.
56 Шиллер Ф.К. Письма об эстетической воспитании. – М.: Искусство, 2003. – 460 с.
57 Гете И.В. Избранное. Философские произведения. – М.: 1964. – 254 с.
58 Шлегель Ф. Эстетика. Философия. Критика. В 2-х т. – М.: Искусство, 1983. – Т.2. – 502 с.
59 Шлегель Ф. Эстетика. Философия. Критика. В 2-х т. – М.: Искусство, 1983. – Т.1. – 479 с.
60 Шеллинг Ф.В. Философия искусства. – М.: Мысль, 1999. – 608 с.
61 Гегель В.Г. Эстетика. В 4-х т. – М.: Искусство, 1969. – Т.2. – 326 с.
62 Гегель В.Г. Сочинения. Система наук. Феноменология духа. В 4-х т. – М.: Соцэкгиз, 1959. Т.4. – 440 с.
63 Елеукенов Ш. Арсының ақыны (Мағжанның рәміздік ізденістері хақында) // Таң-Шолпан, 2002 ж. № 4, 92-137 бб.
64 Жұмабаев М. Көп томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 2008. – 1 т. – 208 б.
65 Иванов В.И. Родное и вселенное. М.: 1994. – 185 с.
66 Соловьев В.С. Чтения о Богочеловечестве. ─ СПб.: Азбука, 2000. – 654 с.
67 Бердяев Н.А. Философия свободного духа. – М.: Республика, 1994. – 542 с.
68 Белый А. Символизм как миропонимание. – М.: Республика, 1994. – 528 с.
69 Кассирер Э. Философия символических форм. В 3-х т. – М.: Университетская книга, 2001. Т.2. – 280 с.
70 Свасьян К.А. Философия символических форм Кассирера. Ереван, 1989. – 237 с.
71 Кассирер Э. Познание и действительность. – СПб.: Шиповник, 1912. – 454 с.
72 Лангер С. Философия в новом ключе: Исследование символики разума, ритуала и искусства // Общ. Ред. И послесл. В.П.Шестакова. − М.: Республика, 2000. − 287 с.
73 Юнг К.Г. Подход к бессознательному. – Минск, Поппури, 1998, – 656с.
74 Ricoeur P. Réflexion faite. Autobiographie intellectuelle. − P.: Esprit, 1995. – 232 р.
75 Рикер П. Существование и герменевтика // Феномен человека: Антология. – М.: Высшая школа, 1993. – 329 с.
76 Ricoeur P. De l'interprétion, essai sur Freud. − P.: Seuil, 1965. – 453 р.
77 Пирс Ч.C. Логические основания теории знаков. – СПб.: – Алетейя, 2000. – 352 с.
78 Якобсон Р. Семиотика. − Благовещенск: БГК им. И.А. Бодуэн де Куртенэ, 1998. – 541 с.
79 Барт Р. Основы семиологии. – М.: 1975. – 209 с.
80 Barthes R. Rhétorique de l’ image // Communications, 1964. – 364 р.
81 Mounin G. Introduction à la sémiologie. – Paris, 1970. – 344 р.
82 Эко У. Отсутствующая структура. Введение в семиологию». – М.: ТОО ТК «Петрополис», 1998. — 432 с.
83 Лосев А.Ф. Логика символа // Философия. Мифология. Культура. – М.: Политиздат, 1991.
84 Элиаде М. Космос и история. – М., 1987. – 152 с.
85 Элиаде М. Избранные сочинения. Очерки сравнительного религиведения. – М.: Ладомир, 1999. – 321 с.
86 Парсонс Т. Система координат действия и общая теория систем действия: культура, личность и место социальных систем. – М.: 2003. – 650 с.
87 Лосев А.Ф. Знак. Символ. Миф. – М.: МГУ, 1982. – 479 с.
88 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Мектеп, 1992. – 374 б.
89 Гегель В.Г. Эстетика. В 4-х т. – М.: Искусство, 1969. – Т.2. – 326 с.
90 Лотман Ю.М. Несколько мыслей о типологии культуры. М.: Наука, 1987. – 95 с.
91 Батырлар жыры // Қазақ халық әдебиеті. Көп томдық. – Алматы: Жазушы, 1986. – Т. 1.– 264 б.
92 Поспелов Г.Н. Искусство и эстетика. – М.: Искусство, 1984. – 325 с.
93 Витгенштейн Л. Лекции. Кембридж 1930-1932 по записям Дж. Кинга и Д. Ли. Пер. Т. Михайловой // Л. Витгенштейн: человек и мыслитель. – М.: Прогресс, 1993. – 352 с.
94 Полторацкий, Швырев В. Знак и деятельность. – М.: Политиздат, 1970. – 118 с.
95 Коршунов А.М., Мантатов В.В. Теория отражения и эвристическая роль знаков. – М.: Издательство Московского университета, 1974. – 214 с.
96 Гегель В.Г. Сочинения. Система наук. Феноменология духа. В 4-х т. – М.: Соцэкгиз, 1959. Т.3. – 440 с.
97 Резников Л.О. Гносеологические вопросы семиотики. – Ленинград: Издательство Ленинградского университета, 1964. – 304 с.
98 Ветров А.А. Семиотика и ее основные проблемы. – М, 1968. – 264 с.
99 Абрамян Л.А. Гносеологические проблемы теории знаков. – Изд Ан Арм ССР. – Ереван: 1965. – 255 с.
100 Вартазарян С.Р. От знака к образу. – Ереван, 1973. – 199 с.
101 Alleau R. De la nature des symoles. Paris: Flammarion, 1958. – 126 p.
102 Делез Ж. Марсель Пруст и знаки. – СПб.: Алетейя, 1999. – 190 с.
103 Сәбитов З. Тілдердің лингвистика-мәдениеттану феномені ретіндегі өзара әсері // Әлемдік мәдениеттану ой-санасы. Он томдық. 10-том. Қазақстанның қазіргі заманғы мәдениеттану парадигмалары. − Алматы: Жазушы, 2006. − 350-411 бб.
104 Қараңыз: Потебня А.А. Мысль и язык. – Киев; 1993. – 28 б., Гудков Д.Б. Теория и практика межкультурной коммуникации. – М., 2003. – 16 с.; Маслова В.А. Введение в лингвокультрологию. – 1997. – 33-40 с.
105 Цивьян Т.В. Лингвистические основы балканской модели мира / Институт славяноведения и балканистики / Отв. Ред. В.Н.Топоров. – М.: Наука, 1990. – 207 с.
106 Ғабитов Т.Х. Рухани мұраны зерттеудің әдіснамалық мәселелері // Қазіргі заманғы руханилық мәселесі: халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. − Алматы: Сага, 2007. − 560 б.
107 Добльхофер Э. Знаки и чудеса. – М.: Вече, 2004. – 464 с.
108 Сартқожаұлы Қ. Тасқа түскен тарихтың тарқатылмаған түйткілі көп. // Қазақ әдебиеті. № 45 (2831). 14 қараша 2003.
109 Ш. Ыбыраев Тарихи ескерткіш – рухани құндылық. Көне түркі жазуларының зерттелуі: бүгіні мен болашағы. – Астана, 2004. – 232 б.
110 Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности. Живая старина. Т.ІІ-ІУ. – СПб., 1897. – 182 с.
111 Малицкий Н.Т. О связи тюрских тамг. – М.: 1929. – 267 с.
112 Соколов Д.Н. От камня печатному станку // Культура и письменность Востока. – Баку, 1928. – 445 с.
113 Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. – Алматы: Санат, 1997. – 608 с.
114 Асан Бахти. Шумеры Скифы Казахи. – Алматы: Кочевники, 2002. – 216 с.
115 Әбжанов Т., Нысанбаев Ә. Қазақ халқы ойлау мәдениетінің мифологиялық бастаулары // Қазақ халқының философиялық мұрасы. Жиырма томдық. –Астана: Аударма, 2005. – Т.1. – 42-50 бб.
116 Бартольд В.В. История турецко-монгольских народов. Конспект лекции. Ташкент: 1928. – 35 с.
117 Кляшторный С.Г., Султанов Г.И. Основные черты социальной структуры древнетюрских государств Центральной Азии. – М.: Наука, 1992. − 219 с.
118 Маргулан А. Труды по культуре письменности казахского народа. – Астана: Алтын кітап, 2007. – 264 с.
119 Кенжетай Д. Дәстүрлі түркілік дүниетаным және оның мәні // Қазақ халқының философиялық мұрасы // Ежелгі көшпелілер дүниетанымы. Жиырма томдық. 1-том. – Астана: Аударма, 2005. – 71-97 бб.
120 Аманжолов А. Көне түркі руникалық жазу ескерткіштері // Қазақ тарихы. № 1. – 2 – 8 бб.
121 Кшибеков Д., Кшибеков Т. Речь и письменность: предпосылки происхождения. – Алматы: 2000. – 74 с.
122 Қайдар Әбдуәли. Қазақ қандай халық? − Алматы: Дайк-Пресс, 2008. − 652 б.
123 Мектеп-тегі А. Таңбатану ілімі және ұлттық идея // Көне түркі жазуларының зерттелуі: бүгіні мен болашағы. – Астана, 2004. – 78-99 бб.
124 Берістенов Ж.Т. Қазақ мәдениетінің рәміздік жүйесіне философиялық талдау: филос. ғылым. канд... автореф. – Алматы, 2004. – 31 б.
125 Сейдімбек А. Қазақтың ауызша тарихы. – Астана 2008, – 784 б.
126 Байжігітов Б. Бейнелеу өнерінің теориялық мәселелері. − Ақтөбе: А-Полиграфия, 2003. − 240 б.
127 Садри Максуди Арсал. Тюркская история и право. Перевод с турецкого языка Рафаэля Мухамметдинова. – Казань: Из-во Фэн, 2002. – 985 с.
128 Досанов Т. Төрүк-қазақ рунасының графикалық философиясы // Тіл және қоғам: альманах. – 2004, №2, 76-94 бб.
129 Мектеп А.Қ. Руника жазуының генезисі немесе «Пішін кестесі» – ежелгі құпия ілім // Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер. – Алматы: Ғылым, 2001. – 402-411 бб.
130 Мектеп-тегі А. Ұлттық ақпараттың тегі мен түрлері // Тіл және қоғам: альманах. 2004, №2 37-50 бб.
131 Баласағұн Ж. Құтты білік. − Алматы, 2006. − 640 б.
132 Нұрмұратов С. Орхон мәтіндеріндегі дүниетанымдық бағдарлар // Қазақ халқының философиялық мұрасы // Ежелгі көшпелілер дүниетанымы. Жиырма томдық. 1-том. – Астана: Аударма, 2005. – 71-97 бб.
133 Samovar L.A., Porter R.E. Communication Between Cultures. – 1995. – 308 p.
134 Гуревич П.С. Философия антропология: Учебное Пособие. – М.: Вестник, 1997. – 448 с.
135 Ғабитов Т.Х. Қазақ мәдениетінің типологиясы. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 201 б.
136 Гумилев Л.Н. Көне түріктер. – Алматы: Білім, 1994. – 480 б.
137 Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности: тексты и исследования. – М.; Л., 1951.- 354 с.
138 Молдабеков Ж. Қазақтың халық философиясы. // Қазақ халқының философиялық мұрасы. Жиырма томдық. 7-том. – Астана: Аударма, 2006. – 544 б.
139 Ғабитов Т., Әлімжанова Ә. Исламға дейінгі түрік халықтарының мифологиясы мен діни сенім-нанымдары // Қазақ халқының философиялық мұрасы. Жиырма томдық. 1-том Астана: Аударма, 2005. – 439-482 бб.
140 Ғабитов Т.Х. Мәдениеттануға кіріспе. – Алматы: Санат, 1996. – 128 б.
141 Ақпанбек Ғ. Адам. Болмыс. Жан. Дүние. – Алматы: Өнер, 2003. – 148 б.
142 Нысанбаев А., Аюпов Н. Тюркская философия: десять вопросов и ответов. – Алматы: 2006, – 142 с.
143 Традиционное мировоззрение тюрков Южной Сибири. Пространство и время. Вещный мир /Львова Э.Л., Октябрьская И.В., Сагалаев А.М., Усманова М.С. – Новосибирск: Наука. Сиб.отд-ние, 1988. – 225 с.
144 Артықбаев Ж.О. Қозы көрпеш − Баян сұлу жыры − адамзат тарихымен бірге жасасып келе жатқан жыр // Марғұлан Ә.Х. Қазақ халқының жазу мәдениеті бойынша еңбектері. 2-ші бас. толық. − Астана: «Алтын кітап», 2007 − 220-261 бб.
145 Ахметжан Қ.С. Қазақтың дәстүрлі қару-жарағының этнографиясы. − Алматы: «Алматыкітап», 2006. − 216 б.
146 Еділ Қ. Қазақтың классикалық батырлар жыры мен әдет-ғұрпындағы түркі астральды мифінің бастаулары. // Әлемдік мәдениеттану ой-санасы. Он томдық. 10-том. Қазақстанның қазіргі заманғы мәдениеттану парадигмалары. – Алматы: Жазушы, 2006.- 496 б.138-185 бб.
147 Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. – М.; Л., 2000. – 381 с.
148 А. Кемелбаева. Светқали «Тасқа сіңген» // Жас Қазақ №4 30 қаңтар 2009 жыл. 8 бет
149 Кляшторный С.Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках // Тюркологический сборник. – М., 1981.- 352 с.
150 Күлтегін Тоныкөк: Ежелгі түркі рун жазбалары. – Алматы, Өлке, 2001.- 144 б.
151 Жолдасбеков М.Ж. Орхон-ескерткіштерін зерттеудің кейбір мәселелері // Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер. – Алматы: Ғылым, 2001. – 584 б.
152 Ахметжанов Қ.С. Жараған темір кигендер (батырлардың қару-жарағы, әскери өнері, салт-дәстүрлері). − Алматы. Дәуір, 1996. − 256 б.
153 Исқақов М. Түркі тілдес халықтардың ежелгі арифметикасы // Ежелгі мәдениет куәлары. − Алматы, 1966, 212 б.
154 Қазақ би-шешендерінің дүниетанымы және философиясы // Қазақ халқының философиялық мұрасы. Жиырма томдық. 9 – том. Астана: Аударма, 2007. – 450 б.
155 Tekin T.A. A grammar of Orkhon Turkic. – Los-Angelos: Bloomington, 1968. – 368 р.
156 Орынбеков М.С. Ежелгі қазақтардың дүниетанымы. – Алматы: Ғылым, 1996. – 168 б.
157 Стеблева И.В. К реконструкции древнетюркской религиозно-мифологической системы // Тюркологический сборник. – М., 1972. – 241 с.
158 Ғабитов Т.Х. Философия. – Алматы: Раритет, 2004. – 103 б.
159 Қашқари М. Түрік тілінің сөздігі: 3 томдық. – Алматы: Хант, 1997. Т. 2 – 528 б.
160 Безертинов Р.Н. Тэнгрианство – религия тюррков и монголов. – Казань: Слово, 2004. – 448 с.
161 Қазақтың киіз үйі // Түркі әлемі. − 2008. − 3 қаңтар.
162 Мемлекеттік рәміздер. – Алматы: Экономика, 2006. − 52 б.
163 Мектеп-тегі А. Бітік тасқа тіл бітсе // Алтын бесік. 1998, № 1.
164 Касымжанов А.Х. Пространство и время великих традиций. – Алматы: Қазақ университеті, 2001.- 301 с.
165 Карл Ясперс. Смысл и назначение истории.-Москва, 1991. 658с.
166 Акатаев С. Мировоззренческий синкретизм казахов. – Алма-Ата, 1993. – С.103.
167 Мырзалы С. Философия. – Алматы: «Бастау», 2008. – 644 б.
168 Аронұлы С. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1990. – 144 б.
169 Мифы народов мира. Энциклопедия: в 2-х т. // Гл. Ред. С.А.Токарев. – М.: НИ Большая Российская энциклопедия, 2000. – Т.2. – 548 с.
170 Марғұлан Ә.Х. Ежелгі жыр аңыздар. – Алматы, 1985. − 295 б.
171 Акатай С.Н. Философия тенгризма // Қазақ өркениеті. Университет Кайнар. 2001, №1.
172 Бартольд В.В. Сочинения. Т.5. – М., 1964, 452 с.
173 Религии мира. Энциклопедия. – М., 1996. – Т6. Ч.1.
174 Орынбеков М.С. Қазақ сенімінің бастаулары. Алматы: Қазақ университеті, 2002.- 200 б.
175 Потапов Л.П. Алтайский шаманизм. – Л., 1991.- 268 с.
176 Өмірәлиев К. ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы көне түркі әдеби ескерткіштері. – Алматы: Ғылым, 1985. – 325 б.
177 Аюпов Н.Г. Тенгрианство. Учебное пособие по философии религии спецкурса для магистратуры. АГУ им. Абая, Алматы, 1998. – 47 с.
178 Аязбекова С.Ш. Картина мира этноса: Коркут-ата и философия музыки казахов. –Алматы: Компьютерно-издательский центр Института философии и политологии МОиНРК. – 285 с.
179 Гумилев Л.Н. Хунну. Степная трилогия. – СПб., 1993. – 242 с.
180 Шаймерденов Е. Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері. – Алматы: Жеті Жарғы, 2001. – 168 б.
181 Симокатта Феофилакт. История. Перевод С.П. Кондратьева. – М., 1957. – 371 с.
182 Лависса Э., Рамбо А. Всеобщая история. – М., 1997. – 415 с.
183 Жұртбай Т. Өлімші халықты тірілткен. Мәңгілік ел нысанасы // Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер.- Алматы: Ғылым, 2001. – 584 б.
184 Қашқари М. Түрік тілінің сөздігі: 3 томдық. – Алматы: Хант, 1997. – Т. 1. – 592 б.
185 Әбжанов Х.М. Күлтегін жазуы: тарихи сана мен таным //Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер. − Алматы: Ғылым, 2001. − 584 б.
186 Аюпов Н.Г. Метафизические основания тенгрианства // Саясат. № 4. –2005.
187 Традиционное мировоззрение тюрков Южной Сибири. Человек.Общество /Львова Э.Л.,Октябрьская И.В., Сагалаев А.М., Усманова М.С. − Новосибирск: Наука. Сиб.отд-ние, 1989. – 243 с.
188 Шаханова Н.Ж.Символика традиционной казахской культуры. –Алматы: Қазақ университеті, 2004.- 232 с.
189 Масао М. The T’u-chuen Concepte of Sovereign // Acta Altaica. Bulletin of the institute of eastern Culture. – Tokio: Tht toho Gakkai, 1981. – 382 р.
190 Deguines. Histoire des Huns, des Turcs et des Mongols. – Paris. Edition Garnier, 1998. – 284 р.
191 Boodberg P.A. Selekted works. Los-Angelos: – Berkley, 1979. – 304 р.
192 Есім Ғ. Қазақ философиясы // Қазақ әдебиеті. 2003. 20- маусым.
193 Нысанбаев Ә., Құрманғалиева Ғ. Әл-Фараби философиясы туралы. // Қазақ халқының философиялық мұрасы. Жиырма томдық. – Астана: Аударма, 2005. – Т. 2. – 496 б.
194 Нысанбаев Ә. Әл-Фараби түркі, қазақ және иран мәдениеттерін байланыстырушы. // Қазақ халқының философиялық мұрасы. Фарабитану. Жиырма томдық. – Астана: Аударма, 2006. – Т. 16. – 440 б.
195 Әл-Фараби. Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары. // Қазақ халқының философиялық мұрасы. Жиырма томдық. – Астана: Аударма, 2005. – Т. 2. – 496 б.
196 Төребаев О.Ә. Жүсіп Баласағұнның әлеуметтік философиясы: филос. ғылым. канд... автореф. – Алматы, 2002. – 29 б.
2. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. – 296 б.
3. Fallers L.A. The social anthropology of the nation-state. – Chicago, 1974. – 171 p.
4. Шаймерденов Е. Орхон-Енисей ескерткіштеріндегі рәміздік белгілер: көне түркілік таным және мемлекеттік тәуелсіздік идеясы // Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер. – Алматы: Ғылым, 2001. – 584 б.
5 Жолдасбеков М., Сартқожаұлы Қ. Орхон ескерткіштерінің толық Атласы. − Астана: Күлтегін, 2005. − 360 б.
6 Аманжолов А.С. История и теория древнетюркского письма. Алматы: Мектеп, 2003. – 368 c.
7 Жолдасбеков М. Асыл арналар. – Алматы, 1986
8 Жолдасбеков М. Орхон ескерткіштері. – Астана; Фолиант, 2001. – 176 б.
9 Сүлейменов О. АЗиЯ. – Алматы: Жазушы, 1992. – 298 б.
10 Сүлейменов О. Тюрки в до истории: о происхождении древнетюркских языков и письменностей. – Алматы: Атамұра, 2002. – 320 с.
11 Сүлейменов О. Язык письма. – Алматы-Рим,
12 Қаржаубай С. Орхон мұралары. 1 кітап. Тарихи-танымдық этнографиялық әдебиет. – Астана, 2003. – 392 б.
13 Сартқожаұлы Қ. Байырғы түрік жазуының генезисі. – Астана: Арыс, 2007. – 304 б.
14 Базылхан Н. Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері. ІІ-том. Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Енисей, Талас). Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 252 б.
15 Қараңыз: Досанов Т. Төрүк-қазақ рунасының графикалық философиясы // Тіл және қоғам: альманах. 2004, №2 76-94 бб.; Досанов Т. Восьмой и первый Таласские памятники // Көне түркі жазуларының зерттелуі: бүгіні мен болашағы. – Астана, 2004. – 53-70 бб.
16 Қараңыз: Мектеп А.Қ. Руника жазуының генезисі немесе «Пішін кестесі» – ежелгі құпия ілім // Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер. – Алматы: Ғылым, 2001. – 402-411 бб; Мектеп-тегі А. Ұлттық ақпараттың тегі мен түрлері // Тіл және қоғам: альманах. 2004, №2 37-50 бб.; Мектеп-тегі А. Таңбатану ілімі және ұлттық идея // Көне түркі жазуларының зерттелуі: бүгіні мен болашағы. – Астана, 2004. – 78-99 бб.
17 Касымжанов А.Х. Стелы Кошо-Цайдама. – Алматы: Компания Printing, 2005. – 256 с.
18 Кішібеков Д., Кішібеков Т. Речь и письменность: трансформация звуко-знаковых систем. – Алматы: Ғылым, 2004. – 264 б.
19 Свасьян К.А. Проблема символа в современной философии. – Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1980. – 226 с.
20 Лёйнер Х. Символдрама. – Минск: Европейский гуманитарный университет, 2001. – 416 с.
21 Коршунов А.М., Мантатов В.В. Диалектика социального познания. – М., 1988. – 311 с.
22 Ивин А.А. Введение в философию истории. – М.: 1997. – 144 с.
23 Антонов В.И. Символ в обществе и культуре Востока. – М.: Луч, 1993. – 51 с.
24 Гуревич А.Я. Категории средневековой культуры. – М.: Искусство, 1972. – 363 с.
25 Лотман Ю.М. К проблеме типологии культуры // Труды по знаковым системам. – Тарту: Тартуский университет, 1978. – 166 с.
26 Лотман Ю.М. Внутри мыслящих миров: Человек – текст – семиосфера – история. – М., 1996. – 464 с.
27 Юнг К.Г. Архетип и символ. – М.: Ренессанс, 1991. – 297 с.
28 Голан А. Миф и символ. – М.: Русслит, 1994. – 375 с.
29 Кассирер Э. Символикалық формалардың философиясы (Аударған Самат Ибраим) // ХХ ғасырдың мәдениет философиясы. 20 т. – Алматы: Жазушы, 2008. – 17 т. 305-342 бб.
30 Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. Бірінші кітап. – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – 512 б.
31 Гиртц К. Антропология культуры. – М., 2006. – 456 с.
32 Генон Р. Символы священной науки. – М.: Беловодье. 2002. – 230 с.
33 Леви-Стросс К. Структурная антропология. – М.: Наука, 1983. – 536 с.
34 Лотман Ю.М. Семиосфера. Культура и взрыв: Внутри мыслящих миров.-СПб.: Искусство, 2000. – 704 с.
35 Тэрнер В. Символ и ритуал. – М.: Наука, 1983. – 277 с.
36 Абақан Е.М. Тілдің мәдени философиясы. – Алматы: Айкос, 2000. – 184 б.
37 Құрани кәрім. Қазақша мағына және түсінігі. Араб тілінен аударған: Мансұр А. – Алматы-Бішкек, 2006. – 756 б.
38 Лосев А.Ф. Философия имени. – М.: Издательство Московского университета, 1990. – 269 с.
39 Лосев А.Ф. Бытие. Имя. Космос. М. 1993.
40 Библер В.С. От наукоучения к логике культуры. – М.: 1998.- 288 с.
41 Мамардашвили М.К., Пятигорский А.М. Символ и сознание. Метафизические рассуждения о сознании, символике и языке. – М.: Школа, 1977. – 224 с.
42 Рубцов Н.И. Символ в искусстве и жизни. – М.: Наука, 1991. – 176 с.
43 Durand G. Les structures anthropologiqes de l'imaginaire. – Paris.: Dunod, 1992. – 625 р.
44 Лосев А.Ф. Проблема символа и реалистическое искусство. – М.: Искусство, 1976. – 367 с.
45 Лосев А.Ф. Символ // Философская энциклопедия. – М.: – Т5. – 740 с.
46 Кассирер Э. Избранное. Опыт о человеке. – М.: Гардарика, 1998. – 784 с.
47 Киселева М.С. Историческая типология культуры // Культурология. – М.: Знание, 1993.- 260 с.
48 Шпенглер О. Закат Европы: Очерки морфологии мировой истории. Образ и действительность. В 2-х т. – Минск: Поппури, 1998. Т.1. – 688 с.
49 Лосев А.Ф. Очерки античного символизма и мифологии. – М.: Мысль, 1993. – 959 с.
50 Тахо Годи А.А., Лосев А.Ф. Греческая культура в мифах, символах и терминах. – СПб.: Алтейя, 1999. – 716 с.
51 Әл-Фараби. Платонның «Заңдарының» мәні // Қазақ халқының философиялық мұрасы сериясы. Жиырма томдық. Әл- Фараби философиясы. 3- том. – Астана, 2005.
52 Әл-Фараби философиясы // Қазақ халқының философиялық мұрасы сериясы. Жиырма томдық. Әл- Фараби философиясы. 2- том. – Астана, 2005.
53 Эко У. Искусство и красота в средневековой эстетике. – Спб.: Алетейя, 2003. – 256 с.
54 Аристотель. Сочинения. В 4-т. – М.: Мысль, 1983. – Т.4. – 550 с.
55 Кант И. Сочинения. В 6-ти т. – М.: Мысль, 1966. – Т.5. – 564 с.
56 Шиллер Ф.К. Письма об эстетической воспитании. – М.: Искусство, 2003. – 460 с.
57 Гете И.В. Избранное. Философские произведения. – М.: 1964. – 254 с.
58 Шлегель Ф. Эстетика. Философия. Критика. В 2-х т. – М.: Искусство, 1983. – Т.2. – 502 с.
59 Шлегель Ф. Эстетика. Философия. Критика. В 2-х т. – М.: Искусство, 1983. – Т.1. – 479 с.
60 Шеллинг Ф.В. Философия искусства. – М.: Мысль, 1999. – 608 с.
61 Гегель В.Г. Эстетика. В 4-х т. – М.: Искусство, 1969. – Т.2. – 326 с.
62 Гегель В.Г. Сочинения. Система наук. Феноменология духа. В 4-х т. – М.: Соцэкгиз, 1959. Т.4. – 440 с.
63 Елеукенов Ш. Арсының ақыны (Мағжанның рәміздік ізденістері хақында) // Таң-Шолпан, 2002 ж. № 4, 92-137 бб.
64 Жұмабаев М. Көп томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 2008. – 1 т. – 208 б.
65 Иванов В.И. Родное и вселенное. М.: 1994. – 185 с.
66 Соловьев В.С. Чтения о Богочеловечестве. ─ СПб.: Азбука, 2000. – 654 с.
67 Бердяев Н.А. Философия свободного духа. – М.: Республика, 1994. – 542 с.
68 Белый А. Символизм как миропонимание. – М.: Республика, 1994. – 528 с.
69 Кассирер Э. Философия символических форм. В 3-х т. – М.: Университетская книга, 2001. Т.2. – 280 с.
70 Свасьян К.А. Философия символических форм Кассирера. Ереван, 1989. – 237 с.
71 Кассирер Э. Познание и действительность. – СПб.: Шиповник, 1912. – 454 с.
72 Лангер С. Философия в новом ключе: Исследование символики разума, ритуала и искусства // Общ. Ред. И послесл. В.П.Шестакова. − М.: Республика, 2000. − 287 с.
73 Юнг К.Г. Подход к бессознательному. – Минск, Поппури, 1998, – 656с.
74 Ricoeur P. Réflexion faite. Autobiographie intellectuelle. − P.: Esprit, 1995. – 232 р.
75 Рикер П. Существование и герменевтика // Феномен человека: Антология. – М.: Высшая школа, 1993. – 329 с.
76 Ricoeur P. De l'interprétion, essai sur Freud. − P.: Seuil, 1965. – 453 р.
77 Пирс Ч.C. Логические основания теории знаков. – СПб.: – Алетейя, 2000. – 352 с.
78 Якобсон Р. Семиотика. − Благовещенск: БГК им. И.А. Бодуэн де Куртенэ, 1998. – 541 с.
79 Барт Р. Основы семиологии. – М.: 1975. – 209 с.
80 Barthes R. Rhétorique de l’ image // Communications, 1964. – 364 р.
81 Mounin G. Introduction à la sémiologie. – Paris, 1970. – 344 р.
82 Эко У. Отсутствующая структура. Введение в семиологию». – М.: ТОО ТК «Петрополис», 1998. — 432 с.
83 Лосев А.Ф. Логика символа // Философия. Мифология. Культура. – М.: Политиздат, 1991.
84 Элиаде М. Космос и история. – М., 1987. – 152 с.
85 Элиаде М. Избранные сочинения. Очерки сравнительного религиведения. – М.: Ладомир, 1999. – 321 с.
86 Парсонс Т. Система координат действия и общая теория систем действия: культура, личность и место социальных систем. – М.: 2003. – 650 с.
87 Лосев А.Ф. Знак. Символ. Миф. – М.: МГУ, 1982. – 479 с.
88 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Мектеп, 1992. – 374 б.
89 Гегель В.Г. Эстетика. В 4-х т. – М.: Искусство, 1969. – Т.2. – 326 с.
90 Лотман Ю.М. Несколько мыслей о типологии культуры. М.: Наука, 1987. – 95 с.
91 Батырлар жыры // Қазақ халық әдебиеті. Көп томдық. – Алматы: Жазушы, 1986. – Т. 1.– 264 б.
92 Поспелов Г.Н. Искусство и эстетика. – М.: Искусство, 1984. – 325 с.
93 Витгенштейн Л. Лекции. Кембридж 1930-1932 по записям Дж. Кинга и Д. Ли. Пер. Т. Михайловой // Л. Витгенштейн: человек и мыслитель. – М.: Прогресс, 1993. – 352 с.
94 Полторацкий, Швырев В. Знак и деятельность. – М.: Политиздат, 1970. – 118 с.
95 Коршунов А.М., Мантатов В.В. Теория отражения и эвристическая роль знаков. – М.: Издательство Московского университета, 1974. – 214 с.
96 Гегель В.Г. Сочинения. Система наук. Феноменология духа. В 4-х т. – М.: Соцэкгиз, 1959. Т.3. – 440 с.
97 Резников Л.О. Гносеологические вопросы семиотики. – Ленинград: Издательство Ленинградского университета, 1964. – 304 с.
98 Ветров А.А. Семиотика и ее основные проблемы. – М, 1968. – 264 с.
99 Абрамян Л.А. Гносеологические проблемы теории знаков. – Изд Ан Арм ССР. – Ереван: 1965. – 255 с.
100 Вартазарян С.Р. От знака к образу. – Ереван, 1973. – 199 с.
101 Alleau R. De la nature des symoles. Paris: Flammarion, 1958. – 126 p.
102 Делез Ж. Марсель Пруст и знаки. – СПб.: Алетейя, 1999. – 190 с.
103 Сәбитов З. Тілдердің лингвистика-мәдениеттану феномені ретіндегі өзара әсері // Әлемдік мәдениеттану ой-санасы. Он томдық. 10-том. Қазақстанның қазіргі заманғы мәдениеттану парадигмалары. − Алматы: Жазушы, 2006. − 350-411 бб.
104 Қараңыз: Потебня А.А. Мысль и язык. – Киев; 1993. – 28 б., Гудков Д.Б. Теория и практика межкультурной коммуникации. – М., 2003. – 16 с.; Маслова В.А. Введение в лингвокультрологию. – 1997. – 33-40 с.
105 Цивьян Т.В. Лингвистические основы балканской модели мира / Институт славяноведения и балканистики / Отв. Ред. В.Н.Топоров. – М.: Наука, 1990. – 207 с.
106 Ғабитов Т.Х. Рухани мұраны зерттеудің әдіснамалық мәселелері // Қазіргі заманғы руханилық мәселесі: халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. − Алматы: Сага, 2007. − 560 б.
107 Добльхофер Э. Знаки и чудеса. – М.: Вече, 2004. – 464 с.
108 Сартқожаұлы Қ. Тасқа түскен тарихтың тарқатылмаған түйткілі көп. // Қазақ әдебиеті. № 45 (2831). 14 қараша 2003.
109 Ш. Ыбыраев Тарихи ескерткіш – рухани құндылық. Көне түркі жазуларының зерттелуі: бүгіні мен болашағы. – Астана, 2004. – 232 б.
110 Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности. Живая старина. Т.ІІ-ІУ. – СПб., 1897. – 182 с.
111 Малицкий Н.Т. О связи тюрских тамг. – М.: 1929. – 267 с.
112 Соколов Д.Н. От камня печатному станку // Культура и письменность Востока. – Баку, 1928. – 445 с.
113 Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. – Алматы: Санат, 1997. – 608 с.
114 Асан Бахти. Шумеры Скифы Казахи. – Алматы: Кочевники, 2002. – 216 с.
115 Әбжанов Т., Нысанбаев Ә. Қазақ халқы ойлау мәдениетінің мифологиялық бастаулары // Қазақ халқының философиялық мұрасы. Жиырма томдық. –Астана: Аударма, 2005. – Т.1. – 42-50 бб.
116 Бартольд В.В. История турецко-монгольских народов. Конспект лекции. Ташкент: 1928. – 35 с.
117 Кляшторный С.Г., Султанов Г.И. Основные черты социальной структуры древнетюрских государств Центральной Азии. – М.: Наука, 1992. − 219 с.
118 Маргулан А. Труды по культуре письменности казахского народа. – Астана: Алтын кітап, 2007. – 264 с.
119 Кенжетай Д. Дәстүрлі түркілік дүниетаным және оның мәні // Қазақ халқының философиялық мұрасы // Ежелгі көшпелілер дүниетанымы. Жиырма томдық. 1-том. – Астана: Аударма, 2005. – 71-97 бб.
120 Аманжолов А. Көне түркі руникалық жазу ескерткіштері // Қазақ тарихы. № 1. – 2 – 8 бб.
121 Кшибеков Д., Кшибеков Т. Речь и письменность: предпосылки происхождения. – Алматы: 2000. – 74 с.
122 Қайдар Әбдуәли. Қазақ қандай халық? − Алматы: Дайк-Пресс, 2008. − 652 б.
123 Мектеп-тегі А. Таңбатану ілімі және ұлттық идея // Көне түркі жазуларының зерттелуі: бүгіні мен болашағы. – Астана, 2004. – 78-99 бб.
124 Берістенов Ж.Т. Қазақ мәдениетінің рәміздік жүйесіне философиялық талдау: филос. ғылым. канд... автореф. – Алматы, 2004. – 31 б.
125 Сейдімбек А. Қазақтың ауызша тарихы. – Астана 2008, – 784 б.
126 Байжігітов Б. Бейнелеу өнерінің теориялық мәселелері. − Ақтөбе: А-Полиграфия, 2003. − 240 б.
127 Садри Максуди Арсал. Тюркская история и право. Перевод с турецкого языка Рафаэля Мухамметдинова. – Казань: Из-во Фэн, 2002. – 985 с.
128 Досанов Т. Төрүк-қазақ рунасының графикалық философиясы // Тіл және қоғам: альманах. – 2004, №2, 76-94 бб.
129 Мектеп А.Қ. Руника жазуының генезисі немесе «Пішін кестесі» – ежелгі құпия ілім // Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер. – Алматы: Ғылым, 2001. – 402-411 бб.
130 Мектеп-тегі А. Ұлттық ақпараттың тегі мен түрлері // Тіл және қоғам: альманах. 2004, №2 37-50 бб.
131 Баласағұн Ж. Құтты білік. − Алматы, 2006. − 640 б.
132 Нұрмұратов С. Орхон мәтіндеріндегі дүниетанымдық бағдарлар // Қазақ халқының философиялық мұрасы // Ежелгі көшпелілер дүниетанымы. Жиырма томдық. 1-том. – Астана: Аударма, 2005. – 71-97 бб.
133 Samovar L.A., Porter R.E. Communication Between Cultures. – 1995. – 308 p.
134 Гуревич П.С. Философия антропология: Учебное Пособие. – М.: Вестник, 1997. – 448 с.
135 Ғабитов Т.Х. Қазақ мәдениетінің типологиясы. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 201 б.
136 Гумилев Л.Н. Көне түріктер. – Алматы: Білім, 1994. – 480 б.
137 Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности: тексты и исследования. – М.; Л., 1951.- 354 с.
138 Молдабеков Ж. Қазақтың халық философиясы. // Қазақ халқының философиялық мұрасы. Жиырма томдық. 7-том. – Астана: Аударма, 2006. – 544 б.
139 Ғабитов Т., Әлімжанова Ә. Исламға дейінгі түрік халықтарының мифологиясы мен діни сенім-нанымдары // Қазақ халқының философиялық мұрасы. Жиырма томдық. 1-том Астана: Аударма, 2005. – 439-482 бб.
140 Ғабитов Т.Х. Мәдениеттануға кіріспе. – Алматы: Санат, 1996. – 128 б.
141 Ақпанбек Ғ. Адам. Болмыс. Жан. Дүние. – Алматы: Өнер, 2003. – 148 б.
142 Нысанбаев А., Аюпов Н. Тюркская философия: десять вопросов и ответов. – Алматы: 2006, – 142 с.
143 Традиционное мировоззрение тюрков Южной Сибири. Пространство и время. Вещный мир /Львова Э.Л., Октябрьская И.В., Сагалаев А.М., Усманова М.С. – Новосибирск: Наука. Сиб.отд-ние, 1988. – 225 с.
144 Артықбаев Ж.О. Қозы көрпеш − Баян сұлу жыры − адамзат тарихымен бірге жасасып келе жатқан жыр // Марғұлан Ә.Х. Қазақ халқының жазу мәдениеті бойынша еңбектері. 2-ші бас. толық. − Астана: «Алтын кітап», 2007 − 220-261 бб.
145 Ахметжан Қ.С. Қазақтың дәстүрлі қару-жарағының этнографиясы. − Алматы: «Алматыкітап», 2006. − 216 б.
146 Еділ Қ. Қазақтың классикалық батырлар жыры мен әдет-ғұрпындағы түркі астральды мифінің бастаулары. // Әлемдік мәдениеттану ой-санасы. Он томдық. 10-том. Қазақстанның қазіргі заманғы мәдениеттану парадигмалары. – Алматы: Жазушы, 2006.- 496 б.138-185 бб.
147 Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. – М.; Л., 2000. – 381 с.
148 А. Кемелбаева. Светқали «Тасқа сіңген» // Жас Қазақ №4 30 қаңтар 2009 жыл. 8 бет
149 Кляшторный С.Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках // Тюркологический сборник. – М., 1981.- 352 с.
150 Күлтегін Тоныкөк: Ежелгі түркі рун жазбалары. – Алматы, Өлке, 2001.- 144 б.
151 Жолдасбеков М.Ж. Орхон-ескерткіштерін зерттеудің кейбір мәселелері // Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер. – Алматы: Ғылым, 2001. – 584 б.
152 Ахметжанов Қ.С. Жараған темір кигендер (батырлардың қару-жарағы, әскери өнері, салт-дәстүрлері). − Алматы. Дәуір, 1996. − 256 б.
153 Исқақов М. Түркі тілдес халықтардың ежелгі арифметикасы // Ежелгі мәдениет куәлары. − Алматы, 1966, 212 б.
154 Қазақ би-шешендерінің дүниетанымы және философиясы // Қазақ халқының философиялық мұрасы. Жиырма томдық. 9 – том. Астана: Аударма, 2007. – 450 б.
155 Tekin T.A. A grammar of Orkhon Turkic. – Los-Angelos: Bloomington, 1968. – 368 р.
156 Орынбеков М.С. Ежелгі қазақтардың дүниетанымы. – Алматы: Ғылым, 1996. – 168 б.
157 Стеблева И.В. К реконструкции древнетюркской религиозно-мифологической системы // Тюркологический сборник. – М., 1972. – 241 с.
158 Ғабитов Т.Х. Философия. – Алматы: Раритет, 2004. – 103 б.
159 Қашқари М. Түрік тілінің сөздігі: 3 томдық. – Алматы: Хант, 1997. Т. 2 – 528 б.
160 Безертинов Р.Н. Тэнгрианство – религия тюррков и монголов. – Казань: Слово, 2004. – 448 с.
161 Қазақтың киіз үйі // Түркі әлемі. − 2008. − 3 қаңтар.
162 Мемлекеттік рәміздер. – Алматы: Экономика, 2006. − 52 б.
163 Мектеп-тегі А. Бітік тасқа тіл бітсе // Алтын бесік. 1998, № 1.
164 Касымжанов А.Х. Пространство и время великих традиций. – Алматы: Қазақ университеті, 2001.- 301 с.
165 Карл Ясперс. Смысл и назначение истории.-Москва, 1991. 658с.
166 Акатаев С. Мировоззренческий синкретизм казахов. – Алма-Ата, 1993. – С.103.
167 Мырзалы С. Философия. – Алматы: «Бастау», 2008. – 644 б.
168 Аронұлы С. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1990. – 144 б.
169 Мифы народов мира. Энциклопедия: в 2-х т. // Гл. Ред. С.А.Токарев. – М.: НИ Большая Российская энциклопедия, 2000. – Т.2. – 548 с.
170 Марғұлан Ә.Х. Ежелгі жыр аңыздар. – Алматы, 1985. − 295 б.
171 Акатай С.Н. Философия тенгризма // Қазақ өркениеті. Университет Кайнар. 2001, №1.
172 Бартольд В.В. Сочинения. Т.5. – М., 1964, 452 с.
173 Религии мира. Энциклопедия. – М., 1996. – Т6. Ч.1.
174 Орынбеков М.С. Қазақ сенімінің бастаулары. Алматы: Қазақ университеті, 2002.- 200 б.
175 Потапов Л.П. Алтайский шаманизм. – Л., 1991.- 268 с.
176 Өмірәлиев К. ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы көне түркі әдеби ескерткіштері. – Алматы: Ғылым, 1985. – 325 б.
177 Аюпов Н.Г. Тенгрианство. Учебное пособие по философии религии спецкурса для магистратуры. АГУ им. Абая, Алматы, 1998. – 47 с.
178 Аязбекова С.Ш. Картина мира этноса: Коркут-ата и философия музыки казахов. –Алматы: Компьютерно-издательский центр Института философии и политологии МОиНРК. – 285 с.
179 Гумилев Л.Н. Хунну. Степная трилогия. – СПб., 1993. – 242 с.
180 Шаймерденов Е. Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері. – Алматы: Жеті Жарғы, 2001. – 168 б.
181 Симокатта Феофилакт. История. Перевод С.П. Кондратьева. – М., 1957. – 371 с.
182 Лависса Э., Рамбо А. Всеобщая история. – М., 1997. – 415 с.
183 Жұртбай Т. Өлімші халықты тірілткен. Мәңгілік ел нысанасы // Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер.- Алматы: Ғылым, 2001. – 584 б.
184 Қашқари М. Түрік тілінің сөздігі: 3 томдық. – Алматы: Хант, 1997. – Т. 1. – 592 б.
185 Әбжанов Х.М. Күлтегін жазуы: тарихи сана мен таным //Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер. − Алматы: Ғылым, 2001. − 584 б.
186 Аюпов Н.Г. Метафизические основания тенгрианства // Саясат. № 4. –2005.
187 Традиционное мировоззрение тюрков Южной Сибири. Человек.Общество /Львова Э.Л.,Октябрьская И.В., Сагалаев А.М., Усманова М.С. − Новосибирск: Наука. Сиб.отд-ние, 1989. – 243 с.
188 Шаханова Н.Ж.Символика традиционной казахской культуры. –Алматы: Қазақ университеті, 2004.- 232 с.
189 Масао М. The T’u-chuen Concepte of Sovereign // Acta Altaica. Bulletin of the institute of eastern Culture. – Tokio: Tht toho Gakkai, 1981. – 382 р.
190 Deguines. Histoire des Huns, des Turcs et des Mongols. – Paris. Edition Garnier, 1998. – 284 р.
191 Boodberg P.A. Selekted works. Los-Angelos: – Berkley, 1979. – 304 р.
192 Есім Ғ. Қазақ философиясы // Қазақ әдебиеті. 2003. 20- маусым.
193 Нысанбаев Ә., Құрманғалиева Ғ. Әл-Фараби философиясы туралы. // Қазақ халқының философиялық мұрасы. Жиырма томдық. – Астана: Аударма, 2005. – Т. 2. – 496 б.
194 Нысанбаев Ә. Әл-Фараби түркі, қазақ және иран мәдениеттерін байланыстырушы. // Қазақ халқының философиялық мұрасы. Фарабитану. Жиырма томдық. – Астана: Аударма, 2006. – Т. 16. – 440 б.
195 Әл-Фараби. Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары. // Қазақ халқының философиялық мұрасы. Жиырма томдық. – Астана: Аударма, 2005. – Т. 2. – 496 б.
196 Төребаев О.Ә. Жүсіп Баласағұнның әлеуметтік философиясы: филос. ғылым. канд... автореф. – Алматы, 2002. – 29 б.
4. Байырғы түркі жазба ескерткіштеріндегі әлеуметтік- саяси рәміздер
және оның Қазақстанның өркениеттік дамуымен сабақтастығы
Дүниетанымның алғашқы бастамасы біз кімбіз, тегіміз кім, қайдан пайда
болдық, қай жолмен жүреміз, қайда барамыз деген сауалдардан бастау алады.
Байырғы түркілердің дүниетанымы бойынша Тәңірі мен қара жерден кейін адам
баласы жаратылған. Адам баласы жаратылған соң, көп ұзамай мемлекеттік билік
орныққан. Мемлекеттік биліктің басында отыру, елді ұстап тұру көк
Тәңірісінің бұйрығымен қағандардың, бектердің, елтеберлердің еншісіне
жазылған. Елді басқаруда түркілер Тәңірмен, қасиетті Жермен және билеуші
қағанмен тығыз байланыстырады. Мұндағы ел, ел басқару мәселелерін біз Орхон-
Енисей жазба ескерткіштерінің негізінде қарастырамыз.
Байырғы түркілер өздерінің мемлекетінің құрылуы мен пайда болуына
келгенде нақты және әпсаналық көзқарастарда болды. Олардың түсініктері
бойынша түркі елі әлемнен кейін жаралған ең ежелгі, көне мемлекет. Бұл елді
түркілердің ұлы құдайы Көк Тәңірі жаратқан деп сенді. Сондықтан, оны Тәңір
елі, мәңгі ел деп атады. Түркі дінінің өзегі болып табылатын Ил (ел) сөз
бейбітшілік, илхан (елхан) Бейбітшілік қағаны деген болатын. Байырғы
түркілер өздерінің қайталанбас ерекше саясатын осындай жолмен жүргізді.
Көне түркі мемлекеті қасиетті культтің біріне айналды. Оған қарсы шығу ауыр
күнә болып саналды. Әрине, олардың көзқарастары бойынша мемлекет халықтан
(түрк будуннан) бірінші емес. Мемлекет этностың өмір сүріп тіршілік етуі
үшін қажетті құралы болып табылады. Оны болашақ ұрпақ үшін мәңгілік сақтау
керек болды. Оның жойылуы жалпы түркі этносының жойылу қасыретімен тең
болды.
Түркі халқының түсінігі бойынша байырғы түркі елі, әлемнен кейінгі Көк
Тәңірі жаратқан ең ежелгі, көне мемлекет. Сол себептен оны Тәңір елі,
Мәңгілік ел деп атады. Түрік дүниетанымының өзегі болып табылатын Ил
(ел) сөзі бейбітшілік деген мағынаны білдірсе, илхан (елхан)
Бейбітшілік қағаны деп аталатын. Түркілердің бас бостандығы мен
еркіндігі, өмір сүру қағидалары, жалпы ел, жер, елдік, бірлік мәселелері
Мәңгілік ел нысанасымен байланыстырылады. Осы Тәңірі жаратқан Мәңгілік
елдің біртұтастығын сақтау жолында білікті данышпан қағандардың ұлағатты
қасиеттерді бойына сіңіру қажеттігін айта отырып, тасқа қашап, оны келешек
ұрпаққа мирас етіп қалдырды. Байырғы түркілер барлық ішкі-сыртқы саясаты
мен арнайы идеологиясын осындай жолмен, яғни, Мәңгілік ел саясатымен
жүргізді.
Түркілер халықты билеудің әлемдік үлгісін жасаған. Ол - Мәңгілік ел
үлгісі. Мәңгілік ел нысанасы - Тәңір тауының сағасын мекендеп келе
жатқан, көшпелі түркі жұртының ұлы арманы, түркі әлемі мен руханиятының
ұйытқысы. Өйткені ел мен елдік ұғымын ұйытқан мәйектің ата тегі-Тәңір,
ана тегі – Ұмай ана, заттық негізі – жер мен су. Мәңгілік ел нысанасы-
мәңгілік рухани аңсар, ол түркі тегінің тұтастығы мен тәуелсіздігінің
кепілдігін қамтамасыз етуге арналған – тектік, тазалық пен еркіндік
идеологиясы. Ал ұлттық тәуелсіздік исі түркі әлемінің рухани еркіндік
нысанасы [183, 381 б.]. 183Жұртбай Т. Өлімші халықты тірілткен. Мәңгілік
ел нысанасы Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер.- Алматы: Ғылым,
2001. – 584 б.
М. Қашқари мен Тәңірінің дәулет ұясын түріктер бұржысында
жаратқандығын және ғарышты солардың заманы үстінде айналдырғанын көрдім.
Тәңірі оларды Түрік деп атады және оларды мемлекетке еге қылды;
Заманымыздың хаһандарын түріктерден шығарып, дәуір, халықтың ақыл-ерік
тізгінін солардың қолына ұстатты; оларды адамдарға бас қылды; хақ істерде
соларды қолдады; олармен бірге күрескендерді әзіз қылды, әрі түріктер
ішінен оларды барша тілектеріне жеткізіп, жамандардан, зұлымдардан қорғады.
Түріктердің оқтарынан сақтану үшін, олардың жолын берік тұту әрбір ақыл
иесіне лайықты уа парыз іске айналды. Өз дертін айту уа түріктерге жақын
болу, жағу үшін, оларға түрік тілінде сөйлесуден пайдалы жол қалмады. Кім
өз дұшпандарынан ажырап, түріктерге сағынып, мұңайып келсе, түріктер
қанатының астына алып, қауіптен құтқарады, олармен бірге басқалар да
қамқорлық, пана табады – деп жазады [184, 90 б.].
184 Қашқари М. Түрік тілінің сөздігі: 3 томдық. – Алматы: Хант, 1997. –
Т. 1. – 592 б.
Тіпті, түрік атауының өзі мемлекет, билік ұғымдарымен байланыстырылған.
Бұл туралы белгілі зерттеуші, ғалым Қаржаубай Сартқожаұлы былай деп
жазады. ...Тürüк атауы tör-билік, өкімет, öк-өктем, күшті, қайратты,
жүректі деген мағына беретін екі түбір сөзден құралғанын дәлелдейді. Тürüк
− өктем билік, өктем үкімет, өктем төр деген мағына береді [13, 59 б.]. 13
Сартқожаұлы Қ. Байырғы түрік жазуының генезисі. – Астана: Арыс, 2007. – 304
б.
Бұл бір билікке бағынып, тілі, ділі, діні, әдет-ғұрпы бірдей тайпалар
орнатқан қағанатын түрүк деп атаған түркі қағанаты болды.
Түрүк елі [Тürük Eli] – V-ХІІ ғасырлардағы Еуразиядағы ең құдыретті
империяның (этносаяси іргелі бірлестіктің) ресми атауы. Түрік қағандығы
дегеніміз – шартты ғылыми атау. Түрік бітік тілінде Түрүк Елі делінген.
Түрік сөзі көне түрік бітіктастары мен ескерткіштерінде түрік,
төрүк деп жазылған. Бұл сөздің мағынасы сол дәуірлердегі қолданыстық мәні
төре заңы бар ел, төрелік, билікті ел деген рәміздік-нышандық негізде
қалыптасқан атау болса керек. Бір сөзбен айтқанда, аталмыш түрік атауы –
этнополитоним, яғни этносаяси атау. Зерттеушілер түрік сөінің шығу тегін
берік, мықты, күшті, семіз, туу, төркін, дулыға, төр, төр жақ,
бастапқы және т.б. мағыналы сөздерден туындаған деп жорамалдайды [14, 11
б.]. 14 Базылхан Н. Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері. ІІ-том.
Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Енисей, Талас). Алматы:
Дайк-Пресс, 2005. – 252 б.
Байырғы түркі жазбаларындағы дүниетанымдық ұстанымдар, атап айтқанда,
бытыраған елді саяси бірлікке шақыру, бір орталыққа бағындыру идеясы
диалектикалық сипатта болғандығы ақиқат. Түркі халқы алқымды, оның жерінде
тұтқа қалмайды дейді Тоныкөк. Жұқаны жуандату, үзілгенді жалғау, кедейді
бай қылу, ашты тоқ қылу, міне көне түркі данасының сезімталдықпен
пайымдаған қарапайым диалектикалық қарама-қарсылықтардың бір-біріне айналу
нәтижелері. Жауымыз, − дейді Тоныкөк, төңірегімізде айналып ұшқан жыртқыш
құс сияқты, біз жемтік сияқты едік. Бұл мәселелерді өзгерту үшін не істеу
қажет? Әрине жемтіктен жыртқышқа, яғни әлсізден әлдіге, қорқақтан батырға,
әлжуаздан алыпқа айналу керек. Олай болмаған күнде түркі халқы тістегеннің
аузында, ұстағанның қолында кетеді. Тоныкөк ойшыл осыны мәңгі есте ұстауды
ескертеді. Табғаш, оғыз, қытан – бұл үшеуі қабысар (қосылар). Сонда екі
ортада қалатын біз, өз іші-сыртын қорғалағандай болатын біз. Тозған жұқа
таптауға оңай, тозған жіңішке үзуге оңай. Бірақ жұқа қалың болса
бүктейтұғын алыпты, жіңішке жуан болса үзетұғын алыпты – дейді Тоныкөк
[176, 74 б.]. 176 Өмірәлиев К. ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы көне түркі әдеби
ескерткіштері. – Алматы: Ғылым, 1985. – 325 б. Біз бұл үзіндіден сандық
және сапалық өзгерістердің өзара байланысын сол кездегі жаугершілік
замандағы тіршілік үшін жанталастың бай тәжірибесінен жіті танып білген
дананың пікірлерінен ой түйеміз. Жеңілген жақтың бектері құл, ханшасы күңге
айналады. Ұланғайыр кеңістікті игеріп, өз дербестіктері үшін сан алуан
жауларымен соғыса, тайталаса жүріп, адамзат тарихынан өшпейтін мәдени
игіліктер жасаған, уақытында дүниенің төрт бұрышындағы халықтарды жаулап,
өздеріне тәуелді етіп, басы барды игізіп, тізесі барды бүктірген көрегенді
қағандар мен парасатты көсемдер Бумын қаған мен Естемидің жолын ұрпақтары
біліксіздікпен басқарғандығы үшін табғаштарға тәуелді болғаны бізге мәлім.
Бұл туралы Күлтегін жазба ескерткішінде былай деп беріледі: ...Қағандық
қағанынан айрылды, табғаш халқына бек ұлдары құл болды, сұлу қыздары күң
болды. Түркі бектері түркі атын тастап, табғаш бектердің табғаш атын ұстап,
табғаш қағанға бағынды [176, 61 б.].
Күлтегін ескерткішінде тасқа басылған VІ-VІІІ ғасырлардағы Түркі
қағанатының жүріп өткен белестерін белгілі ғалым Х.М.Әбжанов үш кезеңге
бөліп көрсетеді:
Бірінші дәуір түркі қағанатының пайда болғанын табғаштарға тәуелдікке
түскенге дейінгі кезеңді қамтып жатыр.
Екінші дәуір-түркілердің табғаш билігінде жүрген жылдар.
Үшінші дәуір – табғаш бұғауынан шығып, түркі мемлекеттігін қайта
қалпына келтірген және этникалық территориясын ұлғайтқан заман.
Үш дәуірдің де басты өлшемі ретінде азаттық идеясы алынған. Азаттықтан
айрылған мемлекетке келетін болсақ, ең басты апат – халқының қырылуы мен
ар-намысының тапталуы, әдет-ғұрпының бұзылуы екені айдай анық айтылады.
Азаттықты ұстап тұрудың кепілі ретінде үш күштің бірлігі алға тартылған.
Бірі – ел басқарған қағанның білімді де білікті болуы, оның бұйрығы мен
заңдарының түзулігі: екіншісі – халықтың ауыз бірлігі, таққұмарлық, аштықта
тоқтықты түсінбейтін, тоқтықта аштықты ойламайтын жаман пиғыл-қылықтардан
ада жүру; үшіншісі – елін, жерін қорғай алатын батырларға сүйену. Мұның
сыртында халықаралық ахуалды жіті қадағалап отырудың, көрші елдердің пиғыл,
ой-жоспарын қапысыз танып-білудің мемлекет қауіпсіздігіне тікелей қатысты
екендігі де назардан тыс қалмаған [185, 140 б.] 185 Әбжанов Х.М.
Күлтегін жазуы: тарихи сана мен таным Байырғы түркі өркениеті: жазба
ескерткіштер. − Алматы: Ғылым, 2001. − 584 б.
Мәселен, немістің белгілі философы Альфред Вебер орталық Азиядан
шыққан көшпелі халықтардың Қытай, Үндістан және батыс елдеріне баса көктеп
жетуі (ежелгі дүниенің осынау ұлы мәдениеттері көшпелілерден жылқыны
пайдалануды үйренді) дүниенің үш атырабына да бірдей ықпал етті, ат
үстіндегі көшпелі халықтар дүниенің кеңдігін таныды. Олар ежелгі дүниенің
ұлы мәдениеті бар мемлекеттерін жаулап алды. Қиын-қыстау тіршілік пен қауіп-
қатері мол жорықтар арқылы дүниенің жалғандығын түсінді, үстем нәсіл
ретінде олар дүниеге ерлік пен трагедиялық сананы орнықтырып, оны эпос
ретінде жария етті – деп тұжырымдайды [165, 46 б.] 165 Карл Ясперс. Смысл
и назначение истории.-Москва, 1991. 658с.
Олар елі мен жері үшін жасаған шабуылдарын мақтанышпен жеткізеді.
Отанының сүйіспеншілігі мен қолдауына ие болған дана қаған ішкі жағдайды
ретке келтірумен қатар, көрші елдермен де қарым-қатынас жасап, сол дәуір
кезеңіндегі келісім шарт үшін қажетті біліктілік пен сауаттылықты қапысыз
таныған. Көршілес елдермен мәмілегерлік қарым-қатынас талаптары мен
принциптік шарттарын ұстанған. Тарихи мағлұматтарға көңіл бөлсек,
түркілердің сол замандағы қуатты елдердің экономикалық-мәдени дамуына өз
үлесін қосқанын байқаймыз. Мәселен, көрші табғаш елімен қарым-қатынасы
туралы табғаш халқының сөзі майда, бұйымы асыл, алтын, жібек сияқты қымбат
дүниелерді шексіз бергендігі туралы айтылады. Дегенмен түркілердің дана
көсемдері мен батыл қаған, будундарын табғаштар қозғай алмаған. ...Білгіш
қаған еді, алып қаған еді. Бұйрықтары да білгір еді, өздері ер болған екен.
Бектері және халқы түзу еді. Сол үшін елін сонша билеген екен. Елді ұстап,
заңды жасаған. Өздері ажалдарынан қайтыс болған [150, 60 б.]. 150 Күлтегін
Тоныкөк: Ежелгі түркі рун жазбалары. – Алматы, Өлке, 2001.- 144 б.
Осы мәтін жолдарынан түркілердің өздерінің әдет заңдары, мұрагерлік
дәстүрі болғанын байқаймыз.
Сонымен қатар, Орхон-Енисей жазуларында құт концептісі жиі кездеседі,
оның анықтамасына мән берер болсақ, байырғы түркі тілі мен қазіргі түркі
диалектісіндегі құт сөзі бірқатар мағыналардан тұрады. Құт – бұл рух,
рухани күш, сәттілік, бақыт, игілік ұғымдарымен қатар, саяси биліктің қуаты
мен мемлекетті басқарудың күші деген мағынаны да білдірді. Байырғы түркілер
құт ұғымын рухани бастау ретінде қабылдады. Біз бұл жерде құт сөзінің
саяси биліктің күш-қуаты болып табылатын мағынасын ашып көрмекпіз. Дәлел
ретінде Ж. Баласағұнның Құтты білік еңбегін алып қарасақ, ондағы құт
концептісінің мағынасы жоғары биліктің ұлылығын білдірді. Онда құт елді
әділетті, біліктілікпен басқару білімімен айшықталды. Түркілердің
дүниетанымы бойынша құт категориясы қандай да бір нақты саяси билік
құқымен ғана емес, сонымен қатар рухани күш-қуатпен, қасиетті мәнмен
байланысты болды. Махмұд Қашқари еңбегінде құт бақыт, байлық, ырыс,
дәулет, жан саулығымен анықталады. Ол құтты адамға Тәңірі сыйлайды дейді
Тәңірім берсе ұлына бақ, құт-дәулет, Ісі оңалып, көтерілер күнде өрлеп.
Ислам діні қабылданғанға дейінгі кезеңде Орталық Азияда түркі
мемлекетінінің көпшілігі құт сөзін ел басқарушының титулы мен атымен
байланыстырды. Түркі жұртында құт сөзін ел басқарушының титулы мен атымен
байланыстырды. Мысалы, шығыс ғұн мемлекетінде жоғары билеушінің мәртебелі
титулы Тәңірқұт деп аталғаны белгілі. Сол сияқты түркі мемлекетіндегі
шад титулы (бақыт, қуаныш), құтлұқ титулдары құт сөзімен астарласып
жатқанын байқауға болады.
Жан Поль Рудың зерттеулері бойынша, рух – көктің сыйы, несібесі
ретінде ұлұғ, құт тарапынан берілген. Құт – рух, өмірлік қуат, азық, бақыт,
несібе және т.б мағыналарды білдіреді. Құт Көктегі сүт көлінен
келгендіктен де, ол сүттей таза. Әлемдегі барлық болмыста құт бар. Құт –
бақыт [139, 92 б.]. 139 Ғабитов Т., Әлімжанова Ә. Исламға дейінгі түрік
халықтарының мифологиясы мен діни сенім-нанымдары Қазақ халқының
философиялық мұрасы. Жиырма томдық. 1-том Астана: Аударма, 2005. – 439-482
бб.
Құт ұғымын түркі дүниетанымындағы тәңіршілдіктің метафизикалық ұғымының
бір концепциясы ретінде қарастырған зерттеуші философ Н. Аюпов құт ұғымы
табиғи және рухани бастамадан тұратын өмірлік күш-қуатты білдіреді, онда
тәңірдің бастама болып табылатын бірлігі көрініс табады. Бірақ құт кез
келгенге берілмейді. Өз халқына қызмет еткен адал адамдар ғана құтқа ие
болады – деп жазады [186, 42 б.]. 186 Аюпов Н.Г. Метафизические основания
тенгрианства Саясат. № 4. –2005.
Оңтүстік Сібір түркілерінің дүниетанымы бойынша құт болмыс аясында
жалпы мағынаға ие болған ұғым. Құт – жалпы түркі сөзі. Ежелгі түркі
тілінде оның мынандай мағыналары болды: 1) жан, өмірлік күш-қуат, рух; 2)
бақыт, игілік, береке, амандық-саулық, сәттілік, табыс; 3) адамгершілік,
ұлылық. Қазақ қарақалпақ тілдерінде құт ұғымы: 1) өмірлік күш-қуат, рух;
2) мал-жанды сақтайтын, тұмар; 3) бақыт. Қырғыз тілінде бұл сөз: 1)
қара- қызыл түсті қоймалжың зат бөлігі, немесе түтін шығатын саңылаудан
түсетін, адал жақсы адамға бақыт әкелетін ұғым (дүниеге келгенде қолына
ұйыған қанмен туылатын кейіпкер туралы сюжет болуы мүмкін); 2) мал мен
жанды қорғаушы; 3) кішкентай идол, пұт; 4) өмірлік күш, рух, жан; 5)
бақыт, сәттілік, береке. Хақас және алтай тілдеріндегі құт – жан, рух,
өмірлік күш-қуат (моңғ. хutag − бақыт, ырыс-береке; тунгус. Gutu −
бақыт, корей. Құт-шамандық әдет-ғұрыпжәне т.б) [187, 72 б.]. 187
Традиционное мировоззрение тюрков Южной Сибири. Человек.Общество Львова
Э.Л.,Октябрьская И.В., Сагалаев А.М., Усманова М.С. − Новосибирск:
Наука. Сиб.отд-ние, 1989. – 243 с.
Сондай-ақ, құт категориясын дәстүрлі қазақ дүниетанымындағы
семантикалық негіздің бірі ретінде қарастырған Н. Шаханова құт ұғымының
дамуын тағдыр, несібе, бақыт секілді абстрактілі мағынамен байланыстырады
[188, 198 б.].
М. Макао құт сөзінің бастапқы мағынасы қаған тағдыры, бақыт,
сәттілік емес, Тәңірі қағанға аса ықылас салатын харизмалық қасиет
дейді. Ғалымның пікірі бойынша харизмаға ие болған адам, Аспан тарту еткен
билікпен, айрықша рухани күшпен ерекшеленіп, білікті, дана, ержүрек
қасиетімен көріну керек. Әйтпесе қаған мен оның кеңесшілерінің басынан құт
кетеді [189, 43 б.]. 189 Масао М. The T’u-chuen Concepte of Sovereign
Acta Altaica. Bulletin of the institute of eastern Culture. – Tokio: Tht
toho Gakkai, 1981. – 382 р.
Сонымен қатар, түркілер хан тағына да ерекше мән берген. Тас мәтінде
el esir ilgeri gondi – ел хан тағы ілгері қонды деп жазып қалдырған.
Көшпелі түрік қоғамы жаз уақытында ең бір шұрайлы нулы сулы жерлерге барып
жайлайтын болған. Сол кезде хан Ордасымен бірге есірді (хан тағын) алып
жүреді. Сонда Орда ілгері көшкенін ел ілгері қонды деген сөйлеммен тас
бетінде жазып қалдырған. Түріктер Хан Ордасы деген атаудың орнына есір
(хан тағы) атауын синоним ретінде қолданған. Ескерткіштердегі мәтіннен
кейін 450 жылдан кейін де көк түркілердің биліктің іс қызметіне байланысты
саяси атауларды Шыңғыс өкіметінің іс қызметіне қолданып қалыптастырған.
Олардың қатарына түріктердің ел (мемлекет), ulus (ұлыс), tör (өкімет,
билік), бөгу (дін), qayan (қаған), gan (хан), qatun (қатын), tamya (таңба),
esir (хан тағы), elči (елші), orun (орын), qoruq (қорғаныс, қоршау), turyaq
(түнгі қарауыл) т.с. саяси атауларды Шыңғыс империясы байырғы түркі тілінен
өзгертпестен алып пайдаланған [13, 74 б.]. 13 Сартқожаұлы Қ. Байырғы түрік
жазуының генезисі. – Астана: Арыс, 2007. – 304 б. Сонымен хан тағы түркілер
дүниетанымында аса бір маңызды астарлы рәміздік ұғымды білдірді. Бұл
жөнінде белгілі ғалым Қаржаубай Сартқожаұлының пікіріне сүйенер болсақ,
есір (хан тағы) биліктің, бірліктің ынтымақтың рәмізі. Көшпелілерде ханның
хан екенін кепілдендіретін тоғыз асыл қазынасы (рәмізі болған). Олар: хан
тағы (есір), хан тәжі (taz), белбеу (kise), қанжар (kesig), ту (tuy), аčа
(asa), мөр (tamya), орда (orda), иелік (oq, oyušy). Цаган түүх (Ақ
тарих) атты тарихи нұсқада Ханның тоғыз асыл қазынасын (рәмізі) тәптіштеп
келіп: сегізіншісі, Ханның қасиетті есірі (тағы) болмақ. Бұл деректер ақ
киізге отырғызып хан көтергеннен кейін ол тұлғаны хан ретінде танитын 9
асыл қазына (тоғыз нышанын) беріп, киіндіріп отырғызып, ресми түрде
жариялаған соң билікті қолға алатынын көрсетіп отыр. Сонда, ханды хан
ретінде танытатын бір және бірегей нысаны есір (хан тағы) болған – деп
жазады [33, 76 б.]. 33 Леви-Стросс К. Структурная антропология. – М.:
Наука, 1983. – 536 с.
Білікті данышпан, парасатты қағанның ел мен жер тағдырындағы орны мен
атқарған қызметі хақындағы мәселелер Орхон-Енисей жазбаларының басты
көріністерінің бірі. Білге қаған Күлтегін мен Тоныкөктің жәрдемімен
түркілерді бірлестіру үшін бар күш қайраттарын жұмсады, көктүрік елінің
жауларымен күрес жүргізді. Бұл жазбалардың рәміздік дүниетанымдық
астарларына мән берсек, ел басқарудағы басшының қандай болу керектігін
айшықтайды. Ұлы дала кеңістігін мекендеген көк түріктер өз тәуелсіздігін
қорғау жолында алуан түрлі саяси шараларды қолдана отырып, елді жаулардан
сақтап, адамзат тарихында мәңгі із қалдырған игіліктер жасады. Байырғы
жазба ескерткіштердегі елдік мәселесіне қатысты әлеуметтік-саяси
пайымдаулар өркениетті мемлекет құру өресімен сәйкес келетінін аңғарамыз.
Қағандардың ел басқарудағы көрегендігі, әділ басшы болуы ел болашағының
кепілі. Ал, ел басшылары жеке басының ғана қамын ойлайтын, өзімшілдікке
берілген, табансыз, екі жүзді жандар болса, елдің қисайған жүгі түзелмей,
құлдырай беретінін, бардың жоқ болып кететінін ата-бабаларымыз мәңгі
өшпестей етіп, тасқа жазып, өмір сабағын бар ақиқатымен айтып кеткен. Бұл
түркілік дүниетанымның этикалық астары болып табылады.
Әйгілі түркітанушы Л.Н. Гумилев бұл мәселе жөнінде өз ойын былай
сараптайды: осы тұсының төтенше маңызды болатын себебі: мұнда тек
мемлекеттердің күресі ғана емес, сонымен бірге мәдениеттердің күресі, екі
дүниетаным мен дүниені тану жөніндегі түсініктердің күресі бар. Ұлы дала өз
манифесімен Қытайдың ықпалында болмау, ал тек өзінше болу құқын мәлімдеді.
Мұндай күрес тіпті хунндық Модэ-шаннью уақытынан бері қарай созылып келеді,
бірақ мұнда ол құжатта қисынды мазмұндалып жазылып қойылған. Қытайдың
ырқына берілмеу үшін орасан зор күш-жігер жұмсау керек болды, соны Құтлық,
Тоныкөк, Күлтегін және Иоллығ-тегін сықылды көк түріктер жүзеге асырды
[136, 339 б.]. 136 Гумилев Л.Н. Көне түріктер. – Алматы: Білім, 1994. – 480
б.
Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінде түркі халқының қасиетті құт мекені
Өтүкен қойнауы туралы айрықша сөз болады. Өтүкеннің негізгі мағынасы
түркілердің берекелі-ырысты жері, байлығы, бақыты, тағдыры дегенді
білдіреді. Түркі қағаны Өтүкен қойнауында отырса, елде мұң жоқ,
қасиетті Өтүкен қойнауының халқы (өзің бардың), біресе ілгері шаптың,
біресе кері шаптың. Барған жерден не жақсылық таптың? Қаның судай ақты,
сүйегің таудай болып жатты, бек ұлдарың құл болды.... Осы жолдардың
астарына мән берсек Өтүкенді байырғы түркілер жерұйық деп санағаны
аңғарылады. Өтүкен-Түркі мемлекетінің бірлігін сақтайтын орталық
территориясы болып табылды. Өтүкен территориясында билік ететін хан ең
жоғарғы қаған болып саналып, басқа хандар оған бағынды [190, 375 б.]. 190
Deguines. Histoire des Huns, des Turcs et des Mongols. – Paris. Edition
Garnier, 1998. – 284 р.
Қытай жылнамалары бойынша Өтүкенде қағандар ордасы болған, оның
қасиеттілігі сонда, сырттан келген әскери күштердің шабуылынан сақтады
[147, 242 б.]. 147 Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в
Средней Азии в древние времена. – М.; Л., 2000. – 381 с.
Аты аңызға айналған осы жер туралы руналық жазба ескерткіштерден басқа,
Махмұд Қашқари мен Рашид ад-Диннің және тағы басқа да түрік
зерттеушілерінің еңбектерінен айтарлықтай мағлұматтарды кездестіруге
болады. Бірі Өтүкенді көктүріктердің орталық шаһары, табиғаты өмір сүруге
жайлы, Орхон және Селенга өзендерінің арасындағы жер деп көрсетсе, ал оғыз
дастандарында Өтүкен Тәңірі таулары мен Орхон аймағындағы киелі өңір деп
баяндалады. Қытай деректерінде Өтүкен түркілердің тағы бір қасиетті орны
T'a-jen (кейбір деректерде T'amin) өзенімен бірге айтылады. П.А. Будбергтің
пікірі бойынша түркілердің Tamin өзені қадір-қасиет тұту деген мағынадан
тұрса, Өтүкен этимологиясының негізі де otu-otun-otuk-тілеу, сұрау, өтіну
түбірінен шығады. П.А. Будберг бұл орындарды сиыну, дұға ету таулары деп
атады [191, 123 б.]. 191 Boodberg P.A. Selekted works. Los-Angelos: –
Berkley, 1979. – 304 р. М. Қашқаридың шығармасында Өтүкен татар шөліндегі
ұйғырларға жақын бір жердің аты делінеді. Тағы бір деректерде Өтүкен жер
тәңірісі деген ұғымды білдіретіні айтылады.
Кез келген халықтың ынтымақты, бейбіт, берекелі ғұмыр кешетін бай да
байтақ өлкені іздейтіні дәстүрге айналған жәйт. Солардың Орхон-Енисей
ескерткіштеріндегі Өтүкен мекенімен үндестігі кездейсоқ деп қарауға
болмайды. Дәстүрлі түркілік дүниетанымда космологияның көшірмесі болып
табылатын адамның жаратылуы да әлемнің орталығында жүзеге асқан. Мысалы
Месопотамия мәдениетінде адам жер жүзі мен көк арасындағы көпірдің
орналасқан жері- жердің кіндігі – Жерұйықта дүниеге келген. Осы символдық
бейнелеулер түркілік космологияның да негізгі ұстындары болып табылады.
Негізінен, ескі түркі космологиясы Жерұйық түсінігі төңірегінде
қалыптасқан. Түркі жұрты, түркі ордасы, яғни билеу, басқару орталығы,
дүниенің төрт бұрышының түйіскен жерінде, яғни дәл ортада, әлемнің
кіндігінде орналасқан [119, 88 б.]. 119 Кенжетай Д. Дәстүрлі түркілік
дүниетаным және оның мәні Қазақ халқының философиялық мұрасы Ежелгі
көшпелілер дүниетанымы. Жиырма томдық. 1-том. – Астана: Аударма, 2005. – 71-
97 бб.
Ойымызды нақтылай түсу үшін данагөй ойшыл Асан Қайғының Жерұйық іліміне
тоқталып өткеніміз орынды болар еді. Осыған байланысты белгілі философ Ғ.
Есім Асан қайғының қазақ этносын әрі мемлекетін қалыптастырып нығайтуда
Жерұйық деген жаңа ілім жасағанын айта отырып, бұл ұлттық мемлекет
құрудың идеясы болғанын, мемлекеттің басты проблемасы – жер, жерұйық туралы
ілім дей келе - жер – ұлттық дүниетанымның басты ұғымы. Жерұйық деген жер
және ұйық деген екі сөзден тұрады. Ұйық, яғни ұю деген – халықтың
қауымдасып ұлт және мемлекет болуын білдіретін түсінік... Асан қайғы ұлттық
идеяның тарихи негізін салған ойшыл, оның тарихи аталуы − Жерұйық. Бүгінгі
географиялық түсініктегі Жерұйық дегеніміз – Қазақстан Республикасы - деп
жазады [192, 10 б.]. 192 Есім Ғ. Қазақ философиясы Қазақ әдебиеті.
2003. 20- маусым Қайғы атанған Асан бабамыз елінің қамы, елдің бірлігі үшін
ең қажетті байтақта, қазыналы жерді іздеп тауып, сол жерге халықтың басын
бақытқа, тыныштыққа біріктіріп, ұйытуды тілек етті. Тәңірдің құтының
шоғырланған жері- Жерұйық. Ежелгі түрік аңыз-әпсаналарында Жерұйық
орталық, кіндік мағынасындағы символдармен берілген. Дәстүрлі қоғам
адамының Тәңірмен байланыс құруы тікелей рухымен емес, Жерұйық арқылы
жүзеге асатын... Қорқыт пен Асан Қайғының елі үшін Жерұйық іздеуі – утопия
емес, дәстүрлі түркілік дүниетанымның ділдік-ойлау әлемінің ақиқаты.
Жерұйық-әлі күнге дейін тарихи функциясын жоғалтпаған дәстүрлі түркілік
дүниетаным космологиясының негізгі ұстыны әрі Тәңірге барар орталық
жолдың рәмізі [119, 75 б.]. 119 Кенжетай Д. Дәстүрлі түркілік дүниетаным
және оның мәні Қазақ халқының философиялық мұрасы Ежелгі көшпелілер
дүниетанымы. Жиырма томдық. 1-том. – Астана: Аударма, 2005. – 71-97 бб.
Асан Қайғының тауып берген Жерұйығы көшпелілер үшін ешқандай жерге тең
келмейтін қасиетті, әрі құтты мекен болды. Енді біз сол Жерұйықта отырып,
бірлікте, бітімде, ынтымақта, ұюда болуымыз шарт. Осындай кең байтақ
байлыққа толы жерді тауып, халықты бірлікпен елдікке шақырған Асан Қайғы
идеясының мәңгілік екеніне көзіміз жетіп отыр. Тек дұрыс идея ғана қаншама
ғасырлар мен жылдар өтсе де өз маңызын жоймай мәңгілікте болады. Жалпы
құтты қоныс, киелі мекен болып ел қиялын тербеген жерұйық сияқты әпсаналар
түрік халқының Өтүкен, Ергене көң жерлерімен үндес, мазмұндас келеді.
Себебі олардың сабақтастығы заман, адам, жер – су, мекен мәселелерін алға
қояды. Олай болса, Асан Қайғының халыққа қолайлы мекен, жайлы қоныс
жерұйықты іздеп, жер дүниені кезуі туралы әпсана мен қазақ халқының Жиделі
байсынды жер жәннаты деп қиялмен асқақтатып, қол жетпес арман өлкеге
айналдыруында Өтүкеннің рухы жатыр десек қателеспейміз. Жазба ескерткіштер
мәтіндерінің астарына мән берсек Өтүкенді байырғы түркілер Жерұйық деп
санағаны аңғарылады. Бұл қасиет тұтқан жер сан ұрпақтың дүниетанымында
қасиетті ұғым болып қалыптасып, халық санасында мейлінше кеңейтіліп, бейбіт
өмір мен молшылық, ырыс берекенің, бақыт пен барша жақсылықтың рәмізі болып
қала бермек.
Жазба ескерткіштерде соғыс тақырыбының жиі қозғалуы, түркілердің
қасиетті атамекенінін қорғау, көздің қарашығындай сақтау мәселесіне келіп
тіреледі. Олай болса, Орхон жазбаларының түкпі мақсаты жаугершілікті
немесе соғыскерлікті культ жасау емес, керісінше халықтар арасындағы
сұхбатты, адамдар арасындағы өзара түсінікті орнатуға ұмтылыс болып
табылады. Яғни өзара түсінісу философиясының негізі сонау түркілер
заманында қаланғанын айтуға болады [132, 33 б.]. 132 Нұрмұратов С. Орхон
мәтіндеріндегі дүниетанымдық бағдарлар Қазақ халқының философиялық
мұрасы Ежелгі көшпелілер дүниетанымы. Жиырма томдық. 1-том. – Астана:
Аударма, 2005. – 71-97 бб.
Байырғы түркі халқы үшін елі мен жерін қорғап тәуелсіз бақытты, құтты
мемлекет құру басты мұрат болса, ұлы ойшыл, кемеңгер Әл-Фараби ілімінде
бұл мұрат кемел қоғам құру идеясымен сәйкес келеді.
Әлемнің екінші ұстазы атанған данышпан әл-Фарабиді комментаторлықтан
асырмай, саяси-әлеуметтік ілімін гректің саяси ойын қайталағандығы,
осылайша исламдық негіздерге қарсы тұрғандығы үшін ғана құнды деп
жариялап, мұсылманшылықтың өзінен бөліп алып қарастыру пиғылын көздеген
кеңестік идеология келмеске кеткенін көз көрді. Әл-Фараби философиясының,
оның ішінде әсіресе әлеуметтік ілімінің ислам дінінің негіздері мен
құндылықтық әлемімен тығыз байланыстылығы қазіргі кезде жан-жақты
саралануда. Араб философтарының ежелгі гректік философиялық дәстүрді,
ойлаудың антикалық үлгісін дамытуы шығыстық перипатетизмнің негізіне
алынды. Әл-Фараби оның көрнекті өкілі болды. Алайда Әл-Фараби
философиясында қойылып, шешімін тапқан мәселелердің саналуандығына
қарамастан, оның философиялық ізденісінің бағыты мен мазмұндық тереңдігін
ислам айқындады. Ислам дүниедегі адам өмірінің мәні мен мақсатын, оның
рухани саулығы мен бақытқа жету жолдарын көрсетіп берді [193, 31 б.]. 193
Нысанбаев Ә., Құрманғалиева Ғ. Әл-Фараби философиясы туралы. Қазақ
халқының философиялық мұрасы. Жиырма томдық. – Астана: Аударма, 2005. – Т.
2. – 496 б. Осы тұста әл-Фараби философиясының рационалдық негізі оның грек
мұрасын игеруімен қатар, исламдық рухтың өзінде және түркілік танымдағы
еркін ойшылдық өзегінде жатқандығын ерекше атап өткен лазым. Әл-Фараби
философиясындағы түркілік рухани болмыс көрінісі мен ықпалын зерттеу
фарабитанудың қазіргі таңдағы алдында тұрған аса өзекті бағыты болып отыр.
Көптеген фарабитанушылар әл-Фарабидің көзқарасына түркі мәдени дәстүрінің
әсер еткенін мойындайды. Бірақ, өкінішке орай, ойшылдың шығармашылығына
ықпал еткен бұл факторды жан-жақты зерттеуге бағытталған ірі ғылыми еңбек
осы уақытқа дейін жоқ. Әл-Фараби тумасынан өкілі болып табылатын түркі
мәдениеті өзіне тән дүниетанымдық бағдарлар мен категорияларды, болмыс
принциптері мен дүниені ұғыну құндылықтарын қалыптастырды. Осы құндылықтар
жастық шағында әл-Фарабидің тұлғалық қалыптасуын анықтады [194, 20 б.].
194 Нысанбаев Ә. Әл-Фараби түркі, қазақ және иран мәдениеттерін
байланыстырушы. Қазақ халқының философиялық мұрасы. Фарабитану. Жиырма
томдық. – Астана: Аударма, 2006. – Т. 16. – 440 б.
Сондай-ақ, Әл-Фараби мирасын грек мұрасы мен араб- мұсылман, түркі
мәдениеті аясында ғана емес, гректер мен сақтар арақатынасы, ежелгі
гректер даналығында лайықты орын алған Анахарсис дүниетанымымен бірлікте
зерттеу бұл мәселенің жаңа қырын ашуға сеп болады.
Енді, дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы Мәңгілік ел нысанасының Әл-
Фарабидың кемел қоғам ілімімен байланысы мәселесіне көшейік. Әл-Фарабидің
кемелдікке жету жолында тұрғындары бір-біріне жәрдемдесетін, адамның
адамшылық идеалдарын, екі дүниедегі де бақытын іске асыруға мүмкіндік
беретін тәртіп пен үйлесімділіктің бейнесі Қайырымды қала ілімінің түпкі
бастауларының бірі дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы елдік пен бірлікті,
бауырластықты ту еткен Мәңгілік ел аңсарында жатқанын байқамау мүмкін
емес.
Байырғы түркілер түсінігіндегі қаған ұғымымен, әл-Фарабидің Елбасы
туралы іліміндегі ойлар бірі-бірімен үндесіп жатыр. Қағанның көреген, дана
болуы, күні-түні ел қамын, ел бірлігінің тыныштығы үшін аянбай еңбек етуі,
оның әділ қағандығының басты қасиеті. Тәңірі мен Жер-Судан қолдау сұраған
түркі халқының арман-мұраты мен тілегі үнемі осындай ел ұғымымен
ұштастырылды. Мәселен, Күлтегін жырында осыған қатысты мынадай сөз жолдарын
келтіруімізге болады:
Түркі халқы үшін
Түн ұйықтамадым,
Күндіз отырмадым.
Інім Күлтегінмен бірге,
Екі шадпен бірге
Өліп-тіріліп ұлғайттым
Біраз ұлғайтып,
Біріккен халықты от-су қылмадым [150, 119 б.]. 150 Күлтегін Тоныкөк:
Ежелгі түркі рун жазбалары. – Алматы, Өлке, 2001.- 144 б.
Ал, әл- Фарабидің көзқарасы бойынша кемел қоғам құру үшін ғарыш пен
қоғамдық қарым-қатынастар өзара үйлесімділікте болуы шарт. Ол
үйлесімділікке жетудің өзекті алғышарты ретінде көрегенді көсем ойшыл
адамды айтады. Демек оның субъектісі де, объектісі де адам болып табылады.
Сонда кемел қоғам құруға ат салысатын адам қандай қасиеттермен ерекшелену
қажет? Әл-Фараби өз шығармасында мұндай адамның қасиеттерін былай
көрсетеді.
Мұндай адам өзіне ешкім билік жүргізбейтін билік иесі. Міне бұл адам
имам, ізгі елдің бірінші басшысы, ізгі ұлттың билеушісі, әлемнің билеушісі
болады.
Мұндай жағдайға тек бойында жаратылысынан 12 табиғи қасиеті бар адам
ғана жете алады: а) осы қасиеттердің бірі, оның мүшелері кемшіліксіз және
сау болуы, бұл мүшелердің оны және өздеріне қатысты әрекеттерді жасауға
қаблетті болуы. Ол осы мүшелердің кез келген біріне қатысты әрекет жасағысы
келген кезде, оны өте оңай жасауы тиіс. ә) Ол өзіне айтылған бар нәрсені
жақсы түсініп, қабылдау қаблетіне жаратылысынан ие болуы керек. Айтып
жатқан кісінің мақсатына немесе айтылып жатқан нәрсенің логикасына сай оны
түсінуі керек. Б) Түсінген, көрген, естіген, қабылдаған нәрсесін есінде
сақтау қабілеті болуы керек. Ешбір нәрсені ұмытпауы керек. В) Көкірек
көзі ояу, өте ақылды болуы керек. Бір нәрсеге байланысты ең кішкентай бір
дәлел көрген кезде, осы дәлел меңзейтін бағытта сол нәрсені жетік меңгеруі
керек. Г) Осындағы нәрсені толық жеткізе алатын көркем сөйлеу қабылеті
болуы керек. Д) Үйренуді, ізденуді сүюі керек, оған өзін арнауыкерек,
үйренудің қиыншылықтарын жеңіп, қиындықтарға сабыр етуі керек. Бұларды
шаршататын, қиыншылық туғызатын нәрсе деп қабылдамауы керек е)
Дұрыстықты, дұрыс адамдарды сүюі керек, жалғанды және өтірікшілерді жек
көруі керек. Ж) жеу, ішу мен жыныстық ләззатқа ұмтылмайтын, оларды
қаламайтын адам болуы керек. Құмардан бойын аулақ салып, ондай нәрселерден
туындайтын ләззатты жек көруі керек. З) рухы биік болуы керек, намысты,
жомарттықты сүюі керек, рухы жаман және төмен нәрселерден жоғары болуы
керек, ең жоғары нәрселерге қарай ұмтылуы керек. И) Күміс, алтын және сол
секілді дүниелік мұраттар, нәрселер оның назарында маңызы жоқ нәрселер
болуы керек. К) Әділетті және әділ адамдарды сүюі керек, қысым мен
зұлымдықты және осыларды істейтіндерді жек көруі керек, өзі мен басқаларына
байланысты ынсап иесі болуы керек, адамдарды ынсапты болуға шақыруы керек,
қысым көрген жандарға жаны ашуы керек, жақсы, дұрыс деп тапқан барлық
нәрселерге қолдау көрсетуі керек, әділ болуға, әділетті жүзеге асыруға
шақырылған кезде, оны істеуде жүзеге асыруда құлықсыз болып, қыңырлық
көрсетпеуі керек, керісінше әділетсіздік пен жамандықты істеуін талап
еткенде оғанқарсы табанды, ұстамды және жігерлі болуы керек. Л) істелуі
міндетті деп тапқан нәрсеге байланысты жігерлі, шешімге берік болып, қорқу
мен әлсіздік танытпай, батылдықпен оны жүзеге асыруы керек [195, 122-123
бб.]. 195 Әл-Фараби. Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары. Қазақ
халқының философиялық мұрасы. Жиырма томдық. – Астана: Аударма, 2005. – Т.
2. – 496 б.
Білімді, біліктілікті құрметтеу – шығыс халықтарының атазаманнан келе
жатқан құнды дәстүрі. Мысалы, Ұлы ойшыл әл-Фарабиді алсақ, бақытқа тек қана
білім, таным арқылы жетуге болады. Осы ой желісінен байырғы түркілердегі де
білімді, білікті құтқа жетудің жолы деп санаған дәстүрдің арнасын көреміз.
Жалпы Елбасы туралы ілімінің талдауына мынадай тұжырымдар жасауымызға
болады: ескеркіштегі Елбасы туралы ілімнің антропоцентристік мәні бар.
Ақылды, парасатты, білімді, біліктікті пір тұту рационалды тұрғысының басым
болуын анықтайды. Түркі елі көшбасыларының халық пен атажұртқа деген терең
сүйіспеншілігі өзек болатын темірдей ерік-жігері. Яғни, бұл жазулардың
пафосы – жеке тұлғаның да, сондай-ақ, тұтастай алғанда, халықтың да
мемлекет құруға деген ұмтылысында. Өйткені белгілі бір жағдайларда жеке
тұлғаның рөлі құдай ретінде табынушылық деңгейіне дейін жетіп, айтарлықтай
әсіреленеді, ал кейде бүкіл мемлекеттің – түркі елінің мүддесі тұрғысынан
қандай да бір жекелік-тайпалық ішкі сана-сезімінен бастау алатын жекешілдік
пен бірлесушілік керемет астасатын бейнеге айналады. Көшпелілердің, күрделі
жағдайларда оңай қозғалатын мемлекеттік организмінің құпиясы осында жатыр.
Осының барлығы байырғы түркі жазуларында саяси, мемлекет құрушылық белгілер
бар екенін көрсетеді, оның дәстүрлері келесі ғасырларда жетіле түсті.
Түркілердің мемлекет құру дәстүрлерімен ел басқару үрдістері сол
заманның өзінде-ақ озық жоғары деңгейде болғандығын уақыттың өзі көрсетіп
отыр. Мұны белгілі түркітанушы Садри Максуди Арсал өзінің 1947 жарық көрген
Түркі тарихы мен құқығы атты іргелі зерттеу еңбегінде жан-жақты талдап,
көрсетіп берген. Осы орайда, ғалымның түркі тарихы мен мәдениетін зерттеуде
этнографиялық археологиялық, рухани жәдігерлерге сүйенумен қатар және ең
бастысы түркілердің ана тілінен түрік мәдениетінің негіздерін іздеу
керектігі жөніндегі тұжырымдамасы өз жемісін беретіндігі оның еңбегінде
айқын көрініс тапқан. Өйткені белгілі бір халықтың өзіндік болмысын
айшықтап тұратын нәрсе, ең алдымен сол халықтың тілі екендігі еш күмән
туғызбаса керек. Түркілік этнос әлемінің тілдік суреттемесін арнайы зерттеу
нысанасына айналдыру түркі ой-санасы мен мәдениетін, сенімдік, саяси
құқықтық дәстүрлерін айқындауға өз сәулесін түсіретіндігі анық. Түркілердің
сөздік қорындағы отырықшылық мәдениетке, мемлекетке, әскери іске, билікке,
заңға қатысты төл ұғым түсініктердің болуы, оларды тайпалық құрылымнан аса
алмаған мемлекет құруға өрелері жетпеген, көшіп-қонып қана өмір сүрген
деген еуропацентристік сыңаржақ ұстанымдарды жоққа шығарады.
Осы ретте Садри Максуди Арсал Әл-Фарабидің кемел қоғам ілімін
жалғастырған Жүсіп Баласағұнның Құтты білік шығармасына қатысты мынандай
дәлелді уәж келтіреді. Кутадгу билиг − почти ровесник иранскому Шах-
наме. Заслуживает внимания то, что если иранский поэт изображает
легендарную историю Ирана, то тюркский мыслитель повествует стихами об
управлении государством, праве, общественной морали. Это очень
знаменательно. Чтобы вернуть себе уничтоженную когда-то политическую
независимость, иранцы ожидали помощи у истории и прошлого, а тюрки же
определяли основы, при помощи которых они могли бы управлять многими
государствами, которые еще только будут созданы в будущем. После Шах-наме
иранцы преуспели в поэзии, мы же, тюрки, стали известны миру своей силой и
способностями в области создания государств и управления ими [127, 96 б.].
127 Садри Максуди Арсал. Тюркская история и право. Перевод с турецкого
языка Рафаэля Мухамметдинова. – Казань: Из-во Фэн, 2002. – 985 с.
128 Досанов Т. Төрүк-қазақ рунасының графикалық философиясы Тіл және
қоғам: альманах. – 2004, №2, 76-94 бб.
Жүсіп Баласағұнның Құтты білік шығармасы Орхон мұраларынан басталып,
әл-Фараби еңбектерінде айшықталған елдік мәселелерін одан әрі айқындай
түскен. Құтты біліктегі берілетін төрт рәміздің мазмұны Ел, жер, қауым,
мемлекет, адам мен адам қатынастарын тұтастандыра отырып талдайды. Жүсіп
Баласағұн ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
және оның Қазақстанның өркениеттік дамуымен сабақтастығы
Дүниетанымның алғашқы бастамасы біз кімбіз, тегіміз кім, қайдан пайда
болдық, қай жолмен жүреміз, қайда барамыз деген сауалдардан бастау алады.
Байырғы түркілердің дүниетанымы бойынша Тәңірі мен қара жерден кейін адам
баласы жаратылған. Адам баласы жаратылған соң, көп ұзамай мемлекеттік билік
орныққан. Мемлекеттік биліктің басында отыру, елді ұстап тұру көк
Тәңірісінің бұйрығымен қағандардың, бектердің, елтеберлердің еншісіне
жазылған. Елді басқаруда түркілер Тәңірмен, қасиетті Жермен және билеуші
қағанмен тығыз байланыстырады. Мұндағы ел, ел басқару мәселелерін біз Орхон-
Енисей жазба ескерткіштерінің негізінде қарастырамыз.
Байырғы түркілер өздерінің мемлекетінің құрылуы мен пайда болуына
келгенде нақты және әпсаналық көзқарастарда болды. Олардың түсініктері
бойынша түркі елі әлемнен кейін жаралған ең ежелгі, көне мемлекет. Бұл елді
түркілердің ұлы құдайы Көк Тәңірі жаратқан деп сенді. Сондықтан, оны Тәңір
елі, мәңгі ел деп атады. Түркі дінінің өзегі болып табылатын Ил (ел) сөз
бейбітшілік, илхан (елхан) Бейбітшілік қағаны деген болатын. Байырғы
түркілер өздерінің қайталанбас ерекше саясатын осындай жолмен жүргізді.
Көне түркі мемлекеті қасиетті культтің біріне айналды. Оған қарсы шығу ауыр
күнә болып саналды. Әрине, олардың көзқарастары бойынша мемлекет халықтан
(түрк будуннан) бірінші емес. Мемлекет этностың өмір сүріп тіршілік етуі
үшін қажетті құралы болып табылады. Оны болашақ ұрпақ үшін мәңгілік сақтау
керек болды. Оның жойылуы жалпы түркі этносының жойылу қасыретімен тең
болды.
Түркі халқының түсінігі бойынша байырғы түркі елі, әлемнен кейінгі Көк
Тәңірі жаратқан ең ежелгі, көне мемлекет. Сол себептен оны Тәңір елі,
Мәңгілік ел деп атады. Түрік дүниетанымының өзегі болып табылатын Ил
(ел) сөзі бейбітшілік деген мағынаны білдірсе, илхан (елхан)
Бейбітшілік қағаны деп аталатын. Түркілердің бас бостандығы мен
еркіндігі, өмір сүру қағидалары, жалпы ел, жер, елдік, бірлік мәселелері
Мәңгілік ел нысанасымен байланыстырылады. Осы Тәңірі жаратқан Мәңгілік
елдің біртұтастығын сақтау жолында білікті данышпан қағандардың ұлағатты
қасиеттерді бойына сіңіру қажеттігін айта отырып, тасқа қашап, оны келешек
ұрпаққа мирас етіп қалдырды. Байырғы түркілер барлық ішкі-сыртқы саясаты
мен арнайы идеологиясын осындай жолмен, яғни, Мәңгілік ел саясатымен
жүргізді.
Түркілер халықты билеудің әлемдік үлгісін жасаған. Ол - Мәңгілік ел
үлгісі. Мәңгілік ел нысанасы - Тәңір тауының сағасын мекендеп келе
жатқан, көшпелі түркі жұртының ұлы арманы, түркі әлемі мен руханиятының
ұйытқысы. Өйткені ел мен елдік ұғымын ұйытқан мәйектің ата тегі-Тәңір,
ана тегі – Ұмай ана, заттық негізі – жер мен су. Мәңгілік ел нысанасы-
мәңгілік рухани аңсар, ол түркі тегінің тұтастығы мен тәуелсіздігінің
кепілдігін қамтамасыз етуге арналған – тектік, тазалық пен еркіндік
идеологиясы. Ал ұлттық тәуелсіздік исі түркі әлемінің рухани еркіндік
нысанасы [183, 381 б.]. 183Жұртбай Т. Өлімші халықты тірілткен. Мәңгілік
ел нысанасы Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер.- Алматы: Ғылым,
2001. – 584 б.
М. Қашқари мен Тәңірінің дәулет ұясын түріктер бұржысында
жаратқандығын және ғарышты солардың заманы үстінде айналдырғанын көрдім.
Тәңірі оларды Түрік деп атады және оларды мемлекетке еге қылды;
Заманымыздың хаһандарын түріктерден шығарып, дәуір, халықтың ақыл-ерік
тізгінін солардың қолына ұстатты; оларды адамдарға бас қылды; хақ істерде
соларды қолдады; олармен бірге күрескендерді әзіз қылды, әрі түріктер
ішінен оларды барша тілектеріне жеткізіп, жамандардан, зұлымдардан қорғады.
Түріктердің оқтарынан сақтану үшін, олардың жолын берік тұту әрбір ақыл
иесіне лайықты уа парыз іске айналды. Өз дертін айту уа түріктерге жақын
болу, жағу үшін, оларға түрік тілінде сөйлесуден пайдалы жол қалмады. Кім
өз дұшпандарынан ажырап, түріктерге сағынып, мұңайып келсе, түріктер
қанатының астына алып, қауіптен құтқарады, олармен бірге басқалар да
қамқорлық, пана табады – деп жазады [184, 90 б.].
184 Қашқари М. Түрік тілінің сөздігі: 3 томдық. – Алматы: Хант, 1997. –
Т. 1. – 592 б.
Тіпті, түрік атауының өзі мемлекет, билік ұғымдарымен байланыстырылған.
Бұл туралы белгілі зерттеуші, ғалым Қаржаубай Сартқожаұлы былай деп
жазады. ...Тürüк атауы tör-билік, өкімет, öк-өктем, күшті, қайратты,
жүректі деген мағына беретін екі түбір сөзден құралғанын дәлелдейді. Тürüк
− өктем билік, өктем үкімет, өктем төр деген мағына береді [13, 59 б.]. 13
Сартқожаұлы Қ. Байырғы түрік жазуының генезисі. – Астана: Арыс, 2007. – 304
б.
Бұл бір билікке бағынып, тілі, ділі, діні, әдет-ғұрпы бірдей тайпалар
орнатқан қағанатын түрүк деп атаған түркі қағанаты болды.
Түрүк елі [Тürük Eli] – V-ХІІ ғасырлардағы Еуразиядағы ең құдыретті
империяның (этносаяси іргелі бірлестіктің) ресми атауы. Түрік қағандығы
дегеніміз – шартты ғылыми атау. Түрік бітік тілінде Түрүк Елі делінген.
Түрік сөзі көне түрік бітіктастары мен ескерткіштерінде түрік,
төрүк деп жазылған. Бұл сөздің мағынасы сол дәуірлердегі қолданыстық мәні
төре заңы бар ел, төрелік, билікті ел деген рәміздік-нышандық негізде
қалыптасқан атау болса керек. Бір сөзбен айтқанда, аталмыш түрік атауы –
этнополитоним, яғни этносаяси атау. Зерттеушілер түрік сөінің шығу тегін
берік, мықты, күшті, семіз, туу, төркін, дулыға, төр, төр жақ,
бастапқы және т.б. мағыналы сөздерден туындаған деп жорамалдайды [14, 11
б.]. 14 Базылхан Н. Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері. ІІ-том.
Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Енисей, Талас). Алматы:
Дайк-Пресс, 2005. – 252 б.
Байырғы түркі жазбаларындағы дүниетанымдық ұстанымдар, атап айтқанда,
бытыраған елді саяси бірлікке шақыру, бір орталыққа бағындыру идеясы
диалектикалық сипатта болғандығы ақиқат. Түркі халқы алқымды, оның жерінде
тұтқа қалмайды дейді Тоныкөк. Жұқаны жуандату, үзілгенді жалғау, кедейді
бай қылу, ашты тоқ қылу, міне көне түркі данасының сезімталдықпен
пайымдаған қарапайым диалектикалық қарама-қарсылықтардың бір-біріне айналу
нәтижелері. Жауымыз, − дейді Тоныкөк, төңірегімізде айналып ұшқан жыртқыш
құс сияқты, біз жемтік сияқты едік. Бұл мәселелерді өзгерту үшін не істеу
қажет? Әрине жемтіктен жыртқышқа, яғни әлсізден әлдіге, қорқақтан батырға,
әлжуаздан алыпқа айналу керек. Олай болмаған күнде түркі халқы тістегеннің
аузында, ұстағанның қолында кетеді. Тоныкөк ойшыл осыны мәңгі есте ұстауды
ескертеді. Табғаш, оғыз, қытан – бұл үшеуі қабысар (қосылар). Сонда екі
ортада қалатын біз, өз іші-сыртын қорғалағандай болатын біз. Тозған жұқа
таптауға оңай, тозған жіңішке үзуге оңай. Бірақ жұқа қалың болса
бүктейтұғын алыпты, жіңішке жуан болса үзетұғын алыпты – дейді Тоныкөк
[176, 74 б.]. 176 Өмірәлиев К. ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы көне түркі әдеби
ескерткіштері. – Алматы: Ғылым, 1985. – 325 б. Біз бұл үзіндіден сандық
және сапалық өзгерістердің өзара байланысын сол кездегі жаугершілік
замандағы тіршілік үшін жанталастың бай тәжірибесінен жіті танып білген
дананың пікірлерінен ой түйеміз. Жеңілген жақтың бектері құл, ханшасы күңге
айналады. Ұланғайыр кеңістікті игеріп, өз дербестіктері үшін сан алуан
жауларымен соғыса, тайталаса жүріп, адамзат тарихынан өшпейтін мәдени
игіліктер жасаған, уақытында дүниенің төрт бұрышындағы халықтарды жаулап,
өздеріне тәуелді етіп, басы барды игізіп, тізесі барды бүктірген көрегенді
қағандар мен парасатты көсемдер Бумын қаған мен Естемидің жолын ұрпақтары
біліксіздікпен басқарғандығы үшін табғаштарға тәуелді болғаны бізге мәлім.
Бұл туралы Күлтегін жазба ескерткішінде былай деп беріледі: ...Қағандық
қағанынан айрылды, табғаш халқына бек ұлдары құл болды, сұлу қыздары күң
болды. Түркі бектері түркі атын тастап, табғаш бектердің табғаш атын ұстап,
табғаш қағанға бағынды [176, 61 б.].
Күлтегін ескерткішінде тасқа басылған VІ-VІІІ ғасырлардағы Түркі
қағанатының жүріп өткен белестерін белгілі ғалым Х.М.Әбжанов үш кезеңге
бөліп көрсетеді:
Бірінші дәуір түркі қағанатының пайда болғанын табғаштарға тәуелдікке
түскенге дейінгі кезеңді қамтып жатыр.
Екінші дәуір-түркілердің табғаш билігінде жүрген жылдар.
Үшінші дәуір – табғаш бұғауынан шығып, түркі мемлекеттігін қайта
қалпына келтірген және этникалық территориясын ұлғайтқан заман.
Үш дәуірдің де басты өлшемі ретінде азаттық идеясы алынған. Азаттықтан
айрылған мемлекетке келетін болсақ, ең басты апат – халқының қырылуы мен
ар-намысының тапталуы, әдет-ғұрпының бұзылуы екені айдай анық айтылады.
Азаттықты ұстап тұрудың кепілі ретінде үш күштің бірлігі алға тартылған.
Бірі – ел басқарған қағанның білімді де білікті болуы, оның бұйрығы мен
заңдарының түзулігі: екіншісі – халықтың ауыз бірлігі, таққұмарлық, аштықта
тоқтықты түсінбейтін, тоқтықта аштықты ойламайтын жаман пиғыл-қылықтардан
ада жүру; үшіншісі – елін, жерін қорғай алатын батырларға сүйену. Мұның
сыртында халықаралық ахуалды жіті қадағалап отырудың, көрші елдердің пиғыл,
ой-жоспарын қапысыз танып-білудің мемлекет қауіпсіздігіне тікелей қатысты
екендігі де назардан тыс қалмаған [185, 140 б.] 185 Әбжанов Х.М.
Күлтегін жазуы: тарихи сана мен таным Байырғы түркі өркениеті: жазба
ескерткіштер. − Алматы: Ғылым, 2001. − 584 б.
Мәселен, немістің белгілі философы Альфред Вебер орталық Азиядан
шыққан көшпелі халықтардың Қытай, Үндістан және батыс елдеріне баса көктеп
жетуі (ежелгі дүниенің осынау ұлы мәдениеттері көшпелілерден жылқыны
пайдалануды үйренді) дүниенің үш атырабына да бірдей ықпал етті, ат
үстіндегі көшпелі халықтар дүниенің кеңдігін таныды. Олар ежелгі дүниенің
ұлы мәдениеті бар мемлекеттерін жаулап алды. Қиын-қыстау тіршілік пен қауіп-
қатері мол жорықтар арқылы дүниенің жалғандығын түсінді, үстем нәсіл
ретінде олар дүниеге ерлік пен трагедиялық сананы орнықтырып, оны эпос
ретінде жария етті – деп тұжырымдайды [165, 46 б.] 165 Карл Ясперс. Смысл
и назначение истории.-Москва, 1991. 658с.
Олар елі мен жері үшін жасаған шабуылдарын мақтанышпен жеткізеді.
Отанының сүйіспеншілігі мен қолдауына ие болған дана қаған ішкі жағдайды
ретке келтірумен қатар, көрші елдермен де қарым-қатынас жасап, сол дәуір
кезеңіндегі келісім шарт үшін қажетті біліктілік пен сауаттылықты қапысыз
таныған. Көршілес елдермен мәмілегерлік қарым-қатынас талаптары мен
принциптік шарттарын ұстанған. Тарихи мағлұматтарға көңіл бөлсек,
түркілердің сол замандағы қуатты елдердің экономикалық-мәдени дамуына өз
үлесін қосқанын байқаймыз. Мәселен, көрші табғаш елімен қарым-қатынасы
туралы табғаш халқының сөзі майда, бұйымы асыл, алтын, жібек сияқты қымбат
дүниелерді шексіз бергендігі туралы айтылады. Дегенмен түркілердің дана
көсемдері мен батыл қаған, будундарын табғаштар қозғай алмаған. ...Білгіш
қаған еді, алып қаған еді. Бұйрықтары да білгір еді, өздері ер болған екен.
Бектері және халқы түзу еді. Сол үшін елін сонша билеген екен. Елді ұстап,
заңды жасаған. Өздері ажалдарынан қайтыс болған [150, 60 б.]. 150 Күлтегін
Тоныкөк: Ежелгі түркі рун жазбалары. – Алматы, Өлке, 2001.- 144 б.
Осы мәтін жолдарынан түркілердің өздерінің әдет заңдары, мұрагерлік
дәстүрі болғанын байқаймыз.
Сонымен қатар, Орхон-Енисей жазуларында құт концептісі жиі кездеседі,
оның анықтамасына мән берер болсақ, байырғы түркі тілі мен қазіргі түркі
диалектісіндегі құт сөзі бірқатар мағыналардан тұрады. Құт – бұл рух,
рухани күш, сәттілік, бақыт, игілік ұғымдарымен қатар, саяси биліктің қуаты
мен мемлекетті басқарудың күші деген мағынаны да білдірді. Байырғы түркілер
құт ұғымын рухани бастау ретінде қабылдады. Біз бұл жерде құт сөзінің
саяси биліктің күш-қуаты болып табылатын мағынасын ашып көрмекпіз. Дәлел
ретінде Ж. Баласағұнның Құтты білік еңбегін алып қарасақ, ондағы құт
концептісінің мағынасы жоғары биліктің ұлылығын білдірді. Онда құт елді
әділетті, біліктілікпен басқару білімімен айшықталды. Түркілердің
дүниетанымы бойынша құт категориясы қандай да бір нақты саяси билік
құқымен ғана емес, сонымен қатар рухани күш-қуатпен, қасиетті мәнмен
байланысты болды. Махмұд Қашқари еңбегінде құт бақыт, байлық, ырыс,
дәулет, жан саулығымен анықталады. Ол құтты адамға Тәңірі сыйлайды дейді
Тәңірім берсе ұлына бақ, құт-дәулет, Ісі оңалып, көтерілер күнде өрлеп.
Ислам діні қабылданғанға дейінгі кезеңде Орталық Азияда түркі
мемлекетінінің көпшілігі құт сөзін ел басқарушының титулы мен атымен
байланыстырды. Түркі жұртында құт сөзін ел басқарушының титулы мен атымен
байланыстырды. Мысалы, шығыс ғұн мемлекетінде жоғары билеушінің мәртебелі
титулы Тәңірқұт деп аталғаны белгілі. Сол сияқты түркі мемлекетіндегі
шад титулы (бақыт, қуаныш), құтлұқ титулдары құт сөзімен астарласып
жатқанын байқауға болады.
Жан Поль Рудың зерттеулері бойынша, рух – көктің сыйы, несібесі
ретінде ұлұғ, құт тарапынан берілген. Құт – рух, өмірлік қуат, азық, бақыт,
несібе және т.б мағыналарды білдіреді. Құт Көктегі сүт көлінен
келгендіктен де, ол сүттей таза. Әлемдегі барлық болмыста құт бар. Құт –
бақыт [139, 92 б.]. 139 Ғабитов Т., Әлімжанова Ә. Исламға дейінгі түрік
халықтарының мифологиясы мен діни сенім-нанымдары Қазақ халқының
философиялық мұрасы. Жиырма томдық. 1-том Астана: Аударма, 2005. – 439-482
бб.
Құт ұғымын түркі дүниетанымындағы тәңіршілдіктің метафизикалық ұғымының
бір концепциясы ретінде қарастырған зерттеуші философ Н. Аюпов құт ұғымы
табиғи және рухани бастамадан тұратын өмірлік күш-қуатты білдіреді, онда
тәңірдің бастама болып табылатын бірлігі көрініс табады. Бірақ құт кез
келгенге берілмейді. Өз халқына қызмет еткен адал адамдар ғана құтқа ие
болады – деп жазады [186, 42 б.]. 186 Аюпов Н.Г. Метафизические основания
тенгрианства Саясат. № 4. –2005.
Оңтүстік Сібір түркілерінің дүниетанымы бойынша құт болмыс аясында
жалпы мағынаға ие болған ұғым. Құт – жалпы түркі сөзі. Ежелгі түркі
тілінде оның мынандай мағыналары болды: 1) жан, өмірлік күш-қуат, рух; 2)
бақыт, игілік, береке, амандық-саулық, сәттілік, табыс; 3) адамгершілік,
ұлылық. Қазақ қарақалпақ тілдерінде құт ұғымы: 1) өмірлік күш-қуат, рух;
2) мал-жанды сақтайтын, тұмар; 3) бақыт. Қырғыз тілінде бұл сөз: 1)
қара- қызыл түсті қоймалжың зат бөлігі, немесе түтін шығатын саңылаудан
түсетін, адал жақсы адамға бақыт әкелетін ұғым (дүниеге келгенде қолына
ұйыған қанмен туылатын кейіпкер туралы сюжет болуы мүмкін); 2) мал мен
жанды қорғаушы; 3) кішкентай идол, пұт; 4) өмірлік күш, рух, жан; 5)
бақыт, сәттілік, береке. Хақас және алтай тілдеріндегі құт – жан, рух,
өмірлік күш-қуат (моңғ. хutag − бақыт, ырыс-береке; тунгус. Gutu −
бақыт, корей. Құт-шамандық әдет-ғұрыпжәне т.б) [187, 72 б.]. 187
Традиционное мировоззрение тюрков Южной Сибири. Человек.Общество Львова
Э.Л.,Октябрьская И.В., Сагалаев А.М., Усманова М.С. − Новосибирск:
Наука. Сиб.отд-ние, 1989. – 243 с.
Сондай-ақ, құт категориясын дәстүрлі қазақ дүниетанымындағы
семантикалық негіздің бірі ретінде қарастырған Н. Шаханова құт ұғымының
дамуын тағдыр, несібе, бақыт секілді абстрактілі мағынамен байланыстырады
[188, 198 б.].
М. Макао құт сөзінің бастапқы мағынасы қаған тағдыры, бақыт,
сәттілік емес, Тәңірі қағанға аса ықылас салатын харизмалық қасиет
дейді. Ғалымның пікірі бойынша харизмаға ие болған адам, Аспан тарту еткен
билікпен, айрықша рухани күшпен ерекшеленіп, білікті, дана, ержүрек
қасиетімен көріну керек. Әйтпесе қаған мен оның кеңесшілерінің басынан құт
кетеді [189, 43 б.]. 189 Масао М. The T’u-chuen Concepte of Sovereign
Acta Altaica. Bulletin of the institute of eastern Culture. – Tokio: Tht
toho Gakkai, 1981. – 382 р.
Сонымен қатар, түркілер хан тағына да ерекше мән берген. Тас мәтінде
el esir ilgeri gondi – ел хан тағы ілгері қонды деп жазып қалдырған.
Көшпелі түрік қоғамы жаз уақытында ең бір шұрайлы нулы сулы жерлерге барып
жайлайтын болған. Сол кезде хан Ордасымен бірге есірді (хан тағын) алып
жүреді. Сонда Орда ілгері көшкенін ел ілгері қонды деген сөйлеммен тас
бетінде жазып қалдырған. Түріктер Хан Ордасы деген атаудың орнына есір
(хан тағы) атауын синоним ретінде қолданған. Ескерткіштердегі мәтіннен
кейін 450 жылдан кейін де көк түркілердің биліктің іс қызметіне байланысты
саяси атауларды Шыңғыс өкіметінің іс қызметіне қолданып қалыптастырған.
Олардың қатарына түріктердің ел (мемлекет), ulus (ұлыс), tör (өкімет,
билік), бөгу (дін), qayan (қаған), gan (хан), qatun (қатын), tamya (таңба),
esir (хан тағы), elči (елші), orun (орын), qoruq (қорғаныс, қоршау), turyaq
(түнгі қарауыл) т.с. саяси атауларды Шыңғыс империясы байырғы түркі тілінен
өзгертпестен алып пайдаланған [13, 74 б.]. 13 Сартқожаұлы Қ. Байырғы түрік
жазуының генезисі. – Астана: Арыс, 2007. – 304 б. Сонымен хан тағы түркілер
дүниетанымында аса бір маңызды астарлы рәміздік ұғымды білдірді. Бұл
жөнінде белгілі ғалым Қаржаубай Сартқожаұлының пікіріне сүйенер болсақ,
есір (хан тағы) биліктің, бірліктің ынтымақтың рәмізі. Көшпелілерде ханның
хан екенін кепілдендіретін тоғыз асыл қазынасы (рәмізі болған). Олар: хан
тағы (есір), хан тәжі (taz), белбеу (kise), қанжар (kesig), ту (tuy), аčа
(asa), мөр (tamya), орда (orda), иелік (oq, oyušy). Цаган түүх (Ақ
тарих) атты тарихи нұсқада Ханның тоғыз асыл қазынасын (рәмізі) тәптіштеп
келіп: сегізіншісі, Ханның қасиетті есірі (тағы) болмақ. Бұл деректер ақ
киізге отырғызып хан көтергеннен кейін ол тұлғаны хан ретінде танитын 9
асыл қазына (тоғыз нышанын) беріп, киіндіріп отырғызып, ресми түрде
жариялаған соң билікті қолға алатынын көрсетіп отыр. Сонда, ханды хан
ретінде танытатын бір және бірегей нысаны есір (хан тағы) болған – деп
жазады [33, 76 б.]. 33 Леви-Стросс К. Структурная антропология. – М.:
Наука, 1983. – 536 с.
Білікті данышпан, парасатты қағанның ел мен жер тағдырындағы орны мен
атқарған қызметі хақындағы мәселелер Орхон-Енисей жазбаларының басты
көріністерінің бірі. Білге қаған Күлтегін мен Тоныкөктің жәрдемімен
түркілерді бірлестіру үшін бар күш қайраттарын жұмсады, көктүрік елінің
жауларымен күрес жүргізді. Бұл жазбалардың рәміздік дүниетанымдық
астарларына мән берсек, ел басқарудағы басшының қандай болу керектігін
айшықтайды. Ұлы дала кеңістігін мекендеген көк түріктер өз тәуелсіздігін
қорғау жолында алуан түрлі саяси шараларды қолдана отырып, елді жаулардан
сақтап, адамзат тарихында мәңгі із қалдырған игіліктер жасады. Байырғы
жазба ескерткіштердегі елдік мәселесіне қатысты әлеуметтік-саяси
пайымдаулар өркениетті мемлекет құру өресімен сәйкес келетінін аңғарамыз.
Қағандардың ел басқарудағы көрегендігі, әділ басшы болуы ел болашағының
кепілі. Ал, ел басшылары жеке басының ғана қамын ойлайтын, өзімшілдікке
берілген, табансыз, екі жүзді жандар болса, елдің қисайған жүгі түзелмей,
құлдырай беретінін, бардың жоқ болып кететінін ата-бабаларымыз мәңгі
өшпестей етіп, тасқа жазып, өмір сабағын бар ақиқатымен айтып кеткен. Бұл
түркілік дүниетанымның этикалық астары болып табылады.
Әйгілі түркітанушы Л.Н. Гумилев бұл мәселе жөнінде өз ойын былай
сараптайды: осы тұсының төтенше маңызды болатын себебі: мұнда тек
мемлекеттердің күресі ғана емес, сонымен бірге мәдениеттердің күресі, екі
дүниетаным мен дүниені тану жөніндегі түсініктердің күресі бар. Ұлы дала өз
манифесімен Қытайдың ықпалында болмау, ал тек өзінше болу құқын мәлімдеді.
Мұндай күрес тіпті хунндық Модэ-шаннью уақытынан бері қарай созылып келеді,
бірақ мұнда ол құжатта қисынды мазмұндалып жазылып қойылған. Қытайдың
ырқына берілмеу үшін орасан зор күш-жігер жұмсау керек болды, соны Құтлық,
Тоныкөк, Күлтегін және Иоллығ-тегін сықылды көк түріктер жүзеге асырды
[136, 339 б.]. 136 Гумилев Л.Н. Көне түріктер. – Алматы: Білім, 1994. – 480
б.
Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінде түркі халқының қасиетті құт мекені
Өтүкен қойнауы туралы айрықша сөз болады. Өтүкеннің негізгі мағынасы
түркілердің берекелі-ырысты жері, байлығы, бақыты, тағдыры дегенді
білдіреді. Түркі қағаны Өтүкен қойнауында отырса, елде мұң жоқ,
қасиетті Өтүкен қойнауының халқы (өзің бардың), біресе ілгері шаптың,
біресе кері шаптың. Барған жерден не жақсылық таптың? Қаның судай ақты,
сүйегің таудай болып жатты, бек ұлдарың құл болды.... Осы жолдардың
астарына мән берсек Өтүкенді байырғы түркілер жерұйық деп санағаны
аңғарылады. Өтүкен-Түркі мемлекетінің бірлігін сақтайтын орталық
территориясы болып табылды. Өтүкен территориясында билік ететін хан ең
жоғарғы қаған болып саналып, басқа хандар оған бағынды [190, 375 б.]. 190
Deguines. Histoire des Huns, des Turcs et des Mongols. – Paris. Edition
Garnier, 1998. – 284 р.
Қытай жылнамалары бойынша Өтүкенде қағандар ордасы болған, оның
қасиеттілігі сонда, сырттан келген әскери күштердің шабуылынан сақтады
[147, 242 б.]. 147 Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в
Средней Азии в древние времена. – М.; Л., 2000. – 381 с.
Аты аңызға айналған осы жер туралы руналық жазба ескерткіштерден басқа,
Махмұд Қашқари мен Рашид ад-Диннің және тағы басқа да түрік
зерттеушілерінің еңбектерінен айтарлықтай мағлұматтарды кездестіруге
болады. Бірі Өтүкенді көктүріктердің орталық шаһары, табиғаты өмір сүруге
жайлы, Орхон және Селенга өзендерінің арасындағы жер деп көрсетсе, ал оғыз
дастандарында Өтүкен Тәңірі таулары мен Орхон аймағындағы киелі өңір деп
баяндалады. Қытай деректерінде Өтүкен түркілердің тағы бір қасиетті орны
T'a-jen (кейбір деректерде T'amin) өзенімен бірге айтылады. П.А. Будбергтің
пікірі бойынша түркілердің Tamin өзені қадір-қасиет тұту деген мағынадан
тұрса, Өтүкен этимологиясының негізі де otu-otun-otuk-тілеу, сұрау, өтіну
түбірінен шығады. П.А. Будберг бұл орындарды сиыну, дұға ету таулары деп
атады [191, 123 б.]. 191 Boodberg P.A. Selekted works. Los-Angelos: –
Berkley, 1979. – 304 р. М. Қашқаридың шығармасында Өтүкен татар шөліндегі
ұйғырларға жақын бір жердің аты делінеді. Тағы бір деректерде Өтүкен жер
тәңірісі деген ұғымды білдіретіні айтылады.
Кез келген халықтың ынтымақты, бейбіт, берекелі ғұмыр кешетін бай да
байтақ өлкені іздейтіні дәстүрге айналған жәйт. Солардың Орхон-Енисей
ескерткіштеріндегі Өтүкен мекенімен үндестігі кездейсоқ деп қарауға
болмайды. Дәстүрлі түркілік дүниетанымда космологияның көшірмесі болып
табылатын адамның жаратылуы да әлемнің орталығында жүзеге асқан. Мысалы
Месопотамия мәдениетінде адам жер жүзі мен көк арасындағы көпірдің
орналасқан жері- жердің кіндігі – Жерұйықта дүниеге келген. Осы символдық
бейнелеулер түркілік космологияның да негізгі ұстындары болып табылады.
Негізінен, ескі түркі космологиясы Жерұйық түсінігі төңірегінде
қалыптасқан. Түркі жұрты, түркі ордасы, яғни билеу, басқару орталығы,
дүниенің төрт бұрышының түйіскен жерінде, яғни дәл ортада, әлемнің
кіндігінде орналасқан [119, 88 б.]. 119 Кенжетай Д. Дәстүрлі түркілік
дүниетаным және оның мәні Қазақ халқының философиялық мұрасы Ежелгі
көшпелілер дүниетанымы. Жиырма томдық. 1-том. – Астана: Аударма, 2005. – 71-
97 бб.
Ойымызды нақтылай түсу үшін данагөй ойшыл Асан Қайғының Жерұйық іліміне
тоқталып өткеніміз орынды болар еді. Осыған байланысты белгілі философ Ғ.
Есім Асан қайғының қазақ этносын әрі мемлекетін қалыптастырып нығайтуда
Жерұйық деген жаңа ілім жасағанын айта отырып, бұл ұлттық мемлекет
құрудың идеясы болғанын, мемлекеттің басты проблемасы – жер, жерұйық туралы
ілім дей келе - жер – ұлттық дүниетанымның басты ұғымы. Жерұйық деген жер
және ұйық деген екі сөзден тұрады. Ұйық, яғни ұю деген – халықтың
қауымдасып ұлт және мемлекет болуын білдіретін түсінік... Асан қайғы ұлттық
идеяның тарихи негізін салған ойшыл, оның тарихи аталуы − Жерұйық. Бүгінгі
географиялық түсініктегі Жерұйық дегеніміз – Қазақстан Республикасы - деп
жазады [192, 10 б.]. 192 Есім Ғ. Қазақ философиясы Қазақ әдебиеті.
2003. 20- маусым Қайғы атанған Асан бабамыз елінің қамы, елдің бірлігі үшін
ең қажетті байтақта, қазыналы жерді іздеп тауып, сол жерге халықтың басын
бақытқа, тыныштыққа біріктіріп, ұйытуды тілек етті. Тәңірдің құтының
шоғырланған жері- Жерұйық. Ежелгі түрік аңыз-әпсаналарында Жерұйық
орталық, кіндік мағынасындағы символдармен берілген. Дәстүрлі қоғам
адамының Тәңірмен байланыс құруы тікелей рухымен емес, Жерұйық арқылы
жүзеге асатын... Қорқыт пен Асан Қайғының елі үшін Жерұйық іздеуі – утопия
емес, дәстүрлі түркілік дүниетанымның ділдік-ойлау әлемінің ақиқаты.
Жерұйық-әлі күнге дейін тарихи функциясын жоғалтпаған дәстүрлі түркілік
дүниетаным космологиясының негізгі ұстыны әрі Тәңірге барар орталық
жолдың рәмізі [119, 75 б.]. 119 Кенжетай Д. Дәстүрлі түркілік дүниетаным
және оның мәні Қазақ халқының философиялық мұрасы Ежелгі көшпелілер
дүниетанымы. Жиырма томдық. 1-том. – Астана: Аударма, 2005. – 71-97 бб.
Асан Қайғының тауып берген Жерұйығы көшпелілер үшін ешқандай жерге тең
келмейтін қасиетті, әрі құтты мекен болды. Енді біз сол Жерұйықта отырып,
бірлікте, бітімде, ынтымақта, ұюда болуымыз шарт. Осындай кең байтақ
байлыққа толы жерді тауып, халықты бірлікпен елдікке шақырған Асан Қайғы
идеясының мәңгілік екеніне көзіміз жетіп отыр. Тек дұрыс идея ғана қаншама
ғасырлар мен жылдар өтсе де өз маңызын жоймай мәңгілікте болады. Жалпы
құтты қоныс, киелі мекен болып ел қиялын тербеген жерұйық сияқты әпсаналар
түрік халқының Өтүкен, Ергене көң жерлерімен үндес, мазмұндас келеді.
Себебі олардың сабақтастығы заман, адам, жер – су, мекен мәселелерін алға
қояды. Олай болса, Асан Қайғының халыққа қолайлы мекен, жайлы қоныс
жерұйықты іздеп, жер дүниені кезуі туралы әпсана мен қазақ халқының Жиделі
байсынды жер жәннаты деп қиялмен асқақтатып, қол жетпес арман өлкеге
айналдыруында Өтүкеннің рухы жатыр десек қателеспейміз. Жазба ескерткіштер
мәтіндерінің астарына мән берсек Өтүкенді байырғы түркілер Жерұйық деп
санағаны аңғарылады. Бұл қасиет тұтқан жер сан ұрпақтың дүниетанымында
қасиетті ұғым болып қалыптасып, халық санасында мейлінше кеңейтіліп, бейбіт
өмір мен молшылық, ырыс берекенің, бақыт пен барша жақсылықтың рәмізі болып
қала бермек.
Жазба ескерткіштерде соғыс тақырыбының жиі қозғалуы, түркілердің
қасиетті атамекенінін қорғау, көздің қарашығындай сақтау мәселесіне келіп
тіреледі. Олай болса, Орхон жазбаларының түкпі мақсаты жаугершілікті
немесе соғыскерлікті культ жасау емес, керісінше халықтар арасындағы
сұхбатты, адамдар арасындағы өзара түсінікті орнатуға ұмтылыс болып
табылады. Яғни өзара түсінісу философиясының негізі сонау түркілер
заманында қаланғанын айтуға болады [132, 33 б.]. 132 Нұрмұратов С. Орхон
мәтіндеріндегі дүниетанымдық бағдарлар Қазақ халқының философиялық
мұрасы Ежелгі көшпелілер дүниетанымы. Жиырма томдық. 1-том. – Астана:
Аударма, 2005. – 71-97 бб.
Байырғы түркі халқы үшін елі мен жерін қорғап тәуелсіз бақытты, құтты
мемлекет құру басты мұрат болса, ұлы ойшыл, кемеңгер Әл-Фараби ілімінде
бұл мұрат кемел қоғам құру идеясымен сәйкес келеді.
Әлемнің екінші ұстазы атанған данышпан әл-Фарабиді комментаторлықтан
асырмай, саяси-әлеуметтік ілімін гректің саяси ойын қайталағандығы,
осылайша исламдық негіздерге қарсы тұрғандығы үшін ғана құнды деп
жариялап, мұсылманшылықтың өзінен бөліп алып қарастыру пиғылын көздеген
кеңестік идеология келмеске кеткенін көз көрді. Әл-Фараби философиясының,
оның ішінде әсіресе әлеуметтік ілімінің ислам дінінің негіздері мен
құндылықтық әлемімен тығыз байланыстылығы қазіргі кезде жан-жақты
саралануда. Араб философтарының ежелгі гректік философиялық дәстүрді,
ойлаудың антикалық үлгісін дамытуы шығыстық перипатетизмнің негізіне
алынды. Әл-Фараби оның көрнекті өкілі болды. Алайда Әл-Фараби
философиясында қойылып, шешімін тапқан мәселелердің саналуандығына
қарамастан, оның философиялық ізденісінің бағыты мен мазмұндық тереңдігін
ислам айқындады. Ислам дүниедегі адам өмірінің мәні мен мақсатын, оның
рухани саулығы мен бақытқа жету жолдарын көрсетіп берді [193, 31 б.]. 193
Нысанбаев Ә., Құрманғалиева Ғ. Әл-Фараби философиясы туралы. Қазақ
халқының философиялық мұрасы. Жиырма томдық. – Астана: Аударма, 2005. – Т.
2. – 496 б. Осы тұста әл-Фараби философиясының рационалдық негізі оның грек
мұрасын игеруімен қатар, исламдық рухтың өзінде және түркілік танымдағы
еркін ойшылдық өзегінде жатқандығын ерекше атап өткен лазым. Әл-Фараби
философиясындағы түркілік рухани болмыс көрінісі мен ықпалын зерттеу
фарабитанудың қазіргі таңдағы алдында тұрған аса өзекті бағыты болып отыр.
Көптеген фарабитанушылар әл-Фарабидің көзқарасына түркі мәдени дәстүрінің
әсер еткенін мойындайды. Бірақ, өкінішке орай, ойшылдың шығармашылығына
ықпал еткен бұл факторды жан-жақты зерттеуге бағытталған ірі ғылыми еңбек
осы уақытқа дейін жоқ. Әл-Фараби тумасынан өкілі болып табылатын түркі
мәдениеті өзіне тән дүниетанымдық бағдарлар мен категорияларды, болмыс
принциптері мен дүниені ұғыну құндылықтарын қалыптастырды. Осы құндылықтар
жастық шағында әл-Фарабидің тұлғалық қалыптасуын анықтады [194, 20 б.].
194 Нысанбаев Ә. Әл-Фараби түркі, қазақ және иран мәдениеттерін
байланыстырушы. Қазақ халқының философиялық мұрасы. Фарабитану. Жиырма
томдық. – Астана: Аударма, 2006. – Т. 16. – 440 б.
Сондай-ақ, Әл-Фараби мирасын грек мұрасы мен араб- мұсылман, түркі
мәдениеті аясында ғана емес, гректер мен сақтар арақатынасы, ежелгі
гректер даналығында лайықты орын алған Анахарсис дүниетанымымен бірлікте
зерттеу бұл мәселенің жаңа қырын ашуға сеп болады.
Енді, дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы Мәңгілік ел нысанасының Әл-
Фарабидың кемел қоғам ілімімен байланысы мәселесіне көшейік. Әл-Фарабидің
кемелдікке жету жолында тұрғындары бір-біріне жәрдемдесетін, адамның
адамшылық идеалдарын, екі дүниедегі де бақытын іске асыруға мүмкіндік
беретін тәртіп пен үйлесімділіктің бейнесі Қайырымды қала ілімінің түпкі
бастауларының бірі дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы елдік пен бірлікті,
бауырластықты ту еткен Мәңгілік ел аңсарында жатқанын байқамау мүмкін
емес.
Байырғы түркілер түсінігіндегі қаған ұғымымен, әл-Фарабидің Елбасы
туралы іліміндегі ойлар бірі-бірімен үндесіп жатыр. Қағанның көреген, дана
болуы, күні-түні ел қамын, ел бірлігінің тыныштығы үшін аянбай еңбек етуі,
оның әділ қағандығының басты қасиеті. Тәңірі мен Жер-Судан қолдау сұраған
түркі халқының арман-мұраты мен тілегі үнемі осындай ел ұғымымен
ұштастырылды. Мәселен, Күлтегін жырында осыған қатысты мынадай сөз жолдарын
келтіруімізге болады:
Түркі халқы үшін
Түн ұйықтамадым,
Күндіз отырмадым.
Інім Күлтегінмен бірге,
Екі шадпен бірге
Өліп-тіріліп ұлғайттым
Біраз ұлғайтып,
Біріккен халықты от-су қылмадым [150, 119 б.]. 150 Күлтегін Тоныкөк:
Ежелгі түркі рун жазбалары. – Алматы, Өлке, 2001.- 144 б.
Ал, әл- Фарабидің көзқарасы бойынша кемел қоғам құру үшін ғарыш пен
қоғамдық қарым-қатынастар өзара үйлесімділікте болуы шарт. Ол
үйлесімділікке жетудің өзекті алғышарты ретінде көрегенді көсем ойшыл
адамды айтады. Демек оның субъектісі де, объектісі де адам болып табылады.
Сонда кемел қоғам құруға ат салысатын адам қандай қасиеттермен ерекшелену
қажет? Әл-Фараби өз шығармасында мұндай адамның қасиеттерін былай
көрсетеді.
Мұндай адам өзіне ешкім билік жүргізбейтін билік иесі. Міне бұл адам
имам, ізгі елдің бірінші басшысы, ізгі ұлттың билеушісі, әлемнің билеушісі
болады.
Мұндай жағдайға тек бойында жаратылысынан 12 табиғи қасиеті бар адам
ғана жете алады: а) осы қасиеттердің бірі, оның мүшелері кемшіліксіз және
сау болуы, бұл мүшелердің оны және өздеріне қатысты әрекеттерді жасауға
қаблетті болуы. Ол осы мүшелердің кез келген біріне қатысты әрекет жасағысы
келген кезде, оны өте оңай жасауы тиіс. ә) Ол өзіне айтылған бар нәрсені
жақсы түсініп, қабылдау қаблетіне жаратылысынан ие болуы керек. Айтып
жатқан кісінің мақсатына немесе айтылып жатқан нәрсенің логикасына сай оны
түсінуі керек. Б) Түсінген, көрген, естіген, қабылдаған нәрсесін есінде
сақтау қабілеті болуы керек. Ешбір нәрсені ұмытпауы керек. В) Көкірек
көзі ояу, өте ақылды болуы керек. Бір нәрсеге байланысты ең кішкентай бір
дәлел көрген кезде, осы дәлел меңзейтін бағытта сол нәрсені жетік меңгеруі
керек. Г) Осындағы нәрсені толық жеткізе алатын көркем сөйлеу қабылеті
болуы керек. Д) Үйренуді, ізденуді сүюі керек, оған өзін арнауыкерек,
үйренудің қиыншылықтарын жеңіп, қиындықтарға сабыр етуі керек. Бұларды
шаршататын, қиыншылық туғызатын нәрсе деп қабылдамауы керек е)
Дұрыстықты, дұрыс адамдарды сүюі керек, жалғанды және өтірікшілерді жек
көруі керек. Ж) жеу, ішу мен жыныстық ләззатқа ұмтылмайтын, оларды
қаламайтын адам болуы керек. Құмардан бойын аулақ салып, ондай нәрселерден
туындайтын ләззатты жек көруі керек. З) рухы биік болуы керек, намысты,
жомарттықты сүюі керек, рухы жаман және төмен нәрселерден жоғары болуы
керек, ең жоғары нәрселерге қарай ұмтылуы керек. И) Күміс, алтын және сол
секілді дүниелік мұраттар, нәрселер оның назарында маңызы жоқ нәрселер
болуы керек. К) Әділетті және әділ адамдарды сүюі керек, қысым мен
зұлымдықты және осыларды істейтіндерді жек көруі керек, өзі мен басқаларына
байланысты ынсап иесі болуы керек, адамдарды ынсапты болуға шақыруы керек,
қысым көрген жандарға жаны ашуы керек, жақсы, дұрыс деп тапқан барлық
нәрселерге қолдау көрсетуі керек, әділ болуға, әділетті жүзеге асыруға
шақырылған кезде, оны істеуде жүзеге асыруда құлықсыз болып, қыңырлық
көрсетпеуі керек, керісінше әділетсіздік пен жамандықты істеуін талап
еткенде оғанқарсы табанды, ұстамды және жігерлі болуы керек. Л) істелуі
міндетті деп тапқан нәрсеге байланысты жігерлі, шешімге берік болып, қорқу
мен әлсіздік танытпай, батылдықпен оны жүзеге асыруы керек [195, 122-123
бб.]. 195 Әл-Фараби. Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары. Қазақ
халқының философиялық мұрасы. Жиырма томдық. – Астана: Аударма, 2005. – Т.
2. – 496 б.
Білімді, біліктілікті құрметтеу – шығыс халықтарының атазаманнан келе
жатқан құнды дәстүрі. Мысалы, Ұлы ойшыл әл-Фарабиді алсақ, бақытқа тек қана
білім, таным арқылы жетуге болады. Осы ой желісінен байырғы түркілердегі де
білімді, білікті құтқа жетудің жолы деп санаған дәстүрдің арнасын көреміз.
Жалпы Елбасы туралы ілімінің талдауына мынадай тұжырымдар жасауымызға
болады: ескеркіштегі Елбасы туралы ілімнің антропоцентристік мәні бар.
Ақылды, парасатты, білімді, біліктікті пір тұту рационалды тұрғысының басым
болуын анықтайды. Түркі елі көшбасыларының халық пен атажұртқа деген терең
сүйіспеншілігі өзек болатын темірдей ерік-жігері. Яғни, бұл жазулардың
пафосы – жеке тұлғаның да, сондай-ақ, тұтастай алғанда, халықтың да
мемлекет құруға деген ұмтылысында. Өйткені белгілі бір жағдайларда жеке
тұлғаның рөлі құдай ретінде табынушылық деңгейіне дейін жетіп, айтарлықтай
әсіреленеді, ал кейде бүкіл мемлекеттің – түркі елінің мүддесі тұрғысынан
қандай да бір жекелік-тайпалық ішкі сана-сезімінен бастау алатын жекешілдік
пен бірлесушілік керемет астасатын бейнеге айналады. Көшпелілердің, күрделі
жағдайларда оңай қозғалатын мемлекеттік организмінің құпиясы осында жатыр.
Осының барлығы байырғы түркі жазуларында саяси, мемлекет құрушылық белгілер
бар екенін көрсетеді, оның дәстүрлері келесі ғасырларда жетіле түсті.
Түркілердің мемлекет құру дәстүрлерімен ел басқару үрдістері сол
заманның өзінде-ақ озық жоғары деңгейде болғандығын уақыттың өзі көрсетіп
отыр. Мұны белгілі түркітанушы Садри Максуди Арсал өзінің 1947 жарық көрген
Түркі тарихы мен құқығы атты іргелі зерттеу еңбегінде жан-жақты талдап,
көрсетіп берген. Осы орайда, ғалымның түркі тарихы мен мәдениетін зерттеуде
этнографиялық археологиялық, рухани жәдігерлерге сүйенумен қатар және ең
бастысы түркілердің ана тілінен түрік мәдениетінің негіздерін іздеу
керектігі жөніндегі тұжырымдамасы өз жемісін беретіндігі оның еңбегінде
айқын көрініс тапқан. Өйткені белгілі бір халықтың өзіндік болмысын
айшықтап тұратын нәрсе, ең алдымен сол халықтың тілі екендігі еш күмән
туғызбаса керек. Түркілік этнос әлемінің тілдік суреттемесін арнайы зерттеу
нысанасына айналдыру түркі ой-санасы мен мәдениетін, сенімдік, саяси
құқықтық дәстүрлерін айқындауға өз сәулесін түсіретіндігі анық. Түркілердің
сөздік қорындағы отырықшылық мәдениетке, мемлекетке, әскери іске, билікке,
заңға қатысты төл ұғым түсініктердің болуы, оларды тайпалық құрылымнан аса
алмаған мемлекет құруға өрелері жетпеген, көшіп-қонып қана өмір сүрген
деген еуропацентристік сыңаржақ ұстанымдарды жоққа шығарады.
Осы ретте Садри Максуди Арсал Әл-Фарабидің кемел қоғам ілімін
жалғастырған Жүсіп Баласағұнның Құтты білік шығармасына қатысты мынандай
дәлелді уәж келтіреді. Кутадгу билиг − почти ровесник иранскому Шах-
наме. Заслуживает внимания то, что если иранский поэт изображает
легендарную историю Ирана, то тюркский мыслитель повествует стихами об
управлении государством, праве, общественной морали. Это очень
знаменательно. Чтобы вернуть себе уничтоженную когда-то политическую
независимость, иранцы ожидали помощи у истории и прошлого, а тюрки же
определяли основы, при помощи которых они могли бы управлять многими
государствами, которые еще только будут созданы в будущем. После Шах-наме
иранцы преуспели в поэзии, мы же, тюрки, стали известны миру своей силой и
способностями в области создания государств и управления ими [127, 96 б.].
127 Садри Максуди Арсал. Тюркская история и право. Перевод с турецкого
языка Рафаэля Мухамметдинова. – Казань: Из-во Фэн, 2002. – 985 с.
128 Досанов Т. Төрүк-қазақ рунасының графикалық философиясы Тіл және
қоғам: альманах. – 2004, №2, 76-94 бб.
Жүсіп Баласағұнның Құтты білік шығармасы Орхон мұраларынан басталып,
әл-Фараби еңбектерінде айшықталған елдік мәселелерін одан әрі айқындай
түскен. Құтты біліктегі берілетін төрт рәміздің мазмұны Ел, жер, қауым,
мемлекет, адам мен адам қатынастарын тұтастандыра отырып талдайды. Жүсіп
Баласағұн ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz