Еліміздегі сақтандыру ісінің құқықтық қамтамасыз етілуін жетілдіру бойынша ұсыныстар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 САҚТАНДЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК НЕГІЗДЕРІ 1.1Сақтандырудың әлеуметтік мәні,оның механизмы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2Әлеуметтік сақтандырудың Қазақстандық моделінің ерекшелігі ... ... ... ... ...22
1.3 Сақтандырудың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
1.3.1 Сақтандыру нысандарын ұйымдастыру негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2 САҚТАНДЫРУ ҚЫЗМЕТІН РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Сақтандыру қызметінің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55 2.2 Сақтандыру қызметін басқару және қадағалау мәселері ... ... ... ... ... ... ... ... .64 2.3 Сақтандыру қызметін жүзеге асырудағы мемлекеттік бақылаудың рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
2.3.1 Исламдық сақтандыруды құқықтық реттеудің даму тарихы мен қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..86
1 САҚТАНДЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК НЕГІЗДЕРІ 1.1Сақтандырудың әлеуметтік мәні,оның механизмы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2Әлеуметтік сақтандырудың Қазақстандық моделінің ерекшелігі ... ... ... ... ...22
1.3 Сақтандырудың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
1.3.1 Сақтандыру нысандарын ұйымдастыру негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2 САҚТАНДЫРУ ҚЫЗМЕТІН РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Сақтандыру қызметінің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55 2.2 Сақтандыру қызметін басқару және қадағалау мәселері ... ... ... ... ... ... ... ... .64 2.3 Сақтандыру қызметін жүзеге асырудағы мемлекеттік бақылаудың рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
2.3.1 Исламдық сақтандыруды құқықтық реттеудің даму тарихы мен қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..86
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Сақтандыру - ісі кең мағынада бір нәрсенің жағымсыз салдарынан қорғау дегенді білдіреді. Бұл мағынада сақтандыру қоғаммен яғни, мемлектпен бірге пайда болып, оның табиғаттың ажырамас бір элементі болып табылады.
Уақыт өте сақтандыру қоғамдық өндіріске қызмет көрсететін арнайы салаға айналды. Осы орайда, сақтандырумен кәсіби айналысатын адамдар мен ұйымдар пайда болды.
Қазіргі таңда сақтандыру ісінің алатын орны ерекше зор болып отыр. Соған байланысты сақтандыру дегеніміз, сақтандыру ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғаның заңды мүліктік мүдделерін қорғауға байланысты қатынастар кешені болып табылады.
Бүгінде сақтандыру ісі мен сақтандыру қызметін және сақтандыру заңнамасының мәселелерін зерделеу, зерттеумен айналысатын ғалымдармен практик мамандар осы сақтандыру құқығын сақтандырудың экономикалық, заңи, ұйымдастыру, техникалық және әлеуметтік проблемелар тығыз араласқан, өзекті теориялық практикалық мәселелері әлі де болса зерттелмеген, көп қырлы әрі аса күрделі құқықтық құрылым ретінде сипаттауда. Осыған орай сақтандыру құқығының ғылымы қазіргі заманғы ұлттық заңи зерттеудің басымда әрі іргелі бағдарына-мағынасына айналуға тиіс.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру сыйлықақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгіленген сома (сақтандыру сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға (пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Сақтандыру ісін дамыту проблемалары көптеген ғалымдармен қарастырылған. Оның ішінде, Сман Б.У., С.М Найманбаев, О.Қағазов, Тагиев Г.М. және т.б. басқалар зерттеген.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты еліміздегі сақтандыру ісінің құқықтық қамтамасыз етілуін жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау. Мақсатқа байланысты келесідей міндеттер қойылды:
- Сақтандырудың әлеуметтік мәнін,оныңмеханизмын зерттеу;
- Әлеуметтік сақтандырудың Қазақстандық моделінің ерекшелігін саралау;
- Сақтандыру нысандарын ұйымдастыру негіздеріне баға беру
- Сақтандыру қызметін басқару және қадағалау мәселері
- Сақтандыру қызметін жүзеге асырудағы мемлекеттік бақылаудың рөліне баға беру;
Зерттеу пәні, бұл сақтандыру қызметінің объектісі болып табылатын материалдық құндылықтар.
Сақтандырудың пәні:
Сақтандыру ісін ұйымдастыру қатынастары
Материалдық сақтандыру қатынастары
Сақтандырудың басты қызметі, бұл орнын толтырушы қызмет, яғни сақтандырылған тұлғаға сақтандыру төлемін төлеу арқылы сақтандыру жағдайының нәижесінде оның мүлкіне немесе денсаулығына келген зиянның орнын толтырады.
Уақыт өте сақтандыру қоғамдық өндіріске қызмет көрсететін арнайы салаға айналды. Осы орайда, сақтандырумен кәсіби айналысатын адамдар мен ұйымдар пайда болды.
Қазіргі таңда сақтандыру ісінің алатын орны ерекше зор болып отыр. Соған байланысты сақтандыру дегеніміз, сақтандыру ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғаның заңды мүліктік мүдделерін қорғауға байланысты қатынастар кешені болып табылады.
Бүгінде сақтандыру ісі мен сақтандыру қызметін және сақтандыру заңнамасының мәселелерін зерделеу, зерттеумен айналысатын ғалымдармен практик мамандар осы сақтандыру құқығын сақтандырудың экономикалық, заңи, ұйымдастыру, техникалық және әлеуметтік проблемелар тығыз араласқан, өзекті теориялық практикалық мәселелері әлі де болса зерттелмеген, көп қырлы әрі аса күрделі құқықтық құрылым ретінде сипаттауда. Осыған орай сақтандыру құқығының ғылымы қазіргі заманғы ұлттық заңи зерттеудің басымда әрі іргелі бағдарына-мағынасына айналуға тиіс.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру сыйлықақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгіленген сома (сақтандыру сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға (пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Сақтандыру ісін дамыту проблемалары көптеген ғалымдармен қарастырылған. Оның ішінде, Сман Б.У., С.М Найманбаев, О.Қағазов, Тагиев Г.М. және т.б. басқалар зерттеген.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты еліміздегі сақтандыру ісінің құқықтық қамтамасыз етілуін жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау. Мақсатқа байланысты келесідей міндеттер қойылды:
- Сақтандырудың әлеуметтік мәнін,оныңмеханизмын зерттеу;
- Әлеуметтік сақтандырудың Қазақстандық моделінің ерекшелігін саралау;
- Сақтандыру нысандарын ұйымдастыру негіздеріне баға беру
- Сақтандыру қызметін басқару және қадағалау мәселері
- Сақтандыру қызметін жүзеге асырудағы мемлекеттік бақылаудың рөліне баға беру;
Зерттеу пәні, бұл сақтандыру қызметінің объектісі болып табылатын материалдық құндылықтар.
Сақтандырудың пәні:
Сақтандыру ісін ұйымдастыру қатынастары
Материалдық сақтандыру қатынастары
Сақтандырудың басты қызметі, бұл орнын толтырушы қызмет, яғни сақтандырылған тұлғаға сақтандыру төлемін төлеу арқылы сақтандыру жағдайының нәижесінде оның мүлкіне немесе денсаулығына келген зиянның орнын толтырады.
1. Қазақ ұлттық энциклопедиясы 10 том 660-661 б
2. Сман Б.У. Вестник КазНУ 2008 г. «Понятие и система страхового дела»
3. Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы. «Қазақстан
аумағында құрылыс саласын сақтандыру» 2009 ж. -20 ақпан
4. Егемен Қазақстан 2000ж 22- желтоқсан, «Қазақстан республикасының сақтандыру қызметі туралы» заң.
5. ҚР Ұлттық Банкінің Директорлар кеңесінің Қаулысымен 4 желтоқсан 1998 жылы бекітілген. “ ҚР Ұлттық банкінің сақтандыруды қадағалау департаменті туралы” Ережесі.
6. Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы. 2008 жыл 12
сәуір «Ана мен баланың өмірін сақтандыру»
7. Шахов "Страхование" учебник для вузов М. Юнити 1997жыл
8. Егемен Қазақстан 21 қараша 2008жыл
9. Заң газеті 2007ж.- 19 Сәуір 3 бет
10. Қазақстанда іс қағаздарын жүргізу № 10 2009ж
11. Айқын 2009ж. 12-тамыз №147
12. 1995жылы 30 тамызда қабылданған, Қазақстан Республикасының Конститутциясы 1-бап, 4-бап, 24-бап 2-тармағы, 28-бап
13. «Cтрахование». Гвозденко.А.А 56-57 бет. Москва 2004г.
14. Жук И.Н «Автомобилыные страхование» 33-34 бет Москва 2001г.
15. Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі 293-бап
16. Қазақстан Республикасының «Әлеуметтік сақтандыру туралы» заңының 5-бабы
17. «Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру туралы» заңына соңғы өзгерістер 2006 жыл 31 қаңтардағы Қ.Р заңына сәйкес енгзілді
18. «Туроператордың және тур агенттің азаматтық -құққықтық жакапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» 2004 10-наурыздағы заңына 2006ж. 31- қаңтарындағы толықтырулар
19. «Жекеше нотариустардың азаматтық құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы», ҚР 2003 жылғы 11 маусымдағы заңы
20. «Қызметкер, еңбек міндеттерін атқарған кезде, оның өмірімен денсаулығына зиян келтіргені үшін, жұмыс берушінің азаматтық құққықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» заң ҚР 2005 жылдың 7 ақпанындағы заңы
21. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 805-бап
22. Тагиев Г.М. «Развитие государственного сртахования в СССР». Москва 1978г. С. 6 –8.
23. Сман Б.Ө. "ҚР Сақтандыру құқық қатынастардың мемлекеттік реттеудің тиімділігін арттыру" - Алматы, 2002ж
24. «Страховое дело». Учебник : под редакцией Л.И. Рейтмана. М.1992г. с.91-92
25. Жуйриков К., Назарчук В., Жуйриков Р. «Страхование: теория, практика, зарубежный опыт». - Алматы, 2000г. с. 313-318.
26. Арзакова Т. «Услуги по страхованию при перевозках (внешняя торговля)»
1992 с. 11-12.
27. Брюзгалов М. «Страхование грузов». \Закон 1994г. с.5.
28. «Сақтандыру құқығы» О.Қағазов Тараз 2003 жыл 6-бет
29. С.М Найманбаев «Сақтандыру құқығы» 256 бет
30. Жүйріков К.Қ «Нарыққа өту жағдайында сақтандыру» Алматы 2003ж. 15-бет
31. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының 2001 жылғы 31 қаңтардағы 15 қаулысымен бекітілген «сақтандыру ұйымдарының филиалдары мен өкілдіктерін ашуға келісім беру және келісім беруден бас тарту ережесіне өзгерістер мен толықтыруларды бекіту туралы» қаулысы.
32. Худяков. А.И «Страховое право» Алматы, «Жеті жарғы» 1997ж. 275-301 бет
2. Сман Б.У. Вестник КазНУ 2008 г. «Понятие и система страхового дела»
3. Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы. «Қазақстан
аумағында құрылыс саласын сақтандыру» 2009 ж. -20 ақпан
4. Егемен Қазақстан 2000ж 22- желтоқсан, «Қазақстан республикасының сақтандыру қызметі туралы» заң.
5. ҚР Ұлттық Банкінің Директорлар кеңесінің Қаулысымен 4 желтоқсан 1998 жылы бекітілген. “ ҚР Ұлттық банкінің сақтандыруды қадағалау департаменті туралы” Ережесі.
6. Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы. 2008 жыл 12
сәуір «Ана мен баланың өмірін сақтандыру»
7. Шахов "Страхование" учебник для вузов М. Юнити 1997жыл
8. Егемен Қазақстан 21 қараша 2008жыл
9. Заң газеті 2007ж.- 19 Сәуір 3 бет
10. Қазақстанда іс қағаздарын жүргізу № 10 2009ж
11. Айқын 2009ж. 12-тамыз №147
12. 1995жылы 30 тамызда қабылданған, Қазақстан Республикасының Конститутциясы 1-бап, 4-бап, 24-бап 2-тармағы, 28-бап
13. «Cтрахование». Гвозденко.А.А 56-57 бет. Москва 2004г.
14. Жук И.Н «Автомобилыные страхование» 33-34 бет Москва 2001г.
15. Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі 293-бап
16. Қазақстан Республикасының «Әлеуметтік сақтандыру туралы» заңының 5-бабы
17. «Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру туралы» заңына соңғы өзгерістер 2006 жыл 31 қаңтардағы Қ.Р заңына сәйкес енгзілді
18. «Туроператордың және тур агенттің азаматтық -құққықтық жакапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» 2004 10-наурыздағы заңына 2006ж. 31- қаңтарындағы толықтырулар
19. «Жекеше нотариустардың азаматтық құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы», ҚР 2003 жылғы 11 маусымдағы заңы
20. «Қызметкер, еңбек міндеттерін атқарған кезде, оның өмірімен денсаулығына зиян келтіргені үшін, жұмыс берушінің азаматтық құққықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» заң ҚР 2005 жылдың 7 ақпанындағы заңы
21. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 805-бап
22. Тагиев Г.М. «Развитие государственного сртахования в СССР». Москва 1978г. С. 6 –8.
23. Сман Б.Ө. "ҚР Сақтандыру құқық қатынастардың мемлекеттік реттеудің тиімділігін арттыру" - Алматы, 2002ж
24. «Страховое дело». Учебник : под редакцией Л.И. Рейтмана. М.1992г. с.91-92
25. Жуйриков К., Назарчук В., Жуйриков Р. «Страхование: теория, практика, зарубежный опыт». - Алматы, 2000г. с. 313-318.
26. Арзакова Т. «Услуги по страхованию при перевозках (внешняя торговля)»
1992 с. 11-12.
27. Брюзгалов М. «Страхование грузов». \Закон 1994г. с.5.
28. «Сақтандыру құқығы» О.Қағазов Тараз 2003 жыл 6-бет
29. С.М Найманбаев «Сақтандыру құқығы» 256 бет
30. Жүйріков К.Қ «Нарыққа өту жағдайында сақтандыру» Алматы 2003ж. 15-бет
31. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының 2001 жылғы 31 қаңтардағы 15 қаулысымен бекітілген «сақтандыру ұйымдарының филиалдары мен өкілдіктерін ашуға келісім беру және келісім беруден бас тарту ережесіне өзгерістер мен толықтыруларды бекіту туралы» қаулысы.
32. Худяков. А.И «Страховое право» Алматы, «Жеті жарғы» 1997ж. 275-301 бет
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 САҚТАНДЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК НЕГІЗДЕРІ
1.1Сақтандырудың әлеуметтік мәні,оның
механизмы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .7
1.2Әлеуметтік сақтандырудың Қазақстандық моделінің
ерекшелігі ... ... ... ... ...22
1.3 Сақтандырудың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .28
1.3.1 Сақтандыру нысандарын ұйымдастыру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...40
2 САҚТАНДЫРУ ҚЫЗМЕТІН РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Сақтандыру қызметінің
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..55 2.2 Сақтандыру қызметін басқару және қадағалау
мәселері ... ... ... ... ... ... ... ... ..64 2.3 Сақтандыру қызметін
жүзеге асырудағы мемлекеттік
бақылаудың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 67
2.3.1 Исламдық сақтандыруды құқықтық реттеудің даму тарихы мен қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
86
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Сақтандыру - ісі кең мағынада бір
нәрсенің жағымсыз салдарынан қорғау дегенді білдіреді. Бұл мағынада
сақтандыру қоғаммен яғни, мемлектпен бірге пайда болып, оның табиғаттың
ажырамас бір элементі болып табылады.
Уақыт өте сақтандыру қоғамдық өндіріске қызмет көрсететін арнайы салаға
айналды. Осы орайда, сақтандырумен кәсіби айналысатын адамдар мен ұйымдар
пайда болды.
Қазіргі таңда сақтандыру ісінің алатын орны ерекше зор болып отыр.
Соған байланысты сақтандыру дегеніміз, сақтандыру ұйымы өз активтері
есебінен жүзеге асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру шартында
белгіленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке
немесе заңды тұлғаның заңды мүліктік мүдделерін қорғауға байланысты
қатынастар кешені болып табылады.
Бүгінде сақтандыру ісі мен сақтандыру қызметін және сақтандыру
заңнамасының мәселелерін зерделеу, зерттеумен айналысатын ғалымдармен
практик мамандар осы сақтандыру құқығын сақтандырудың экономикалық, заңи,
ұйымдастыру, техникалық және әлеуметтік проблемелар тығыз араласқан,
өзекті теориялық практикалық мәселелері әлі де болса зерттелмеген, көп
қырлы әрі аса күрделі құқықтық құрылым ретінде сипаттауда. Осыған орай
сақтандыру құқығының ғылымы қазіргі заманғы ұлттық заңи зерттеудің
басымда әрі іргелі бағдарына-мағынасына айналуға тиіс.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру
сыйлықақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы)
сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгіленген
сома (сақтандыру сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге
тұлғаға (пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Сақтандыру ісін дамыту проблемалары
көптеген ғалымдармен қарастырылған. Оның ішінде, Сман Б.У., С.М
Найманбаев, О.Қағазов, Тагиев Г.М. және т.б. басқалар зерттеген.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты
еліміздегі сақтандыру ісінің құқықтық қамтамасыз етілуін жетілдіру бойынша
ұсыныстар жасау. Мақсатқа байланысты келесідей міндеттер қойылды:
- Сақтандырудың әлеуметтік мәнін,оныңмеханизмын зерттеу;
- Әлеуметтік сақтандырудың Қазақстандық моделінің ерекшелігін саралау;
- Сақтандыру нысандарын ұйымдастыру негіздеріне баға беру
- Сақтандыру қызметін басқару және қадағалау мәселері
- Сақтандыру қызметін жүзеге асырудағы мемлекеттік
бақылаудың
рөліне баға беру;
Зерттеу пәні, бұл сақтандыру қызметінің объектісі болып табылатын
материалдық құндылықтар.
Сақтандырудың пәні:
▪ Сақтандыру ісін ұйымдастыру қатынастары
▪ Материалдық сақтандыру қатынастары
Сақтандырудың басты қызметі, бұл орнын толтырушы қызмет, яғни
сақтандырылған тұлғаға сақтандыру төлемін төлеу арқылы сақтандыру
жағдайының нәижесінде оның мүлкіне немесе денсаулығына келген зиянның орнын
толтырады.
Мемлекеттік сақтандыруға сақтандырудың алдын алу қызметі тән, яғни
сақтандырушы мен сақтандырылушы сақтандыру жағдайының пайда болуының немесе
оның жағымсыз нәтижелерінің алдын алуға бағытталған шаралар ұйымдастыру
қажет.
Адам өмірі қауіпті және күтпеген сәттерге толы. Кез келген кезде
денсаулықтан, сонымен қоса тіршілік етудің негізгі көзі - жалақыдан да
айырылып қалуға болады. Өмір сүрудің негізгі және көп жағдайда жалғыз көзі
болып табылатын жалақыны жоғалту қызметкерді және оның отбасын аса ауыр
материалдық жағдайға алып келеді, ал бұл, өз кезегінде, кедейшілікке,
қайыршылыққа, әртүрлі ауруларға әкеліп соғады.Мұндай жағдайларға мыналар
жатады: науқас, кәрілік, мүгедектік, асыраушысынан айырылу және т.б.
Аталған қиындықтарды өз бетімен дербес жеңу көп жағдайда мүмкін болмайды.
Осындай кезде көмекке мемлекет келеді. Халықтың экономикалық тұрғыдан бәсең
бөлігінің (қарт адамдардың, еңбекке қабілеттігі жоқ және жұмыссыз
тұлғалардың) материалдық қамтамасыз етілу деңгейінің күрт төмендеу
мәселесін шешуді мемлекет өз мойнына алды. Ол әлеуметтік қамсыздандыру
жүйесін жасап, әлеуметтік оқиғалар – кәрілік, өлім, науқастық, мүгедектік,
ана болу, жұмыссыздық туындаған кезде зейнетақылар, әлеуметтік жәрдемақылар
береді және қызмет көрсетеді. Елдің халқын әлеуметтік қамсыздандыруды
дамыту мемлекеттің әлеуметтік саясатының және қызметінің басым бағыттарының
бірі болған және болып қала береді.
Жоғарыда атап өткеніміздей, нарықтық қатынастар орын алған кез келген
өнеркәсіптік дамыған мемлекетте халықты әлеуметтік қорғау азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктері жүйесін де маңызды орынды
иеленеді. Алайда, нарықтық қатынастар өз бетімен халықты әлеуметтік қорғау
механизмін туындатпайды. Халықты әлеуметтік сақтандырудың ерекшелігі оның
аса көп материалдық шығындарды талап етуінен және ешқандай пайда
әкелмейтінен шешу мәселесін мемлекет өз мойнына алады.
Байқағанымыздай, әлеуметтік сақтандыру тарихы жүз жылдам астам уақытты
қамтиды. Бұл уақыт ішінде қаржыландырудың функциялары, нысандары және
әдістері талай рет өзгерді. Бірақ, әлеуметтік қамсыздандырудың мақсаты -
адамдардың өмірін жақсарту ешқашан өзгерген жоқ.
Әлеуметтік қамсыздандыру халықтың өмір сүру деңгейімен тығыз
байланысты. Қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерін әлеуметтік қамсыздандырудың
деңгейін анықтайтын фактор болып әлеуметтік қорғау шараларын
қаржыландырудың қайнар көзі, механизмі немесе кестесі табылады.
Әлеуметтік қорғану немесе әлеуметтік қауіпсіздік түсінігі алғаш рет
АҚШ-та пайда болды және ол кез келген азаматты, тіпті елдің кез келген
тұрғынын жұмыссыздықтың, табыстың жоғалуының немесе күрт азаюының, аурудың,
бала туудың, өндірістік жарақаттың немесе кәсіптік аурудың, мүгедектіктің,
кәріліктің, асыраушысынан айырылуының салдарынан орын алған экономикалық
немесе әлеуметтік қиындықтардан қорғайтын шаралар жүйесін білдірді.
Әлеуметтік сақтандыруды қаржыландырудың мемлекеттік әкімшілік-
биліктік жүйесі кезінде қаржылық ресурстардың басты субъектісі болып
мемлекет табылады, яғни әлеуметтік қорғау шараларының жүйесін мемлекет
қаржыландырады. Дәл осындай жүйе бізге бұрынғы Кеңестік Одақтан мұраға
қалды.
Жұмыстың теориялық маңызы – Қазақстандағы сақтандыру ісі саласында
жұмыс істейтін білім беру мекемелері үшін және де бұл саладағы
зерттеулердің сапасын көтеруге себебін тигізу мүмкінділігімен
түсіндіріледі.
Магистрлік жұмысының тәжірибелік маңызы - сақтандырудың әлеуметтік
негізі-нарық қағидатарына сәйкес тіршілігі қайнап жатқан қазіргі қоғамда
адамның жеке өміріне қауіп төндіретін және ондай қатерді жалғыз өзі
түзете алмайтын жағдайлаарда болып жатады. Міне осындай жағдайларда олерға
елімізде қалыптасқан әлеуметтік қорғаудың бір саласы болып табылатын
әлеуметтік сақтандыру жүйесі көмекке келеді. Әлеуметтік сақтандыру ертенгі
күнге деген сенімділік. Сақтандыру құқығы азаматтардың болашатағы
кепілдігі. Әлеуметтік қамсыздандырумен әлеуметтік сақтандыру тығыз
байланысты оның себебін мен былай түсінемін,егер азаматтар өздерін
сақтандырса олар өздерін түрлі қоғамдық қауіп-қатедің алдын алуын
қамсыздандырады
Әлеуметтік қамсыздандырудың мұндай жүйесі кезінде тараптар болып жұмыс
істейтін азамат пен мемлекет табылады. Әлеуметтік қамсыздандырудың бұл
үлгісі нарықтық қатынастарға өту кезеңінде жедел реформалауды қажет етті.
ХХ ғасырдың 90 жылдарындағы экономикалық тоқырау Қазақстандық әлеуметтік
қамсыздандыру жүйесіндегі қиындықтарды одан әрі өршіте түсті. Инфляция мен
жұмыссыздықтың өсуі, өндірістің құлдырауы жұмыс істейтіндер санының күрт
төмендеуіне әкеп соқты, ал бұл, өз кезегінде, қарт адамдар санының өсуімен
бірге бір ұрпақтан (жұмыс істейтіндерден) екіншісіне (жұмыссыздарға)
капиталдың ауысуының бірден азаюын білдірді. Жұмыс істейтіндер мен
зейнеткерлер санының арақатынасында тепе-теңдіктің болмауы Қазақстан
Республикасының Зейнетақы қорының ақша қаражаттарының дефицитінің артуына
және соған орай республикалық бюджеттің осы дефицитті жабуға бағытталған
шығындарының көбеюіне әсер етті.
Реформалау үрдісі кезінде көмекке мұқтаж тұлғаларды жеткілікті түрде
материалдық қамсыздандыруға жағдай жасайтын әлеуметтік қамсыздандыру
үлгісін жасаудың қажеттігі туды ал әлеуметтік қамсыздандыру әлеуметтік
сақтандырумен тығыз байланысты.
Сөйтіп, әлеуметтік қамсыздандырудың қазақстандық үлгісі қалыптасты,
оның ерекшеліктрі жөнінде біз төменде сөз қозғаймыз
Біздің мемлекетіміздің Әлеуметтік саясаты елімізде елімізде
әлеуметтік қораудың мықты жүйесін құруға бағытталған.
Нақты бір қызметтерді атқарған әлеуметтік сақтандыру жүйесі кеңес
уақытындада болған, алайда ол кейбір сыртқы формальді белгілерімен ғана
сақтандыру болды, мысалы ол арқылы уақытша еңбекке жарамсыздығы жөніндегі
параққа төленді, өндірістегі өндірістегі бақытсыз жағдайларға, кәсіби
ауруларға немесе басқада бір жағдайларға байланысты жәрдем ақылар
рәсімделді.Өзіндік мәні жағынан бұл жүйе әлеуметтік сақтандыру емес
әлеуметтік қамсыздандыру болды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдамалар:
- Сақтандырудың түсінігін анықтау;
- Әлеуметтік сақтандырудың Қазақстандық моделінің тиімділігіне баға
беру;
- Сақтандыру нысандарын ұйымдастыру негіздерін анықтау;
- Сақтандыру қызметін басқару және қадағалауды жетілдіру бойынша
ұсыныстар жасау;
- Сақтандыру қызметін мемлекеттік басқаруды жетілдіру бойынша
ұсыныстар жасау;
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертацияның құрылымы ғылыми
зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне сай келеді. Зерттеу жұмысы кіріспеден,
екі тараудан, сегіз тараушадан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет
тізімінен тұрады. Диссертацияның көлемі қойылған талаптарға сай.
1 САҚТАНДЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК НЕГІЗДЕРІ
1. Сақтандырудың әлеуметтік мәні оның іс-әрекет аясы
Сақтандыру қоғамдық-өндіріс қатынастарының ежелгі санаттарының
бірі болып табылады.Адамдар мүліктердің иелелері ретінде сақтандыруды
өздерінің мүліктерін табиғат апаттарынан немесе тонаудан, басқада күтпеген
жағдайда болатын шығындардан қорғану әдісі ретінде қолданып келеді.
Сақтандырудың әлеуметтік неіздерін ашпас бұрын, әлеуметпен сақтандыру
ұғымын мағынасын ашып өткен жөн болар.
Әлеумет,социум (латынша socium-ортақ)-әлдебір мәнді қарым –қатынастағы
адамдарың өмір сүру жағдайларының бірлігімен сипатталатын тұрақты да
үлкен қауым.Әлеуметтің ең жоғарғы түрі тұтас әлеуметтік жүйе ретіндегі
қоғам. Қазақ халқының дәстүрлі түсінігіндегі: жамағат, қауым, жұртшылық
мағынасында қолданылған ұғым ол отбасынан, ағайнын, Туыс, жекжат-жұраттан
бастап ел жұрт мағынасына дейін қамтиды.
Қоғам деп аталаттын адамдар қауымының күрделілігі көп қырлығы сонымен
қатар тұтастығы оны әлеуметтікжүйе ретінде қарастыру қажеттігін алға
тартады. Қоғам бір текті емес, оның алуан реттегі, әр қилы сипаттағы
әлеуметтік құбылыстар мен процестердің бірсыпырасын қамтитын өзіндік
түзілімімен құрылымы бар. Әлеуметтік жүйенің құрамдас элементтері адамдар,
әлеуметтік байланыстар мен іс әрекеттер, әлеуметтік қарым-қатынастар мен
өзара әрекеттесулер,әлеуметтік институттар мен мен ұйымдар, әлеуметтәк
топтар,қауымдар,әлеуметтік нормалар мен құндылықтар, тағы басқалары болып
табылады. Олардың әр-қайсысы өзара тікелей байланыс құрып,қоғам өмірінде
ерекше орын алады әрі өзіне лайықты рөл атқарады. Осы орайда, ең
алдымен,қоғамның құрылымын анықтап,оның маңызды элементтерін ғылыми
тұрғыдан саралау,сондай-ақ әлеуметтік жүйе ретінде қарастырылатын қоғам.
Олардың орны мен рөлін,өзара байланыстары мен әректтесулерін түсіндіру
социология ғылымының басты міндеті.Өзінің құрылымы арқасында ғана қоғам
емін еркін бейберекет жиылған тобырдан да өзінің жөнге салынған құрылымы
бар өзге әлеумететтік құбылыстарданда мүлдем ерекше тұрады,демек, басқаша
сапалық қасиеттерге ие болады.Ал әлеуметтік құрылым көп жағдайларда жуйе
ретіндегі бүкіл қоғамның табандылығы мен тұрақтылығын айәқындайды. Қоғам-
жеке тұлғалардың олардың байланыстары мен әрекеттесулерінің, өзара іс-
әректтері мен қарымқатынастарының жай ғана қосындысы емес, біртұтасжүйе ал
мұндай бірлестіктер жаңа интегралды, жүйелік сапаны туындататын
болғандықтан, ол жекелеген адмдардың не олардың қосындысының сапалық
қасиеттеріне мойынсынбайды Әлеуметтік жуйе ретіндегі қоғам-өзінің дербес
заңы бойынша қызмет атқарып,дами беретін әлеуметтік организм. Өзара табиғи
байланыстарына қарамастан әлеуметтік құрылымдарға әлеуметтік жүйе атауы
әлде қайда кең ұғым. Егер әлеуметтік жүйе өзінің аясына кірітін
элементтердің бүкіл жиынтығын бір-бірімен тұтастай қоғаммен әрекеттесуін
ұйымдастыру тәсілі болса,онда әлеуметтік құрылым-жүйенің және олардың
байланыстарының салыстырмалы түрде баянды, қалыпқа тускен әрі ұдайы өніп
отыратын, сондай-ақ әлеуметтік жүйенің тұрақтылығымен қызмет атқаруының
қамтамассыз ету тетітгін құрайтын негізі негізгі элементтерінің
жиынтығы.Осы тұрғыдан алғанда әлеуметтік құрылым-қоғамдағы әлеуметтік
статуспен рөлдің нығаюына ықпал ететін әлеуеметтік жүйенің аса маңызды
бөлігі, ұйытқысы, берік үстыны. Сонымен әлеуметтік жүйе дегеніміз бір-
бірімен өзара байланысып, әрекет етуші және бірегей әлкуметтік тұтастықты
құраушы құбылыстармен процестердің тәртіптелген ауқымды жиынтығы.Қоғамды
әлеуметтік жүйе ретіндезерттеу ісі өзара байланысты міндеттерді: қоғамды
жалпы зерттеуді,яғни қоғамның жалпыға бірдей,әмбебап қасиеттерін,
байланыстары мен жағдайларын әлеуметтік философиямен етене байланысты әрі
оның жетекшілігімен зерделеуді, қоғамның нақты-тарихи,тұрпатын өркениетін
даму сатыларын.[1,660-б]
Зерттеуді жекелеген нақты қоғамды, яғни нақты өмір сүруші елдермен
халықтар қоғамын зерттеуді қамтиды.
Сақтандыру ұйымдары сақтанушыларымен жеке заңды тұлғалар арасындағы
сондай-ақ, сақтандыру ұйымдарының өздерінің арасындағы жеке және заңды
тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау жөніндегі құқтық қатынастар.
Нарықтық даму жағдайындағы сақтандыру ісі сақтандыру қандай болмасын
қоғамдық-құқықтық формацияларда тиісінше дамып қалыптасатын және асқан
қажеттілігімен ерекшеленетін әрі тиісті сақтандыру салалары бойынша жұмыс
істейтін, қоғамдық пайдалы шаруашылық жүргізуге, тұлғалардың еңбек
қызметтік міндеттерін атқаруына, қоршаған ортаға байланысты орын алуы
ықтимал орын алатын тәуекелдерге орай қатысушылары сақтандырушылары,
сақтанушылары, сақтандырылғандары, пайда алушылары нақтылы айқындалып,
құқықтары мен міндеттері белгіленген материалдық мазмұнды қоғамдық
қатынастар ауқымында мақсатты сақтандыру қорын және сақтандыру резервтерін
құруды, сондай-ақ ұлттық сақтандыру жүйесінде өтеу механизмін іске қосатын
сақтандыру оқиғалары туындаған кезде тиісті заңнама және шарт негізде
сақтандыру қорғауының қамтамасыз етілуін нысалайтын кәсіпкерлік сипатты –
бағдарлы құқықтық институт болып табылады.
Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы
18 желтоқсандағы Заңының Сақтандыру ісі және сақтандыру қызметі деп
аталатын 4-бабының 1-тармағында: Сақтандыру дегеніміз, сақтандыру ұйымы өз
активтері есебінен жүзеге асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру
шартында белгіленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған
кезде жеке немесе заңды тұлғаның заңды мүліктік мүдделерін қорғауға
байланысты қатынастар кешені деген түсіндірме берілген. Осы заңның 2-
тармағында: Сақтандыру қызметі дегеніміз, сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымының сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға
байланысты! Қазақстан Республикасы заңдарының талаптарына сәйкес уәкілетті
мемлкеттік органның лицензиясы негізінде не Қазақстан Республикасының
өзара сақтандыру туралы заңнамалық актісіне сәйкес лицензиясыз жүзеге
асырылатын қызметі Демек, сақтандыру белгілі бір тәуекелдерге орай орын
алуы ықтимал сақтандыру жағдайы оқиғалары басталған кезде заңды немесе
жеке тұлғаның мүліктік мүделлерін сақтандыру мүдделерін арнайы
қалыптастырылған мақсатты ақшалай сақтандыру қор есебінен сақтандыру
қорғауымен қамтуды қамтамасыз етуге байланысты сақтандырушы мен
сақтанушы, пайда алушы арасында туындайтын қоғамдық қатынастарды
білдіреді. Сақтандыру сақтанушының мүліктік мүдделеріне келтірілген зиянды
ақшалай нысанда өтеуді қарастырады. Сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы
сақтандыру қатынастары сақтанушының өз қарамағындағы меншігіндегі
мүліктерін немесе өзге де мүліктік мүдделерін сақтандыру қорғауымен
қамтамасыз етуге байланысты сактандыру мүддесінің болмысына орай туындайды.
Бүгінде өркениет тарихында жинақталған әрі сынақтан өткен сақтандыру ісінің
тәжірибесін және қалыптасқан сақтандыру құқығының механизмін қоғамдық-
мемлекеттік мұделерге орай тиімді пайдалану мән-жайы казіргі нарықтық даму
кезеңіндегі шаруашылық жүргізу және өндірістік катынастар денгейіне, меншік
нысандарына,басқа елдермен экономикалық байланыстарды жандандыру
дәрежесіне, коршаған табиғи орта жағдайына, сақтандыру заңнамамасы
саласында жүргізіліп жатқан реформаларға және т. б. Факторларға байланысты
Қазақстаның әлеуметтік-экономикалық жүйесіндегі сақтандыруды және
сақтандыру қызметін өркендетуге, ұлттық сақтандыру рыногын түрлендіруге,
міндетті сақтандыру жүйесін құруға, құқықсаласы ретіндегі сақтандыру
құқығының реттуші әлеуті ауқымын кеңейтуге, сақтанушыныі сақтандыруылушының
мүліктік мүлдесін қорғауды тиісті заңнама және сақтандру шарттары негізінде
кепілдендіруге, ықтимал сақтандыру тәуекелдерінің алдын алу арқылы
сақтанушыға, сақтандырыған тұлғаға, үшінші тұлғаларға немесе қоршаған
ортаға келтірілетін зиянды залалды шектеуге мүскіндік беріп отыр.
Сақтандыру қызметы – сақтандыру қайта сақтандыру ұйымының
сақтандыру қайта сақтандыру шарттарын жасау мен орындауға байланысты.
Қазақстан Республикасы заңдарының талаптарына сәйкес уәкілетті мемелекеттік
органның дицензиясы негізінде жүзеге асырылатын қызметі Сақтандыру қызметі
сақтандыру қайта сақтандыру ұйымы жүзеге асыратын қызметтің негізгі
түрі болып табылады. Сақтандыру қайта сақтандыру ұйымы сақтандыру қызметін
қайта сақтандыру жөніндегі қызметті жүзеге асыру құқығына лицензиясы ,
сақтандыруды белгілі бір түрі бойынша жүзеге асырудың жалпы талаптарын
айқындайтын сақтандыру ережелері және ішкі ережелер болғанда ғана
сақтандыру қызметін жүзеге асыруға құқылы.
Сақгандыру қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен
лицензияларды жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптар мен
түрлерге бөлінеді. Сақтандыру ұйымының сақтандыру қызметі өмірді
сақтандыру саласы және жалпы сақтандыру саласы бойынша жүзеге
асырылады . Ерікті сақтандыру нысанындағы сақтандырудың жекелеген
сыныбын жүргізу жағдайлары бойынша қосымша талаптар, оның ішінде
сақтандырудың жекелеген сыныптары шеңберіндегі пруденциялдық
нормативтер уәкілетті органның нормативтік құқықтық актілерімен
белгіленеді.
Сақтандыру түрі, сақтандыру ұйымы сақтанушыға сақтандыру шартын жасау
арқылы сақтандырудың бір немесе бірнеше сыныбы шегінде әзірлейтін және
беретін сақтандыру өнімі болып табылады.
Сақтандыру ұйымы сақтанушыға сақтандыру полисін бере отырып, қосылу
шарты нысанында сақтандыру шартын жасасу жөніндегі қызметті уәкілетті
органмен сақтандыру ережелерін келіскеннен кейін ғана жүзеге асыруға
құқылы.
Өмірді сақтандыру сақтандырылушы қайтыс болған немесе ол
сақтандыру мерзімі біткенге дейін не сақтандыру шартында белгіленген жасқа
дейін өмір сүрген жағдайда сақтандыру төлемін жүзеге асыруды көздейтін
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады. Бұл ретте сақтандыру
қағидаларының туындауы сақтанушының сақтандырылған мүліктік мүдделеріне
зиян келтіруі ықтимал сақтандыру тәуекелінің ықтимал қауіпті оқиғаның
немесе орын алуы ықтималдығына орай сақтандыру жүргізілетін қауіпті-қатерлі
оқиғалар жиынтығының) мән-жайына байланысты сақтандыру жағдайының басталуы
кезінде көрініс табатын келеңсіз экономикалық салдар залалын өтеуді
нысаналайтын әрі әрқайсысы өз мүддесін көздейтін сақтанушы мен
сақтандырушының арасында азаматтық заңнамаға сәйкес жасалған ерікті
сақтандыру шартына, сондай-ақ міндетгі сақтандыру заңнамалық актілеріне не
оларға сәйкес жасасылған міндетті сақтандыру шартына негізделеді.[2]
Жеке сақтандырудағы азаматтардың өміріне, денсаулығына және еңбекке
қабілеттілігіне байланысты, мүліктік сақтандырудағы мүлікті иеленуге,
пайдалануға әрі оған билік етуге байланысты, азаматтық-құқықтық
сақтандырудағы заңды немесе жеке тұлғаның өміріне, денсаулығына не
мүлкіне келтірілген зиянды өтеуге байланысты мүліктік мүдделер-
сақтандыру қорғауымен қамтылады. Демек, сақтанушы, өзінің не үшінші
тұлғаның өміріне, денсаулығына, еңбекке қабілеттілігіне, мүлкіне байланысты
сақтандыру мүддесін білдіретін мүліктік мүддесін сақтандыратын жеке немесе
заңды тұлға ретінде заңнамалық актіге не жасалған сақтандыру шартына
орай тиісті сақтандырушымен екі арадағы азаматтық кұқықтық қатынастарға
қатысады. Осы орайда ескеретін маңызды жайт, сақтандырушымен жасалған
ерікті немесе міндетті сақтандыру шартында өзгеше көзделмесе, сақтанушы бір
мезгілде сақтандырылушы өзіне қатысты сақтандыру жүзеге асырылған,
былайша айтқанда сақтандырылған тұлға болып табылады.
Қандайда болмасын қоғамда өз қызметтерін атқару процесінде материалдық
игіліктерді жасау үшін өнім өндіру әр түрлі салада қызмет көсетуде адамдар
бір-бірімен қоғамдық қатынаста болады. Бұлардың бірқалыпты дамуы үшін
оларды реттеу қажеттігінің керек етеді. Былайша айтқанда олардың ара-
қатынастарын, қылықтарын келісім жолымен үйлестіру тәртібі болып табылыды.
Бұл қағида толығынан сақтандыру мәселесіне де тікелей қатысты.әлеуметтік
экономикалық заңға сыйымдылық ретінде заңмен бекітуді және реттеуді қажет
етеді. Басқа сөзбен айтқанда сақтандыру қорын құру мен пайцдалану процесі
заңмен үйлестіріліп реттеледі, немесе сақтандыру қатынасы болып табылады.
Ал сақтандыру қатынасы мемлекеттік тәртіппен үйлестіріліп құқық
нормаларымен реттелінеді. Сақтандыру құқығының қайнар көздері. әр
мемлекетте сақтандыру қатынасы сол мемлекеттің қаатнасқан құқығының қайнар
көздері мен жүйелерімен реттелінеді.заң ғылымында құқтың қайнар көздеріне
мемлекеттік тұрғыдан азаматтардың сақтандыру қатынасын реттейтін әр түрлі
нысанда, формаларда қабылданатын құқық нормасының жиынтығы жатады.
Сақтандыру құқығының қайнар көздері жалпы құқықтық және арнайы құқықтық
болып екіге бөлінеді,біріншісі жалпы құқықтық нормалары болып:бірінші
жалпы құқықтық және оның бір саласы ретінде саналатын сақтандыру құқығының
негізгі қайнар көзі. Қазақстан Республикасының конститутциясы. Екінші
Қазақстан республикасының конститутциясына өзгерістер мен толықтырулар
енгізізетін заң-Қазақстан Республикасының конститутциясы алпыс екінші
бабының үшінші тармағында белгіленген тәртіппен қабылданған заң.Үшіншісі
Конститутциялық заң, Қазақстан Республикасының Конститутциясы екінші
бабының төртінші тармағымен белгілнген тәртіппен қабылданған заң.
Төртіншісі заң актісі Конститутциялық заң Қазақстан Республикасының
президентінің Конститутциялық күші бар жарлығы және Қазақстан
Республикасының Призидентінің қаулысы. Бесіншісі Қазақстан Республикасының
заңы сенатпен мәжілістің қаулылары жатады Қазақстан Республикасының заңы;
конституциясы сақтандыру құқын реттеудің негізгі приенципі және ол барлық
сақтандыру заңының негізі болып табылады.
Принциптер сақтандыру- құқық нормаларының барлық жүйесін
қамтып, басшылыққа алынады. Принциптер нормативтік мәнге ие болды және оны
қолдану міндеттілікке айналды. Бұрын-соңды сақтандыру принциптер заң
нормаларында арнайы термин немесе тиянақты тұжырымдама ретінде
бекітілмеген еді, тек сақтандыру заңдардың жалпы, негіздері мен мәнісіне
байланысты деген жалпылама тұжырымдарымен шектелетін. Қазіргі кезде
сақтандыру құқық принциптері нормативтік роль атқарады[3]
Қазақстан Респуьликасының Конституиясы ең жоғары заңды күшке ие. Қандай
да болмасың заң және басқада мемелекеттік органдар шығаратын құқы нормалары
Қазақстан Республикасының Конституциясына сай болып қайшы кемеуі тиіс.
Бұлай болмаған жағдайда олар құқытық норма ретінде күшін жояды.
Сақтандырушы сақтандыру ұйымы ретінде мемлекеттік тіркеуден өткен,
тиісті сақтандыру қызметін жүзеге асыру құқығына лицензия алған,
сақтандыру жағдайы басталған кезде келтірілген зиянды өтеу жөніндегі өзіне
жүктелген міндеттемеге орай сақтанушыға немесе өзге тұлғаға пайда алушыға -
заңда не сақтандыру шартында көзделген мән-жайларға байланысты сақтандыру
төлемін алуға құқығы бар тұлғаға шартта белгіленген сақтандыру соммасы
шегінде сақтандыру сомасы шегінде сақтандыру төлемін төлеуге міндетті
занды түлға болып саналады.
Сақтандыру құқықтық қызметтің айрықша түрі ретінде сақтандыру
сыйлықақыларын жұмылдыру арқылы сақтандыру қорын әрі сақтандыру
резервтерін құру және сақтандырылған мүліктік мүдделерге келтірілген
зиянды сақтандыру төлемін жүзеге асыру жолымен өтеу ауқымында тікелей
көрініс табады. Сақтандыру бүгінгі таңда қалай болмасын өндірістік аяда,
салада және ортада келтірілген зиянды уақтылы әрі толығымен өтеу есебінен
қоғамдағы әлеуметтік және құқықтық тұрақтылықты қамтамасыз етуге, мақсатты
сақтандыру қорының уақытша бос қаражаттарын сақтандыру ұйымының
инвестициялық қызметінде пайдалануға, сақтандыру өнімдерін өткізуге
байланысты сақтандыру операцияларының дамуына, сондай-ақ ұлттық сақтандыру
жүйесіндегі жаңа сақтандыру түрлерінің, оның ішінде кәсіпкерлік
тәуекелдерді сақтандырудың заңнамалық және шарттық негіздерінің
тиімділігіне мүдделік танытып отыр.
Сақтандыру ісін тікелей реттейтін арнайы құқықтық нормалар тізімін
көрсететін болсақ оның біріншісі Қазазақстан Республикасының сақтандыру
қызметі туралы заң, екіншісі Қазақстан Республикасының кейбір заң
актілеріне сақтандыру ісі және сақтандыру қызметі мәселелері бойынша
өзгерістермен толықтырулар енгізу туралы заң.Үшінші Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексі ерекше бөлімнің 40-тарауы.Төртінші
Сақтандыру мекемелерінің немесе компанияларының бұйрықтары және
нұсқаулары.Бесінші Лицензиялау тәртібі.Алтыншы Сақтандыру ісін қадағалау
және өзгеде ықпал ету шаралары. Сақтандыру шарты болып табылады. Осы
көрсетілген сақтандыру ісін тікелей реттейтін арнайы құқық нормалары
Қазақстан Республикасының Конститутциялық негізделеді
Қазақстан Республикасының сақтандыру қызметі туралы Заң 2000 жылдың
желтоқсан айында қабылданып күшіне енді. Заң 13-тараудан және 78 баптан
тұрады.Қазақстан Республикасының сақтандыру қызметі туралы заң Қазақстан
Республикасының Конститутциясына негізделеді.
Қазақстан Республикасының сақтандыру қызметі туралы заң кәсіпкерлік
қызмет түрі ретінде сақтандыруды жүзеге асырудың негізгі ережелерін,
сақтандыру қайта сақтандыру ұйымдарын,сақтандыру брокерлерін құру,
лицензиялау, реттеу, олардың қызметін тоқтату ерекшеліктерін, өзгеде жеке
және заңды тұлғалардың сақтандыру рыногындағы қызметінің талаптарын
сақтандыру рыногын мемлекеттік реттеу міндеттерін және сақтандвру қызметі
қадағалауды қамтамассыз ету принцептерін белгілейді.Уәкілетті мемлекеттік
орган осы заңға сәйкес қабылдайтын сақтандыру қызметін реттеу мен
қадағалау жөніндегі нормативтік құқықтық актілері сақтандыру рыногының
барлық барлық қатынастары үшін міндетті болады Қазақстан Республикасының
сақтандыру қызметі туралы заң 2-бап. [4]
Қазақстан Республикасының сақтандыру қатынасы Қазақстан
Республикасының азаматтық кодексінің ерекше бөлімінің 40-шы тарауында
803 пен 845 бптар аралығынан тұрады .Осы Кодекстің сақтандыру тарауындағы
баптар 2000 жылы желтоқсан айында Қазақстан Республикасының кейбір заң
актілеріне сақтандыру ісі және сақтандыру мәселелері бойынша өзгерістнр
мен толықтырулар енгізу туралы заңға сәйкес өзгерістермен толықтырулар
енгізілген болатын.
Сақтандыру - пайда болу, функционалдау мен даму принциптері өзінің
бейнесін экономикалық теория мен ағымдарында табатын қазіргі экономикалық
қызметтің дербес және спецификалық саласы болып табылады.
Сақтандырудың заңи аспектісі сақтандыру өтеуінің міндеттілігін үшін
жасалатын ерікті не міндетті сақтандыру шарты немесе тікелей
заңнамалық акті негізінде тұлғалардың мүліктік мүдделерін сақтандыру
қорғауымен қамтуға байланысты сақтанушы мен сақтандырушы қатысатын
құқықтық қатынастарын білдіреді. Сақтандырудың кұқықтық аспектісі
мақсатты ақша қаражаттары қорларын қалыптастыру және оларды әр түрлі
төтенше әрі қолайсыз құбылыстар салдарынан келтірілген зиянды өтеу үшін
пайдалану жөніндегі нысандар мен әдістердің жиынтығынан тұратын кұқықтық
қатынастар жүйесі ретінде жұмылдыру, өтемдік және қорғау алдын алу
функциялары арқылы көрініс табады. Осы ретте сақтандыру: сақтандыру
тәуекелінің болуына байланысты материалдық зиян келтіретін сақтандыру
жағдайының орын алуы, занды және жеке тұлғалардың сақтанушылардың өздеріне
келтірілуі ықтимал зиянды өтеуге деген мұқтаждықтарының
қанағаттандырылуы, сақтанушы төлеген сыйлықақылар мен жарналар есебінен
құрылған мақсатты сақтандыру қоры қаражаттарының сақтандыру өтеуінің
нысанында қайтарылуы сияқты және тағы басқадай өзіне тән белгілерімен
ерекшелінеді.
Сақтандыру құқықтық қатынастарының мазмұнының ұғымын ашар болсақ ол
тараптардың арақатынасымен құқыртарымен міндеттерімен байланыстырады.
Былайша айтқанда, құықтық қатынастың мазмұны тараптардың құқықтары мен
міндеттеріне тұрады.Бірінші жақтың сақтанушының құқығына екінші жақтың
сақтандырушының міндетіне сай, керісінші сақтандыру шының құқығына
сақтанушының атқаратын нақты міндетін сай болуы тиіс.Сақтандыру мен
сақтанушының негізгі құқықтары мен міндеттері Қазақстан Республикасының
азаматтық кодекстерінің 826-831 баптарында белгіленген. [5]
Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасының Заңы оның 2-
бабының 1-тармағында көрсетілгендей кәсіпкерлік қызмет түрі
ретіндесақтандыруды жүзеге асырудың ережелерін, сақтандыру қайта сақтандыру
ұйымдарын, сақтандыру брокерлерін кұру, лицензиялау, реттеу олардың
қызметін тоқтату ерекшеліктерін, өзге де жеке және заңды тұлғалардың
сақтандыру рыногындағы қызметінің талаптарын, сақтандыру рыногын
мемлекеттік реттеу міндеттерін және сақтандыру қызметін қадағалауды
қамтамасыз ету принциптерін белгілейді. Аталган заңмен тікелей реттелген
сақтандыру қатынастарын қоспағанда, сақтандыруға байланысты туындайтын және
өзге де заңнамалық актілер қолданылатын аядағы қоғамдық қатынастар
Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделетін сақтандыру ісі
және сақтандыру қызметі туралы заңдармен, Қазақстан Республиксының
Азаматтық кодексімен, сондай-ақ Қазақстан Республикасының өзге де
нормативтік құқықтық актілерімен реттеледі.
Сақтандыру құқығы елдің сақтандыру құқығын қалыптастыру , оның
ауқымындағы сақтандыру ісі мен сақтандыру қызметін ұйымдастыру,
сақтандыру (қайта сақтандыру) компанияларының ұлттық сақтандыру
рыногында ерікті және міндетті нысандағы сақтандыру қызметтерін көрсетуі,
сондай-ақ сақтандыру резервтерін құру және бөлу , сақтандыру рыногы мен
сақтандыру ұйымдарын мемлекеттік реттеу әрі қадағалау барысында
туындайтын кешенді сипатты қоғамдық катынастарды реттейтін құкық саласы
ретінде көрініс табады. [6]
Мемлекеттің, азаматтардың және шаруашылык жүргізуші субъектілердің
мүдделерін қаржылық, алеуметтік және өзге де тәуекелдерден қорғаудың тиімді
құралы, сондай-ақ ұзақ мерзімді ішкі инвестициялардың сенімді кезі
ретіндегі сақтандырудың рөлін нығайтуға бағытталған ұлттық сақтандыру
индустриясын реформалауды жалғастыру және оның басымды бағыттырын одан
әрі дамытуды қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2004 жылғы 1 шілдедегі №729 қаулысымен Қазақстан Республикасының
сақтандыру рыногын дамытудың 2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасы
бекітілген болатын.
Сақтандыру рыногы сақтандыру өнімін сату және сатып алу, сақтандыру
қорғауына байланысты сақтандыру өтемін жүзеге асыру нәтижесінде
сақтанушылар, сақтандырушылар, үшінші тұлғалар арасында туындайтын,
біртекті сақтандыру қызметтерін көрсететін сақтандырушылар қатарының
көбеюіне орай қалыптасатын құқықтық қатынастардың жүйесі ретінде өзіне тән
сақтандыруды қамтиды. Қазақстан Республикасы сақтандыру рыногының
қатысушыларын Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасы Заңының
10- сәйкес сақтандыру қайта сақтандыру ұйымы; сақтандыру брокері,
сақтандыру агенті, сақтанушы, сақтандырылушы,пайда алушы, актуарий, өзара
сақтандыру қоғамы, сақтандыруға байланысты қызметті жүзеге асыратын жеке
және заңды тұлғалар жатады.[7]
Сонымен қысқаша қортындылағанда сақтандырудың әлеуметтік негізі-нарық
қағидатарына сәйкес тіршілігі қайнап жатқан қазіргі қоғамда адамның жеке
өміріне қауіп төндіретін және ондай қатерді жалғыз өзі түзете алмайтын
жағдайлаарда болып жатады.міне осындай жағдайларда олерға елімізде
қалыптасқан әлеуметтік қорғаудың бір саласы болып табылатын әлеуметтік
сақтандыру жүйесі көмекке келеді. Әлеуметтік сақтандыру ертенгі күнге деген
сенімділік. Сақтандыру құқығы азаматтардың болашатағы кепілдігі.
Әлеуметтік қамсыздандырумен әлеуметтік сақтандыру тығыз байланысты оның
себебін мен былай түсінемін,егер азаматтар өздерін сақтандырса олар өздерін
түрлі қоғамдық қауіп-қатедің алдын алуын қамсыздандырады. Әлеуметтік
қамсыздандыру-еңбек етуге қабілетсіз адамдарды материалдық және тұрмыстық
жағынан қамтамассыз етуге бағытталған мемлекеттік шаралар жүйесі. Тарихқа
көз жүгіртетін болсақ әлеметтік қамсызданды жүйесі әр кезеңде әр елде
түрлі жағдайлар қалыптасқан,оның тіректері өркениетті мемлекеттердегі
үлгілерге сәйкес сұрыпталған. Әлеуметтік қамсыздандыру нышандары дәстүрлі
қазақ қоғамында қоғамында да болған. Табиғи кесаппаттардың не әр қилы
шапқыншылықтардың салдарынан асырараушысынан,мал мүлкімен
айырылып,жоқшылыққа ұшыраған кедей кепшіктерді,жетім жесірлерді аталас
ағайындары,ауылдастары көрші-қолаңдары қамқарлыққа алған.Асар асу үме
тарату сауын беру, ат майын қию көрші ақысын бөлу ылау мінгізіп ,сауға
сыйлау тағы басқа шаралар ұйымдастыру арқылы жоқ-жітік туыстарының
күнелтісн жұтапай,тұтас деңгейін көтеруге көмектескен.Қоғам дамуына
байланысты әлеуметтік қамсыздандыру біртіндеп мемлекеттік жүйеге толық
ауысты. Яғни мемлекет тарапынан әлеуметтік сақтандыру жүзеге асады.
Қолданыстағы заңнамаларға сәйкес 2005 жылғы 1 қаңтарынан бастап
Әлеуметтік сақтындыру қорынан мынадай жағдайда әлкуметтік төлемдер беріліп
келеді:
1-Енбек қабілетіне айырылу,2-асыраушысына айырылған,3-жұмысынан
айырылу. Осы негізде әлеуметтік төлемдер жүзегеасды.Сақтандыру мемлекеттің
әлеуметтік саласының бірқатар проблемаларын шешуге және экономикаға
инвистиция салуға көмектеседі.Көптеген сақтандыру ұйымдарының
капиталдарының төмен деңгейі ірі тәуекелдерді сақтандыруға мүмкіндік
бермейді. Мұндай жағдайлардан шығудың бір амалы қайта сақтандыру
сақтандыру жүйесі болып табылады.
Қазіргі өркениеттілік Қоғам тәуекелдері ретінде жиі аталыпта жатады.
Қазіргі заманнның ғылыми-техникалық жетістіктердің даму қарқыны жылдан-
жылға өсіп келетіні бәрімізге мәлім оның себебі нарық заңдылығына сай
сұраныс болса, ұсыныста болады. Сонымен ғылыми техникалық жетістіктердің
дамуы және оларды жер-жерде өндірістерге енгізілуі, апат аумағының көбею
мүмкіндігін және осымен байлнысты сақтандыру тәукелдерінің мүмкіндігі көп
болмақ. Мұның растығына көз жеткізу қиынға соқпас, қарапайым мезгілді және
мезгілсіз болып жатқан үкен апаттар мен статистикасымен және төтенше
жағдайлар мысылы: өрттер, жарылыстар, авариялар мен жарақаттар жөніндегі
оқиғаларды айтуға болады. Сақтандыру институтына тән ерекшелік ол күні
бұрын алдын ала не бүлінеді, қандай зиян немесе оның мөлшеріне құрайды,
неге, немесе кімге залал болады. Осындай жагдайлардың барі күктпеген
жерлерден болатыны анық сондықтан сқтансан сақтайды ұыммен мен толық-қанды
кеісемін. Сақтандыру аясының ұғвмы өте кең түрде қолданылады. Сқтандыру
аясы тауар өндірісінде, қызмет көрсетуді де адам өмірі мен денсаулықтыда
,еңбекке қабілетсіздіктіде қамтиды.
Әлеуметтік сақтандыру ол қалай жүзеге асады бугінгі қоғамның
тіршілігінде адамның жеке өмірне қауіп төндіргендіктен факторлар көптеп
кездеседі. Төнген қатерді жеке адам түзете алмайтын жағдайлар болады
осындай жағдайлардан зардап шеккен азаматтар үшін елімізде қалыптасқан
әлкуметтік қорғаудың бір сасласы болып табылатын әлеуметтік сақтандыру
жүйесі реттейді
Елімізде міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің енгізілуіне
байланысты құрылған Міндетті әлеуметтік сақтау қорының –бұдан әрі қор деп
құрылғанына биыл алты жыл болып отыр.нақты бір қызметтерді атқарған ерекше
әлеуметтік сақтандыру жүйесікенес уақытындада болған .Алайда ол кейбір
сыртқы формальді беклгілерімен ғана сақтандыру болды,мысалы ол арқылы
уақытша еңбекке жарамсыздығы жөніндегі параққа төленді, өндірістегі
бақытсыз жағдайларға, кәсіби ауруларға немесе басқада бір жағдайларға
байланысты жәрдем ақылар рәсімделді.өзіндік мәні жағынан бұл жүйе
әлеуметтік сақтандыру емес әлеуметтік қамсыздан дыру болды Сақтандыру ол
әлеуметтік немесе комерциялық болғанына қарамастан маңызды принципке
негізделуі қажет,төленген яғни төленген жарналарға сәйкес болуы керек.
Біздің мемлекетіміздің әлеуметтік саясаты елімізде әлеуметтік қорғаудың
мықты жуйесін құруға бағытталған. Әдетте жеке
адамға төнетін әлеуметтік қатерлердің түрлері көп. Соның көпшілігі
экономикалық жағдайлардан. Яғни адаиның тіршілік әрекетінен туындап жатады.
Сондықтанеліміздің әлеуметтік қорғау жүйесі де бірінші кезекте экономикалық
жағдайдан туындайтын қатерлерді қарастырады. Мәселен. Экономикаалық
дағдарыс.өндірістің қайта құрылуы мен оңтайландырылуы және осыған ұқсас
басқа да салдарлар нәтижесінде жұмыс күшін ұсыну мен сұраныстың сәйкес
келмеуінен еңбек адамы өзінің жұмыс орынан айырлып қалуы әбден мүмкүн.
Сондай-ақ жұмысберушілердің қолайлы еңбек жағдайы мен қауіпсіздік
техникасын қамтамасыз етуге қабілетсіздігі немесе бұл мәселеге енжар қарауы
салдарынан да кәсіптік аурулар пайда болып.өндірістік жарақат алу
жағдайлары жиі кездеседі. Ал ауруға ұшыраған немесе өндірістік ауыр
жарақат алған адамдар өздерінің еңбек ету қабілетін жоғалтады. Міне.
Осылардың барлығын біз экономикалық қатынастарбарсында туындайтын қатерлер
деп есетейміз. Мұндай жағдайларорын алғанда еңбек адамдары заң бойынша
қорғалды. Яғниәлеуметтік тұрғыдан сақтандырылады.[8]
Сондай-ақ адамның уқатша еңбек ету қабілетінен айрылуына немесе зейнет
жасына жетуіне байланысты туындайтын катерлер мен қоласыздықтар да
кездеседі. Бұлжағдайлар да заң жүзінде қорғалады.
Сонымен қатар. әлеулеметік-эконимикалық жағдармен тығыз
Байланысты әрі барлық халыққа бір мезгілдетуындайтын қатерлер де бар.
Мысалы инфляция. Лефолт және тағы басқалар. Мұндай қатерлер әлеуметтік
сақтандырылуға жатпайды.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә Назарбаевтың Қазақстан
экономикалық, әлеуметтік саяси жедел жаңару жолында атты 2005 жылғы
Қазақстан халқына арналған жолдауыннда үш деңгейлі әлеуметтік қамсыздандыру
жүйесін қалыптастыруға бағытталған әлеуметтік реформаның тереңдетілген үш
жылдық бағдарламасын тереңдетілген үш жылдық бағдарламасын жүзеге асыруын
реформа жылдарында халықты әлеуметік қорғаудың үш деңгейлі жүйесі
басталғанын атап өткен болатын осы жүйелердің мағынасын ашып, түсінік
беретін болсақ.
Бұл үш деңгейлі жүйенің бірінші деңгейіне-қоғамның дамуына
азаматтың қосқан жеке үлесі есепке алынбастан барлық азаматарға берілетін
төлемдер базалық зейнетақы төлемі. Мемлекеттік жәрдемақы, бала тууынабала
күтіміне берірілетін бір реттік төлемдер,яғни ел Конституциямен
кепілдендірілген әлеуметтік төлемдер жатады.
Жүйенің екінші денгейін – міндетті зейнетақы жарналары есебінен
төленетін зейнетақы төлемдері мен Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры
АҚ арқылы төленетін әлеуметтік төлемдер, яғни азаматтардын қоғамның дамуына
қосқан жеке улестерін ескере отырып берілетін косымша әлеуметтік әлеуметтік
қамсыздандыру қоры құрайды.
Ал үшінші денгей – ерікті сактандыру есебінен төленетін әлеуметтік
олемдерден тұрады.
- Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің мазмұнын туралы
толықтыратын болсақ
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі деп мемлекеттік белгілейтін және
кепілдік беретін міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушылар
арасындағы қатынастытарды реттейтін нормалар мен ережелер жиынтыгын
айтамыз.
Республикада міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің негізін
айкындайтын заңнамлық база жасалған.Соған сәйкес әлеуметтік
сақтандырудыңмеханизмын айтар болсақ, бұл түріне бірінші кезекте еңбекақысы
немесе табысы бар, яғни өз еңбегі арқасында омір сүріп жүрген жалдамалы
жұмышылар мен қызметкерлер тартылады. сөйтіп., бұл жүйе републикадағы
жұмыспен қамтылған халықты әлеуметік қорғаудың қосымша түрі болып табылады.
2005 жылдан бастапміндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесыне қатушыларға
әлеуметтікқатер туғанжағдайда әлеуметтік төлем төлеу жарғылы капиталына
мемлекеттік жүз пайыз қатысуымен құрылған Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру қоры АҚ-тың бұдан әрі – Қор немесе МӘСҚ қаржы ресустары есебінен
жүргузілуде.
Ал МӘСҚ қаржы ресуртары Міндетті әлеуметтік сқтандыру туралы заңмен
белгілеген мынадай ставккалар бойынша төлеушілердің Қорға аударған
әлеуметтік аударымдарды шоғырландыру және әлеуметтік салықты қайта бөлу
жолымен қалыптастырылады, стататистикаға сүйенсек :
2005 жылдың 1 қаңтарынан бастап әлеуметтік аударымдарды есептеу
объектісінен 1.5 пайыз:
2006 жылдың 1 қаңтарынан бастап әлеуметтік аударымдарды есептеу
объектісінен 2 пайыз:
2007 жылдың 1 қаңтарынан бастап әлеуметтік аударымдарды есептеу
обьектісінен 3 пайыз:
2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап әлеуметтік аударымдарды есептеу
объектісінен 4 пайыз:
2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап әлеуметтік аудармдарды есептеу
объектісінен 5 пайыз:
Әлеуметтік аударымдарды есептеу және төлеуді жүзеге асыратын жұмыс
берушілер немесе өзін-өзі жұмыспен қамтыған түлғалар жеке кәсіпкер. Жеке
нотариус.адвокат әлеуметтік аударымдарды төлеушілер болып табылады.
Қор өзінің негізгі қызметін қабылдаған міндеттемелеріне өз
активтерімен жауап беретін сақтандыру ұйымдары сияқты сақтандыру
қағидаттары бойынша жүзеге асырады.
МӘСҚ мемлекеттің бюджет жүйесіне кірмейді және бюджеттен тыс ұйым
ретіне құрылған. Қор қызметі мақсаттарға сәйкес ұымдастырылғандықтан ол
коммерциялық ұйымдар қатарына жатпайды. Оның негізгі міндетті - әлеуметтік
сақтандыру жүйесіне бүдан-әрі - МӘСЖ қатышыларға әлеуметтік қатер туған
жағдайда әлеуметтік төлем төлеуді жүргізу.
Қор тарапынан әлеметтік төлемдер қандай жағдаларда төленетінін
қарастырайық.
Әлеуметтік аударымдар жүргізілген міндетті әлеуметтік сақтандыру
жұйесіне қатысушыға МӘСҚ әлеуметтік төлем алуға құқық мынадай жағдайларда
тыундайды:
1. Еңбек ету қабілетінен айырылған жағдайда-уәкілетті орған медециналық-
сараптама қортындысы негізінде еңбек ету қабілетінен айрылу дәрежесін
белгілеген күнен бастап.
2. Асыраушысынан айырылған жағдайда –қайтыс болы турады туралы
куәлікте. Немесе сот хабар-ошарсыз кетті деп таныған шешімде көрсетілген
күнен бастап.
3. Жұмысынан айрылған жағдайда – міндетті әлеуметтік сақтандыру
жүйесіне қатысушының жұмыспен қамту мәселері жөніндегі уәкілетті күнінен
бастап.
4. Жүктілігі және бала тууы жағдайына байланысты табысын жоғалтқан
жағдайда-еңбекке қабілетсіздігі туралы парақта көрсетілген жүқтілігі және
босануы жөніндегі демалыстың басталған күнінен бастап.
5. Жаңа туғанбаланы асырап алуына байланысты табысын жоғалтқан жағдайда
– еңбекке қабілетсіздігі туралы парақта көрсетілген жаңа туған баланы
асырап алған қызметкердіңғ, демалысты басталған күнңнен бастап.
6. Бір жасқа толғанға дейінгі нәресте күтімі үшін табысын жоғалтқан
жағдайда-баланың тууы туралы куәлігінде көрсетілген туған күніңнен бастап
Екі не одан да көп бала туған жағдайда бір жасқа толғанға дейінгі
бала күтімі үшін әлеуметтік төлем әр балаға жеке тағайындалады.
Бұл ретте бір жасқа толғанға дейінгі бала күтімі үшін төленетін
әлеуметтік төлемнің ең төменгі мөлшері республикалық бюджеттен төленетін
мемлекеттік жәрдемақы баланың тууы кезегіне байланысты мөлшерде
белгілеген.Ал еңжоғарымөлшерсол жылғы республикаалық бюджеттуралы заңмен
белгілеген 10 еселеген ең кіші еңбек ақы мөлшерінің 40 пайзынан аспау
керек.
Осы уақытқа дейін қор төлеген әлеуметтік төлемдердің жалпы есебіне
көз жүгіртетін болсақ 2005 жылдан бері, яғни МӘСЖ қолданысқа енген кезден
бастап 2009 жылдың 1 қазанындағы жағдай бойынша мемлекеттік әлеуметтік
сақтау қорына жүргізілген әлеуметтік төлемдер сомасы 21 314млн.тенгені
құрады. Оның 20 491,3 млн теңгесі тек қана ағымдағы жылдың 9 айында
төленді.
Қазақстан Республикасының президенті Нұрсылтан Назарбаевтың Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына арналған жолдауында
қаазқстандық өмір сапасын арттыруға ерекше көніл аударылды елбасы анамен
баланы әлшеуметтік қорғауға айрықша мән бере отырып 2008 жылдың 1
қаңтарынан бастап МӘСЖ-ге қатысушысы-жұмыс істей тін әйелдер үшін жүктілік
бала тууы және аналық кезеңінің міндетті әлеуметтік сақтандырылуға
жатқызылуы.Осыған байланысты мемлекет есебінен төленетін әлеуметтік
төлемдердің күртт өсуі себеп болды . Сөйтіп 2008 жылы қор арқылы төленген
әлеуметтік төлемдер соммасының көлемі бірден көбейді.Міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесінің қолданысқа неген кезінен бастап 2007 жылдың 1
сәуіріндегі жағдай бойынша Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан
жүргізілген әлеуметтік төлемдердің соммасы 309,548,6 мың теңгені құрайды
оның ішінде енбек ету қабілетінен айырылу бойынша - 203 192,58мың теңге
асыраушысынан айырылған бойынша 102 293,3 мың теңге жұмысынан айырылу
бойынша4062мың тенге2007 жылдың ақпан айының Қордан 10 840 алушыға
алушыға әлеуметтік төлемдер жүргізілді оның ішінде еңбек ету қабілетінен
айырылуы бойынша 7 926 алушығаасыраушысынан айырылу бойынша 2 877 алушыға
жұмысынан айырылу бойынша 37 алушыларға әлеуметтік төлемдер берілді.[9]
Әлеуметтік төлем алушылар санының былтырғы жылға қарағанда төрт есе
арқанына қарамастан жүргізілген әлеуметтік төлемдер мөлшерімен алушылар
саны болжаған көрсеткіштен едәуір аз. Әлеуметтік төлем алушылар санының
шамалы болуын біз халықтың әлеуметтік төлем тағайындауға өтініш беруге
құқысы бар екендігін білмеуінен болар деп ойлаймыз.
Еліміздің міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің енгізілуінің
негізгі мақсаты базалық мемлекеттік жәрдем ақылар қосымша төлемдерден
басқа әлеуметтік қатер туған жағдайда әлеуметтік аударымдар жүргізілген
жұмыс істейтін азаматтарды қамтамассыз ету болып табылытынын атап өткен
жөн.
МӘСЖ қатысушысы үшін міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінен төленетін
әлеуметтік төлемдердің Қорға түскен әлеуметтік аударымдардың нақты
мөлшеріне және ұзақтығына байланысты болады.
Сөйтіп республика бойынша әлеуметтік төлемдер құрылымына 2008 жылдын
9айының қорытындысы бойынша.Жоғарыда айтып кеткен дегіміздей. негізгі
үлесті жүктілігі және босануы бойынша төленген төлемдер құрап отыр.Оның
көлемі – 10484,4млн.теңгені құрады (жалпының 51.2пайызы). Ал бала күтімі
үшін 8998,8млн.тенге ( жалпының 43,9 пайызы ) төленді.
- Ал енді осы төленген әлеуметтік төлемдер облыстар бойынша бөліп
көрсек.
- Бұл көрсеткіш халықтың жалпы санына және еңбек етіп отырған аналардын
бала туу корсеткішіне байланысты болып келеді.Мәселен.республикамызда 2008
жылдың 9 айы бойынша төленген әлеуметтік төлемдердің улкен бір бөлігі (18
пайызы) Алматы қаласының үлесіне тиеді. Осы көрсеткіш Оңтүстік Қазақстан
облысында 10 пайызды, Астана қаласында -9%, Алматы облысында – 8%. Шығыс
Қазақстан облысында 7%, Қарағанды облысында 7 пайызды құрайды.Ал ең аз үлес
Ақмола.Батыс Қазақстан.Қостанай.Солтүстік Қазақстан облыстарының ( бұларда
3 пайыздан ) еншісінде.
- Алдағы уақытта әлеуметтік сақтандыру жүйесін жетілдірудің жолдарын
дамытуымыз керек Бұл мәселеге тек мемлекет қана мән беріп қоймай
заматтардың қоғамдғы беслсенділігін қажет етер. Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру қоры қызметіне жүргізілген талдаулар нәтижесі әлеуметтік
сақтандыру ісі барлық уақытта бірдей әлеуметтік қорғаудың әмбебап тетігі
болып табылмайтындығын көрсетіп отыр. Өйткені сақтандыру ісінің дамуы
экономика жағдайында, еңбек рыногына ,қоғамның демографиялық даму
негіздеріне және тағы басқа факторларға байланысты болып келеді.Мысалы
экономиканың құрылымдық қайта құрылуы халықтың табысындағы
дифенренциалдың өсуі. Ұзақ мерзімді демографиялық өзгерітер халықтың өмір
сүру ұзақтығы секілді басқа да бірқатар мәселелер алдағы уақытта
әлеуметтік сақтау институттарының экономикалық құқықтық және ұйымдастыру
тетіктерін одан ары жаңартудың қажет етуі мүмкін . Осының бәріне
әлеуметтік қорғау ісі бірте-бірте тек мемлекеттің монополиясы болудан
қалып,көп субьектілік сипат ала бастайтындығын байқатады және мұндай
үрдістер қазіргі қоғамымызда жүріпте жатыр. Атап айтсақ мемлекеттен басқа
(Үкімет және жергілікті тақарушы органдар) жұмыс берушілер,қызметкерлердің
өздері, қоғамдық ұйымдар, демеушілермен жекелеген меценаттар сақтандыру
ісінің субьектілері бола алатындығын қазіргі өмір шындығы мен шетелдік
қалыптасқан тәжірибелер көрсетуде. Оның үстіне бизнестің әлеуметтік жауап
кершілігі деген ұғымның қоғамымызда барған сайын күш ала түсуінің мәні
бар. Сонымен әлеуметтік қорғауды тек мемлекет міндетіндегі ғана мәселе
деп ойласақ онда біздің қатты қателескендігіміз .Алдағы уақытта бұл
мәселе жұмысшылар мен жұмыс берушілердің және мемлекеттің бірігіп күш
салуының нәтижесінде ғана барынша тиімді бола түсуі мүмкін.
Әлеуметтік сақтандыру қорынан берілетін әлеуметтік төлемдер жоғырада
айтқагыда мынадай жағдайларда беріліп келеді : еңбек қабілетінен айырылған
жағдайда, асыраушысынан айырылған жағдайда, жұмысынан айырылған жағдайда.
Әлеуметтік төлем тағайындау үшін міндетті әлеуметтік сақтандыру
жүйесінің қатысушысы тұрғылықты мекен жайы бойынша зейнет ақы төлеу
жөніндегі мемлекеттік орталыққа өтініш жазады.
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан төленетін әлеуметтік
төлемдердің мөлшерін есептеу және арттыру ережесі,дәлірек айтсақ
Әлеуметтік төлемдердің мөлшерін есептеу айқындау тәртібі.Әлеуметтік
төлем алуға құқы бар адамдар барлық қажетті құжаттарды қоса бере отырып,
белгіленген үлгідегі өтінішімен орталықтың құрылымдық бөлімшелеріне
жүгінеді.
Орталықтың құрылымдық бөлімшелері ұсынылған құжаттардың негізінде
бес жұмыс күні ішінде:
1. әрбір әлеуметтік төлем алушы бойынша әлеуметтік төлем алушы іс
қағазының макетін қалыптастырады ;
2. алушының міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысу стажының
ұзақтығын растайтын анықтаманы 1-қосымша сәйкес нысан бойынша толтырады;
3. әлеуметтік төлемнің мөлшерін есептейді;
4. Әлеуметтік төлемді тағайындау немесе тағайындаудан бас тарту туралы
шешімнің жобасын толтырады және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 САҚТАНДЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК НЕГІЗДЕРІ
1.1Сақтандырудың әлеуметтік мәні,оның
механизмы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .7
1.2Әлеуметтік сақтандырудың Қазақстандық моделінің
ерекшелігі ... ... ... ... ...22
1.3 Сақтандырудың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .28
1.3.1 Сақтандыру нысандарын ұйымдастыру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...40
2 САҚТАНДЫРУ ҚЫЗМЕТІН РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Сақтандыру қызметінің
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..55 2.2 Сақтандыру қызметін басқару және қадағалау
мәселері ... ... ... ... ... ... ... ... ..64 2.3 Сақтандыру қызметін
жүзеге асырудағы мемлекеттік
бақылаудың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 67
2.3.1 Исламдық сақтандыруды құқықтық реттеудің даму тарихы мен қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
86
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Сақтандыру - ісі кең мағынада бір
нәрсенің жағымсыз салдарынан қорғау дегенді білдіреді. Бұл мағынада
сақтандыру қоғаммен яғни, мемлектпен бірге пайда болып, оның табиғаттың
ажырамас бір элементі болып табылады.
Уақыт өте сақтандыру қоғамдық өндіріске қызмет көрсететін арнайы салаға
айналды. Осы орайда, сақтандырумен кәсіби айналысатын адамдар мен ұйымдар
пайда болды.
Қазіргі таңда сақтандыру ісінің алатын орны ерекше зор болып отыр.
Соған байланысты сақтандыру дегеніміз, сақтандыру ұйымы өз активтері
есебінен жүзеге асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру шартында
белгіленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке
немесе заңды тұлғаның заңды мүліктік мүдделерін қорғауға байланысты
қатынастар кешені болып табылады.
Бүгінде сақтандыру ісі мен сақтандыру қызметін және сақтандыру
заңнамасының мәселелерін зерделеу, зерттеумен айналысатын ғалымдармен
практик мамандар осы сақтандыру құқығын сақтандырудың экономикалық, заңи,
ұйымдастыру, техникалық және әлеуметтік проблемелар тығыз араласқан,
өзекті теориялық практикалық мәселелері әлі де болса зерттелмеген, көп
қырлы әрі аса күрделі құқықтық құрылым ретінде сипаттауда. Осыған орай
сақтандыру құқығының ғылымы қазіргі заманғы ұлттық заңи зерттеудің
басымда әрі іргелі бағдарына-мағынасына айналуға тиіс.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру
сыйлықақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы)
сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгіленген
сома (сақтандыру сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге
тұлғаға (пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Сақтандыру ісін дамыту проблемалары
көптеген ғалымдармен қарастырылған. Оның ішінде, Сман Б.У., С.М
Найманбаев, О.Қағазов, Тагиев Г.М. және т.б. басқалар зерттеген.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты
еліміздегі сақтандыру ісінің құқықтық қамтамасыз етілуін жетілдіру бойынша
ұсыныстар жасау. Мақсатқа байланысты келесідей міндеттер қойылды:
- Сақтандырудың әлеуметтік мәнін,оныңмеханизмын зерттеу;
- Әлеуметтік сақтандырудың Қазақстандық моделінің ерекшелігін саралау;
- Сақтандыру нысандарын ұйымдастыру негіздеріне баға беру
- Сақтандыру қызметін басқару және қадағалау мәселері
- Сақтандыру қызметін жүзеге асырудағы мемлекеттік
бақылаудың
рөліне баға беру;
Зерттеу пәні, бұл сақтандыру қызметінің объектісі болып табылатын
материалдық құндылықтар.
Сақтандырудың пәні:
▪ Сақтандыру ісін ұйымдастыру қатынастары
▪ Материалдық сақтандыру қатынастары
Сақтандырудың басты қызметі, бұл орнын толтырушы қызмет, яғни
сақтандырылған тұлғаға сақтандыру төлемін төлеу арқылы сақтандыру
жағдайының нәижесінде оның мүлкіне немесе денсаулығына келген зиянның орнын
толтырады.
Мемлекеттік сақтандыруға сақтандырудың алдын алу қызметі тән, яғни
сақтандырушы мен сақтандырылушы сақтандыру жағдайының пайда болуының немесе
оның жағымсыз нәтижелерінің алдын алуға бағытталған шаралар ұйымдастыру
қажет.
Адам өмірі қауіпті және күтпеген сәттерге толы. Кез келген кезде
денсаулықтан, сонымен қоса тіршілік етудің негізгі көзі - жалақыдан да
айырылып қалуға болады. Өмір сүрудің негізгі және көп жағдайда жалғыз көзі
болып табылатын жалақыны жоғалту қызметкерді және оның отбасын аса ауыр
материалдық жағдайға алып келеді, ал бұл, өз кезегінде, кедейшілікке,
қайыршылыққа, әртүрлі ауруларға әкеліп соғады.Мұндай жағдайларға мыналар
жатады: науқас, кәрілік, мүгедектік, асыраушысынан айырылу және т.б.
Аталған қиындықтарды өз бетімен дербес жеңу көп жағдайда мүмкін болмайды.
Осындай кезде көмекке мемлекет келеді. Халықтың экономикалық тұрғыдан бәсең
бөлігінің (қарт адамдардың, еңбекке қабілеттігі жоқ және жұмыссыз
тұлғалардың) материалдық қамтамасыз етілу деңгейінің күрт төмендеу
мәселесін шешуді мемлекет өз мойнына алды. Ол әлеуметтік қамсыздандыру
жүйесін жасап, әлеуметтік оқиғалар – кәрілік, өлім, науқастық, мүгедектік,
ана болу, жұмыссыздық туындаған кезде зейнетақылар, әлеуметтік жәрдемақылар
береді және қызмет көрсетеді. Елдің халқын әлеуметтік қамсыздандыруды
дамыту мемлекеттің әлеуметтік саясатының және қызметінің басым бағыттарының
бірі болған және болып қала береді.
Жоғарыда атап өткеніміздей, нарықтық қатынастар орын алған кез келген
өнеркәсіптік дамыған мемлекетте халықты әлеуметтік қорғау азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктері жүйесін де маңызды орынды
иеленеді. Алайда, нарықтық қатынастар өз бетімен халықты әлеуметтік қорғау
механизмін туындатпайды. Халықты әлеуметтік сақтандырудың ерекшелігі оның
аса көп материалдық шығындарды талап етуінен және ешқандай пайда
әкелмейтінен шешу мәселесін мемлекет өз мойнына алады.
Байқағанымыздай, әлеуметтік сақтандыру тарихы жүз жылдам астам уақытты
қамтиды. Бұл уақыт ішінде қаржыландырудың функциялары, нысандары және
әдістері талай рет өзгерді. Бірақ, әлеуметтік қамсыздандырудың мақсаты -
адамдардың өмірін жақсарту ешқашан өзгерген жоқ.
Әлеуметтік қамсыздандыру халықтың өмір сүру деңгейімен тығыз
байланысты. Қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерін әлеуметтік қамсыздандырудың
деңгейін анықтайтын фактор болып әлеуметтік қорғау шараларын
қаржыландырудың қайнар көзі, механизмі немесе кестесі табылады.
Әлеуметтік қорғану немесе әлеуметтік қауіпсіздік түсінігі алғаш рет
АҚШ-та пайда болды және ол кез келген азаматты, тіпті елдің кез келген
тұрғынын жұмыссыздықтың, табыстың жоғалуының немесе күрт азаюының, аурудың,
бала туудың, өндірістік жарақаттың немесе кәсіптік аурудың, мүгедектіктің,
кәріліктің, асыраушысынан айырылуының салдарынан орын алған экономикалық
немесе әлеуметтік қиындықтардан қорғайтын шаралар жүйесін білдірді.
Әлеуметтік сақтандыруды қаржыландырудың мемлекеттік әкімшілік-
биліктік жүйесі кезінде қаржылық ресурстардың басты субъектісі болып
мемлекет табылады, яғни әлеуметтік қорғау шараларының жүйесін мемлекет
қаржыландырады. Дәл осындай жүйе бізге бұрынғы Кеңестік Одақтан мұраға
қалды.
Жұмыстың теориялық маңызы – Қазақстандағы сақтандыру ісі саласында
жұмыс істейтін білім беру мекемелері үшін және де бұл саладағы
зерттеулердің сапасын көтеруге себебін тигізу мүмкінділігімен
түсіндіріледі.
Магистрлік жұмысының тәжірибелік маңызы - сақтандырудың әлеуметтік
негізі-нарық қағидатарына сәйкес тіршілігі қайнап жатқан қазіргі қоғамда
адамның жеке өміріне қауіп төндіретін және ондай қатерді жалғыз өзі
түзете алмайтын жағдайлаарда болып жатады. Міне осындай жағдайларда олерға
елімізде қалыптасқан әлеуметтік қорғаудың бір саласы болып табылатын
әлеуметтік сақтандыру жүйесі көмекке келеді. Әлеуметтік сақтандыру ертенгі
күнге деген сенімділік. Сақтандыру құқығы азаматтардың болашатағы
кепілдігі. Әлеуметтік қамсыздандырумен әлеуметтік сақтандыру тығыз
байланысты оның себебін мен былай түсінемін,егер азаматтар өздерін
сақтандырса олар өздерін түрлі қоғамдық қауіп-қатедің алдын алуын
қамсыздандырады
Әлеуметтік қамсыздандырудың мұндай жүйесі кезінде тараптар болып жұмыс
істейтін азамат пен мемлекет табылады. Әлеуметтік қамсыздандырудың бұл
үлгісі нарықтық қатынастарға өту кезеңінде жедел реформалауды қажет етті.
ХХ ғасырдың 90 жылдарындағы экономикалық тоқырау Қазақстандық әлеуметтік
қамсыздандыру жүйесіндегі қиындықтарды одан әрі өршіте түсті. Инфляция мен
жұмыссыздықтың өсуі, өндірістің құлдырауы жұмыс істейтіндер санының күрт
төмендеуіне әкеп соқты, ал бұл, өз кезегінде, қарт адамдар санының өсуімен
бірге бір ұрпақтан (жұмыс істейтіндерден) екіншісіне (жұмыссыздарға)
капиталдың ауысуының бірден азаюын білдірді. Жұмыс істейтіндер мен
зейнеткерлер санының арақатынасында тепе-теңдіктің болмауы Қазақстан
Республикасының Зейнетақы қорының ақша қаражаттарының дефицитінің артуына
және соған орай республикалық бюджеттің осы дефицитті жабуға бағытталған
шығындарының көбеюіне әсер етті.
Реформалау үрдісі кезінде көмекке мұқтаж тұлғаларды жеткілікті түрде
материалдық қамсыздандыруға жағдай жасайтын әлеуметтік қамсыздандыру
үлгісін жасаудың қажеттігі туды ал әлеуметтік қамсыздандыру әлеуметтік
сақтандырумен тығыз байланысты.
Сөйтіп, әлеуметтік қамсыздандырудың қазақстандық үлгісі қалыптасты,
оның ерекшеліктрі жөнінде біз төменде сөз қозғаймыз
Біздің мемлекетіміздің Әлеуметтік саясаты елімізде елімізде
әлеуметтік қораудың мықты жүйесін құруға бағытталған.
Нақты бір қызметтерді атқарған әлеуметтік сақтандыру жүйесі кеңес
уақытындада болған, алайда ол кейбір сыртқы формальді белгілерімен ғана
сақтандыру болды, мысалы ол арқылы уақытша еңбекке жарамсыздығы жөніндегі
параққа төленді, өндірістегі өндірістегі бақытсыз жағдайларға, кәсіби
ауруларға немесе басқада бір жағдайларға байланысты жәрдем ақылар
рәсімделді.Өзіндік мәні жағынан бұл жүйе әлеуметтік сақтандыру емес
әлеуметтік қамсыздандыру болды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдамалар:
- Сақтандырудың түсінігін анықтау;
- Әлеуметтік сақтандырудың Қазақстандық моделінің тиімділігіне баға
беру;
- Сақтандыру нысандарын ұйымдастыру негіздерін анықтау;
- Сақтандыру қызметін басқару және қадағалауды жетілдіру бойынша
ұсыныстар жасау;
- Сақтандыру қызметін мемлекеттік басқаруды жетілдіру бойынша
ұсыныстар жасау;
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертацияның құрылымы ғылыми
зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне сай келеді. Зерттеу жұмысы кіріспеден,
екі тараудан, сегіз тараушадан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет
тізімінен тұрады. Диссертацияның көлемі қойылған талаптарға сай.
1 САҚТАНДЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК НЕГІЗДЕРІ
1. Сақтандырудың әлеуметтік мәні оның іс-әрекет аясы
Сақтандыру қоғамдық-өндіріс қатынастарының ежелгі санаттарының
бірі болып табылады.Адамдар мүліктердің иелелері ретінде сақтандыруды
өздерінің мүліктерін табиғат апаттарынан немесе тонаудан, басқада күтпеген
жағдайда болатын шығындардан қорғану әдісі ретінде қолданып келеді.
Сақтандырудың әлеуметтік неіздерін ашпас бұрын, әлеуметпен сақтандыру
ұғымын мағынасын ашып өткен жөн болар.
Әлеумет,социум (латынша socium-ортақ)-әлдебір мәнді қарым –қатынастағы
адамдарың өмір сүру жағдайларының бірлігімен сипатталатын тұрақты да
үлкен қауым.Әлеуметтің ең жоғарғы түрі тұтас әлеуметтік жүйе ретіндегі
қоғам. Қазақ халқының дәстүрлі түсінігіндегі: жамағат, қауым, жұртшылық
мағынасында қолданылған ұғым ол отбасынан, ағайнын, Туыс, жекжат-жұраттан
бастап ел жұрт мағынасына дейін қамтиды.
Қоғам деп аталаттын адамдар қауымының күрделілігі көп қырлығы сонымен
қатар тұтастығы оны әлеуметтікжүйе ретінде қарастыру қажеттігін алға
тартады. Қоғам бір текті емес, оның алуан реттегі, әр қилы сипаттағы
әлеуметтік құбылыстар мен процестердің бірсыпырасын қамтитын өзіндік
түзілімімен құрылымы бар. Әлеуметтік жүйенің құрамдас элементтері адамдар,
әлеуметтік байланыстар мен іс әрекеттер, әлеуметтік қарым-қатынастар мен
өзара әрекеттесулер,әлеуметтік институттар мен мен ұйымдар, әлеуметтәк
топтар,қауымдар,әлеуметтік нормалар мен құндылықтар, тағы басқалары болып
табылады. Олардың әр-қайсысы өзара тікелей байланыс құрып,қоғам өмірінде
ерекше орын алады әрі өзіне лайықты рөл атқарады. Осы орайда, ең
алдымен,қоғамның құрылымын анықтап,оның маңызды элементтерін ғылыми
тұрғыдан саралау,сондай-ақ әлеуметтік жүйе ретінде қарастырылатын қоғам.
Олардың орны мен рөлін,өзара байланыстары мен әректтесулерін түсіндіру
социология ғылымының басты міндеті.Өзінің құрылымы арқасында ғана қоғам
емін еркін бейберекет жиылған тобырдан да өзінің жөнге салынған құрылымы
бар өзге әлеумететтік құбылыстарданда мүлдем ерекше тұрады,демек, басқаша
сапалық қасиеттерге ие болады.Ал әлеуметтік құрылым көп жағдайларда жуйе
ретіндегі бүкіл қоғамның табандылығы мен тұрақтылығын айәқындайды. Қоғам-
жеке тұлғалардың олардың байланыстары мен әрекеттесулерінің, өзара іс-
әректтері мен қарымқатынастарының жай ғана қосындысы емес, біртұтасжүйе ал
мұндай бірлестіктер жаңа интегралды, жүйелік сапаны туындататын
болғандықтан, ол жекелеген адмдардың не олардың қосындысының сапалық
қасиеттеріне мойынсынбайды Әлеуметтік жуйе ретіндегі қоғам-өзінің дербес
заңы бойынша қызмет атқарып,дами беретін әлеуметтік организм. Өзара табиғи
байланыстарына қарамастан әлеуметтік құрылымдарға әлеуметтік жүйе атауы
әлде қайда кең ұғым. Егер әлеуметтік жүйе өзінің аясына кірітін
элементтердің бүкіл жиынтығын бір-бірімен тұтастай қоғаммен әрекеттесуін
ұйымдастыру тәсілі болса,онда әлеуметтік құрылым-жүйенің және олардың
байланыстарының салыстырмалы түрде баянды, қалыпқа тускен әрі ұдайы өніп
отыратын, сондай-ақ әлеуметтік жүйенің тұрақтылығымен қызмет атқаруының
қамтамассыз ету тетітгін құрайтын негізі негізгі элементтерінің
жиынтығы.Осы тұрғыдан алғанда әлеуметтік құрылым-қоғамдағы әлеуметтік
статуспен рөлдің нығаюына ықпал ететін әлеуеметтік жүйенің аса маңызды
бөлігі, ұйытқысы, берік үстыны. Сонымен әлеуметтік жүйе дегеніміз бір-
бірімен өзара байланысып, әрекет етуші және бірегей әлкуметтік тұтастықты
құраушы құбылыстармен процестердің тәртіптелген ауқымды жиынтығы.Қоғамды
әлеуметтік жүйе ретіндезерттеу ісі өзара байланысты міндеттерді: қоғамды
жалпы зерттеуді,яғни қоғамның жалпыға бірдей,әмбебап қасиеттерін,
байланыстары мен жағдайларын әлеуметтік философиямен етене байланысты әрі
оның жетекшілігімен зерделеуді, қоғамның нақты-тарихи,тұрпатын өркениетін
даму сатыларын.[1,660-б]
Зерттеуді жекелеген нақты қоғамды, яғни нақты өмір сүруші елдермен
халықтар қоғамын зерттеуді қамтиды.
Сақтандыру ұйымдары сақтанушыларымен жеке заңды тұлғалар арасындағы
сондай-ақ, сақтандыру ұйымдарының өздерінің арасындағы жеке және заңды
тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау жөніндегі құқтық қатынастар.
Нарықтық даму жағдайындағы сақтандыру ісі сақтандыру қандай болмасын
қоғамдық-құқықтық формацияларда тиісінше дамып қалыптасатын және асқан
қажеттілігімен ерекшеленетін әрі тиісті сақтандыру салалары бойынша жұмыс
істейтін, қоғамдық пайдалы шаруашылық жүргізуге, тұлғалардың еңбек
қызметтік міндеттерін атқаруына, қоршаған ортаға байланысты орын алуы
ықтимал орын алатын тәуекелдерге орай қатысушылары сақтандырушылары,
сақтанушылары, сақтандырылғандары, пайда алушылары нақтылы айқындалып,
құқықтары мен міндеттері белгіленген материалдық мазмұнды қоғамдық
қатынастар ауқымында мақсатты сақтандыру қорын және сақтандыру резервтерін
құруды, сондай-ақ ұлттық сақтандыру жүйесінде өтеу механизмін іске қосатын
сақтандыру оқиғалары туындаған кезде тиісті заңнама және шарт негізде
сақтандыру қорғауының қамтамасыз етілуін нысалайтын кәсіпкерлік сипатты –
бағдарлы құқықтық институт болып табылады.
Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы
18 желтоқсандағы Заңының Сақтандыру ісі және сақтандыру қызметі деп
аталатын 4-бабының 1-тармағында: Сақтандыру дегеніміз, сақтандыру ұйымы өз
активтері есебінен жүзеге асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру
шартында белгіленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған
кезде жеке немесе заңды тұлғаның заңды мүліктік мүдделерін қорғауға
байланысты қатынастар кешені деген түсіндірме берілген. Осы заңның 2-
тармағында: Сақтандыру қызметі дегеніміз, сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымының сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға
байланысты! Қазақстан Республикасы заңдарының талаптарына сәйкес уәкілетті
мемлкеттік органның лицензиясы негізінде не Қазақстан Республикасының
өзара сақтандыру туралы заңнамалық актісіне сәйкес лицензиясыз жүзеге
асырылатын қызметі Демек, сақтандыру белгілі бір тәуекелдерге орай орын
алуы ықтимал сақтандыру жағдайы оқиғалары басталған кезде заңды немесе
жеке тұлғаның мүліктік мүделлерін сақтандыру мүдделерін арнайы
қалыптастырылған мақсатты ақшалай сақтандыру қор есебінен сақтандыру
қорғауымен қамтуды қамтамасыз етуге байланысты сақтандырушы мен
сақтанушы, пайда алушы арасында туындайтын қоғамдық қатынастарды
білдіреді. Сақтандыру сақтанушының мүліктік мүдделеріне келтірілген зиянды
ақшалай нысанда өтеуді қарастырады. Сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы
сақтандыру қатынастары сақтанушының өз қарамағындағы меншігіндегі
мүліктерін немесе өзге де мүліктік мүдделерін сақтандыру қорғауымен
қамтамасыз етуге байланысты сактандыру мүддесінің болмысына орай туындайды.
Бүгінде өркениет тарихында жинақталған әрі сынақтан өткен сақтандыру ісінің
тәжірибесін және қалыптасқан сақтандыру құқығының механизмін қоғамдық-
мемлекеттік мұделерге орай тиімді пайдалану мән-жайы казіргі нарықтық даму
кезеңіндегі шаруашылық жүргізу және өндірістік катынастар денгейіне, меншік
нысандарына,басқа елдермен экономикалық байланыстарды жандандыру
дәрежесіне, коршаған табиғи орта жағдайына, сақтандыру заңнамамасы
саласында жүргізіліп жатқан реформаларға және т. б. Факторларға байланысты
Қазақстаның әлеуметтік-экономикалық жүйесіндегі сақтандыруды және
сақтандыру қызметін өркендетуге, ұлттық сақтандыру рыногын түрлендіруге,
міндетті сақтандыру жүйесін құруға, құқықсаласы ретіндегі сақтандыру
құқығының реттуші әлеуті ауқымын кеңейтуге, сақтанушыныі сақтандыруылушының
мүліктік мүлдесін қорғауды тиісті заңнама және сақтандру шарттары негізінде
кепілдендіруге, ықтимал сақтандыру тәуекелдерінің алдын алу арқылы
сақтанушыға, сақтандырыған тұлғаға, үшінші тұлғаларға немесе қоршаған
ортаға келтірілетін зиянды залалды шектеуге мүскіндік беріп отыр.
Сақтандыру қызметы – сақтандыру қайта сақтандыру ұйымының
сақтандыру қайта сақтандыру шарттарын жасау мен орындауға байланысты.
Қазақстан Республикасы заңдарының талаптарына сәйкес уәкілетті мемелекеттік
органның дицензиясы негізінде жүзеге асырылатын қызметі Сақтандыру қызметі
сақтандыру қайта сақтандыру ұйымы жүзеге асыратын қызметтің негізгі
түрі болып табылады. Сақтандыру қайта сақтандыру ұйымы сақтандыру қызметін
қайта сақтандыру жөніндегі қызметті жүзеге асыру құқығына лицензиясы ,
сақтандыруды белгілі бір түрі бойынша жүзеге асырудың жалпы талаптарын
айқындайтын сақтандыру ережелері және ішкі ережелер болғанда ғана
сақтандыру қызметін жүзеге асыруға құқылы.
Сақгандыру қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен
лицензияларды жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптар мен
түрлерге бөлінеді. Сақтандыру ұйымының сақтандыру қызметі өмірді
сақтандыру саласы және жалпы сақтандыру саласы бойынша жүзеге
асырылады . Ерікті сақтандыру нысанындағы сақтандырудың жекелеген
сыныбын жүргізу жағдайлары бойынша қосымша талаптар, оның ішінде
сақтандырудың жекелеген сыныптары шеңберіндегі пруденциялдық
нормативтер уәкілетті органның нормативтік құқықтық актілерімен
белгіленеді.
Сақтандыру түрі, сақтандыру ұйымы сақтанушыға сақтандыру шартын жасау
арқылы сақтандырудың бір немесе бірнеше сыныбы шегінде әзірлейтін және
беретін сақтандыру өнімі болып табылады.
Сақтандыру ұйымы сақтанушыға сақтандыру полисін бере отырып, қосылу
шарты нысанында сақтандыру шартын жасасу жөніндегі қызметті уәкілетті
органмен сақтандыру ережелерін келіскеннен кейін ғана жүзеге асыруға
құқылы.
Өмірді сақтандыру сақтандырылушы қайтыс болған немесе ол
сақтандыру мерзімі біткенге дейін не сақтандыру шартында белгіленген жасқа
дейін өмір сүрген жағдайда сақтандыру төлемін жүзеге асыруды көздейтін
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады. Бұл ретте сақтандыру
қағидаларының туындауы сақтанушының сақтандырылған мүліктік мүдделеріне
зиян келтіруі ықтимал сақтандыру тәуекелінің ықтимал қауіпті оқиғаның
немесе орын алуы ықтималдығына орай сақтандыру жүргізілетін қауіпті-қатерлі
оқиғалар жиынтығының) мән-жайына байланысты сақтандыру жағдайының басталуы
кезінде көрініс табатын келеңсіз экономикалық салдар залалын өтеуді
нысаналайтын әрі әрқайсысы өз мүддесін көздейтін сақтанушы мен
сақтандырушының арасында азаматтық заңнамаға сәйкес жасалған ерікті
сақтандыру шартына, сондай-ақ міндетгі сақтандыру заңнамалық актілеріне не
оларға сәйкес жасасылған міндетті сақтандыру шартына негізделеді.[2]
Жеке сақтандырудағы азаматтардың өміріне, денсаулығына және еңбекке
қабілеттілігіне байланысты, мүліктік сақтандырудағы мүлікті иеленуге,
пайдалануға әрі оған билік етуге байланысты, азаматтық-құқықтық
сақтандырудағы заңды немесе жеке тұлғаның өміріне, денсаулығына не
мүлкіне келтірілген зиянды өтеуге байланысты мүліктік мүдделер-
сақтандыру қорғауымен қамтылады. Демек, сақтанушы, өзінің не үшінші
тұлғаның өміріне, денсаулығына, еңбекке қабілеттілігіне, мүлкіне байланысты
сақтандыру мүддесін білдіретін мүліктік мүддесін сақтандыратын жеке немесе
заңды тұлға ретінде заңнамалық актіге не жасалған сақтандыру шартына
орай тиісті сақтандырушымен екі арадағы азаматтық кұқықтық қатынастарға
қатысады. Осы орайда ескеретін маңызды жайт, сақтандырушымен жасалған
ерікті немесе міндетті сақтандыру шартында өзгеше көзделмесе, сақтанушы бір
мезгілде сақтандырылушы өзіне қатысты сақтандыру жүзеге асырылған,
былайша айтқанда сақтандырылған тұлға болып табылады.
Қандайда болмасын қоғамда өз қызметтерін атқару процесінде материалдық
игіліктерді жасау үшін өнім өндіру әр түрлі салада қызмет көсетуде адамдар
бір-бірімен қоғамдық қатынаста болады. Бұлардың бірқалыпты дамуы үшін
оларды реттеу қажеттігінің керек етеді. Былайша айтқанда олардың ара-
қатынастарын, қылықтарын келісім жолымен үйлестіру тәртібі болып табылыды.
Бұл қағида толығынан сақтандыру мәселесіне де тікелей қатысты.әлеуметтік
экономикалық заңға сыйымдылық ретінде заңмен бекітуді және реттеуді қажет
етеді. Басқа сөзбен айтқанда сақтандыру қорын құру мен пайцдалану процесі
заңмен үйлестіріліп реттеледі, немесе сақтандыру қатынасы болып табылады.
Ал сақтандыру қатынасы мемлекеттік тәртіппен үйлестіріліп құқық
нормаларымен реттелінеді. Сақтандыру құқығының қайнар көздері. әр
мемлекетте сақтандыру қатынасы сол мемлекеттің қаатнасқан құқығының қайнар
көздері мен жүйелерімен реттелінеді.заң ғылымында құқтың қайнар көздеріне
мемлекеттік тұрғыдан азаматтардың сақтандыру қатынасын реттейтін әр түрлі
нысанда, формаларда қабылданатын құқық нормасының жиынтығы жатады.
Сақтандыру құқығының қайнар көздері жалпы құқықтық және арнайы құқықтық
болып екіге бөлінеді,біріншісі жалпы құқықтық нормалары болып:бірінші
жалпы құқықтық және оның бір саласы ретінде саналатын сақтандыру құқығының
негізгі қайнар көзі. Қазақстан Республикасының конститутциясы. Екінші
Қазақстан республикасының конститутциясына өзгерістер мен толықтырулар
енгізізетін заң-Қазақстан Республикасының конститутциясы алпыс екінші
бабының үшінші тармағында белгіленген тәртіппен қабылданған заң.Үшіншісі
Конститутциялық заң, Қазақстан Республикасының Конститутциясы екінші
бабының төртінші тармағымен белгілнген тәртіппен қабылданған заң.
Төртіншісі заң актісі Конститутциялық заң Қазақстан Республикасының
президентінің Конститутциялық күші бар жарлығы және Қазақстан
Республикасының Призидентінің қаулысы. Бесіншісі Қазақстан Республикасының
заңы сенатпен мәжілістің қаулылары жатады Қазақстан Республикасының заңы;
конституциясы сақтандыру құқын реттеудің негізгі приенципі және ол барлық
сақтандыру заңының негізі болып табылады.
Принциптер сақтандыру- құқық нормаларының барлық жүйесін
қамтып, басшылыққа алынады. Принциптер нормативтік мәнге ие болды және оны
қолдану міндеттілікке айналды. Бұрын-соңды сақтандыру принциптер заң
нормаларында арнайы термин немесе тиянақты тұжырымдама ретінде
бекітілмеген еді, тек сақтандыру заңдардың жалпы, негіздері мен мәнісіне
байланысты деген жалпылама тұжырымдарымен шектелетін. Қазіргі кезде
сақтандыру құқық принциптері нормативтік роль атқарады[3]
Қазақстан Респуьликасының Конституиясы ең жоғары заңды күшке ие. Қандай
да болмасың заң және басқада мемелекеттік органдар шығаратын құқы нормалары
Қазақстан Республикасының Конституциясына сай болып қайшы кемеуі тиіс.
Бұлай болмаған жағдайда олар құқытық норма ретінде күшін жояды.
Сақтандырушы сақтандыру ұйымы ретінде мемлекеттік тіркеуден өткен,
тиісті сақтандыру қызметін жүзеге асыру құқығына лицензия алған,
сақтандыру жағдайы басталған кезде келтірілген зиянды өтеу жөніндегі өзіне
жүктелген міндеттемеге орай сақтанушыға немесе өзге тұлғаға пайда алушыға -
заңда не сақтандыру шартында көзделген мән-жайларға байланысты сақтандыру
төлемін алуға құқығы бар тұлғаға шартта белгіленген сақтандыру соммасы
шегінде сақтандыру сомасы шегінде сақтандыру төлемін төлеуге міндетті
занды түлға болып саналады.
Сақтандыру құқықтық қызметтің айрықша түрі ретінде сақтандыру
сыйлықақыларын жұмылдыру арқылы сақтандыру қорын әрі сақтандыру
резервтерін құру және сақтандырылған мүліктік мүдделерге келтірілген
зиянды сақтандыру төлемін жүзеге асыру жолымен өтеу ауқымында тікелей
көрініс табады. Сақтандыру бүгінгі таңда қалай болмасын өндірістік аяда,
салада және ортада келтірілген зиянды уақтылы әрі толығымен өтеу есебінен
қоғамдағы әлеуметтік және құқықтық тұрақтылықты қамтамасыз етуге, мақсатты
сақтандыру қорының уақытша бос қаражаттарын сақтандыру ұйымының
инвестициялық қызметінде пайдалануға, сақтандыру өнімдерін өткізуге
байланысты сақтандыру операцияларының дамуына, сондай-ақ ұлттық сақтандыру
жүйесіндегі жаңа сақтандыру түрлерінің, оның ішінде кәсіпкерлік
тәуекелдерді сақтандырудың заңнамалық және шарттық негіздерінің
тиімділігіне мүдделік танытып отыр.
Сақтандыру ісін тікелей реттейтін арнайы құқықтық нормалар тізімін
көрсететін болсақ оның біріншісі Қазазақстан Республикасының сақтандыру
қызметі туралы заң, екіншісі Қазақстан Республикасының кейбір заң
актілеріне сақтандыру ісі және сақтандыру қызметі мәселелері бойынша
өзгерістермен толықтырулар енгізу туралы заң.Үшінші Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексі ерекше бөлімнің 40-тарауы.Төртінші
Сақтандыру мекемелерінің немесе компанияларының бұйрықтары және
нұсқаулары.Бесінші Лицензиялау тәртібі.Алтыншы Сақтандыру ісін қадағалау
және өзгеде ықпал ету шаралары. Сақтандыру шарты болып табылады. Осы
көрсетілген сақтандыру ісін тікелей реттейтін арнайы құқық нормалары
Қазақстан Республикасының Конститутциялық негізделеді
Қазақстан Республикасының сақтандыру қызметі туралы Заң 2000 жылдың
желтоқсан айында қабылданып күшіне енді. Заң 13-тараудан және 78 баптан
тұрады.Қазақстан Республикасының сақтандыру қызметі туралы заң Қазақстан
Республикасының Конститутциясына негізделеді.
Қазақстан Республикасының сақтандыру қызметі туралы заң кәсіпкерлік
қызмет түрі ретінде сақтандыруды жүзеге асырудың негізгі ережелерін,
сақтандыру қайта сақтандыру ұйымдарын,сақтандыру брокерлерін құру,
лицензиялау, реттеу, олардың қызметін тоқтату ерекшеліктерін, өзгеде жеке
және заңды тұлғалардың сақтандыру рыногындағы қызметінің талаптарын
сақтандыру рыногын мемлекеттік реттеу міндеттерін және сақтандвру қызметі
қадағалауды қамтамассыз ету принцептерін белгілейді.Уәкілетті мемлекеттік
орган осы заңға сәйкес қабылдайтын сақтандыру қызметін реттеу мен
қадағалау жөніндегі нормативтік құқықтық актілері сақтандыру рыногының
барлық барлық қатынастары үшін міндетті болады Қазақстан Республикасының
сақтандыру қызметі туралы заң 2-бап. [4]
Қазақстан Республикасының сақтандыру қатынасы Қазақстан
Республикасының азаматтық кодексінің ерекше бөлімінің 40-шы тарауында
803 пен 845 бптар аралығынан тұрады .Осы Кодекстің сақтандыру тарауындағы
баптар 2000 жылы желтоқсан айында Қазақстан Республикасының кейбір заң
актілеріне сақтандыру ісі және сақтандыру мәселелері бойынша өзгерістнр
мен толықтырулар енгізу туралы заңға сәйкес өзгерістермен толықтырулар
енгізілген болатын.
Сақтандыру - пайда болу, функционалдау мен даму принциптері өзінің
бейнесін экономикалық теория мен ағымдарында табатын қазіргі экономикалық
қызметтің дербес және спецификалық саласы болып табылады.
Сақтандырудың заңи аспектісі сақтандыру өтеуінің міндеттілігін үшін
жасалатын ерікті не міндетті сақтандыру шарты немесе тікелей
заңнамалық акті негізінде тұлғалардың мүліктік мүдделерін сақтандыру
қорғауымен қамтуға байланысты сақтанушы мен сақтандырушы қатысатын
құқықтық қатынастарын білдіреді. Сақтандырудың кұқықтық аспектісі
мақсатты ақша қаражаттары қорларын қалыптастыру және оларды әр түрлі
төтенше әрі қолайсыз құбылыстар салдарынан келтірілген зиянды өтеу үшін
пайдалану жөніндегі нысандар мен әдістердің жиынтығынан тұратын кұқықтық
қатынастар жүйесі ретінде жұмылдыру, өтемдік және қорғау алдын алу
функциялары арқылы көрініс табады. Осы ретте сақтандыру: сақтандыру
тәуекелінің болуына байланысты материалдық зиян келтіретін сақтандыру
жағдайының орын алуы, занды және жеке тұлғалардың сақтанушылардың өздеріне
келтірілуі ықтимал зиянды өтеуге деген мұқтаждықтарының
қанағаттандырылуы, сақтанушы төлеген сыйлықақылар мен жарналар есебінен
құрылған мақсатты сақтандыру қоры қаражаттарының сақтандыру өтеуінің
нысанында қайтарылуы сияқты және тағы басқадай өзіне тән белгілерімен
ерекшелінеді.
Сақтандыру құқықтық қатынастарының мазмұнының ұғымын ашар болсақ ол
тараптардың арақатынасымен құқыртарымен міндеттерімен байланыстырады.
Былайша айтқанда, құықтық қатынастың мазмұны тараптардың құқықтары мен
міндеттеріне тұрады.Бірінші жақтың сақтанушының құқығына екінші жақтың
сақтандырушының міндетіне сай, керісінші сақтандыру шының құқығына
сақтанушының атқаратын нақты міндетін сай болуы тиіс.Сақтандыру мен
сақтанушының негізгі құқықтары мен міндеттері Қазақстан Республикасының
азаматтық кодекстерінің 826-831 баптарында белгіленген. [5]
Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасының Заңы оның 2-
бабының 1-тармағында көрсетілгендей кәсіпкерлік қызмет түрі
ретіндесақтандыруды жүзеге асырудың ережелерін, сақтандыру қайта сақтандыру
ұйымдарын, сақтандыру брокерлерін кұру, лицензиялау, реттеу олардың
қызметін тоқтату ерекшеліктерін, өзге де жеке және заңды тұлғалардың
сақтандыру рыногындағы қызметінің талаптарын, сақтандыру рыногын
мемлекеттік реттеу міндеттерін және сақтандыру қызметін қадағалауды
қамтамасыз ету принциптерін белгілейді. Аталган заңмен тікелей реттелген
сақтандыру қатынастарын қоспағанда, сақтандыруға байланысты туындайтын және
өзге де заңнамалық актілер қолданылатын аядағы қоғамдық қатынастар
Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделетін сақтандыру ісі
және сақтандыру қызметі туралы заңдармен, Қазақстан Республиксының
Азаматтық кодексімен, сондай-ақ Қазақстан Республикасының өзге де
нормативтік құқықтық актілерімен реттеледі.
Сақтандыру құқығы елдің сақтандыру құқығын қалыптастыру , оның
ауқымындағы сақтандыру ісі мен сақтандыру қызметін ұйымдастыру,
сақтандыру (қайта сақтандыру) компанияларының ұлттық сақтандыру
рыногында ерікті және міндетті нысандағы сақтандыру қызметтерін көрсетуі,
сондай-ақ сақтандыру резервтерін құру және бөлу , сақтандыру рыногы мен
сақтандыру ұйымдарын мемлекеттік реттеу әрі қадағалау барысында
туындайтын кешенді сипатты қоғамдық катынастарды реттейтін құкық саласы
ретінде көрініс табады. [6]
Мемлекеттің, азаматтардың және шаруашылык жүргізуші субъектілердің
мүдделерін қаржылық, алеуметтік және өзге де тәуекелдерден қорғаудың тиімді
құралы, сондай-ақ ұзақ мерзімді ішкі инвестициялардың сенімді кезі
ретіндегі сақтандырудың рөлін нығайтуға бағытталған ұлттық сақтандыру
индустриясын реформалауды жалғастыру және оның басымды бағыттырын одан
әрі дамытуды қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2004 жылғы 1 шілдедегі №729 қаулысымен Қазақстан Республикасының
сақтандыру рыногын дамытудың 2004-2006 жылдарға арналған бағдарламасы
бекітілген болатын.
Сақтандыру рыногы сақтандыру өнімін сату және сатып алу, сақтандыру
қорғауына байланысты сақтандыру өтемін жүзеге асыру нәтижесінде
сақтанушылар, сақтандырушылар, үшінші тұлғалар арасында туындайтын,
біртекті сақтандыру қызметтерін көрсететін сақтандырушылар қатарының
көбеюіне орай қалыптасатын құқықтық қатынастардың жүйесі ретінде өзіне тән
сақтандыруды қамтиды. Қазақстан Республикасы сақтандыру рыногының
қатысушыларын Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасы Заңының
10- сәйкес сақтандыру қайта сақтандыру ұйымы; сақтандыру брокері,
сақтандыру агенті, сақтанушы, сақтандырылушы,пайда алушы, актуарий, өзара
сақтандыру қоғамы, сақтандыруға байланысты қызметті жүзеге асыратын жеке
және заңды тұлғалар жатады.[7]
Сонымен қысқаша қортындылағанда сақтандырудың әлеуметтік негізі-нарық
қағидатарына сәйкес тіршілігі қайнап жатқан қазіргі қоғамда адамның жеке
өміріне қауіп төндіретін және ондай қатерді жалғыз өзі түзете алмайтын
жағдайлаарда болып жатады.міне осындай жағдайларда олерға елімізде
қалыптасқан әлеуметтік қорғаудың бір саласы болып табылатын әлеуметтік
сақтандыру жүйесі көмекке келеді. Әлеуметтік сақтандыру ертенгі күнге деген
сенімділік. Сақтандыру құқығы азаматтардың болашатағы кепілдігі.
Әлеуметтік қамсыздандырумен әлеуметтік сақтандыру тығыз байланысты оның
себебін мен былай түсінемін,егер азаматтар өздерін сақтандырса олар өздерін
түрлі қоғамдық қауіп-қатедің алдын алуын қамсыздандырады. Әлеуметтік
қамсыздандыру-еңбек етуге қабілетсіз адамдарды материалдық және тұрмыстық
жағынан қамтамассыз етуге бағытталған мемлекеттік шаралар жүйесі. Тарихқа
көз жүгіртетін болсақ әлеметтік қамсызданды жүйесі әр кезеңде әр елде
түрлі жағдайлар қалыптасқан,оның тіректері өркениетті мемлекеттердегі
үлгілерге сәйкес сұрыпталған. Әлеуметтік қамсыздандыру нышандары дәстүрлі
қазақ қоғамында қоғамында да болған. Табиғи кесаппаттардың не әр қилы
шапқыншылықтардың салдарынан асырараушысынан,мал мүлкімен
айырылып,жоқшылыққа ұшыраған кедей кепшіктерді,жетім жесірлерді аталас
ағайындары,ауылдастары көрші-қолаңдары қамқарлыққа алған.Асар асу үме
тарату сауын беру, ат майын қию көрші ақысын бөлу ылау мінгізіп ,сауға
сыйлау тағы басқа шаралар ұйымдастыру арқылы жоқ-жітік туыстарының
күнелтісн жұтапай,тұтас деңгейін көтеруге көмектескен.Қоғам дамуына
байланысты әлеуметтік қамсыздандыру біртіндеп мемлекеттік жүйеге толық
ауысты. Яғни мемлекет тарапынан әлеуметтік сақтандыру жүзеге асады.
Қолданыстағы заңнамаларға сәйкес 2005 жылғы 1 қаңтарынан бастап
Әлеуметтік сақтындыру қорынан мынадай жағдайда әлкуметтік төлемдер беріліп
келеді:
1-Енбек қабілетіне айырылу,2-асыраушысына айырылған,3-жұмысынан
айырылу. Осы негізде әлеуметтік төлемдер жүзегеасды.Сақтандыру мемлекеттің
әлеуметтік саласының бірқатар проблемаларын шешуге және экономикаға
инвистиция салуға көмектеседі.Көптеген сақтандыру ұйымдарының
капиталдарының төмен деңгейі ірі тәуекелдерді сақтандыруға мүмкіндік
бермейді. Мұндай жағдайлардан шығудың бір амалы қайта сақтандыру
сақтандыру жүйесі болып табылады.
Қазіргі өркениеттілік Қоғам тәуекелдері ретінде жиі аталыпта жатады.
Қазіргі заманнның ғылыми-техникалық жетістіктердің даму қарқыны жылдан-
жылға өсіп келетіні бәрімізге мәлім оның себебі нарық заңдылығына сай
сұраныс болса, ұсыныста болады. Сонымен ғылыми техникалық жетістіктердің
дамуы және оларды жер-жерде өндірістерге енгізілуі, апат аумағының көбею
мүмкіндігін және осымен байлнысты сақтандыру тәукелдерінің мүмкіндігі көп
болмақ. Мұның растығына көз жеткізу қиынға соқпас, қарапайым мезгілді және
мезгілсіз болып жатқан үкен апаттар мен статистикасымен және төтенше
жағдайлар мысылы: өрттер, жарылыстар, авариялар мен жарақаттар жөніндегі
оқиғаларды айтуға болады. Сақтандыру институтына тән ерекшелік ол күні
бұрын алдын ала не бүлінеді, қандай зиян немесе оның мөлшеріне құрайды,
неге, немесе кімге залал болады. Осындай жагдайлардың барі күктпеген
жерлерден болатыны анық сондықтан сқтансан сақтайды ұыммен мен толық-қанды
кеісемін. Сақтандыру аясының ұғвмы өте кең түрде қолданылады. Сқтандыру
аясы тауар өндірісінде, қызмет көрсетуді де адам өмірі мен денсаулықтыда
,еңбекке қабілетсіздіктіде қамтиды.
Әлеуметтік сақтандыру ол қалай жүзеге асады бугінгі қоғамның
тіршілігінде адамның жеке өмірне қауіп төндіргендіктен факторлар көптеп
кездеседі. Төнген қатерді жеке адам түзете алмайтын жағдайлар болады
осындай жағдайлардан зардап шеккен азаматтар үшін елімізде қалыптасқан
әлкуметтік қорғаудың бір сасласы болып табылатын әлеуметтік сақтандыру
жүйесі реттейді
Елімізде міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің енгізілуіне
байланысты құрылған Міндетті әлеуметтік сақтау қорының –бұдан әрі қор деп
құрылғанына биыл алты жыл болып отыр.нақты бір қызметтерді атқарған ерекше
әлеуметтік сақтандыру жүйесікенес уақытындада болған .Алайда ол кейбір
сыртқы формальді беклгілерімен ғана сақтандыру болды,мысалы ол арқылы
уақытша еңбекке жарамсыздығы жөніндегі параққа төленді, өндірістегі
бақытсыз жағдайларға, кәсіби ауруларға немесе басқада бір жағдайларға
байланысты жәрдем ақылар рәсімделді.өзіндік мәні жағынан бұл жүйе
әлеуметтік сақтандыру емес әлеуметтік қамсыздан дыру болды Сақтандыру ол
әлеуметтік немесе комерциялық болғанына қарамастан маңызды принципке
негізделуі қажет,төленген яғни төленген жарналарға сәйкес болуы керек.
Біздің мемлекетіміздің әлеуметтік саясаты елімізде әлеуметтік қорғаудың
мықты жуйесін құруға бағытталған. Әдетте жеке
адамға төнетін әлеуметтік қатерлердің түрлері көп. Соның көпшілігі
экономикалық жағдайлардан. Яғни адаиның тіршілік әрекетінен туындап жатады.
Сондықтанеліміздің әлеуметтік қорғау жүйесі де бірінші кезекте экономикалық
жағдайдан туындайтын қатерлерді қарастырады. Мәселен. Экономикаалық
дағдарыс.өндірістің қайта құрылуы мен оңтайландырылуы және осыған ұқсас
басқа да салдарлар нәтижесінде жұмыс күшін ұсыну мен сұраныстың сәйкес
келмеуінен еңбек адамы өзінің жұмыс орынан айырлып қалуы әбден мүмкүн.
Сондай-ақ жұмысберушілердің қолайлы еңбек жағдайы мен қауіпсіздік
техникасын қамтамасыз етуге қабілетсіздігі немесе бұл мәселеге енжар қарауы
салдарынан да кәсіптік аурулар пайда болып.өндірістік жарақат алу
жағдайлары жиі кездеседі. Ал ауруға ұшыраған немесе өндірістік ауыр
жарақат алған адамдар өздерінің еңбек ету қабілетін жоғалтады. Міне.
Осылардың барлығын біз экономикалық қатынастарбарсында туындайтын қатерлер
деп есетейміз. Мұндай жағдайларорын алғанда еңбек адамдары заң бойынша
қорғалды. Яғниәлеуметтік тұрғыдан сақтандырылады.[8]
Сондай-ақ адамның уқатша еңбек ету қабілетінен айрылуына немесе зейнет
жасына жетуіне байланысты туындайтын катерлер мен қоласыздықтар да
кездеседі. Бұлжағдайлар да заң жүзінде қорғалады.
Сонымен қатар. әлеулеметік-эконимикалық жағдармен тығыз
Байланысты әрі барлық халыққа бір мезгілдетуындайтын қатерлер де бар.
Мысалы инфляция. Лефолт және тағы басқалар. Мұндай қатерлер әлеуметтік
сақтандырылуға жатпайды.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә Назарбаевтың Қазақстан
экономикалық, әлеуметтік саяси жедел жаңару жолында атты 2005 жылғы
Қазақстан халқына арналған жолдауыннда үш деңгейлі әлеуметтік қамсыздандыру
жүйесін қалыптастыруға бағытталған әлеуметтік реформаның тереңдетілген үш
жылдық бағдарламасын тереңдетілген үш жылдық бағдарламасын жүзеге асыруын
реформа жылдарында халықты әлеуметік қорғаудың үш деңгейлі жүйесі
басталғанын атап өткен болатын осы жүйелердің мағынасын ашып, түсінік
беретін болсақ.
Бұл үш деңгейлі жүйенің бірінші деңгейіне-қоғамның дамуына
азаматтың қосқан жеке үлесі есепке алынбастан барлық азаматарға берілетін
төлемдер базалық зейнетақы төлемі. Мемлекеттік жәрдемақы, бала тууынабала
күтіміне берірілетін бір реттік төлемдер,яғни ел Конституциямен
кепілдендірілген әлеуметтік төлемдер жатады.
Жүйенің екінші денгейін – міндетті зейнетақы жарналары есебінен
төленетін зейнетақы төлемдері мен Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры
АҚ арқылы төленетін әлеуметтік төлемдер, яғни азаматтардын қоғамның дамуына
қосқан жеке улестерін ескере отырып берілетін косымша әлеуметтік әлеуметтік
қамсыздандыру қоры құрайды.
Ал үшінші денгей – ерікті сактандыру есебінен төленетін әлеуметтік
олемдерден тұрады.
- Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің мазмұнын туралы
толықтыратын болсақ
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі деп мемлекеттік белгілейтін және
кепілдік беретін міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушылар
арасындағы қатынастытарды реттейтін нормалар мен ережелер жиынтыгын
айтамыз.
Республикада міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің негізін
айкындайтын заңнамлық база жасалған.Соған сәйкес әлеуметтік
сақтандырудыңмеханизмын айтар болсақ, бұл түріне бірінші кезекте еңбекақысы
немесе табысы бар, яғни өз еңбегі арқасында омір сүріп жүрген жалдамалы
жұмышылар мен қызметкерлер тартылады. сөйтіп., бұл жүйе републикадағы
жұмыспен қамтылған халықты әлеуметік қорғаудың қосымша түрі болып табылады.
2005 жылдан бастапміндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесыне қатушыларға
әлеуметтікқатер туғанжағдайда әлеуметтік төлем төлеу жарғылы капиталына
мемлекеттік жүз пайыз қатысуымен құрылған Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру қоры АҚ-тың бұдан әрі – Қор немесе МӘСҚ қаржы ресустары есебінен
жүргузілуде.
Ал МӘСҚ қаржы ресуртары Міндетті әлеуметтік сқтандыру туралы заңмен
белгілеген мынадай ставккалар бойынша төлеушілердің Қорға аударған
әлеуметтік аударымдарды шоғырландыру және әлеуметтік салықты қайта бөлу
жолымен қалыптастырылады, стататистикаға сүйенсек :
2005 жылдың 1 қаңтарынан бастап әлеуметтік аударымдарды есептеу
объектісінен 1.5 пайыз:
2006 жылдың 1 қаңтарынан бастап әлеуметтік аударымдарды есептеу
объектісінен 2 пайыз:
2007 жылдың 1 қаңтарынан бастап әлеуметтік аударымдарды есептеу
обьектісінен 3 пайыз:
2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап әлеуметтік аударымдарды есептеу
объектісінен 4 пайыз:
2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап әлеуметтік аудармдарды есептеу
объектісінен 5 пайыз:
Әлеуметтік аударымдарды есептеу және төлеуді жүзеге асыратын жұмыс
берушілер немесе өзін-өзі жұмыспен қамтыған түлғалар жеке кәсіпкер. Жеке
нотариус.адвокат әлеуметтік аударымдарды төлеушілер болып табылады.
Қор өзінің негізгі қызметін қабылдаған міндеттемелеріне өз
активтерімен жауап беретін сақтандыру ұйымдары сияқты сақтандыру
қағидаттары бойынша жүзеге асырады.
МӘСҚ мемлекеттің бюджет жүйесіне кірмейді және бюджеттен тыс ұйым
ретіне құрылған. Қор қызметі мақсаттарға сәйкес ұымдастырылғандықтан ол
коммерциялық ұйымдар қатарына жатпайды. Оның негізгі міндетті - әлеуметтік
сақтандыру жүйесіне бүдан-әрі - МӘСЖ қатышыларға әлеуметтік қатер туған
жағдайда әлеуметтік төлем төлеуді жүргізу.
Қор тарапынан әлеметтік төлемдер қандай жағдаларда төленетінін
қарастырайық.
Әлеуметтік аударымдар жүргізілген міндетті әлеуметтік сақтандыру
жұйесіне қатысушыға МӘСҚ әлеуметтік төлем алуға құқық мынадай жағдайларда
тыундайды:
1. Еңбек ету қабілетінен айырылған жағдайда-уәкілетті орған медециналық-
сараптама қортындысы негізінде еңбек ету қабілетінен айрылу дәрежесін
белгілеген күнен бастап.
2. Асыраушысынан айырылған жағдайда –қайтыс болы турады туралы
куәлікте. Немесе сот хабар-ошарсыз кетті деп таныған шешімде көрсетілген
күнен бастап.
3. Жұмысынан айрылған жағдайда – міндетті әлеуметтік сақтандыру
жүйесіне қатысушының жұмыспен қамту мәселері жөніндегі уәкілетті күнінен
бастап.
4. Жүктілігі және бала тууы жағдайына байланысты табысын жоғалтқан
жағдайда-еңбекке қабілетсіздігі туралы парақта көрсетілген жүқтілігі және
босануы жөніндегі демалыстың басталған күнінен бастап.
5. Жаңа туғанбаланы асырап алуына байланысты табысын жоғалтқан жағдайда
– еңбекке қабілетсіздігі туралы парақта көрсетілген жаңа туған баланы
асырап алған қызметкердіңғ, демалысты басталған күнңнен бастап.
6. Бір жасқа толғанға дейінгі нәресте күтімі үшін табысын жоғалтқан
жағдайда-баланың тууы туралы куәлігінде көрсетілген туған күніңнен бастап
Екі не одан да көп бала туған жағдайда бір жасқа толғанға дейінгі
бала күтімі үшін әлеуметтік төлем әр балаға жеке тағайындалады.
Бұл ретте бір жасқа толғанға дейінгі бала күтімі үшін төленетін
әлеуметтік төлемнің ең төменгі мөлшері республикалық бюджеттен төленетін
мемлекеттік жәрдемақы баланың тууы кезегіне байланысты мөлшерде
белгілеген.Ал еңжоғарымөлшерсол жылғы республикаалық бюджеттуралы заңмен
белгілеген 10 еселеген ең кіші еңбек ақы мөлшерінің 40 пайзынан аспау
керек.
Осы уақытқа дейін қор төлеген әлеуметтік төлемдердің жалпы есебіне
көз жүгіртетін болсақ 2005 жылдан бері, яғни МӘСЖ қолданысқа енген кезден
бастап 2009 жылдың 1 қазанындағы жағдай бойынша мемлекеттік әлеуметтік
сақтау қорына жүргізілген әлеуметтік төлемдер сомасы 21 314млн.тенгені
құрады. Оның 20 491,3 млн теңгесі тек қана ағымдағы жылдың 9 айында
төленді.
Қазақстан Республикасының президенті Нұрсылтан Назарбаевтың Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына арналған жолдауында
қаазқстандық өмір сапасын арттыруға ерекше көніл аударылды елбасы анамен
баланы әлшеуметтік қорғауға айрықша мән бере отырып 2008 жылдың 1
қаңтарынан бастап МӘСЖ-ге қатысушысы-жұмыс істей тін әйелдер үшін жүктілік
бала тууы және аналық кезеңінің міндетті әлеуметтік сақтандырылуға
жатқызылуы.Осыған байланысты мемлекет есебінен төленетін әлеуметтік
төлемдердің күртт өсуі себеп болды . Сөйтіп 2008 жылы қор арқылы төленген
әлеуметтік төлемдер соммасының көлемі бірден көбейді.Міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесінің қолданысқа неген кезінен бастап 2007 жылдың 1
сәуіріндегі жағдай бойынша Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан
жүргізілген әлеуметтік төлемдердің соммасы 309,548,6 мың теңгені құрайды
оның ішінде енбек ету қабілетінен айырылу бойынша - 203 192,58мың теңге
асыраушысынан айырылған бойынша 102 293,3 мың теңге жұмысынан айырылу
бойынша4062мың тенге2007 жылдың ақпан айының Қордан 10 840 алушыға
алушыға әлеуметтік төлемдер жүргізілді оның ішінде еңбек ету қабілетінен
айырылуы бойынша 7 926 алушығаасыраушысынан айырылу бойынша 2 877 алушыға
жұмысынан айырылу бойынша 37 алушыларға әлеуметтік төлемдер берілді.[9]
Әлеуметтік төлем алушылар санының былтырғы жылға қарағанда төрт есе
арқанына қарамастан жүргізілген әлеуметтік төлемдер мөлшерімен алушылар
саны болжаған көрсеткіштен едәуір аз. Әлеуметтік төлем алушылар санының
шамалы болуын біз халықтың әлеуметтік төлем тағайындауға өтініш беруге
құқысы бар екендігін білмеуінен болар деп ойлаймыз.
Еліміздің міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің енгізілуінің
негізгі мақсаты базалық мемлекеттік жәрдем ақылар қосымша төлемдерден
басқа әлеуметтік қатер туған жағдайда әлеуметтік аударымдар жүргізілген
жұмыс істейтін азаматтарды қамтамассыз ету болып табылытынын атап өткен
жөн.
МӘСЖ қатысушысы үшін міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінен төленетін
әлеуметтік төлемдердің Қорға түскен әлеуметтік аударымдардың нақты
мөлшеріне және ұзақтығына байланысты болады.
Сөйтіп республика бойынша әлеуметтік төлемдер құрылымына 2008 жылдын
9айының қорытындысы бойынша.Жоғарыда айтып кеткен дегіміздей. негізгі
үлесті жүктілігі және босануы бойынша төленген төлемдер құрап отыр.Оның
көлемі – 10484,4млн.теңгені құрады (жалпының 51.2пайызы). Ал бала күтімі
үшін 8998,8млн.тенге ( жалпының 43,9 пайызы ) төленді.
- Ал енді осы төленген әлеуметтік төлемдер облыстар бойынша бөліп
көрсек.
- Бұл көрсеткіш халықтың жалпы санына және еңбек етіп отырған аналардын
бала туу корсеткішіне байланысты болып келеді.Мәселен.республикамызда 2008
жылдың 9 айы бойынша төленген әлеуметтік төлемдердің улкен бір бөлігі (18
пайызы) Алматы қаласының үлесіне тиеді. Осы көрсеткіш Оңтүстік Қазақстан
облысында 10 пайызды, Астана қаласында -9%, Алматы облысында – 8%. Шығыс
Қазақстан облысында 7%, Қарағанды облысында 7 пайызды құрайды.Ал ең аз үлес
Ақмола.Батыс Қазақстан.Қостанай.Солтүстік Қазақстан облыстарының ( бұларда
3 пайыздан ) еншісінде.
- Алдағы уақытта әлеуметтік сақтандыру жүйесін жетілдірудің жолдарын
дамытуымыз керек Бұл мәселеге тек мемлекет қана мән беріп қоймай
заматтардың қоғамдғы беслсенділігін қажет етер. Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру қоры қызметіне жүргізілген талдаулар нәтижесі әлеуметтік
сақтандыру ісі барлық уақытта бірдей әлеуметтік қорғаудың әмбебап тетігі
болып табылмайтындығын көрсетіп отыр. Өйткені сақтандыру ісінің дамуы
экономика жағдайында, еңбек рыногына ,қоғамның демографиялық даму
негіздеріне және тағы басқа факторларға байланысты болып келеді.Мысалы
экономиканың құрылымдық қайта құрылуы халықтың табысындағы
дифенренциалдың өсуі. Ұзақ мерзімді демографиялық өзгерітер халықтың өмір
сүру ұзақтығы секілді басқа да бірқатар мәселелер алдағы уақытта
әлеуметтік сақтау институттарының экономикалық құқықтық және ұйымдастыру
тетіктерін одан ары жаңартудың қажет етуі мүмкін . Осының бәріне
әлеуметтік қорғау ісі бірте-бірте тек мемлекеттің монополиясы болудан
қалып,көп субьектілік сипат ала бастайтындығын байқатады және мұндай
үрдістер қазіргі қоғамымызда жүріпте жатыр. Атап айтсақ мемлекеттен басқа
(Үкімет және жергілікті тақарушы органдар) жұмыс берушілер,қызметкерлердің
өздері, қоғамдық ұйымдар, демеушілермен жекелеген меценаттар сақтандыру
ісінің субьектілері бола алатындығын қазіргі өмір шындығы мен шетелдік
қалыптасқан тәжірибелер көрсетуде. Оның үстіне бизнестің әлеуметтік жауап
кершілігі деген ұғымның қоғамымызда барған сайын күш ала түсуінің мәні
бар. Сонымен әлеуметтік қорғауды тек мемлекет міндетіндегі ғана мәселе
деп ойласақ онда біздің қатты қателескендігіміз .Алдағы уақытта бұл
мәселе жұмысшылар мен жұмыс берушілердің және мемлекеттің бірігіп күш
салуының нәтижесінде ғана барынша тиімді бола түсуі мүмкін.
Әлеуметтік сақтандыру қорынан берілетін әлеуметтік төлемдер жоғырада
айтқагыда мынадай жағдайларда беріліп келеді : еңбек қабілетінен айырылған
жағдайда, асыраушысынан айырылған жағдайда, жұмысынан айырылған жағдайда.
Әлеуметтік төлем тағайындау үшін міндетті әлеуметтік сақтандыру
жүйесінің қатысушысы тұрғылықты мекен жайы бойынша зейнет ақы төлеу
жөніндегі мемлекеттік орталыққа өтініш жазады.
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан төленетін әлеуметтік
төлемдердің мөлшерін есептеу және арттыру ережесі,дәлірек айтсақ
Әлеуметтік төлемдердің мөлшерін есептеу айқындау тәртібі.Әлеуметтік
төлем алуға құқы бар адамдар барлық қажетті құжаттарды қоса бере отырып,
белгіленген үлгідегі өтінішімен орталықтың құрылымдық бөлімшелеріне
жүгінеді.
Орталықтың құрылымдық бөлімшелері ұсынылған құжаттардың негізінде
бес жұмыс күні ішінде:
1. әрбір әлеуметтік төлем алушы бойынша әлеуметтік төлем алушы іс
қағазының макетін қалыптастырады ;
2. алушының міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысу стажының
ұзақтығын растайтын анықтаманы 1-қосымша сәйкес нысан бойынша толтырады;
3. әлеуметтік төлемнің мөлшерін есептейді;
4. Әлеуметтік төлемді тағайындау немесе тағайындаудан бас тарту туралы
шешімнің жобасын толтырады және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz