Фразеологизм және оның зерттелуі. Қазақтың би-шешендерінің тіліндегі фразеологизмнің қолданылуы

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

КІРІСПЕ . . . 3

1 ФРАЗЕОЛОГИЗМ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ . . . 5

1. 1 Фразеологизмдердің зерттелу кезеңдері, зерттеудегі жаңа бағыттар . . . 12

1. 2 Тұрақты тіркестердің көркем туындыларда қолданылуы . . . 14

2 ҚАЗАҚТЫҢ БИ-ШЕШЕНДЕРІНІҢ ТІЛІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМНІҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ . . . 18

2. 1 Майқы би, Мөңке би Тілеуұлы, Ақтайлақ би, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Көкенай би, Бәйдібек би, Сырым шешен, Жиренше шешен, Аяз би, Ескелді би, Досай би т. б . . . 18

2. 2 Мөңке би Тілеуұлы, Ақтайлақ би, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Сырым шешен, Жиренше шешен, Ескелді би, Досай би т. б. мұраларындағы тұрақты тіркестер . . . 22

2. 3 Би-шешендерінің тіліндегі тұрақты тіркестердің мағыналық топтары . . . 34

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 41

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 42

Кіріспе

Кез келген ұлттың фразеологизмдері аса құнды лингвистикалық мұра. Мұнда сол халықтың дүниетанымы, ұлттық мәдениеті, салт-дәстүрі, сенімі, қиялы және тарихы жатыр.

Фразеологизмдерді зерттеу арқылы тек тілдің өткенін, түп тамырын ғана емес, сол тілді қолданушы халықтың мәдениетінің тереңін білуге болады. Сондықтан да болар фразеологизмдерді жан-жақты зерттеуге деген қызығушылық толастамайды.

Қазақ тілінің сұлулығы мен өткірлігіне, образдылығына ерекше назар аудару ерте басталған еді.

«Язык киргизов (казахов) плавен и красноречив, они остроумны и часто находчивы в вопросах и ответах, иногда даже удивительно ловки, и всяки, даже самый необразованный киргиз (казах) владеет языком в той силе, в какой мы это в Европе замечаем только у французов и у русских» [1, 70-б] .

Қазақ сөз өнеріне осылай таңданған В. В. Радлов ХIX ғасырдың 70 жылдары-ақ сөз маржанын жинап, бастырып шығарған. Оның «Түркі сөздігінде» 7500-ден аса фразалық тіркестер кездеседі екен.

Қазақ тіл білімінде фразеологизмді теориялық жағынан зерттеу ХХ ғасырдың 40 жылдарынан басталды. Бұл мәселемен түбегейлі шұғылданып, арнайы зерттеу жүргізген академик - І. Кеңесбаев. Ғалым фразеологизмдерді танып білудің басты белгілерін көрсетіп, фразеологизмдер бұрын-соңды еңбектерде көбіне лексикология тұрғысынан зерттеліп келгендігін айтады. Фразеологизм байлығын тексеретін фразеология деген дербес лингвистикалық пән болатынын, ол пән болып қалыптасу үшін өз зерттеулерінде қазақ тілі фразеологизмдеріне тән белгілер мен сол белгілер негізінде оларды топтастыру, фразеологиялық синонимия, вариант, полисемия, омонимия т. б. мәселелерді қарастырады. Осы мәселелерді жан-жақты зерттеуді, фразеологизмнің стильдік ерекшеліктерін, құрам сипатын, компоненттерінің байланысу тәсілдерін, параллельді фразеологизмдер, фразеологиялық оралымдар жайлы танып-білуді болашақтың ісі деп, тұрақты тіркестерді зерттеуші ғалымдарға бағыт берді.

Қазақ халқының рухани жан-жақты дамуына, ұлттық ерекшелікке, ұлттық болмысқа өз шығармаларымен зор үлес қосқан ақын-жазушылардың туындыларын зерттеп, олардың қаламына іліккен, қаламынан туған көркемсөз үлгілерін талдап, таразылап анықтау қазіргі кезде өзекті мәселе екендігіне дау жоқ. Ана тіліміздің сөз құдыретінен нәр алған әр қаламгер заман озған сайын тілдік қолданыстар, соның ішінде тұрақты тіркестерді құлпыртып, жаңғыртып, жаңартып қолданады.

«Фразеологизмдер - тіліміздің бір бөлінбес бөлшегі. Өзінің көнелену жағынан да, тұлға, мағына тұрақтылығы жағынан да, стиль жағынан да оларға тән ерекшеліктер бар.

Тілімізде көкейге қонымды, көркем, орамды алуан түрлі тұрақты сөз тіркестері кездеседі. Тіл қазынасына жататын қат-қабат тіркес, тізбектерді халық орынды пайдаланады» [2, 589-б] .

Жұмыстың өзектілігі: Қазақ тіл білімінде фразеологизмді теориялық жағынан зерттеу ХХ ғасырдың 40 жылдарынан басталды. Бұл мәселемен түбегейлі шұғылданып, арнайы зерттеу жүргізген академик - І. Кеңесбаев.

Тұрақты сөз тіркестерінің жан-жақты теориялық негізі түркітануда: І. Кеңесбаев, З. Г. Ураксин, Г. Н. Ахунзянов, Ш. У. Рахматуллаев, Г. А. Байрамов, М. Ы. Чернов, А. Нұрмаханов т. б. ; қазақ тіл білімінде: Ә. Т. Қайдаров, Р. Сыздық, Р. Сәрсенбаев, Ә. Болғанбаев, Ғ. Қалиев, Ө. Айтбаев, Н. Уәлиұлы, С. Сәтенова, Г. Смағұлова, Ғ. Сағидолда, Р. Авакова және т. б. еңбектерінде жасалды.

Қазіргі қазақ тілі оқулығына фразеология бөлімін енгізген Қазақ ССР Ғылым академиясының корреспондент мүшесі Ғ. Мұсабаев фразеологизмдердің ерекшелігіне көп көңіл аударған.

Фразеологизмнің мағыналық түрлеріне, көркем туындылардағы қызметіне, лексика-грамматикалық ерекшелігіне, стильдік ерекшелігіне баса назар аударылады. Соңғы кездері фразеологизмдерді зерттеуге Б. Уызбаева, Қ. Қалыбаева, Қ. Сарыбасова, Қ. Сәрекенова т. б. диссертациялық еңбектер жазды.

Қазақ әдеби тіліндегі көркемдегіш құрал ретінде жиі қолданылатыны - тұрақты тіркестер. Осы тұрақты тіркестерге қатысты көптеген ғылыми еңбектер, диссертациялар, мақалалар жазылғандығына көз жеткіздік. Дегенмен, осы күнге дейін көркем әдебиеттегі фразеологизмдер негізінен белгілі бір автор шығармасы негізінде қарастырылды. Ақын-жыраулар тіліндегі фразеологизмдер қарастырылды. Ал би-шешендер тіліндегі фразеологизмдер ғылыми негізде зерттелген емес. Жұмыстың өзектілігі де сонда.

Зерттеудің дереккөздері: әр түрлі топтамада жарық көрген би-шешендер сөздерінің жинақтары, тіл білімі сөздігі, фразеологизмге қатысты ғылыми еңбектер мен мерзімді басылымдар.

Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ФРАЗЕОЛОГИЗМ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕУІ

Қазақ халқының өткен өмірі, тұрмыс-тіршілігі, дүниетанымы мен ақыл-парасаты қазақ тілінде түйінделіп, көрініс тауып жатады. Бұл құбылыстың өз халқымыздың салт-санасын, әдет-ғұрпын сипаттайтын, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан батырлық, ғашықтық жырлар мен тұрмыс-салт өлеңдерінде, ертегі-аңыздарында, айтыстарында, халық арасында көптеп таралған сөз зергерлері қалдырып кеткен мол мұралар да сақталып келе жатқаны айдан анық.

Академик І. Кеңесбаев: «Өмір шындығы тілдік лексика саласынан айқын сезіледі. Өйткені қоғам өміріндегі түрлі құбылыстар, тарихи кезеңдер белгілі бір лексикалық ұғыммен ұласып жатады. Ал лексикалық ұғым сөзбен, сөз иағынасымен тығыз қарым-қатынаста болады. Халықтың белгілі бір дәуірдегі саяси, шаруашылық, мәдени тіршілігі де, адамның ішкі рухани дүниесі де, салты да тілдің дыбыс жүйесінен, тұлғасынан, сөйлем құрылысынан гөрі сөз мағынасынан айқынырақ білініп тұрады», деп - нақты тұжырымдайды [2, 4-б] .

Әр халықтың ұлттық мәдени ерекшеліктері оның ғасырлар бойы жасаған тілінен көрінеді. Кейде сол ұлттық тілінде ұлттық әлдебір қасиеттерін өзгелерден оқшау етіп бағалайтын, анықтайтын тіркестер қалыптасады. Олар ұрпақтан ұрпаққа сақталады.

«Қазақ халқының тілі - әрі бай, әрі көркем тіл. Сан алуан көрікті де қанатты сөздер, шешендік сөздер мен нақыл сөздер халық тілінде көркемдеп бейнелеуші, өрнектеп мәнерлеуші тәсілдер де сонда», - дейді академик М. Серғалиев [3, 60-б] .

«Тіл - ғасырлар жемісі, халық мұрасы, ұлттық құбылыс» дер болсақ, қазақ тілі осы ойдың айғағы бола отырып, өзінің бейнелілігі, көркемдігі, экспрессивті-эмоционалды бояуларға толы фразеологизмдерімен ерекшеленеді. Қазақ тілі, оның көркемдігі жайлы сөз еткенде фразеологизмдерге тоқталмай кету жаңсақтық болар еді. Тіліміздің байлығын арттырып, ажарландырып тұратын фразеологизмдерді әр жыр, әр дастан, әр ертегі, аңыздан кездестіре аламыз.

Ата-баба дәстүріне сай ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан тұрақты тіркестердің тілімізде алатын орны ерекше құнды. Әдетте әр адам күнделікті өмірде өзін толғантқан келелі ой-пікірлерін жеткізуде небір құрышын қандырар, көңілін селт еткізер тұрақты тіркестерді қолданады. Халық тілінің басқа элементтерімен біте қайнасып келе жатқан фразеологизмдерді оқып танымайынша, оның табиғатына үңілмейінше тіл байлығын, тіл ерекшелігін толық түсіну мүмкін емес. Ана тілінің байлығы мен әуезділігін анықтауда фразеологизмдердің алтын орны ерекше. Сөз байлығы сөздің санымен де, мән-мағынасымен де өлшенеді.

Халықтың тұрмыс-тіршілігі, мәдени мұрасы және рухани байлығы, экономикасы мен қоғамдық саясаты көрініс тапқан фразеологизмдерде қандай да бір нақты құбылыстың, жағдайдың ерекшелігі көрініп тұрады. Тұрақты тіркестер - кез келген халықтың рухани байлығының жемісі.

Тұрақты тіркестер фразеология саласының еншісінде. Осы жайында Р. Авакова: «Фразеология - құрамы мен құрылымы тұрақты, сөйлеу кезінде қайта жасалынбай, даяр қалпын сақтай отырып қоолданылатын, мағына тұтастығы мен тіркес тиянақтылығы тән бейнелі тұрақты тіркестердің қазіргі күйін және тарихи қалпын зерттейтін тіл білімінің саласы», - деген [4, 11-б] .

Осымен байланысты ұлттық дүниетаным мен ана тіліміздің сөз құдіретінен нәр алып, ұлттық қасиеттерді бойына сақтап, сіңірген халықтың сан ғасырлық тәжірибесінде қорытылып қалыптасқан асыл қазына - көркем сөз үлгілерін заман озған сайын құлпырта қолданып, қырлап, жаңғыртып, жаңартып отыратын ақын-жазушылардың шығармашылығындағы тұрақты сөздердің қолданысын зертттеу - осы саладағы өзекті мәселенің бірі.

Соған қатысты тілші-ғалымдардың аса назар аударуға тиіс жағы - тұрақты тіркестердің құрылымдық-функционалдық қыры және олардың тілдік (узуалды) және сөйлемдік (окказионал) қолданысы. Қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің тарихи қалыптасқан дағдылы түрлерін авторлық (окказионалдық) қолданыс тәсілдермен байланыстыра қарастыру олардың тілдік табиғатының мәнін ашып қана қоймай, сонымен бірге тілдік жағдаяттарға байланысты құрылымдық-семантикалық өзгерістер мен мағыналастықтың ерекшеліктерін, стилистикалық мақсаттар мен жеке авторлық қолданыс тәсілдерін, оларды іске асыратын тілдік құралдары мен тілдік тетіктерін көрсетеді.

Фразеологизмдердегі бірінші компонент көбінесе фраза жасаушы ұйытқы сөз болады. Бірақ бұл абсолюттік ұғым емес. Кез келген тұрақты тіркесте сөз ұйытқы компонент бола алмайды. Тек халық тілінде ұзақ жасап келген сөздер ғана ұйытқы сөз бола алады.

«Тілдің әрі ұтымды, әрі сымбатты байлықтарының бірі тұрақты тіркестер: мақал-мәтелдер, фразеологиялық тізбектер, қанатты сөздер» [5, 36-б] .

Лексикология саласының мамандары Ә. Болғанбайұлы мен Ғ. Қалиұлы фразеологияның шығу арналарын бөліп қарап, олардың негізгілері деп төмендегі құбылыс, ұғым, түсініктерді атап көрсетеді: «Көптеген фразеологизмдердің жасалуына адам ойында қорытылған құбылыстардың нақтылы бейнесі негіз болған. Мысалы, жауыр болды (әбден мезі қылды, ығыры шықты) деген тұрақты тіркестің негізінде көп мініліп, арқасы жара болған аттың бейнесі елестейді. Басында атқа байланысты шыққанымен, қазіргі кезде ол мағынасы ұмытылып, қайта жасалынып адамға байланысты айтылады. Сол сияқты т. б. фразеологизмдердің жасалуына да, сөз жоқ, адам ойында қорытылған құбылыстардың нақтылы себеп болғандығын танып білуге болады» [6, 208-б] .

«Фразеологиялық тіркестердің ерекше бір қасиеті - оның эмоционалдығы. Тілде тек номинативті функцияны ғана атқаратын жек сөздерден айырмашылығы фразеологизмдер тілде де, сөйлеуде де эмоционалды тәсіл ретінде жұмсалады» [7, 59-б] .

Тілімізде көкейге қонымды, көркем орамды алуан түрлі тұрақты сөз тіркестері көп-ақ. Тіл қазынасына жататын қат-қабат тіркес, тізбектерді халық орынды пайдаланады. Мақал-мәтелдермен пара-пар келетін бұл сөзж орамдарын жоғары бағалап, оларды қастерлей сақтап келеді. Сол сан-салалы сөз орамдарын жинап, бір ізге түсірудің маңызы зор.

Фразеология грек тілінің «сөйлемше» және «ұғым», «ілім» сөздері бойынша жасалған. Фразеология термині екі түрлі мағынада қолданылады: бірінші мағынасы тілдегі тұрақты тіркестерді зерттейтін тіл білімінің саласы деген ұғымда қолданылса, екінші мағынада бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас жиынтығы дегенді білдіреді.

Тіл біліміндегі фразеологияға қатысты кең мағынадағы түсінікке сай сан түрлі тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер халықтың даналығын сипаттайтын, тілімізге нәр беретін, бейнелі суреттеуге қажетті көркемсөз құралы ретіндегі тіл байлығымыздың бір саласы болып саналатыны белгілі. Осы жайында Р. Авакова былай дейді: «Дербес мағыналы лексикалық бірлік болып табылытын фразеологизмдер - тіл байлығы ғана емес, халықтың рухани қазынасы, «тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні», тарихтың куәсі. Сөз байлығын ғылыми тұрғыдан зерттегенде, халық санасында, салт-дәстүрінде, ауыз әдебиетінде сақталған информацияның барлығы сабақтастық жүйемен игерілуі қажет. Тек сонда ғана халықтың болмыс-тіршілігінің, мәдениетінің құпия сырлары толық, жан-жақты ашылады. Ұлттық өмірдің айнасы болып табылатын фразеологизмдердің орны әлемнің тілдік бейнесін жасауда ерекше. Оны танымдық тұрғыдан талдау - адамзат өркениетіндегі ұлттық мәдениеттің табиғатын ашуға мүмкіндік береді» [8, 37-б] .

«Соңғы 30-40 жыл көлемінде түркі тілдерінде фразеология мәселелері әжептәуір зерттеліп, бірқатар еңбектер жарық көрді, әсіресе, І. Кеңесбаевтың «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» атты көлемді еңбегін тек қазақ тіліне ғана емес, бүкіл түркітануға қосылған елеулі үлес деп қарауға болады. Автор аталған сөздіктің «Қазақ тілінің фразеологизмдері туралы» бөлімінде қазақ тіліндегі фразеологизмдердің теориялық мәселелерін жан-жақты қарастырып, біраз ілгері дамытқан. Қазақ тілінің фразеологиясын зерттеушілердің қай-қайсы да бұл еңбекке соқпай өте алмайды» [9, 9-б] .

Қазіргі қазақ тілі оқулығына фразеология бөлімін енгізген Қазақ ССР Ғылым академиясының корреспондент мүшесі Ғ. Мұсабаев та фразеологизмдердің ерекшелігіне көп көңіл аударған.

Қазақ әдеби тіліндегі көркемдегіш құрал ретінде жиі қолданылатыны - тұрақты тіркестер. Тұрақты тіркестер ұзақ қолданыс нәтижесінде ғана тұрақтылыққа ие болады. Жалпы фразеологизмдерді басқа тілдік бірліктерден ажыратудың айырма белгілері деп зерттеушілер академик І. Кеңесбаев ұсынған үш негізге сүйенеді.

Мағына тұтастығы(белгілі бір фразеологизмнің ішіндегі сөздер бастапқы мағынасынан түгел немесе ішінара жартылай айырылып қалады да, шоғыр тіркес біртұтас мағына береді) ;
Тіркес тиянақтылығы(белгілі бір фразеологизмнің ішіндегі сөздер бір-бірімен жымдаса байланысады, олардың орын тәртібі нық келеді, барлық жағдайда дерлік бір шоқ тіркесу өз қалпын сақтайды) ;
Қолдану тияақтылығы(белгілі бір фразеологизм әрдайым айна- қатесіз, өлеңдегі қайырма тәрізді бұлжымай қайталана қолданылады) [2, 590-б] .

Фразеологизмдерді сөзден де, сөз тіркесінен де ажырату үшін оған тән белгілер мен қасиеттерді айқындап алу қажет. Профессор К. Аханов фразеологизмдердің басты екі қасиетін айтқан:

Оның даяр күйінде жұмсалуы;
Мағына тұтастығы.

Фразеологизмдердің түрлері бір-бірінен әрқашан ашық, айқын ажыратыла бермейді, осыған орай оларды классификациялау тіл ьілімінің өте күрделі мәселесі болып отыр. Зерттеушілердің бір тобы тұрақты тіркестің біртұтас мағынасы мен олардың құрамындағы сыңарлардың ара қатынасына қарай жіктеп бөлсе, екіншілері құрылым-құрылысы жағынан, үшіншілері атқаратын қызметі мен стильдік мәні жағынан топтастырады. Орыс тіл білімінде академик В. В. Виноградов классификациясын негізге алып бөлсе, қазақ тіл білімінде де осы классификациялауды бірден-бір арқау етіп келеді.

Қазақ тіліндегі фразеологизмдер де фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік және фразеологиялық тізбек болып негізінен үш топқа жіктеледі.

Фразеологиялық тұтастық- семантикалық жақтан бөлініп ажыратылмайтын біртұтас мағынасы сыңарларының мағынасымен жуыспайтын фразеологиялық оралым. Бұл топқа фразеологизмнің құрамындағы сөздер бір-бірімен тұтасып, әбден жымдасып кеткен, олардың мағыналық жігін ешқандай ажыратуға болмайтын тұрақты тіркестер жатады.
Фразеологиялық бірлік- фразеологиялық орамдардың бұл түрі де фразеологиялық тұтастық сияқты семантикалық жақтан бөлінбейтін, біртұтас единица. Фразеологиялық бірліктің фразеологиялық тұтастықтан айырмасы мынада: фразеологиялық тұтастықтың бір бүтін мағынасы құрастырушы сыңарлардың мағыналарымен мүлдем жанаспайтын болса, құрастырушы сыңарлардың мағыналарыбөлінбейтін мағынасы құрастырушы сыңарлардың мағыналарының бүтіннің біртұтас келтірінді мағынасына ұласуы нәтижесінде пайда болады. Фразеологиялық бірліктің мағынасы - біртұтас образды мағына, бірақ туынды мағына. Оны құрастырушы сыңарлардың бәрінің де, әрине, қатысы бар, бірақ бұл қатыстылық тікелей емес, жанама түрде болады.
Фразеологиялық тізбек- фразеологиялық оралымның бұл түрі ерікті мағынасындағы сөздің тіркесінен жасалып, өзінің даяр қалпында, тіркескен күйінде жұмсалады, яғни тұрақты тіркес сыңарларының, бастапқы лексикалық мағынасы бүтіндей жойылмағанымен, жойылуға жақындап, күңгірт тарта бастаған. Мұнда ерікті мағынасындағы сөз бен фразеологиялық қалпындағы сөздің тіркесуінен жасалып, сол тізбек күйінде қолданылады.

Профессор К. Аханов орыс тіліндегі фразеологизмдерді зерттеуші Н. М. Шанский атаған классификацияны қолдай келіп, фразеологиялық оралымдардың төртінші түрі фразеологиялық сөйлемше деп бөледі.

Фразеологиялық сөйлемше мағынасы ерікті сөздердің тіркесінен құралады, бірақ құрамы мен қолданылуы тұрақты болып келеді. Мысалы: Айдағаның бес ешкі, ысқырығың жер жарады; Шегіркеден қорыққан егін екпес.

Ә. Қараев фразеологизмнің тағы бір ерекшелігін атап көрсетеді. Ол фразеологизмдерді бір тілден екінші тілге аударуға болмайтындығы, яғни аударуға икемсіз, тікелей сөзбе-сөз аударылмайды деген тұжырымға келген.

1997 жылы шыққан Ә. Болғанбайұлы мен Ғ. Қалиұлының «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы» атты оқулығында фразеологизмдерді әр қырынан зерттеп, теориялық анықтамалар береді. Бұл еңбекте фразеологизмдердің негізгі үш белгісі көрсетіледі. Олар:

1) Даяр қалпында жұмсалуы;

2) Мағына тұтастығы;

3) Тіркес тиянақтылығы.

Осы үш белгіні түсіну үшін әрқайсысын жеке-жеке алып қарайық. Фразеологизмдердің даяр қалпында жұмсалу белгісі еркін сөз тіркесімен салыстырғанда айқын байқалады. Мәселен, Бақыт ауылға жүрейін деп отыр деген сөйлемді әркім неше жаққа жүгіртіп өзгерте беруге болады. Мысалы, Бақыт ауылға бармақшы. Бақыт ауылға барам деген ойда т. б. Бұл сияқты тіркестер қатынас жасау процесінде әркімнің өз қалауы бойынша жасалады. Белгілі бір ойды кім қалай етіп жеткізсе өз еркі деген сөз. Ал тілдегі фразеологизмдерді бұлай құбылтуға көнбейді. Мәселен, төбесі көкке жетті дегенді төбесі көкке жетейін деп тұр, төбесі көкке жетпекші деп өзгертуге болмайды. Оның сыртқы құрылым-құрылысы еркін тіркеске ұқсағанымен сөйлем ішінде қолданғанда біртұтас даяр қалпында жұмсалады.

Фразеологизмдердің өзіндік екінші белгісі - мағына тұтастығы, фразеологизм біткеннің бәрінде де белгілі бір меншіктік мағына болады. Ол мағына тұрақты тіркесті құрастұрушы сыңарлардың мағыналарына сәйкеспейді, оларға тәуелсіз, өздігінен өмір сүреді. Мәселен, жерден жеті қоян тапқандай дегенннен - қатты қуанды, шаттанды дегенді түсінеміз. Бұл мағынада жер, жеті, қоян, табу деген төрт сөздің қаз-қатар жұптасып қолданылуы арқылы бір мағына пайда болады. Фразеологизмдер бір бүтін единица болып қана қоймайды, мағыналық жағынан да біртұтас единица ретінде көрінеді. Мысалы, кір жуып, кіндік кескен дер (атамекен, туған жер), екі аяғын бір етікке тықты (састырды) дегендердің бәрі құрылым-құрылысы жағынан әр түрлі болғанымен, әрқайсысы мағына тұтастығымен сипатталады.

Тіркес тиянақтылығы да фразеологизмдердің ең негізгі белгілерінің біріне жатады. Тиянақты сөз тізбегі әркімнің қолдануынша емес, қалыптасқан белгілі жүйемен орналасқан. Өзара тығыз жымдасып келген сөздердің жігі ажыратылмай тұрады. Олар бір-бірімен иін тіресіп, өзге сөзбен алмастыруға, я болмаса тұрақты орын тәртібін өзгертуге келмейді. Мәселен, мұрнын көкке көтерді дегеннің орнына қолын көкке көтерді десек, мән мағынасын бүтіндей өзгертіп жіберді. Тұрақты тіркес еркін тіркеске айналып кетеді.

Бұл үш түрлі (тұрақтылық, тұтастық, тиянақтылық) ерекшелік арқылы фразеологизмдер тілдің өзге категорияларынан оқшауланып, өзіндік бітім-бейнесімен дербес өмір сүреді.

М. Балақаев «Қазақ тілінің мідениеті» атты еңбегінде фразеологизмдердің көркем әдебиеттегі қолданылу ерекшелігіне, стильдік қатысына, сөйлеу мәдениетіндегі орнына ерекше назар аударады.

Б. Манасбаев фразеологизмдердің негізгі қасиеттерін былайша тұжырымдайды:

1) Дайын тілдік единица ретінде жұмсалады;

2) Жалпыға бірдей танылған қолдану заңы болады;

3) Мағына бірлігі сақталады;

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.