Еңбек ақы бойынша есеп айырысудың аудиті
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І .тарау. Аудиттің ғылыми негізі және оның халықаралық тәжірибесі
1.1. Аудиттің пайда болуы және қалыптасу сатылары
1.2 Аудиттің қызметі және стандарттары мен әдістері
1.3 Аудиттің құрамы және түрлері
ІІ . тарау. Еңбек ақы бойынша есеп айырысудың аудиті
2.1 Еңбек ақы бойынша есеп айырысуды аудиторлық тексерудің мақсаттары мен ақпараттық көздері
2.2 Қызметкерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысу аудитінің құжаттары мен аудит жүргізу көздері
2.3 Еңбек ақының дұрыс есептелуі және олардан ұсталатын ұсталымдар мен аударымдардың аудиті
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
І .тарау. Аудиттің ғылыми негізі және оның халықаралық тәжірибесі
1.1. Аудиттің пайда болуы және қалыптасу сатылары
1.2 Аудиттің қызметі және стандарттары мен әдістері
1.3 Аудиттің құрамы және түрлері
ІІ . тарау. Еңбек ақы бойынша есеп айырысудың аудиті
2.1 Еңбек ақы бойынша есеп айырысуды аудиторлық тексерудің мақсаттары мен ақпараттық көздері
2.2 Қызметкерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысу аудитінің құжаттары мен аудит жүргізу көздері
2.3 Еңбек ақының дұрыс есептелуі және олардан ұсталатын ұсталымдар мен аударымдардың аудиті
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының бүкіл халық шаруашылығының нарықтық экономикаға өтуі кәсіпкерліктің жедел дамуы, ұйымдардың жаңа ұйымдастыру – құқықтық нысандары (акционерлік қоғамдар, әр түрлі меншіктегі қоғамдар, өндірістік кооперативтер және т.б.) мен меншіктің сан қырлы нысандарының пайда болуы экономикалық бақылау жүйелері механизмдеріне түбегейлі әсер етті.
Бақылау – тексеруші қызметтер құрылымдар мен бақылау түрлерінде түбегелі өзгерістер болды.
Еліміздегі экономикалық бақылау нарықтық экономиканың маңызды эелнмнттерінің біріне айналып отыр. Басқарудың барлық жүйесі мен деңгейлерін қажетті ақпараттармен қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін жаңа бақылаушы мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар пайда болды.
Қазіргі нарық жағдайында экономикалық бақылаудың перспективті және тиімді түрлерінің бірі тәуелсіз бақылау болып отыр. Тәуелсіз бақылауды тапсырыс иесі – клиент есебінен келісім-шартпен коммерциялық негізінде іске асыратын аудиторлық ұйымдар жүргізеді.
Соңғы жылдары елімізде тәуелсіз аудиторлық бақылау жүйесін құру, аудитор мамандарын дайындау және олардың қызметін лицензиялау, қабылданған жекелеген заң актілеріне сай аудиторлардың кәсіби міндеттерін, құқықтары мен жауапкершіліктерін реттеу жөнінде көптеген жұмыстар жүргізілуде.
Аудиттің ақпараттық негізі бухгалтерлік есеп болып табылатындықтан ұйымдарды тексеретін аудиторлар бухгалтерлік есептің нақтылығымен олардың аудиторлық дәлелдерін және өндірісті жетілдіру мақсатындағы шығындарды, жобаларды, бизнес – жоспарлар мен жоспарларды жасау үшін дәйекті ақпараттар алу және қызмет процесін басқарудың тиімділігін арттыру мақсатында басқа іс-шараларды іске асыру үшін тексерудің арнаулы әдістері мен тәсілдерін қолдана білу керек.
Елімізде меншік формасына байланысты кәсіпкерлікпен айналысатын заңды тұлғалар өздерінің қаржылық жағдайын тексеретін және бақылап, кеңес беретін біліктілігі жоғары аудиторлар мен аудиторлық ұйымдарға сұраныс жоғары екенін көрсетіп отыр.
Аудиттің қазіргі кездегі кәсіпкерлік қызметтің жеке түрі болып, Қазақстан Республикасының 1998 жылы 20 қарашада қабылданған. «Аудиторлық қызмет туралы» заңына 2006 жылдың басында болған өзгерістер мен толықтыруларға байланысты аудитор мен аудиторлық ұйымдардың беделі мен деңгейі оданда жоғарлады. Бұл заңда аудиттік ұйым ұсынатын қызметтің барлық түрі, сонымен қатар бухгалтерлік есепті құру мен жүргізу, салықтық жоспарлау, қаржылық – шаруашылық қызметті талдау қарастырылған.
Қазақстан Республикасының бүкіл халық шаруашылығының нарықтық экономикаға өтуі кәсіпкерліктің жедел дамуы, ұйымдардың жаңа ұйымдастыру – құқықтық нысандары (акционерлік қоғамдар, әр түрлі меншіктегі қоғамдар, өндірістік кооперативтер және т.б.) мен меншіктің сан қырлы нысандарының пайда болуы экономикалық бақылау жүйелері механизмдеріне түбегейлі әсер етті.
Бақылау – тексеруші қызметтер құрылымдар мен бақылау түрлерінде түбегелі өзгерістер болды.
Еліміздегі экономикалық бақылау нарықтық экономиканың маңызды эелнмнттерінің біріне айналып отыр. Басқарудың барлық жүйесі мен деңгейлерін қажетті ақпараттармен қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін жаңа бақылаушы мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар пайда болды.
Қазіргі нарық жағдайында экономикалық бақылаудың перспективті және тиімді түрлерінің бірі тәуелсіз бақылау болып отыр. Тәуелсіз бақылауды тапсырыс иесі – клиент есебінен келісім-шартпен коммерциялық негізінде іске асыратын аудиторлық ұйымдар жүргізеді.
Соңғы жылдары елімізде тәуелсіз аудиторлық бақылау жүйесін құру, аудитор мамандарын дайындау және олардың қызметін лицензиялау, қабылданған жекелеген заң актілеріне сай аудиторлардың кәсіби міндеттерін, құқықтары мен жауапкершіліктерін реттеу жөнінде көптеген жұмыстар жүргізілуде.
Аудиттің ақпараттық негізі бухгалтерлік есеп болып табылатындықтан ұйымдарды тексеретін аудиторлар бухгалтерлік есептің нақтылығымен олардың аудиторлық дәлелдерін және өндірісті жетілдіру мақсатындағы шығындарды, жобаларды, бизнес – жоспарлар мен жоспарларды жасау үшін дәйекті ақпараттар алу және қызмет процесін басқарудың тиімділігін арттыру мақсатында басқа іс-шараларды іске асыру үшін тексерудің арнаулы әдістері мен тәсілдерін қолдана білу керек.
Елімізде меншік формасына байланысты кәсіпкерлікпен айналысатын заңды тұлғалар өздерінің қаржылық жағдайын тексеретін және бақылап, кеңес беретін біліктілігі жоғары аудиторлар мен аудиторлық ұйымдарға сұраныс жоғары екенін көрсетіп отыр.
Аудиттің қазіргі кездегі кәсіпкерлік қызметтің жеке түрі болып, Қазақстан Республикасының 1998 жылы 20 қарашада қабылданған. «Аудиторлық қызмет туралы» заңына 2006 жылдың басында болған өзгерістер мен толықтыруларға байланысты аудитор мен аудиторлық ұйымдардың беделі мен деңгейі оданда жоғарлады. Бұл заңда аудиттік ұйым ұсынатын қызметтің барлық түрі, сонымен қатар бухгалтерлік есепті құру мен жүргізу, салықтық жоспарлау, қаржылық – шаруашылық қызметті талдау қарастырылған.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. «Аудиторлық қызмет туралы заң». 2005 ж.
2. Қазақстан Республикасының «Еңбек туралы заңы» № 439-І, 10.12.1999
3. Қазақстан Республикасындағы аудиттің халықаралық стандарттары. Алматы: «ЮСАЙТ» 2001 ж.
4. Қазақстан Республикасының қаржы министрлігінің Бухгалтерлік есеп әдістемесі және аудит Департаменті Бухгалтерлік есептің стандарттары және әдістемелік ұсынымдары. Алматы: Кәусар бұлақ, 1999 ж.
5. Адамс Р. «Основа аудита» под редакций Я.В. Соколова Москва «ЮНИТИ» 2001 г.
6. Дүйсенбаев К.Ш., Игенбердиева С.К. «Аудит и анализ финансовой отчетности» Алматы: «ЭКОНОМИКА» 2000 г.
7. Д.О. Абленов «Основы аудита» Алматы: «ЭКОНОИМИКА» 2003 г.
8. Ажибаева З.И. Аудит. Оқулық. Алматы: Экономика, 2005 ж.
9. Кеулимжаев К.К., Ажибаева З.И., Құдайбергенов Н.А. Қаржылық есеп. Алматы: Экономика, 2001 ж.
10. Ержанов М.С. Аудит-І. Алматы: 2003 ж.
1. «Аудиторлық қызмет туралы заң». 2005 ж.
2. Қазақстан Республикасының «Еңбек туралы заңы» № 439-І, 10.12.1999
3. Қазақстан Республикасындағы аудиттің халықаралық стандарттары. Алматы: «ЮСАЙТ» 2001 ж.
4. Қазақстан Республикасының қаржы министрлігінің Бухгалтерлік есеп әдістемесі және аудит Департаменті Бухгалтерлік есептің стандарттары және әдістемелік ұсынымдары. Алматы: Кәусар бұлақ, 1999 ж.
5. Адамс Р. «Основа аудита» под редакций Я.В. Соколова Москва «ЮНИТИ» 2001 г.
6. Дүйсенбаев К.Ш., Игенбердиева С.К. «Аудит и анализ финансовой отчетности» Алматы: «ЭКОНОМИКА» 2000 г.
7. Д.О. Абленов «Основы аудита» Алматы: «ЭКОНОИМИКА» 2003 г.
8. Ажибаева З.И. Аудит. Оқулық. Алматы: Экономика, 2005 ж.
9. Кеулимжаев К.К., Ажибаева З.И., Құдайбергенов Н.А. Қаржылық есеп. Алматы: Экономика, 2001 ж.
10. Ержанов М.С. Аудит-І. Алматы: 2003 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І –тарау. Аудиттің ғылыми негізі және оның халықаралық тәжірибесі
1.1. Аудиттің пайда болуы және қалыптасу сатылары
1.2 Аудиттің қызметі және стандарттары мен әдістері
1.3 Аудиттің құрамы және түрлері
ІІ – тарау. Еңбек ақы бойынша есеп айырысудың аудиті
2.1 Еңбек ақы бойынша есеп айырысуды аудиторлық тексерудің
мақсаттары мен ақпараттық көздері
2.2 Қызметкерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысу аудитінің
құжаттары мен аудит жүргізу көздері
2.3 Еңбек ақының дұрыс есептелуі және олардан ұсталатын ұсталымдар
мен аударымдардың аудиті
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының бүкіл халық шаруашылығының нарықтық
экономикаға өтуі кәсіпкерліктің жедел дамуы, ұйымдардың жаңа ұйымдастыру –
құқықтық нысандары (акционерлік қоғамдар, әр түрлі меншіктегі қоғамдар,
өндірістік кооперативтер және т.б.) мен меншіктің сан қырлы
нысандарының пайда болуы экономикалық бақылау жүйелері механизмдеріне
түбегейлі әсер етті.
Бақылау – тексеруші қызметтер құрылымдар мен бақылау түрлерінде
түбегелі өзгерістер болды.
Еліміздегі экономикалық бақылау нарықтық экономиканың маңызды
эелнмнттерінің біріне айналып отыр. Басқарудың барлық жүйесі мен
деңгейлерін қажетті ақпараттармен қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін
жаңа бақылаушы мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар пайда
болды.
Қазіргі нарық жағдайында экономикалық бақылаудың перспективті
және тиімді түрлерінің бірі тәуелсіз бақылау болып отыр. Тәуелсіз
бақылауды тапсырыс иесі – клиент есебінен келісім-шартпен коммерциялық
негізінде іске асыратын аудиторлық ұйымдар жүргізеді.
Соңғы жылдары елімізде тәуелсіз аудиторлық бақылау жүйесін
құру, аудитор мамандарын дайындау және олардың қызметін лицензиялау,
қабылданған жекелеген заң актілеріне сай аудиторлардың кәсіби міндеттерін,
құқықтары мен жауапкершіліктерін реттеу жөнінде көптеген жұмыстар
жүргізілуде.
Аудиттің ақпараттық негізі бухгалтерлік есеп болып табылатындықтан
ұйымдарды тексеретін аудиторлар бухгалтерлік есептің нақтылығымен
олардың аудиторлық дәлелдерін және өндірісті жетілдіру мақсатындағы
шығындарды, жобаларды, бизнес – жоспарлар мен жоспарларды жасау үшін
дәйекті ақпараттар алу және қызмет процесін басқарудың тиімділігін
арттыру мақсатында басқа іс-шараларды іске асыру үшін тексерудің
арнаулы әдістері мен тәсілдерін қолдана білу керек.
Елімізде меншік формасына байланысты кәсіпкерлікпен айналысатын
заңды тұлғалар өздерінің қаржылық жағдайын тексеретін және бақылап,
кеңес беретін біліктілігі жоғары аудиторлар мен аудиторлық ұйымдарға
сұраныс жоғары екенін көрсетіп отыр.
Аудиттің қазіргі кездегі кәсіпкерлік қызметтің жеке түрі болып,
Қазақстан Республикасының 1998 жылы 20 қарашада қабылданған.
Аудиторлық қызмет туралы заңына 2006 жылдың басында болған
өзгерістер мен толықтыруларға байланысты аудитор мен аудиторлық
ұйымдардың беделі мен деңгейі оданда жоғарлады. Бұл заңда аудиттік
ұйым ұсынатын қызметтің барлық түрі, сонымен қатар бухгалтерлік
есепті құру мен жүргізу, салықтық жоспарлау, қаржылық – шаруашылық
қызметті талдау қарастырылған.
І –тарау. Аудиттің ғылыми негізі және оның халықаралық тәжірибесі
1.1. Аудиттің пайда болуы және қалыптасу сатылары
Еліміздің экономикада нарықтық қатынасқа көшу барысында жаңа
ғылым саласының пайда болуына алып келді. Бұл – аудит. Аудит латынның
audio деген сөзінен шыққан, яғни ол тыңдаушы, тыңдап тұр деген
мағынаны білдіреді. Шаруашылық жұмыс барысында тиісті мәліметті
тексеруші немесе бақылап-басқарушы, тыңдаушы болған. Сондықтан ерте
заманда аудитор – тыңдаушы адам дегенді білдірген. Ол адам қызмет
барысында аудитор деп аталынған.
Орта ғасырдың соңғы жылдарына дейін барлық елде әріп танитын
және жаза алатын адамдар өте аз болғандықтан, аудитор деп – лауазымды
қызметкерлердің қорытынды есебін тыңдауға тиісті қызметкерлерді
атаған. Ерте кездерде адамдар аудитор қызметінде есеп берудің
жазбаша түрінен ауызша түрінде мәлімет, есеп беруін артық деп
санаған. Өйткені кез-келген жазба құжатты қолдан әртүрлі етіп
жазуға, өзгертуге болады деп түсінген. Ал ауызша есеп, мәлімет беруде
көзбе-көз отырғанда, есеп беруші өтірік айта алмайды деген. Қазақтың
бет көрсе – жүз ұялады, - деген, ал өз кезегінде есеп беруші
сенімсізді ақтаймын - деген. Адамгершілік қасиетті негізге алған деп
тұжырымдауға болады. Шетелдерде аудит ерте заманда дамыған,
бухгалтерлік есеп жүргізуде, экономикалық талдау жүргізуде, басшылардың
басшылық қызметін басқаруда үлкен орын алған. Себебі кәсіпорында
басшылық жүргізуде, шаруашылықта бақылау жасауда болған бірден – бір
негіз болатын бухгалтерлік есеп және аудит қызметі екеніне үлкен
көңіл бөлінген. Сондықтанда шетелдерде ерте кездерден бастап арнайы
бухгалтер - сарапшысы, яғни аудитор дайындау өте қажет болып
саналған.
Аудиттің өзіндік көп ғасырлық тарихы бар. Арнайы әдебиеттерде
аудиттің пайда болу кезеңдері әртүрлі анықталады. Мысалы контролинг
журналында мынандай мәліметтер келтірілген, тарихи жазбаларына сенсек
Қытай мемлекеті дүние жүзінде бірінші болып аудиторлық жүйені
құрған ел болып табылады. Ежелгі қытай жазбаларында біздің эрамызға
дейін 700 жылдың өзінде-ақ бас аудиторлық қызметінің болғанын
көрсетеді. Оның негізгі қызметі негізгі жұмысына байланысты,
міндеттері бойынша ақша мен мүлікті пайдалану құқығы бар үкімет
чиновниктердің адалдығына кепілдік беру болған. Кейінірек үкіметтің
аудиторлық мекемелерінің міндеттері, құқығы бір қоғам сатысынан
екінші қоғамға көшуіне байланысты өзгеріп отырған. Кейбір авторлар
аудиттің пайда болуын бухгалтерлік есептің қалыптасу кезеңінде
арнайы ғылыми бөлім, саласы ретінде қарайды. Бухгалтерлік есеп
жөніндегі алғашқы ғылыми кітапты Лука Паччоли (1445-1515ж.ж.)
жазғаны белгілі, 1494 жылы оның Шоттар мен жазбалар атты трактаты
шықты, ал тағы бір авторлар аудит тарихы ХVІІІ ғасырдан басталады
деп жазды. Белгілі Джордж Уотсон деген кісі Шотландия комерсанттарына
бухгалтерлік есеп беруіне, тексеру жүргізуіне кеңес береді. Жүргізілген
жоғары нәтиже бергені сондай өзі қатты шотландықтар содан бастап тексеруді
тәжірибеде қолдана бастады. 1773 жылы Шотландия астанасы Единбургтің
Адрестік кітабында жеті аудитордың есімі аталған. Кейінірек 1854
жылы мұнда бхгалтер-аудитроларды біріктіретін бухгалтерлер қоғамы
құрылды. Бұл жеке авторларға батыс елдерінде кәсіпқой аудит
Шотландияда ХІХ ғасырдың ортасында пайда болды деген қорытынды
жасауға негіз болды.
Бухгалтерлік және тәуелсіз аудиторлық мамандықтары өткен
ғасырда Европаның акционерлік қоғамында қалыптасты. Бухгалтер –
аудитерлер ХІХ ғасырдың ортасында Англияда пайда болды. Яғни 1862
жылы міндетті аудит туралы заң шығаруына байланысты, Францияда 1867
жылы, ал АҚШ-та 1937 жылы пайда болды.
Бухгалтер – аудиторлық кәсіби ұйымдары көптеген елдерде
құрылған. Атап айтқанда, Ұлыбританияда 1880 жылы бухгалтерлердің сенімді
институты, 1887 жылы дипломдалған бухгалтерлер институты, 1932 жылы
Германияда аудиторлар институты және аудиторлар палатасы, 1942 жылы
Францияда эксперт бухгалтерлердің палатасы және шот бойынша комиссарлар
қоғамы құрылған. Әлемдегі экономикада бизнестің және сауданың дамуына
байланысты халықаралық бухгалтерлік есеп және есеп берудің маңызы
арта түсті. Мысалы,
1. 1973 жылы Бухгалтерлік есептің Халықаралық стандарттар комитеті
құрылды.
2. 1977 жылы Халықаралық бухгалтерлер федерациясы құрылды.
3. 1979 жылы Есеп және есеп беру халықаралық стандарттары,
мемлекет аралық сарапшы топтары құрылды.
4. 1957 жылы Европа экономикалық қоғамдастығы және тағы басқа
осындай ұйымдар құрыла бастады.
АҚШ-тағы ғалымдар аудиторлық фирмалардың жұмыстарының
қорытындысына: бұл аудит - қызметінің идеясы, мазмұны мен
мағынасына ерекше көңіл бөліп қарастыруға, талдауға тұрарлық жұмыс,
біздің жағдайымызда оны қолдану, есепті жетілдіру мен өндірісті
басқару қызметінде жоғары әлеуметтік ұйымдастырушылық және
экономикалық эффект берер еді - деп жазған.
Аудит мамандарын шетелдерде әртүрлі атайды. Мысалы, АҚШ-та олар
қоғам бухгалтері, Англияда – ревизор, Францияда – бухгалтерлер сарапшы
немесе есеп комиссары, Германияда – шаруашылық басқарушысы және тағы
басқашада атайды. Айтылуындағы өзгешеліктеріне қарамастан олардың
барлығы бір ғана мақсатпен жұмыс істейді. Шаруашылық қызмет жасаушы
субъектілердің бухгалтерлік қорытынды есебін тексеру, оның ішінде
қаржылық жағдайын тексеріп анықтау ерекше орын алады. Аудитордың ең
негізгі мақсаты сол тексеру нәтижесін тұжырым жасау арқылы
аудиторлық қорытынды жасау.
Кеңес Одағында аудиторлық фирмалар 1987 жылы, яғни бірлескен
кәсіпорындар қызметін міндетті тексеруді бекіткен кезде пайда болды.
Тексеруді жүзеге асыру үшін кеңес одағында бірінші шаруашылық есеп
фирмасы акционерлік қоғамы Инаудит құрылды. Одан кейін аудиторлық
фирмалар одақтас республикаларда, үлкен өндіріс қалаларында пайда
бола бастады. ТМД елдерінде көптеген қалаларында Рос эксперта,
Контакт, Қазақстан аудит, Фукоп аудит фирмалары өздерінің
филиалдарын континент аралық аудиторлық фирмаларын ашты. Олардың
ішінде Делойд энд Туш, Эрнст энд Янг, Прайз Уотерхаус және тағы
басқалары пайда болды. Қазіргі кезде оларды үлкен бестік деп
атайды.
Қазақстанда № 60 Министірлер кеңесінің қаулысы бойынша бірінші
аудиторлық фирма 1990 жылы құрылды. Осы қаулы негізінде Республиканың
Қаржы Министірлігі жанынан шаруашылық есеп аудит орталығы
Қазақстан аудит ашылды. Бұл фирма 1992 жылдан бастап аудиторлық
компания болып құрылды. 1993 жылы 18 қарашада ҚР Аудит қызметі туралы
заң қабылданды.
Дамыған елдерде ерте кезден бастап аудит жұмысын шаруашылық
субьектілеріне қызмет көрсету деп атап кеткен. Оған себеп, кәсіпкер өз
субъектісі туралы аудиторлық қорытынды алу үшін келісім-шарт талабына
сәйкес тексеру жасап аудиторлық қорытынды берген. Мысалы, бухгалтерлік есеп
жұмысын ұйымдастыру туралы, салық мекемесімен есеп айрысу тәсілдері туралы,
банк операцияларын жүргізу туралы тұжырымдамаларға кеңес беру және тағы
басқа әр түрлі қызметтер көрсете алады. Ол үшін ірі аудиторлық фирмалар
ақпараттар орталығындағы мәліметтерді қолданады.
Аудит жұмысының тағы бір ерекшелігі ол – шаруашылық субъектілеріне
өнімді өндіру және сатуға байланысты маркетинг мәселесіне қатысты
түсініктемелер, кеңес беру қызметтерін де атқарады.
Аудит жұмысы ақша, құнды қағаз қаржысы мен кәсіпкерлік жасайтындардың,
яғни ұйымдардың, фирмалардың, қаржы компанияларының, банкілердің,
биржалардың, акция иелерінің қорытынды бухгалтерлік есеп көрсеткіштерін,
есеп мәліметтерін тексеріп, өзінің аудиторлық қорытындысын жасайды. Өз
кезегінде осы аудитор қорытындысы ақша және құнды қағаз айналу
операцияларын жүргізетін, делдал кәсіпкерлерге өзара немесе өндірістік
кәсіпкелерге өзара немесе өндірістік кәсіпкерлер тобымен жұмыс істеуіне
кепілдік береді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде аудит үш эвалюциялық
сатыдан өтті:
1. Растайтын аудит. Басқа сөзбен айтқанда алғашқыда аудит
бухгалтерлік құжаттармен есеп беруді тексеріп растайтын болды.
2. Жүйелі бағдарланған аудит. Бұл кезде қателерді жібермеу
мақсатында негізгі күші басқару жүйесінің тиімділігін арттыру
үшін жүргізілді. Жүйелі бағдарланған аудит сапалы аудиттің
негізін дайындады. Осы кезден бастап аудиторлық фирмалар кеңес
беру қызметіне көп көңіл аударды. Сонымен қатар аудиторлық
тәртіптің негізі қалана бастады.
3. Тәуекелге бағдарланған аудит. Бұл аудиттің даму сатысында
кәсіпорынның жұмыс жағдайына байланысты аудит іріктеліп
негізінен дағдарысты жерлерде жүргізіле бастады және аудиторлық
тексеру барысында мүмкін болатын қателер болатын болды. Өйткені
аудитор қате тұжырым беретін болса ақшалай айыппұл салынады
және беделінен айырылады. Аудит көлемі келісім – шарт, жалпы
жоспар және тексерудің бағдарламаларымен анықталады.
Аудитке қажеттілікті тудыратын объективті жағдайлар:
1. Инвесторлар мен кәсіпорын әкімшілігінің мүдделерінің әртүрлі
болуынан, себебі кәсіпорын әкішілігі ақпаратты дұрыс бермеуі
мүмкін;
2. Ақпараттың дұрыс болмауынан кәсіпорын дұрыс шешім қабылдамауы
мүмкін, сол себепті кәсіпорын түрлі экономикалық
қиыншылықтарға тап болады;
3. Ақпаратты қолданушы кәсіпорынның экономикалық жағдайына баға
беру үшін арнайы білімділігі болмауы мүмкін;
4. Кәсіпорынның есеп жазбаларында коммерциялық құпия сақталынады,
сол себепті есепке алынған мәліметтер дұрыс болмауы мүмкін.
1.2 Аудиттің қызметі және стандарттары мен әдістері
Аудиттің атқаратын негізгі қызметтері:
• Бақылау немесе тексеру қызметі (растылығын, толықтығын, заңдылығын,
нақтылығы және уақытылы екенін);
• Сараптап, бағалау (есептілігін, есеп жағдайын, ішкі бақылау,
мүлікті бағалау, капиталды бағалау және міндеттемелерді бағалау);
• Басқару қызметі (талдау, реттеу, жобалау, ұйымдастыру, ұсыныс жасау
және есеп жүргізу);
• Әртүрлі сұрақтар бойынша кеңес беру қызметі (есеп, қаржы, несие,
маркетинг, менеджмент, салық, құқық жайлы);
• Ақпараттық қызметі (есеп беру, тұжырымдама хаттар, ұсынымдарды
жинақтау, хабарлама).
Аудиттің негізгі міндеттері:
• Кәсіпорынның қаржылық есеп беруінің растылығын қамтамасыз ету
және сонымен бірге қолданушылар үшін қаржылық есептің
ақпараттық қателерінің деңгейін азайту
• Шешім қабылдауға логикалық негізделген база құру үшін
жеткілікті көлемдегі білікті мәліметтерді жинау және оларды
бағалау;
• Кәсіпорынның экономикасын жүйелі және жан-жақты талдау немесе
оның қызметінің белгілі бір түріне талдау жасау;
• Кәсіпорынның шаруашылық қызметін реттейтін заңдылықтардың
сақталуына бақылау жасау;
• Шаруашылық операциялардың нақты мазмұнын көрсететін алғашқы
құжаттарды тексеру;
• Клиенттерге кеңес берушілік, яғни олардың бухгалтерлік есебінің
дұрыс ұйымдастырылуына және жүргізілуіне нормативті актілерге,
заңдылықтарға, халықаралық стандарттарға сәйкес жүргізілуіне
көмек көрсету;
• Клиенттерінің меншіктеріне көбеюіне және нығаюына ықпал
жасау.
Аудиттің негізіг қағидалары:
• Тәуелсіздік. Аудиторлар қаржылық есептер мен алдын-ала
пайымдаусыз зерттеп, мәліметтерді ұсынушылар мен оны
қолданушылар әділ болуы тиіс. Әрбір аудитор өзінің
тұжырымдауын өз бетінше қалыптастыруы қажет және оның
әділдігіне еш нәрсе ықпалын тигізбеу керек. Ол қандайда
бір басшы әкімшілік құрылымға бағынуға тиіс емес және
оның ешқандай мүддесі болмауы қажет;
• Объективтілік – бұл берілген іске ғана қатысты фактілерді
назарға алатын тұжырымдау түрі. Аудитор өз жұмысына
шыншыл, адал әрі тура, ойын ашық айтатын болуы қажет;
• Кәсіби біліктілік. Аудит тиісті дайындығы бар және білікті
мамандармен білікті жүргізілуі керек. Шеберлі аудитор
тексеретін кәсіпорындарды қабылданған ішкі тәсілдерін
зерттеуін, кәсіпорынның бухгалтерлік мәселелері жайлы кез-
келген мәліметтерді алуын, күтпеген жағдайларда тез әрекет
етуін, зерттеуді бұзушылық бар екенін көзі жеткенше
жүргізілуін талап етеді;
• Құпиялылық. Аудитор өзінің жұмыс барысында алған мәліметті
үшінші бір жақа ерекше рұқсатсыз және мамандық міндеті
болмаса беруіне болмайды;
• Оперативтілік. Бұл қағида тапсырманы тез, анық әрі тиімді
орындауын білдіреді. Аудиттің оперативтілігі аудиторлық
тіртіптердің өз уақытысында жүргізіліп және тапсырыс
берушіге дер кезінде зерттеу нәтижелерін беруінде
қорытындыланады. Осы нәтижелердің негізінде тиісті қаржылық,
басқарушылық, өндірістік және өзге де шешімдер қабылданады.
Стандарттар мен нармативтер аудит қызметін реттейтін құжаттар
тобына жатады. Аудит теориясында және тәжірбиесінде стандарттар деп
– аудиторлық тәртіптері мен қағидаларының негізін құрайтын немесе
негізгі ережелері түсініледі. Егер пастулаттар көмегімен стандарттар
мазмұны анықталса, онда соңғысы аудиторлар қызметінің сапасын
анықтайды. Аудиторлық стандарттар аудиторға аудитрлық тәртіптің
ауқымын және әдістемесін анықтауға көмектеседі. Олар бір-біріне
тәуелді төрт тізбекті бөлімнен тұрады:
• Негізгі пастулаттар – бұл аудиторлық қызмет стандарттарының
негізін көрсететін қажетті жағдайлар және заңдылықтар,
логикалық принциптер;
• Жалпы стандарттар – бұл аудиторларға қажетті міндеттерді
тиімді және кәсіби орындау үшін сапалы және білікті
болуы керек;
• Жұмыс стандарттары – ол аудит қызметін жүргізу үшін
басшылыққа алатын ережелер. Оларға аудиторлық тексеруге
дайындық, қадағалау, сенімді мәліметтерді жинау және ішкі
бақылау құралдарын бағалау жатады;
• Аудиттің қорытындылау сатысында есеп беру стандарттары
қолданылады. Онда ақпараттың мазмұны, мәліметтерді жүйелеу
тіртібі, ақпараттарды орналастыру тіртібі және аудиторлық
қорытындының мазмұнын анықтайды.
Аудиттің нормативтері – халықаралық аудиттің нормативтерін
шығаруға халықаралық тәжірбие комитеті және Халықаралық
Бухгалтерлер Федереациясы жауап береді. Норматив барлық елде
аудит жұмысы бір мақсатта жүргізілуіне бағыт береді. Нормативтер
дегеніміз – аудиторлық тексеру жүргізу тәртіптерінің негізгі
рекомендациялары және қорытынды жасау тәртібі.
Аудит методологиясы, әдістері мен тәсілдері.
Аудит методологиясы, яғни әдістердің жиынтығы жалпы және
ішінара болып бөлінеді. Аудиттің жалпы методологиясы дегеніміз –
диалектикалық қағидалар жиыны. Танымның жалпы ғылыми теориясын,
яғни ғылыми білімді толық дамыту заңдары. Жалпы ғылыми таным
теориясына мынадай методикалық әдістер кіреді:
1. Талдау және синтез;
2. Индукция және дедукция;
3. Дамудың әртүрлі сатысына жарлық беруші әдістер;
4. Бақылау;
5. Эксперимент;
6. Салыстыру;
7. Логикалық.
Ішінара методология экономикалық ғылыми заңдарына сүйенеді. Бір
жағынан теориялық қорытындылау және қағидалар негізінде, екінші
жағынан зерттеудің қолданбалы әдістерінен көрінеді.
Аудиттің методикалық әдістерін заң және экономикалық ғылымдарының
дамуы және тәжірбиесінің жетістігінің негізінде зерттелген қолданбалы
әдістерінен көрінеді.
Аудиттің методикалық әдістерін заң және экономикалық
ғалымдарының дамуы және тәжірбиесінің жетістігінің негізінде
зерттелген өзіндік ерекшеліктері бар әдістер. Аудиттің методологиялық
әдістерін келесі түрлерге бөлуге болады:
1. Аналитикалық есептеу – бұл экономикалық талдаудың дәстүрлі
статистикалық және эконмика-математикалық әдістер жиынтғы.
2. Құжаттың методикалық әдістері – бұл ақпаратты моделдеу, нормативті
құқылық реттеу, есеп құжаттарын зерттеу және тексеру.
Нақты бақылау – тексерілетін объектілерінің нақты жағдайын заттай
қарау мәліметтерін зерттейді (кем өлшеу, таразыға тарту, лабораториялық
талдау).
Нақты бақылау әдістері келесі үш топқа бөлінеді:
1. Инвентаризация – бұл негізгі құралдардың тауарлы материалдық
қорлардың, ақша қаражаттарының нақты қалдықтарын тексеру әдісі және
бухгалтерлік есептің жағдайы, олардың есеп мәліметтерінің белгілі
бір күнге сәйкестілігі.
2. Экспертті бағалау – бұл білікті мамандардың орындалған жұмыстарға
нақты көлемі мен сапасын сараптау, материалдық шығынның және дайын
өнімнің, тауарлы материялдық қорларды транспорттауды нормативтер
негізінде жүргізілетін нақты бақылау әдісінің түрі.
3. Визуалды бақылау – бұл нақты бақылауға жұмыс орнындағы еңбекті
ұйымдастыруды цехтарда, бөлімшелерді зерттеу, тауарлы материялдық
қорлардың сақталуын тексеру, рұқсатнама жүйесінің жағдайы,
материалдарды және дайын өнімдерді әкелу және шығаруды бақылау
жатады.
1.3 Аудиттің құрамы және түрлері
Аудиттің құрамы. Аудиттің мазмұнын қарастыру барысында оның
нақты құрамы туралы айту қажет:
• Шаруашылық субъект. Аудит жұмысын орындау үшін міндетті түрде
сол субъектінің шаруашылық бағытының көлемін анықтау қажет. Оны
сол субъектінің шаруашылық параметірі құрайды. Оған аудит
барысында нақты болжам жасау үшін аудит қамтитын объектілердің
көлемі, мақсаты қарастырылуы қажет. Мысалы, заң субъектілері немесе
экономикалық объектіге қосылмайтын мәлімет жүйесі.
• Мәлімет. Аудит жұмысы барысында тапсырушылар берген мәліметтер
қарастырылады. Аудитор олардың дұрыстығын дәлелдеп, өзінің жаңа
мәліметтерін құрайды. Сол жұмыс барысында олардың кемшілігі табуы
немесе дұрыс еместігін анықтауы мүмкін, ақпаратта кейбір
мәліметтерінің жетіспеушілігінен және ақпарат дұрыс жасалмағандықтан
болады.
• Аудитор мамандығы. Аудит жүргізуші жоғары дәрежедегі, өз
мамандығын жақсы меңгерген, сарапшы, білгір адам болуы қажет.
Аудит барысында ол қажет фактілерді жинап, талдау жасайды, бір
тұжырымға келтіріп, қорытынды жасауына пайдалана алатын болуы
қажет.
• Фактілерді жинау және бақылау. Аудитордың негізгі мақсаты ол –
фактілерді жинау. Себебі, сол фактілер арқылы ол өзінің
аудиторлық ақпаратын жасайды.
• Аудит стандарты. Жиналған фактілер, мәліметтер өз кезегінде бір
жүйеге келтірілуі қажет. Оған негіз аудит стандарты. Стандарт
дегеніміз – мәліметті бір жүйеге келтіру әдісі немесе
нормативтік ереже-нұсқау талабына сәйкес бір қалыпқа келтіру.
• Аудитор ақпараты есебі. Аудитор өз жұмысының қорытындысын
тексеру барысында анықталған кемшіліктердің мазмұнын, өзінің
аудиторлық қорытындысының ақпаратында көрсетеді.
Аудит түрлері мынадай белгілері бойынша анықтауға болады:
• Субъектілері бойынша (ішкі және сыртқы);
• Құқылық негізі бойынша (міндетті, яғни заң бойынша және өз
ынтасымен );
• Аудит дамуының эвалюциясы бойынша (растайтын, жүйелі
бағдарланған және тәуекелге бағдарланған);
• Методологиялық тәсілдері бойынша (есептілік, объектілік және
сандық);
• Аудиттелетін объект ауқымы бойынша (толық, ішінара және тарапты);
• Мазмұны мен бағыты бойынша (жалпы, банктік, сақтандыру, құқықтық,
салықтық, ұйымдастырушылық, экологиялық және атқарымдық);
• Техникалық құралдарды қолдану бойынша (қарапайым және
компъютерлік);
• Уақыт аралығы мен мерзімі бойынша (ескерту жасау, ағымдағы,
келесі кезектегі,стратегиялық).
• Ұйымдастыру аспектісі бойынша (келісім-шарттылық, мемлекеттік
және реттелмеген);
• Әртүрлі мамандардың және процесуалды белгісі бойынша (бір
және көп пәнді аудит, жеке, комиссиялық және фирмалы).
Қазақстан Республикасында аудиттің мынадай түрлері негізгі
орын алуда: міндетті және бастамашылық.
Міндетті аудит – Қазақстан Республикасының заңдарында
белгіленген жағдайларда жүргізіледі.
Бастамашылық аудит – аудиттелетін субъектінің бастамасы
бойынша, аудиттелетін субъектімен аудитордың, аудиторлық ұйымның
арасындағы аудит жүргізуге арналған шартта көзделген нақты
міндеттер, аудит мерзімі мен көлемі ескеріле отырып жүргізіледі.
Шет ел тәжірбиесінде сүйене отырып, қазіргі Қазақстанда
аудит қорытындысы төрт түрде жасалады:
1. Күдіксіз – сенімді аудиторлық қорытынды.
2. Күдіксіз – ескерту келтірілген қорытынды.
3. Күдікті - сенімсіз аудит қорытындысы.
4. Теріс қорытынды.
1. Күдіксіз – сенімді аудит қорытындысы, аудиторлық тексеру
барысында ешқандай қате қаржылық есебі мүлтіксіз дұрыс болған
жағдайда, бухгалтерлік есеп заңдылықпен, мемлекет бекіткен ереже
– нұсқау талабына, бухгалтерлік – аудиторлық стандартқа сәйкес
жүргізілген жағдайда ғана беріледі.
2. Аудит қорытындысының екінші үлгісі күдіксіз ескерту
келтірілген қорытындысын жасауға, аудиттік тексеру барысында әр
түрлі себептер кездесуіне байланысты болады. Мысалы; аудит
шартының талабына сәйкес аудит объектісінің тұйықтылығына, шектелуіне
байланысты, тапсырушы субъектісі бастығының өз тарапынан шектелген
талап қоюына байланысты, есеп саясатында келтірілген шешімдер
талабына байланысты. Яғни, аудитордың күдіксіз – сенімді қорытынды
жасауға өз тарапынан сенімі болмаған. Сондықтан, ол күдіксіз,
бірақ ескерту келтірілген аудиторлық қорытынды береді.
3. Аудит қорытындысының үшінші үлгісі, күдікті – сенімсіз қорытынды
аудит тексеруі барысында қаржы есебінің, бухгалтерлік есеп
жұмысының, есеп саясатының орындалмауына байланысты беріледі.
Тапсырушының талабы аудит принциптеріне қарсы келгендіктен аудитор
өзінің дербес, тәуелсіздігін сақтайды. Оған негіз болатын аудитор
этикасының кодексі.
4. Аудит қорытындысының төртінші түрі – теріс қорытынды. Субъектінің
қарсы есебі, бухгалтерлік есебі, бухгалтерлік – аудиторлық
стандартқа сәйкес жүргізілмеген, мемлекет заңын, бухгалтерлік есеп
ереже – нұсқауын орындамаған жағдайда жазылады.
Аудит қорытындысы негізінде құпиялық принципте ұсталатын
құжат. Сондықтан, аудит қорытындысы тек қана тапсырушының қолына
тікелей тапсырылады.
ІІ – тарау. Еңбек ақы бойынша есеп айырысудың аудиті
2.1 Еңбек ақы бойынша есеп айырысуды аудиторлық тексерудің
мақсаттары мен ақпараттық көздері
Аудиторлық тексерудің мақсаты – кәсіпорынның қаражаттық қызмет
кезінде орын алатын заң ережелерін бұзушылықтар мен кемшіліктерді
анықтау ғана емес дәлірек айтқанда сол істер аудиторлық тексерудің
басты міндеті болмайды, оның негізгі мақсаты бухгалтерлік есептің
дұрыс жүргізілуінің берілетін есептерде кәсіпорын қызметінің
нәтижелерін сипаттайтын көрсеткіштердің дұрыс, дәлме – дәл берілуінің
сол сәтте орын алған жағдайларды талдаудың және кәсіпорынның
болашақтағы қаржылық жағдайын болжаудың дұрыстығын анықтау болып
табылады. Сонымен аудиторлар негізінен адвокаттар, яғни фирманың
меншік иелерінің мудделерін қорғаушылары, олардың дәрісшілері болып
табылады. Аудиторлар жүргізетін тексерістер кәсіпорынның шығынға
ұышаруына жол бермеуге оларға өздерінің иелігіндегі қаржылық және
басқа да ресурстарын тиімді түрде пайдалануға көмектесуге, өндірістен
тыс шығындардың орын алуына жол бермеуге бағытталған. Тек қана
бухгалтерлік есептерді дұрыс жүргізгенде оның есептерінде жүзеге
асырылатын шаруашылық операцияларын уақтылы және ақиқатты, дәлме-дәл
көрсеткенде, есептік мәліметтер мен есеп беру құжаттарының бір –
біріне сәйкес болғанында еңбек ақы бойынша есеп айырысуды дұрыс
жүргізгенде ғана бухгалтерлік баланс толығымен және оның жеке
баптары бойынша нақтылығы және ақиқаттылығы қамтамасыз етілетін
болады. Ал дұрыс есеппен бухгалтерлік баланс болмаған жағдайда
кәсіпорынның қаржылық жағдайына дәлме-дәл келетін талдау жасау мүмкін
емес сол себепті кәсіпорын өзінің болашағы туралы болжам жасай
алмайды. Осы проблеманы шешу уақытында жүргізілетін аудиторлық
тексерудің маңызы зор. Аудиторлық тексерулер кезінде тексерушілер
ақшалай қаражаттардың жұмыскерлерге еңбек ақы төлеу бойынша
шығындары болып орындалған жұмыс көлемдерінің бір субъектіден
екіншісіне қарай қозғалыс жолдарын аса тыңғылықты тексереді, тараптар
арасындағы өзара есептесу жағдайларын анықтайды, қалыптасып қалған
дебиторлық және несиелік қарыздардың сомаларының ақиқаттығын
тексереді. Бүгінгі күні шаруашылық жүргізудің кеңінен тараған ұйымдық
құқықтық нысаны, өз құрамында көптеген еншілес фирмаларға ие болған
акционерлік компаниялар өздерінің қаржылық шаруашылық қызметтеріне
тексеріс жүргізу сол кәсіпорындардың жұмысында орын алатын кемшіліктер
мен бұзушылықтарды анықтау үшін, бас компаниялардың жетекшілері аудиторлық
фирмаларға сұраныс жасап, олардың қызметтеріне жүгінеді. Сондай-ақ
акционерлік компаниялардың қызметіне зерттеу және талдау жүргізу,
қаражаттық есептердің ақиқаттығын растау, олардың қызметтеріндегі
кемшіліктер мен осал жерлерін анықтау үшін, сонымен қатар кейбір
жағдайларда компания жетекшілері бұрынды соңды білмеген сол ұйымның
жеке қызметкерлерінің бір-бірімен сыбайласа отырыа, саналы түрде
қызмет орнын өз пайдасы үшін пайдалану және сол себепті әдейі
кемшіліктерге жол берулерін анықтау мақсатымен компанияның басты
ұйымның өзінде тексеріс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І –тарау. Аудиттің ғылыми негізі және оның халықаралық тәжірибесі
1.1. Аудиттің пайда болуы және қалыптасу сатылары
1.2 Аудиттің қызметі және стандарттары мен әдістері
1.3 Аудиттің құрамы және түрлері
ІІ – тарау. Еңбек ақы бойынша есеп айырысудың аудиті
2.1 Еңбек ақы бойынша есеп айырысуды аудиторлық тексерудің
мақсаттары мен ақпараттық көздері
2.2 Қызметкерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысу аудитінің
құжаттары мен аудит жүргізу көздері
2.3 Еңбек ақының дұрыс есептелуі және олардан ұсталатын ұсталымдар
мен аударымдардың аудиті
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының бүкіл халық шаруашылығының нарықтық
экономикаға өтуі кәсіпкерліктің жедел дамуы, ұйымдардың жаңа ұйымдастыру –
құқықтық нысандары (акционерлік қоғамдар, әр түрлі меншіктегі қоғамдар,
өндірістік кооперативтер және т.б.) мен меншіктің сан қырлы
нысандарының пайда болуы экономикалық бақылау жүйелері механизмдеріне
түбегейлі әсер етті.
Бақылау – тексеруші қызметтер құрылымдар мен бақылау түрлерінде
түбегелі өзгерістер болды.
Еліміздегі экономикалық бақылау нарықтық экономиканың маңызды
эелнмнттерінің біріне айналып отыр. Басқарудың барлық жүйесі мен
деңгейлерін қажетті ақпараттармен қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін
жаңа бақылаушы мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар пайда
болды.
Қазіргі нарық жағдайында экономикалық бақылаудың перспективті
және тиімді түрлерінің бірі тәуелсіз бақылау болып отыр. Тәуелсіз
бақылауды тапсырыс иесі – клиент есебінен келісім-шартпен коммерциялық
негізінде іске асыратын аудиторлық ұйымдар жүргізеді.
Соңғы жылдары елімізде тәуелсіз аудиторлық бақылау жүйесін
құру, аудитор мамандарын дайындау және олардың қызметін лицензиялау,
қабылданған жекелеген заң актілеріне сай аудиторлардың кәсіби міндеттерін,
құқықтары мен жауапкершіліктерін реттеу жөнінде көптеген жұмыстар
жүргізілуде.
Аудиттің ақпараттық негізі бухгалтерлік есеп болып табылатындықтан
ұйымдарды тексеретін аудиторлар бухгалтерлік есептің нақтылығымен
олардың аудиторлық дәлелдерін және өндірісті жетілдіру мақсатындағы
шығындарды, жобаларды, бизнес – жоспарлар мен жоспарларды жасау үшін
дәйекті ақпараттар алу және қызмет процесін басқарудың тиімділігін
арттыру мақсатында басқа іс-шараларды іске асыру үшін тексерудің
арнаулы әдістері мен тәсілдерін қолдана білу керек.
Елімізде меншік формасына байланысты кәсіпкерлікпен айналысатын
заңды тұлғалар өздерінің қаржылық жағдайын тексеретін және бақылап,
кеңес беретін біліктілігі жоғары аудиторлар мен аудиторлық ұйымдарға
сұраныс жоғары екенін көрсетіп отыр.
Аудиттің қазіргі кездегі кәсіпкерлік қызметтің жеке түрі болып,
Қазақстан Республикасының 1998 жылы 20 қарашада қабылданған.
Аудиторлық қызмет туралы заңына 2006 жылдың басында болған
өзгерістер мен толықтыруларға байланысты аудитор мен аудиторлық
ұйымдардың беделі мен деңгейі оданда жоғарлады. Бұл заңда аудиттік
ұйым ұсынатын қызметтің барлық түрі, сонымен қатар бухгалтерлік
есепті құру мен жүргізу, салықтық жоспарлау, қаржылық – шаруашылық
қызметті талдау қарастырылған.
І –тарау. Аудиттің ғылыми негізі және оның халықаралық тәжірибесі
1.1. Аудиттің пайда болуы және қалыптасу сатылары
Еліміздің экономикада нарықтық қатынасқа көшу барысында жаңа
ғылым саласының пайда болуына алып келді. Бұл – аудит. Аудит латынның
audio деген сөзінен шыққан, яғни ол тыңдаушы, тыңдап тұр деген
мағынаны білдіреді. Шаруашылық жұмыс барысында тиісті мәліметті
тексеруші немесе бақылап-басқарушы, тыңдаушы болған. Сондықтан ерте
заманда аудитор – тыңдаушы адам дегенді білдірген. Ол адам қызмет
барысында аудитор деп аталынған.
Орта ғасырдың соңғы жылдарына дейін барлық елде әріп танитын
және жаза алатын адамдар өте аз болғандықтан, аудитор деп – лауазымды
қызметкерлердің қорытынды есебін тыңдауға тиісті қызметкерлерді
атаған. Ерте кездерде адамдар аудитор қызметінде есеп берудің
жазбаша түрінен ауызша түрінде мәлімет, есеп беруін артық деп
санаған. Өйткені кез-келген жазба құжатты қолдан әртүрлі етіп
жазуға, өзгертуге болады деп түсінген. Ал ауызша есеп, мәлімет беруде
көзбе-көз отырғанда, есеп беруші өтірік айта алмайды деген. Қазақтың
бет көрсе – жүз ұялады, - деген, ал өз кезегінде есеп беруші
сенімсізді ақтаймын - деген. Адамгершілік қасиетті негізге алған деп
тұжырымдауға болады. Шетелдерде аудит ерте заманда дамыған,
бухгалтерлік есеп жүргізуде, экономикалық талдау жүргізуде, басшылардың
басшылық қызметін басқаруда үлкен орын алған. Себебі кәсіпорында
басшылық жүргізуде, шаруашылықта бақылау жасауда болған бірден – бір
негіз болатын бухгалтерлік есеп және аудит қызметі екеніне үлкен
көңіл бөлінген. Сондықтанда шетелдерде ерте кездерден бастап арнайы
бухгалтер - сарапшысы, яғни аудитор дайындау өте қажет болып
саналған.
Аудиттің өзіндік көп ғасырлық тарихы бар. Арнайы әдебиеттерде
аудиттің пайда болу кезеңдері әртүрлі анықталады. Мысалы контролинг
журналында мынандай мәліметтер келтірілген, тарихи жазбаларына сенсек
Қытай мемлекеті дүние жүзінде бірінші болып аудиторлық жүйені
құрған ел болып табылады. Ежелгі қытай жазбаларында біздің эрамызға
дейін 700 жылдың өзінде-ақ бас аудиторлық қызметінің болғанын
көрсетеді. Оның негізгі қызметі негізгі жұмысына байланысты,
міндеттері бойынша ақша мен мүлікті пайдалану құқығы бар үкімет
чиновниктердің адалдығына кепілдік беру болған. Кейінірек үкіметтің
аудиторлық мекемелерінің міндеттері, құқығы бір қоғам сатысынан
екінші қоғамға көшуіне байланысты өзгеріп отырған. Кейбір авторлар
аудиттің пайда болуын бухгалтерлік есептің қалыптасу кезеңінде
арнайы ғылыми бөлім, саласы ретінде қарайды. Бухгалтерлік есеп
жөніндегі алғашқы ғылыми кітапты Лука Паччоли (1445-1515ж.ж.)
жазғаны белгілі, 1494 жылы оның Шоттар мен жазбалар атты трактаты
шықты, ал тағы бір авторлар аудит тарихы ХVІІІ ғасырдан басталады
деп жазды. Белгілі Джордж Уотсон деген кісі Шотландия комерсанттарына
бухгалтерлік есеп беруіне, тексеру жүргізуіне кеңес береді. Жүргізілген
жоғары нәтиже бергені сондай өзі қатты шотландықтар содан бастап тексеруді
тәжірибеде қолдана бастады. 1773 жылы Шотландия астанасы Единбургтің
Адрестік кітабында жеті аудитордың есімі аталған. Кейінірек 1854
жылы мұнда бхгалтер-аудитроларды біріктіретін бухгалтерлер қоғамы
құрылды. Бұл жеке авторларға батыс елдерінде кәсіпқой аудит
Шотландияда ХІХ ғасырдың ортасында пайда болды деген қорытынды
жасауға негіз болды.
Бухгалтерлік және тәуелсіз аудиторлық мамандықтары өткен
ғасырда Европаның акционерлік қоғамында қалыптасты. Бухгалтер –
аудитерлер ХІХ ғасырдың ортасында Англияда пайда болды. Яғни 1862
жылы міндетті аудит туралы заң шығаруына байланысты, Францияда 1867
жылы, ал АҚШ-та 1937 жылы пайда болды.
Бухгалтер – аудиторлық кәсіби ұйымдары көптеген елдерде
құрылған. Атап айтқанда, Ұлыбританияда 1880 жылы бухгалтерлердің сенімді
институты, 1887 жылы дипломдалған бухгалтерлер институты, 1932 жылы
Германияда аудиторлар институты және аудиторлар палатасы, 1942 жылы
Францияда эксперт бухгалтерлердің палатасы және шот бойынша комиссарлар
қоғамы құрылған. Әлемдегі экономикада бизнестің және сауданың дамуына
байланысты халықаралық бухгалтерлік есеп және есеп берудің маңызы
арта түсті. Мысалы,
1. 1973 жылы Бухгалтерлік есептің Халықаралық стандарттар комитеті
құрылды.
2. 1977 жылы Халықаралық бухгалтерлер федерациясы құрылды.
3. 1979 жылы Есеп және есеп беру халықаралық стандарттары,
мемлекет аралық сарапшы топтары құрылды.
4. 1957 жылы Европа экономикалық қоғамдастығы және тағы басқа
осындай ұйымдар құрыла бастады.
АҚШ-тағы ғалымдар аудиторлық фирмалардың жұмыстарының
қорытындысына: бұл аудит - қызметінің идеясы, мазмұны мен
мағынасына ерекше көңіл бөліп қарастыруға, талдауға тұрарлық жұмыс,
біздің жағдайымызда оны қолдану, есепті жетілдіру мен өндірісті
басқару қызметінде жоғары әлеуметтік ұйымдастырушылық және
экономикалық эффект берер еді - деп жазған.
Аудит мамандарын шетелдерде әртүрлі атайды. Мысалы, АҚШ-та олар
қоғам бухгалтері, Англияда – ревизор, Францияда – бухгалтерлер сарапшы
немесе есеп комиссары, Германияда – шаруашылық басқарушысы және тағы
басқашада атайды. Айтылуындағы өзгешеліктеріне қарамастан олардың
барлығы бір ғана мақсатпен жұмыс істейді. Шаруашылық қызмет жасаушы
субъектілердің бухгалтерлік қорытынды есебін тексеру, оның ішінде
қаржылық жағдайын тексеріп анықтау ерекше орын алады. Аудитордың ең
негізгі мақсаты сол тексеру нәтижесін тұжырым жасау арқылы
аудиторлық қорытынды жасау.
Кеңес Одағында аудиторлық фирмалар 1987 жылы, яғни бірлескен
кәсіпорындар қызметін міндетті тексеруді бекіткен кезде пайда болды.
Тексеруді жүзеге асыру үшін кеңес одағында бірінші шаруашылық есеп
фирмасы акционерлік қоғамы Инаудит құрылды. Одан кейін аудиторлық
фирмалар одақтас республикаларда, үлкен өндіріс қалаларында пайда
бола бастады. ТМД елдерінде көптеген қалаларында Рос эксперта,
Контакт, Қазақстан аудит, Фукоп аудит фирмалары өздерінің
филиалдарын континент аралық аудиторлық фирмаларын ашты. Олардың
ішінде Делойд энд Туш, Эрнст энд Янг, Прайз Уотерхаус және тағы
басқалары пайда болды. Қазіргі кезде оларды үлкен бестік деп
атайды.
Қазақстанда № 60 Министірлер кеңесінің қаулысы бойынша бірінші
аудиторлық фирма 1990 жылы құрылды. Осы қаулы негізінде Республиканың
Қаржы Министірлігі жанынан шаруашылық есеп аудит орталығы
Қазақстан аудит ашылды. Бұл фирма 1992 жылдан бастап аудиторлық
компания болып құрылды. 1993 жылы 18 қарашада ҚР Аудит қызметі туралы
заң қабылданды.
Дамыған елдерде ерте кезден бастап аудит жұмысын шаруашылық
субьектілеріне қызмет көрсету деп атап кеткен. Оған себеп, кәсіпкер өз
субъектісі туралы аудиторлық қорытынды алу үшін келісім-шарт талабына
сәйкес тексеру жасап аудиторлық қорытынды берген. Мысалы, бухгалтерлік есеп
жұмысын ұйымдастыру туралы, салық мекемесімен есеп айрысу тәсілдері туралы,
банк операцияларын жүргізу туралы тұжырымдамаларға кеңес беру және тағы
басқа әр түрлі қызметтер көрсете алады. Ол үшін ірі аудиторлық фирмалар
ақпараттар орталығындағы мәліметтерді қолданады.
Аудит жұмысының тағы бір ерекшелігі ол – шаруашылық субъектілеріне
өнімді өндіру және сатуға байланысты маркетинг мәселесіне қатысты
түсініктемелер, кеңес беру қызметтерін де атқарады.
Аудит жұмысы ақша, құнды қағаз қаржысы мен кәсіпкерлік жасайтындардың,
яғни ұйымдардың, фирмалардың, қаржы компанияларының, банкілердің,
биржалардың, акция иелерінің қорытынды бухгалтерлік есеп көрсеткіштерін,
есеп мәліметтерін тексеріп, өзінің аудиторлық қорытындысын жасайды. Өз
кезегінде осы аудитор қорытындысы ақша және құнды қағаз айналу
операцияларын жүргізетін, делдал кәсіпкерлерге өзара немесе өндірістік
кәсіпкелерге өзара немесе өндірістік кәсіпкерлер тобымен жұмыс істеуіне
кепілдік береді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде аудит үш эвалюциялық
сатыдан өтті:
1. Растайтын аудит. Басқа сөзбен айтқанда алғашқыда аудит
бухгалтерлік құжаттармен есеп беруді тексеріп растайтын болды.
2. Жүйелі бағдарланған аудит. Бұл кезде қателерді жібермеу
мақсатында негізгі күші басқару жүйесінің тиімділігін арттыру
үшін жүргізілді. Жүйелі бағдарланған аудит сапалы аудиттің
негізін дайындады. Осы кезден бастап аудиторлық фирмалар кеңес
беру қызметіне көп көңіл аударды. Сонымен қатар аудиторлық
тәртіптің негізі қалана бастады.
3. Тәуекелге бағдарланған аудит. Бұл аудиттің даму сатысында
кәсіпорынның жұмыс жағдайына байланысты аудит іріктеліп
негізінен дағдарысты жерлерде жүргізіле бастады және аудиторлық
тексеру барысында мүмкін болатын қателер болатын болды. Өйткені
аудитор қате тұжырым беретін болса ақшалай айыппұл салынады
және беделінен айырылады. Аудит көлемі келісім – шарт, жалпы
жоспар және тексерудің бағдарламаларымен анықталады.
Аудитке қажеттілікті тудыратын объективті жағдайлар:
1. Инвесторлар мен кәсіпорын әкімшілігінің мүдделерінің әртүрлі
болуынан, себебі кәсіпорын әкішілігі ақпаратты дұрыс бермеуі
мүмкін;
2. Ақпараттың дұрыс болмауынан кәсіпорын дұрыс шешім қабылдамауы
мүмкін, сол себепті кәсіпорын түрлі экономикалық
қиыншылықтарға тап болады;
3. Ақпаратты қолданушы кәсіпорынның экономикалық жағдайына баға
беру үшін арнайы білімділігі болмауы мүмкін;
4. Кәсіпорынның есеп жазбаларында коммерциялық құпия сақталынады,
сол себепті есепке алынған мәліметтер дұрыс болмауы мүмкін.
1.2 Аудиттің қызметі және стандарттары мен әдістері
Аудиттің атқаратын негізгі қызметтері:
• Бақылау немесе тексеру қызметі (растылығын, толықтығын, заңдылығын,
нақтылығы және уақытылы екенін);
• Сараптап, бағалау (есептілігін, есеп жағдайын, ішкі бақылау,
мүлікті бағалау, капиталды бағалау және міндеттемелерді бағалау);
• Басқару қызметі (талдау, реттеу, жобалау, ұйымдастыру, ұсыныс жасау
және есеп жүргізу);
• Әртүрлі сұрақтар бойынша кеңес беру қызметі (есеп, қаржы, несие,
маркетинг, менеджмент, салық, құқық жайлы);
• Ақпараттық қызметі (есеп беру, тұжырымдама хаттар, ұсынымдарды
жинақтау, хабарлама).
Аудиттің негізгі міндеттері:
• Кәсіпорынның қаржылық есеп беруінің растылығын қамтамасыз ету
және сонымен бірге қолданушылар үшін қаржылық есептің
ақпараттық қателерінің деңгейін азайту
• Шешім қабылдауға логикалық негізделген база құру үшін
жеткілікті көлемдегі білікті мәліметтерді жинау және оларды
бағалау;
• Кәсіпорынның экономикасын жүйелі және жан-жақты талдау немесе
оның қызметінің белгілі бір түріне талдау жасау;
• Кәсіпорынның шаруашылық қызметін реттейтін заңдылықтардың
сақталуына бақылау жасау;
• Шаруашылық операциялардың нақты мазмұнын көрсететін алғашқы
құжаттарды тексеру;
• Клиенттерге кеңес берушілік, яғни олардың бухгалтерлік есебінің
дұрыс ұйымдастырылуына және жүргізілуіне нормативті актілерге,
заңдылықтарға, халықаралық стандарттарға сәйкес жүргізілуіне
көмек көрсету;
• Клиенттерінің меншіктеріне көбеюіне және нығаюына ықпал
жасау.
Аудиттің негізіг қағидалары:
• Тәуелсіздік. Аудиторлар қаржылық есептер мен алдын-ала
пайымдаусыз зерттеп, мәліметтерді ұсынушылар мен оны
қолданушылар әділ болуы тиіс. Әрбір аудитор өзінің
тұжырымдауын өз бетінше қалыптастыруы қажет және оның
әділдігіне еш нәрсе ықпалын тигізбеу керек. Ол қандайда
бір басшы әкімшілік құрылымға бағынуға тиіс емес және
оның ешқандай мүддесі болмауы қажет;
• Объективтілік – бұл берілген іске ғана қатысты фактілерді
назарға алатын тұжырымдау түрі. Аудитор өз жұмысына
шыншыл, адал әрі тура, ойын ашық айтатын болуы қажет;
• Кәсіби біліктілік. Аудит тиісті дайындығы бар және білікті
мамандармен білікті жүргізілуі керек. Шеберлі аудитор
тексеретін кәсіпорындарды қабылданған ішкі тәсілдерін
зерттеуін, кәсіпорынның бухгалтерлік мәселелері жайлы кез-
келген мәліметтерді алуын, күтпеген жағдайларда тез әрекет
етуін, зерттеуді бұзушылық бар екенін көзі жеткенше
жүргізілуін талап етеді;
• Құпиялылық. Аудитор өзінің жұмыс барысында алған мәліметті
үшінші бір жақа ерекше рұқсатсыз және мамандық міндеті
болмаса беруіне болмайды;
• Оперативтілік. Бұл қағида тапсырманы тез, анық әрі тиімді
орындауын білдіреді. Аудиттің оперативтілігі аудиторлық
тіртіптердің өз уақытысында жүргізіліп және тапсырыс
берушіге дер кезінде зерттеу нәтижелерін беруінде
қорытындыланады. Осы нәтижелердің негізінде тиісті қаржылық,
басқарушылық, өндірістік және өзге де шешімдер қабылданады.
Стандарттар мен нармативтер аудит қызметін реттейтін құжаттар
тобына жатады. Аудит теориясында және тәжірбиесінде стандарттар деп
– аудиторлық тәртіптері мен қағидаларының негізін құрайтын немесе
негізгі ережелері түсініледі. Егер пастулаттар көмегімен стандарттар
мазмұны анықталса, онда соңғысы аудиторлар қызметінің сапасын
анықтайды. Аудиторлық стандарттар аудиторға аудитрлық тәртіптің
ауқымын және әдістемесін анықтауға көмектеседі. Олар бір-біріне
тәуелді төрт тізбекті бөлімнен тұрады:
• Негізгі пастулаттар – бұл аудиторлық қызмет стандарттарының
негізін көрсететін қажетті жағдайлар және заңдылықтар,
логикалық принциптер;
• Жалпы стандарттар – бұл аудиторларға қажетті міндеттерді
тиімді және кәсіби орындау үшін сапалы және білікті
болуы керек;
• Жұмыс стандарттары – ол аудит қызметін жүргізу үшін
басшылыққа алатын ережелер. Оларға аудиторлық тексеруге
дайындық, қадағалау, сенімді мәліметтерді жинау және ішкі
бақылау құралдарын бағалау жатады;
• Аудиттің қорытындылау сатысында есеп беру стандарттары
қолданылады. Онда ақпараттың мазмұны, мәліметтерді жүйелеу
тіртібі, ақпараттарды орналастыру тіртібі және аудиторлық
қорытындының мазмұнын анықтайды.
Аудиттің нормативтері – халықаралық аудиттің нормативтерін
шығаруға халықаралық тәжірбие комитеті және Халықаралық
Бухгалтерлер Федереациясы жауап береді. Норматив барлық елде
аудит жұмысы бір мақсатта жүргізілуіне бағыт береді. Нормативтер
дегеніміз – аудиторлық тексеру жүргізу тәртіптерінің негізгі
рекомендациялары және қорытынды жасау тәртібі.
Аудит методологиясы, әдістері мен тәсілдері.
Аудит методологиясы, яғни әдістердің жиынтығы жалпы және
ішінара болып бөлінеді. Аудиттің жалпы методологиясы дегеніміз –
диалектикалық қағидалар жиыны. Танымның жалпы ғылыми теориясын,
яғни ғылыми білімді толық дамыту заңдары. Жалпы ғылыми таным
теориясына мынадай методикалық әдістер кіреді:
1. Талдау және синтез;
2. Индукция және дедукция;
3. Дамудың әртүрлі сатысына жарлық беруші әдістер;
4. Бақылау;
5. Эксперимент;
6. Салыстыру;
7. Логикалық.
Ішінара методология экономикалық ғылыми заңдарына сүйенеді. Бір
жағынан теориялық қорытындылау және қағидалар негізінде, екінші
жағынан зерттеудің қолданбалы әдістерінен көрінеді.
Аудиттің методикалық әдістерін заң және экономикалық ғылымдарының
дамуы және тәжірбиесінің жетістігінің негізінде зерттелген қолданбалы
әдістерінен көрінеді.
Аудиттің методикалық әдістерін заң және экономикалық
ғалымдарының дамуы және тәжірбиесінің жетістігінің негізінде
зерттелген өзіндік ерекшеліктері бар әдістер. Аудиттің методологиялық
әдістерін келесі түрлерге бөлуге болады:
1. Аналитикалық есептеу – бұл экономикалық талдаудың дәстүрлі
статистикалық және эконмика-математикалық әдістер жиынтғы.
2. Құжаттың методикалық әдістері – бұл ақпаратты моделдеу, нормативті
құқылық реттеу, есеп құжаттарын зерттеу және тексеру.
Нақты бақылау – тексерілетін объектілерінің нақты жағдайын заттай
қарау мәліметтерін зерттейді (кем өлшеу, таразыға тарту, лабораториялық
талдау).
Нақты бақылау әдістері келесі үш топқа бөлінеді:
1. Инвентаризация – бұл негізгі құралдардың тауарлы материалдық
қорлардың, ақша қаражаттарының нақты қалдықтарын тексеру әдісі және
бухгалтерлік есептің жағдайы, олардың есеп мәліметтерінің белгілі
бір күнге сәйкестілігі.
2. Экспертті бағалау – бұл білікті мамандардың орындалған жұмыстарға
нақты көлемі мен сапасын сараптау, материалдық шығынның және дайын
өнімнің, тауарлы материялдық қорларды транспорттауды нормативтер
негізінде жүргізілетін нақты бақылау әдісінің түрі.
3. Визуалды бақылау – бұл нақты бақылауға жұмыс орнындағы еңбекті
ұйымдастыруды цехтарда, бөлімшелерді зерттеу, тауарлы материялдық
қорлардың сақталуын тексеру, рұқсатнама жүйесінің жағдайы,
материалдарды және дайын өнімдерді әкелу және шығаруды бақылау
жатады.
1.3 Аудиттің құрамы және түрлері
Аудиттің құрамы. Аудиттің мазмұнын қарастыру барысында оның
нақты құрамы туралы айту қажет:
• Шаруашылық субъект. Аудит жұмысын орындау үшін міндетті түрде
сол субъектінің шаруашылық бағытының көлемін анықтау қажет. Оны
сол субъектінің шаруашылық параметірі құрайды. Оған аудит
барысында нақты болжам жасау үшін аудит қамтитын объектілердің
көлемі, мақсаты қарастырылуы қажет. Мысалы, заң субъектілері немесе
экономикалық объектіге қосылмайтын мәлімет жүйесі.
• Мәлімет. Аудит жұмысы барысында тапсырушылар берген мәліметтер
қарастырылады. Аудитор олардың дұрыстығын дәлелдеп, өзінің жаңа
мәліметтерін құрайды. Сол жұмыс барысында олардың кемшілігі табуы
немесе дұрыс еместігін анықтауы мүмкін, ақпаратта кейбір
мәліметтерінің жетіспеушілігінен және ақпарат дұрыс жасалмағандықтан
болады.
• Аудитор мамандығы. Аудит жүргізуші жоғары дәрежедегі, өз
мамандығын жақсы меңгерген, сарапшы, білгір адам болуы қажет.
Аудит барысында ол қажет фактілерді жинап, талдау жасайды, бір
тұжырымға келтіріп, қорытынды жасауына пайдалана алатын болуы
қажет.
• Фактілерді жинау және бақылау. Аудитордың негізгі мақсаты ол –
фактілерді жинау. Себебі, сол фактілер арқылы ол өзінің
аудиторлық ақпаратын жасайды.
• Аудит стандарты. Жиналған фактілер, мәліметтер өз кезегінде бір
жүйеге келтірілуі қажет. Оған негіз аудит стандарты. Стандарт
дегеніміз – мәліметті бір жүйеге келтіру әдісі немесе
нормативтік ереже-нұсқау талабына сәйкес бір қалыпқа келтіру.
• Аудитор ақпараты есебі. Аудитор өз жұмысының қорытындысын
тексеру барысында анықталған кемшіліктердің мазмұнын, өзінің
аудиторлық қорытындысының ақпаратында көрсетеді.
Аудит түрлері мынадай белгілері бойынша анықтауға болады:
• Субъектілері бойынша (ішкі және сыртқы);
• Құқылық негізі бойынша (міндетті, яғни заң бойынша және өз
ынтасымен );
• Аудит дамуының эвалюциясы бойынша (растайтын, жүйелі
бағдарланған және тәуекелге бағдарланған);
• Методологиялық тәсілдері бойынша (есептілік, объектілік және
сандық);
• Аудиттелетін объект ауқымы бойынша (толық, ішінара және тарапты);
• Мазмұны мен бағыты бойынша (жалпы, банктік, сақтандыру, құқықтық,
салықтық, ұйымдастырушылық, экологиялық және атқарымдық);
• Техникалық құралдарды қолдану бойынша (қарапайым және
компъютерлік);
• Уақыт аралығы мен мерзімі бойынша (ескерту жасау, ағымдағы,
келесі кезектегі,стратегиялық).
• Ұйымдастыру аспектісі бойынша (келісім-шарттылық, мемлекеттік
және реттелмеген);
• Әртүрлі мамандардың және процесуалды белгісі бойынша (бір
және көп пәнді аудит, жеке, комиссиялық және фирмалы).
Қазақстан Республикасында аудиттің мынадай түрлері негізгі
орын алуда: міндетті және бастамашылық.
Міндетті аудит – Қазақстан Республикасының заңдарында
белгіленген жағдайларда жүргізіледі.
Бастамашылық аудит – аудиттелетін субъектінің бастамасы
бойынша, аудиттелетін субъектімен аудитордың, аудиторлық ұйымның
арасындағы аудит жүргізуге арналған шартта көзделген нақты
міндеттер, аудит мерзімі мен көлемі ескеріле отырып жүргізіледі.
Шет ел тәжірбиесінде сүйене отырып, қазіргі Қазақстанда
аудит қорытындысы төрт түрде жасалады:
1. Күдіксіз – сенімді аудиторлық қорытынды.
2. Күдіксіз – ескерту келтірілген қорытынды.
3. Күдікті - сенімсіз аудит қорытындысы.
4. Теріс қорытынды.
1. Күдіксіз – сенімді аудит қорытындысы, аудиторлық тексеру
барысында ешқандай қате қаржылық есебі мүлтіксіз дұрыс болған
жағдайда, бухгалтерлік есеп заңдылықпен, мемлекет бекіткен ереже
– нұсқау талабына, бухгалтерлік – аудиторлық стандартқа сәйкес
жүргізілген жағдайда ғана беріледі.
2. Аудит қорытындысының екінші үлгісі күдіксіз ескерту
келтірілген қорытындысын жасауға, аудиттік тексеру барысында әр
түрлі себептер кездесуіне байланысты болады. Мысалы; аудит
шартының талабына сәйкес аудит объектісінің тұйықтылығына, шектелуіне
байланысты, тапсырушы субъектісі бастығының өз тарапынан шектелген
талап қоюына байланысты, есеп саясатында келтірілген шешімдер
талабына байланысты. Яғни, аудитордың күдіксіз – сенімді қорытынды
жасауға өз тарапынан сенімі болмаған. Сондықтан, ол күдіксіз,
бірақ ескерту келтірілген аудиторлық қорытынды береді.
3. Аудит қорытындысының үшінші үлгісі, күдікті – сенімсіз қорытынды
аудит тексеруі барысында қаржы есебінің, бухгалтерлік есеп
жұмысының, есеп саясатының орындалмауына байланысты беріледі.
Тапсырушының талабы аудит принциптеріне қарсы келгендіктен аудитор
өзінің дербес, тәуелсіздігін сақтайды. Оған негіз болатын аудитор
этикасының кодексі.
4. Аудит қорытындысының төртінші түрі – теріс қорытынды. Субъектінің
қарсы есебі, бухгалтерлік есебі, бухгалтерлік – аудиторлық
стандартқа сәйкес жүргізілмеген, мемлекет заңын, бухгалтерлік есеп
ереже – нұсқауын орындамаған жағдайда жазылады.
Аудит қорытындысы негізінде құпиялық принципте ұсталатын
құжат. Сондықтан, аудит қорытындысы тек қана тапсырушының қолына
тікелей тапсырылады.
ІІ – тарау. Еңбек ақы бойынша есеп айырысудың аудиті
2.1 Еңбек ақы бойынша есеп айырысуды аудиторлық тексерудің
мақсаттары мен ақпараттық көздері
Аудиторлық тексерудің мақсаты – кәсіпорынның қаражаттық қызмет
кезінде орын алатын заң ережелерін бұзушылықтар мен кемшіліктерді
анықтау ғана емес дәлірек айтқанда сол істер аудиторлық тексерудің
басты міндеті болмайды, оның негізгі мақсаты бухгалтерлік есептің
дұрыс жүргізілуінің берілетін есептерде кәсіпорын қызметінің
нәтижелерін сипаттайтын көрсеткіштердің дұрыс, дәлме – дәл берілуінің
сол сәтте орын алған жағдайларды талдаудың және кәсіпорынның
болашақтағы қаржылық жағдайын болжаудың дұрыстығын анықтау болып
табылады. Сонымен аудиторлар негізінен адвокаттар, яғни фирманың
меншік иелерінің мудделерін қорғаушылары, олардың дәрісшілері болып
табылады. Аудиторлар жүргізетін тексерістер кәсіпорынның шығынға
ұышаруына жол бермеуге оларға өздерінің иелігіндегі қаржылық және
басқа да ресурстарын тиімді түрде пайдалануға көмектесуге, өндірістен
тыс шығындардың орын алуына жол бермеуге бағытталған. Тек қана
бухгалтерлік есептерді дұрыс жүргізгенде оның есептерінде жүзеге
асырылатын шаруашылық операцияларын уақтылы және ақиқатты, дәлме-дәл
көрсеткенде, есептік мәліметтер мен есеп беру құжаттарының бір –
біріне сәйкес болғанында еңбек ақы бойынша есеп айырысуды дұрыс
жүргізгенде ғана бухгалтерлік баланс толығымен және оның жеке
баптары бойынша нақтылығы және ақиқаттылығы қамтамасыз етілетін
болады. Ал дұрыс есеппен бухгалтерлік баланс болмаған жағдайда
кәсіпорынның қаржылық жағдайына дәлме-дәл келетін талдау жасау мүмкін
емес сол себепті кәсіпорын өзінің болашағы туралы болжам жасай
алмайды. Осы проблеманы шешу уақытында жүргізілетін аудиторлық
тексерудің маңызы зор. Аудиторлық тексерулер кезінде тексерушілер
ақшалай қаражаттардың жұмыскерлерге еңбек ақы төлеу бойынша
шығындары болып орындалған жұмыс көлемдерінің бір субъектіден
екіншісіне қарай қозғалыс жолдарын аса тыңғылықты тексереді, тараптар
арасындағы өзара есептесу жағдайларын анықтайды, қалыптасып қалған
дебиторлық және несиелік қарыздардың сомаларының ақиқаттығын
тексереді. Бүгінгі күні шаруашылық жүргізудің кеңінен тараған ұйымдық
құқықтық нысаны, өз құрамында көптеген еншілес фирмаларға ие болған
акционерлік компаниялар өздерінің қаржылық шаруашылық қызметтеріне
тексеріс жүргізу сол кәсіпорындардың жұмысында орын алатын кемшіліктер
мен бұзушылықтарды анықтау үшін, бас компаниялардың жетекшілері аудиторлық
фирмаларға сұраныс жасап, олардың қызметтеріне жүгінеді. Сондай-ақ
акционерлік компаниялардың қызметіне зерттеу және талдау жүргізу,
қаражаттық есептердің ақиқаттығын растау, олардың қызметтеріндегі
кемшіліктер мен осал жерлерін анықтау үшін, сонымен қатар кейбір
жағдайларда компания жетекшілері бұрынды соңды білмеген сол ұйымның
жеке қызметкерлерінің бір-бірімен сыбайласа отырыа, саналы түрде
қызмет орнын өз пайдасы үшін пайдалану және сол себепті әдейі
кемшіліктерге жол берулерін анықтау мақсатымен компанияның басты
ұйымның өзінде тексеріс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz