Нарықтық экономика: қажеттілігі, мәні, өту жолдары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ТАРАУ 1. Нарықтың даму тарихы және теориясы.
1.1. Нарық қатынастарының даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Нарықтың атқаратын қызметтері, шарттары және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3. Нарықтық шаруашылық тауарлық өндіріс дамуының
жоғарғы баспалдағы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
ТАРАУ 2. Нарықтың әлеуметтік.экономикалық мәні
мен ерекшеліктері.
2.1. Нарық механизмінің мәні мен ерекшеліктері ... ... ... ...16
2.2. Нарықты реттеудің мәні және әдістері ... ... ... ... ... ... ...20
ТАРАУ 3. Қазақстан экономикасының нарыққа өту жолдары.
3.1. Нарық дамуының қазіргі экономикалық
теориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
3.2. Нарыққа өту кезіндегі Қазақстандағы экономикалық
және әлеуметтік жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
Әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
ТАРАУ 1. Нарықтың даму тарихы және теориясы.
1.1. Нарық қатынастарының даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Нарықтың атқаратын қызметтері, шарттары және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3. Нарықтық шаруашылық тауарлық өндіріс дамуының
жоғарғы баспалдағы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
ТАРАУ 2. Нарықтың әлеуметтік.экономикалық мәні
мен ерекшеліктері.
2.1. Нарық механизмінің мәні мен ерекшеліктері ... ... ... ...16
2.2. Нарықты реттеудің мәні және әдістері ... ... ... ... ... ... ...20
ТАРАУ 3. Қазақстан экономикасының нарыққа өту жолдары.
3.1. Нарық дамуының қазіргі экономикалық
теориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
3.2. Нарыққа өту кезіндегі Қазақстандағы экономикалық
және әлеуметтік жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
Әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Курстық жұмыстың тақырыбы – Нарықтық экономика: қажеттілігі, мәні, өту жолдары. Бұл курстық жұмысты жазудағы мақсат – нарықтық экономиканың мәнін, қажеттілігін түсіндіруден туындайды және біздің экономиканың нарықтық жолға өту кезеңін қамтитын сұрақтар мен мәселелердің шеңбері күрделі де ауқымды түрде көрсетілді. Мұнда сонымен қатар біздің экономиканың нарық қатынастарына көшуіне қатысты, нарықтың түрлері, атқаратын қызметтері және өмір сүру шарттары жүйелі сұрақтарды қамтиды.
Жалпы нарықтық экономика ұтымды жұмыс істейді, егерде мынадай жағдайлар айқын болжалынып және анықталса: қандай көлемде тауарлар және қызметтер өндіру керек, не өндіру керек, қоғамға қажет тауарлар мен қызметтерді қалай өндіру керек, өндірілген өнім кімге арналған, нарықтық жүйенің қоршаған ортаға тез және ұтымды бейімделуіне жету. Нарықтық қатынастар сұраныс пен ұсынысқа негізделінеді. Сұраныстың негізгі факторы - өнімнің бағасы, ал ұсыныстың мүддесі - пайда.
Нарыққа өтпелі кезеңде Қазақстан экономикасы халық шаруашылығының тиімсіз құрылымы, төмен деңгейде нарыққа ену, экономиканы басқаруда салалық және әкімшілік дамыған бағыт, өндірісі және кәсіпорындары алыптылығы, орталықтан басқару деңгейінің жоғарылығымен сипатталынады. Республиканың нарыққа көшу Концепциясы мынадай міндеттерді шешуді қамтиды: экономикалық егемендікке жету, меншікті, банк, қаржы және ақша – несие жүйелерін реформалау, баға қоюды, сыртқы экономикалық әрекетті тұрақтандыру. Жұмыстың тақырыбы осындай сипатта жеткілікті дәрежеде көрініс тапқан.
Негізінен бұл курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Олардың бірінші бөлімі нарық қатынастарының даму кезеңдері мен атқаратын қызметіне, екінші бөлімі әлеуметтік – экономикалық ерекшеліктеріне, үшінші бөлімі Қазақстан экономикасының нарыққа өту кезеңдеріне арналған. Осы бөлімдерді жеке –жеке қарастырайық.
Бірінші бөлімде нарықтың даму тарихы және теориясы басты мәселе болып табылады. Сонымен қатар, әкімшілдік - әміршілдік жүйенің ұзақ жылға созылған үстемдігінен кейін нарық механизмін түсіндіру және нарық экономикасындағы еркіншілдік туралы қарастырылды.
Ал, екінші бөлім жоспарда көрсетілгендей, нарықтың әлеуметтік – экономикалық мәні, ерекшеліктері қарастырылды. Бұл бөлімде сонымен қатар нарық жағдайындағы инфляция, салық салу, баға белгілеу, астыртын экономика және сұраныс пен ұсыныс теориясы сұрақтарына да ерекше көңіл бөлінген. Осы бөлімдегі нарықтың атқаратын қызметіне қысқаша тоқталсақ. Оның маңызды қызметтерінің бірі - ұдайы өндіріс процесінің үздіксіздігін және тиімділігін қамтамасыз ету
дегі реттеуші ролі. Нарықтың реттеуші ролінің тікелей әкімшілікпен алмастырылуы экономикалық жүйенің тоқырауына, өндіріс құрылымдарының үйлеспеуіне экономикалық өсудің қозғаушы күші ретіндегі ролінің жоғалуына әкеліп соқтырады.
Жалпы нарықтық экономика ұтымды жұмыс істейді, егерде мынадай жағдайлар айқын болжалынып және анықталса: қандай көлемде тауарлар және қызметтер өндіру керек, не өндіру керек, қоғамға қажет тауарлар мен қызметтерді қалай өндіру керек, өндірілген өнім кімге арналған, нарықтық жүйенің қоршаған ортаға тез және ұтымды бейімделуіне жету. Нарықтық қатынастар сұраныс пен ұсынысқа негізделінеді. Сұраныстың негізгі факторы - өнімнің бағасы, ал ұсыныстың мүддесі - пайда.
Нарыққа өтпелі кезеңде Қазақстан экономикасы халық шаруашылығының тиімсіз құрылымы, төмен деңгейде нарыққа ену, экономиканы басқаруда салалық және әкімшілік дамыған бағыт, өндірісі және кәсіпорындары алыптылығы, орталықтан басқару деңгейінің жоғарылығымен сипатталынады. Республиканың нарыққа көшу Концепциясы мынадай міндеттерді шешуді қамтиды: экономикалық егемендікке жету, меншікті, банк, қаржы және ақша – несие жүйелерін реформалау, баға қоюды, сыртқы экономикалық әрекетті тұрақтандыру. Жұмыстың тақырыбы осындай сипатта жеткілікті дәрежеде көрініс тапқан.
Негізінен бұл курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Олардың бірінші бөлімі нарық қатынастарының даму кезеңдері мен атқаратын қызметіне, екінші бөлімі әлеуметтік – экономикалық ерекшеліктеріне, үшінші бөлімі Қазақстан экономикасының нарыққа өту кезеңдеріне арналған. Осы бөлімдерді жеке –жеке қарастырайық.
Бірінші бөлімде нарықтың даму тарихы және теориясы басты мәселе болып табылады. Сонымен қатар, әкімшілдік - әміршілдік жүйенің ұзақ жылға созылған үстемдігінен кейін нарық механизмін түсіндіру және нарық экономикасындағы еркіншілдік туралы қарастырылды.
Ал, екінші бөлім жоспарда көрсетілгендей, нарықтың әлеуметтік – экономикалық мәні, ерекшеліктері қарастырылды. Бұл бөлімде сонымен қатар нарық жағдайындағы инфляция, салық салу, баға белгілеу, астыртын экономика және сұраныс пен ұсыныс теориясы сұрақтарына да ерекше көңіл бөлінген. Осы бөлімдегі нарықтың атқаратын қызметіне қысқаша тоқталсақ. Оның маңызды қызметтерінің бірі - ұдайы өндіріс процесінің үздіксіздігін және тиімділігін қамтамасыз ету
дегі реттеуші ролі. Нарықтың реттеуші ролінің тікелей әкімшілікпен алмастырылуы экономикалық жүйенің тоқырауына, өндіріс құрылымдарының үйлеспеуіне экономикалық өсудің қозғаушы күші ретіндегі ролінің жоғалуына әкеліп соқтырады.
1. Әубәкіров Я. Экономикалық теория негіздері. Оқулық. – Алматы, «Санат», 1998.
2. Әубәкіров Я., Байжұмаев Б.Б., Жақыпов Ф.Н., Табеев Т.П. Экономикалық теория: Оқу құралы – Алматы. Қазақ университеті, 1999.
3. Жүнісов Б.А., Мәмбетов Ұ.Е., Байжомартов Ү.С. Нарықтық экономика негіздері / оқу құралы / , Алматы. Республикалық баспа кабинеті, 1994.
4. Мәуленов С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. Экономикалық теория: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003.
5. Нұрғалиев Қ.Р. Қазақстан экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 1999.
6. Курс экономической теории: учебник - / под ред. Проф. Чепурина М.Н., Кисилевой Е.А./ , издание – Киров: «АСА» ,2002.
7. Рыночная экономика : Учебник: в 3т. М., 1992.
8. Статическое обозрение Казахстана / журнал/ №4 -20037
9. Шеденов Ө.Қ., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И., Жалпы экономикалық теория – Алматы-Ақтөбе, 2002.
10. Экономическая теория . /Под редакции Н.И. Базылева / , Минск, 2001.
2. Әубәкіров Я., Байжұмаев Б.Б., Жақыпов Ф.Н., Табеев Т.П. Экономикалық теория: Оқу құралы – Алматы. Қазақ университеті, 1999.
3. Жүнісов Б.А., Мәмбетов Ұ.Е., Байжомартов Ү.С. Нарықтық экономика негіздері / оқу құралы / , Алматы. Республикалық баспа кабинеті, 1994.
4. Мәуленов С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. Экономикалық теория: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003.
5. Нұрғалиев Қ.Р. Қазақстан экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 1999.
6. Курс экономической теории: учебник - / под ред. Проф. Чепурина М.Н., Кисилевой Е.А./ , издание – Киров: «АСА» ,2002.
7. Рыночная экономика : Учебник: в 3т. М., 1992.
8. Статическое обозрение Казахстана / журнал/ №4 -20037
9. Шеденов Ө.Қ., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И., Жалпы экономикалық теория – Алматы-Ақтөбе, 2002.
10. Экономическая теория . /Под редакции Н.И. Базылева / , Минск, 2001.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
ТАРАУ 1. Нарықтың даму тарихы және теориясы.
1.1. Нарық қатынастарының даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. .5
1.2. Нарықтың атқаратын қызметтері, шарттары және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...8
1.3. Нарықтық шаруашылық тауарлық өндіріс дамуының
жоғарғы баспалдағы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
ТАРАУ 2. Нарықтың әлеуметтік-экономикалық мәні
мен ерекшеліктері.
2.1. Нарық механизмінің мәні мен
ерекшеліктері ... ... ... ...16
2.2. Нарықты реттеудің мәні және
әдістері ... ... ... ... ... ... ... 20
ТАРАУ 3. Қазақстан экономикасының нарыққа өту жолдары.
3.1. Нарық дамуының қазіргі экономикалық
теориялары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .29
3.2. Нарыққа өту кезіндегі Қазақстандағы экономикалық
және әлеуметтік
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..36
Әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...37
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 8
Кіріспе
Курстық жұмыстың тақырыбы – Нарықтық экономика:
қажеттілігі, мәні, өту жолдары. Бұл курстық жұмысты жазудағы мақсат –
нарықтық экономиканың мәнін, қажеттілігін түсіндіруден туындайды
және біздің экономиканың нарықтық жолға өту кезеңін қамтитын
сұрақтар мен мәселелердің шеңбері күрделі де ауқымды түрде
көрсетілді. Мұнда сонымен қатар біздің экономиканың нарық
қатынастарына көшуіне қатысты, нарықтың түрлері, атқаратын
қызметтері және өмір сүру шарттары жүйелі сұрақтарды қамтиды.
Жалпы нарықтық экономика ұтымды жұмыс істейді, егерде
мынадай жағдайлар айқын болжалынып және анықталса: қандай көлемде
тауарлар және қызметтер өндіру керек, не өндіру керек, қоғамға
қажет тауарлар мен қызметтерді қалай өндіру керек, өндірілген өнім
кімге арналған, нарықтық жүйенің қоршаған ортаға тез және
ұтымды бейімделуіне жету. Нарықтық қатынастар сұраныс пен ұсынысқа
негізделінеді. Сұраныстың негізгі факторы - өнімнің бағасы, ал
ұсыныстың мүддесі - пайда.
Нарыққа өтпелі кезеңде Қазақстан экономикасы халық
шаруашылығының тиімсіз құрылымы, төмен деңгейде нарыққа ену,
экономиканы басқаруда салалық және әкімшілік дамыған бағыт,
өндірісі және кәсіпорындары алыптылығы, орталықтан басқару деңгейінің
жоғарылығымен сипатталынады. Республиканың нарыққа көшу
Концепциясы мынадай міндеттерді шешуді қамтиды: экономикалық
егемендікке жету, меншікті, банк, қаржы және ақша – несие жүйелерін
реформалау, баға қоюды, сыртқы экономикалық әрекетті
тұрақтандыру. Жұмыстың тақырыбы осындай сипатта жеткілікті дәрежеде
көрініс тапқан.
Негізінен бұл курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады.
Олардың бірінші бөлімі нарық қатынастарының даму кезеңдері мен
атқаратын қызметіне, екінші бөлімі әлеуметтік – экономикалық
ерекшеліктеріне, үшінші бөлімі Қазақстан экономикасының нарыққа өту
кезеңдеріне арналған. Осы бөлімдерді жеке –жеке қарастырайық.
Бірінші бөлімде нарықтың даму тарихы және теориясы
басты мәселе болып табылады. Сонымен қатар, әкімшілдік - әміршілдік
жүйенің ұзақ жылға созылған үстемдігінен кейін нарық механизмін
түсіндіру және нарық экономикасындағы еркіншілдік туралы
қарастырылды.
Ал, екінші бөлім жоспарда көрсетілгендей, нарықтың
әлеуметтік – экономикалық мәні, ерекшеліктері қарастырылды. Бұл
бөлімде сонымен қатар нарық жағдайындағы инфляция, салық салу,
баға белгілеу, астыртын экономика және сұраныс пен ұсыныс
теориясы сұрақтарына да ерекше көңіл бөлінген. Осы бөлімдегі
нарықтың атқаратын қызметіне қысқаша тоқталсақ. Оның маңызды
қызметтерінің бірі - ұдайы өндіріс процесінің үздіксіздігін және
тиімділігін қамтамасыз ету
дегі реттеуші ролі. Нарықтың реттеуші ролінің тікелей
әкімшілікпен алмастырылуы экономикалық жүйенің тоқырауына, өндіріс
құрылымдарының үйлеспеуіне экономикалық өсудің қозғаушы күші
ретіндегі ролінің жоғалуына әкеліп соқтырады.
Үшінші бөлімде Қазақстан экономикасының нарыққа өту
жолдары туралы, нарық дамуының қазіргі экономикалық теориясы
туралы қарастырылды. Мұнда нарықтық экономикаға көшу - ұзақ,
күрделі және қайшылықты жол. Әлемдік тәжірибеде көрсеткеніндей,
ежелден қалыптасып қалған шаруашылық жүйесін түбірінен қайта
құруға байланысты әлеуметтік – экономикалық шаралар соңы өндіріс
дәрежесінің анағұрлым төмендеуімен қатар жүретіндігін көрсетіп
отыр.
Саналы нарыққа көшу жағдайларындағы ең маңызды міндет –
республиканың өндірістік ахуалына экономикалық дұрыс баға беру,
қолда барды ұтымды пайдаланудың нақтылы бағдарламасын жасап,
технологиясын талдау.
Курстық жұмысты орындау барысында Б. Жүнісов, Ұ.
Мәмбетов, Ү. Байжомартов, Я. Әубәкіров, Ө. Шеденов, Б. Комягин, Б.
Байжұмаев, Ф. Жақыпов, Т. Табеев, Қ. Нұрғалиев, С. Мәуленов, С.
Бекмолдин, Е. Құдайбергенов сияқты экономика ғалымдарының еңбектері
басшылыққа алынды.
1 ТАРАУ . Нарықтың даму тарихы және теориясы.
1.1. Нарық қатынастарының даму кезеңдері.
Нарықтық экономика - ертеден келе жатқан шаруашылықтың
жүргізу құралы, оның дамуының өзіндік бай тарихы бар.Нарықтың
қалыптасуы айырбас пен қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуымен
байланысты. Нарық қатынастарының дамуын мынандай негізгі кезеңдерге
бөлуге болады: а) нарық элементтерінің пайда болуы, б) натуралдық
айырбас кезеңі нарығы, в) тауар баламасы кезеңінің нарығы, г)
тауар емес балама кезеңінің нарығы.
Бірінші кезеңде айырбас операциялары тұрақсыз, кездейсоқ
болады, олар өндірістің шарттары болып табылмайды. Құндық
қатынастар, әрбір жеке сауда – саттық көріністерде кездейсоқ болды.
Екінші кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша
Т1-Т2 көрсетуге болады. Балама айырбас көбіне – көп өндірістің шарты
бола бастайды. Осының нәтижесінде Қоғамдық қажетті шығындар
категориясы қалыптасады. Құнның субстанциясы әлі де болса тауардың
бір түрімен Бір тұтас болып бірнеше тауарлар көрінуі мүмкін.
Үшінші кезеңдегі тауар тепе – теңдігі мына айырбас
формуласы бойынша Т1 – Т2 , балама – Т2 . Әрбір жергілікті нарыққа
балама тауардың бір түрі тән. Ол ерекше тұтыну қасиетіне
байланысты әрдайым ортасынан ығысып шығып қалып отырады. Бұл
кезеңде таза құн өзінің иеленушісінің белгілі бір заттық
формасымен біртұтас болып бірігіп кетеді, оған тауар қабығынсыз
өмір сүре алмайтын шығындық және шығындық емес деп бөлінетін
құрамалары байланысады. Дүние жүзілік нарықтың қалыптасуымен құнның
жеке дара иеленушісі қызметін алтын атқара бастайды.
Төртінші кезеңдегі тауар қозғалысының формуласы : Т1-
тауар емес балама – Т2. Алтынға тікелей айырбастың тоқталуымен,
құнның таза иеленушілері – несие ақшалар өзінің тауарлық мәнін
жоғалтады. Былайша айтқанда, құнның өзінің заттық иеленушісінің
оқшаулануы – қазіргі замандағы нарықты сипаттайтын құбылыс болып
табылады.
Сонымен бірге нарықты стихиялы түрде дамушы немесе
еркін нарық, монополиялы нарық, реттелмелі нарық деп бөледі.
Стихиялы нарық капитализмнің алғашқы кезеңінде болды, оған еркін
тауар өндірушілер мен сатып алушылар, еркін бәсеке мен еркін
бағалар тән болды. Стихиялы нарықтың идеологы, әлемдік экономикалық
теорияның негізін қалаушы Адам Смит ( 1723 – 1790 ) өзінің Халықтар
байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеу (1776 ж.) деген
басты еңбегінде - жеке меншік иелерінің байлықты көбейтудегі мүддесі
өндірісті дамытудың және оны қоғамдық қажеттіліктерге лайықтаудың
қозғаушы күші болып табылады деп жазған болатын. Сонымен бірге А.
Смит, екі кәсіпкер немесе саудагердің арсындығы әңгіме әрқашанда
бағаны өсіру ниетіндегі даумен аяқталады деп көрсетті. Оның
пікірінше, мемлекет мұндай даулы мәселелерді шешуге арласпауы керек,
ол тек қана жалпы тәртіпі қамтамасыз ететін түнгі күзетшінің
рөлін атқару қажет. Мемлекет Laisser faire ( мейлі өзімен өзі
жүрсін) саясатын жүргізіп бәсекені шектеуден аулақ болуы керек.
Бірақ А. Смит осы екі дәлел негізінде жаппай анархияны қорғаған
жоқ. Керісінше, ол жеке капиталдың монополиялар мен картельдер
арқылы бәсеке күресіне шек қоятын жаман әдеттеріне мейлінше
күдікпен қарады. Тек бәсеке ғана бағаны төмендету және өндіріс
көлемін арттыруға ынталандырады, нарықта реттеуге қабілеті болады -
деп көрсеткен болатын. Сөйтіп, А. Смит нарықты экономиканың өзін -
өзі реттеу механизмін ашты. Еркін бәсеке мен нарықтың көрінбейтін
қолының пайғамбарының пікірінше – жеке мүддені қоғамдық игіліктің
пайдасына жарату мүмкін болады. Кейіннен, қоғамдық өндірістің
күрделіленуіне байланысты нарықта анархия орын ала бастады. Мұндай
жағдайда, оны реттеуді монополиялар өз қолынан ала бастады. Осы
кезден бастап монополиялық нарық қалыптасты.
Монополиялық нарық ХІХ ғасырдың аяғында ХХ ғасырдың
алғашқы кезеңінде өмір сүрді. Нарықтың бұл түрінде еркін бәсеке
шектеледі, ал ол экономикадағы сапалық және сандық өзгерістердің
динамикасына кері әсер етеді. Өндірістегі монополиялық үстемдік
ғылыми – техникалық прогрестің баяулауына, бағаның өсуіне, тауар
тапшылығына, ал түптеп келгенде, қоғамның барлық қайшылықтарының
шиеленісуіне әкеліп соқтырады. Бұған, мемлекеттік меншіктегі ірі
кәсіпорындар монополиясына негізделген бұрынғы КСРО –ның экономикасы
да жатады. Нәтижесінде, сұраныс пен ұсыныс сұрақтары әкімшілік -
әміршілдік тәсілмен шешілетін , тұтынушылардың мүддесіне
бағдарланбаған өндірушілер нарығының типі қалыптасты.
Қазіргі заманғы өркениетті елдерге реттелмелі нарық тән
болып отыр. Оны тек қана еркін тауар өндірушілер мен тұтынушылар,
еркін бәсеке мен бағалар ғана емес, сонымен бірге - өнім өндіруге
мемлекеттік тапсырыстарды орналастыру, шаруашылық субъектілеріне қаржы
– несие тұтқалары арқылы әсер ету, белгілі бір тауар түрлері мен
топтарына мемлекеттік баға белгілеу, нарық зерттейтін
маркетингтік қызметті енгізу, өндірістің көлемін тікелей шарт жасау
негізінде реттеп отыру, әртүрлі кәсіпорын ассоциацияларын, жарнама
– ақпараттық жүйелерді құру арқылы реттеуде мемлекеттің шешуші ролін
атап көрсету керек .
Шаруашылықты нарықтық ұйымдастыру тарихы әлденеше
ондаған ғасырларға созылғанымен , бірақ ол адамзат қоғамының даму
тарихынан қысқа. Адамзат қоғамының дамуындағы әр түрлі кезеңдерде
шаруашылықты нарықтық ұйымдастырудың маңызы әрқилы болды. Ежелгі
дүниеде және орта ғасырларда орасан зор натуралды шаруашылық
аймақтарымен қатар, жергілікті рыноктар құрылды. Жергілікті рыноктар
арасында жай және кездейсоқ айырбас процесі қалыптаса бастады. [3]
Қоғамдық еңбек бөлінісінің тереңдеуі нарықтық
экономиканың көптеген жаңа сфераларын және территорияларын
қалыптастыруға жағдай жасады. Нарықтың дамуы тереңдей және кеңейе
түсті. Жергілікті рыноктардың арасындағы байланыстың жүйеленуі
біртұтас ұлттық нарықтың қалыптасуына жол ашты. Енді нарықтық
шаруашылық теориясының негізгі жағдайын айта кетелік.
Нарық дегеніміз тауарларға сіңген еңбектің қоғамдық
сипатын айқындайтын және тауарларды өткізуді жүзеге асыратын айырбас
сферасындағы қатынастардың жиынтығы. Өндірушілер мен тұтынушылардың
арасындағы нарықтық қатынастардың элементтері: баға, сұраныс, және
ұсыныс, бәсеке болады.
Нарықтың маңызды қызметі еңбек шығынын , мөлшерін,
көлемін және қоғамдық қажеттіліктерді айқындау. Нарық арқылы өндіріс
құралдарын және еңбекті салаларға бөлу, сонымен қатар еңбек
өнімділігін ынталандыру және қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыру
жүзеге асырылады. Қоғамдық өндірістің реттеушісі ретінде рынок
өндірірген тауарлар құрылымын қоғамдық қажеттіліктер құрылымына және
көлеміне сәйкестендіреді.
Формациялық теорияға сүйенген кеңес елі, басқа да
бұрынғы социалистік елдерде орныққан жоспарлы, бір орталықтан
басқару жүйесі тарихта өз артықшылықтарын дәлелдей алмады. Сондықтан
жоғарыда аталған елдер рыноктық қатынасқа көше бастады.[7]
Өндіріс құралдарына жеке меншік өндірушілердің қоғамдық
байланысының ерекше формасын қамтамасыз етеді. Сату, сатып алу
жолымен айырбастау, яғни шаруашылықты рыноқтық ұйымдастыру.
Сөйтіп, нарық адамзаттың ерекше өнер табысы болды, әрі
қоғамдық қажеттіліктерді барынша айқындады. Жалпылама тұрғыдан алғанда
нарықтың мәні оның атқаратын қызметтері, шарттары, түрлері арқылы
ашылады.
1.2. Нарықтың атқаратын қызметтері , шарттары және түрлері.
Жалпылама тұрғыдан алғанда нарықтың мәні оның атқаратын
қызметтері арқылы ашылады. Ең алдымен нарық экономикалық тұрғыдан
бөлшектенген материалдық игіліктерді және қызметтерді өндірушілер мен
тұтынушыларды байланыстыратын буын түрінде көрінеді. Нарықсыз, іс
жүзінде қоғамдық өндірістің екі нақты қатысушыларының арасындағы
қандай да болмасын технологиялық байланыстың қаншалықты өзара тиімді
болатынын анықтау мүмкін емес.
Нарықтың маңызды қасиеттерінің бірі – оның ұдайы өндіріс
процесінің үздіксіздігін және тиімділігін қамтамасыз етудегі
реттеуші рөлі. Нарықтың реттеуші рөлінің тікелей әкімшілікпен
алмастырылуы экономикалық жүйенің тоқырауына, өндіріс құрылымдарының
үйлеспеуіне, тапшылықтың пайда болуына, адамдардың экономикалық
өсудің қозғаушы күші ретіндегі рөлінің жоғалуына әкеліп соқтырады.
Нарықтың басқа бір атқаратын қызметі - ақпараттық. Нарық
тауарлар бағасы мен қызмет ақыларының, несие және банк депозитінің
(салымына) проценттік нарқының (ставка) т.б. үздіксіз өзгеріп отыруы
арқылы өндіріске қатысушыларға олар сататын немесе сатып алатын
тауарлар мен қызметтерге жұмсалатын қоғамдық қажетті өндіріс
шығындары, қоғамдық қажетті сапа және ассортимент туралы объективті
ақпарат беріп отырады.
Сонымен бірге нарық механизмі мынандай қызметтер
атқарады – бәсеке күресінің жәрдемімен қоғамдық өндірісті тиімсіз
шаруашылық бірліктерінен тазартады және керісінше олардың даму
болашағы барларына тиімді жағдай жасайды.
Біздің нарық терең монополияландырылған , сондықтан
нарықты ортаны қалыпты жағдайда ұстап тұру үшін біздің алдымызда
бәсекелестер әлемін құру міндеті тұр. Бұл нарықтық қатынастардың
табиғи болмысы, мұндай жағдайда тауар өндірушілер өнім өндіру мен
сатуға байланысты кәсіпкерлікпен белсенді түрде айналысуға мүдделі
болады.
Осылармен қатар, маңыздылығы жағынан басқалардан кем
түспейтін нарықтың атқаратын қызметтеріне мыналар жатады: тауардың
қоғамдық мағыналылығын мойындау, өндірістік шығындарды азайтуды
экономикалық ынталандыру, еңбекке деген материалдық стимулдарды
экономикалық жағынан қамтамасыз ету.
Нарық күрделі экономикалық категория ретінде өз бетінше
емес , әр түрлі факторларға байланысты белгілі бір нақты әлеуметтік
– экономикалық жағдайларда өмір сүреді. Дүниежүзілік тәжірибе
нарықтық механизмнің мынандай жағдайлар мен шарттар орындалғанда
ғана тиімді қалыптасатынын және өмір сүруін дәлелдеп берді.
- шаруашылық субъектілердің дербестігі мен тәуелсіздігі;
- меншік қатынастарының алуан түрлі нысандары;
- нарық инфрақұрылымын жасау;
- өндіріс қуатының белгілі бір резерві мен бос
жұмыскерлердің болуы;
- контрагенттер өздерінің өнімдеріне баға белгілеу құқы.
Енді осы шарттарға толығырақ тоқталайық.
Біріншіден, экономикалық субъектілердің дербестігі мен тәуелсіз
дігі , олардың келісім – шартқа отыруға және өздерінің тапқан
табыстарына иелік етуге толық құқылығы.
Екіншіден, меншіктік қатынастардың алуан түрлі
нысандарының болуы (нарық өзінің жақсы қасиеттерін мемлекеттік
меншіктің үлесі 30-40 проценттен асқанда жоғалта бастайды), олардың
өндірістегі тең құқылығы. Меншіктің әр түрлі нысандарын пайдалану
туралы өндіріс және айналыс қатынастарынан алуан түрлі агенттерінің
пайда болуына, олардың еркіндігіне, бәсеке күресіне, былайша
айтқанда тиімді қызмет жасайтын нарықтың құрылуына жеткізеді.
Дегенмен, бұл процесс әкімшілдік - әміршілдік басқару жүйесін қайта
құруда кездесіп отырған қайшылықтар мен қарсылықтардың нәтижесінде
өте баяу жүзеге асуда. Бір сыпыра ғалымдар, саясаткерлер, журналшы –
публицистер осы жағдайдан шығудың жолын меншікті жаппай мемлекет
иелігінен алу және өндірісті жекешелендірумен байланыстырады.
Біздіңше бұл ұшқары пікір. Қазіргі кезеңде жаппай мемлекет
иелігінен алу және жекешелендіру бір кездердегі жаппай
национализациялау ( өндіріс құрал жабдықтарын мемлекеттік меншікке
айналдыру ) және ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыру сияқты
экономиканың үстінен жасалған зорлық болар еді. Бүкіл дүние жүзілік
тәжірибе көрсетіп отырғанындай, қазіргі заманғы өндіріс белгілі бір
мөлшердегі мемлекеттік меншіксіз және мемлекеттің реттеуінсіз сәтті
дами алмайды. Бүгінде - қай жерде күшті мемлекет бар, сонда
қуатты экономика.
Нарықты экономикаға көшу кезінде ескеретін маңызды жәйт
- ол өндіріс құрал -жабдықтарына жеке меншік және кәсіпкерліктің
толық еркіндігін заң жүзінде бекіту. Онсыз шын мәніндегі нарықты
экономикаға көшудің экономикалық мәні болмайды.
Үшіншіден, әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғанындай,
нарықтың тиімді жұмыс істеу шарттарының бірі - өндіріс қуатының
белгілі бір резерві мен бос жұмыскерлердің болуы. Нарықты экономика
жағдайында өндіріс қуатының және жұмыскерлердің толық қамтылуы
мақтаныш арқауы бола алмайды, керісінше ол алаңдатушылық туғызуы
қажет. Бұндай жағдай экономиканы манерв жасау кеңістігінен айырады,
оның сұранысға икемділігін баяулатады. Сайып келгенде, ондай
экономика тауардың жетіспеушілігіне, материалдық игіліктерді қайта
бөлуде әкімшілдік әдістердің басым болуына жол береді.
Төртіншіден, нарық механизмінің үзіліссіз қызмет істеуі
үшін оның инфрақұрылымын жасау қажет. Оған тауар және қор
биржалары, еңбек биржасы, коммерциялық банктер, кәсіпкерлердің ерікті
бірлестіктері жатады. Мысалы: капитал нарығының басты институты
болып табылатын қор биржасында акцияларды, мемлекеттік
облигацияларды, басқа да бағалы қағаздарды сатып алу және сату,
валюталық келісім – шартқа отыру, акциялар мен валюталардың нарықтық
курсын белгілеу сияқты операциялар жасалады. Сөйтіп кәсіпкерлік үшін
аса қажет қаржы ресурстарының үздіксіз қозғалысын, оларды
кәсіпкерлердің шапшаң пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Нарықтық экономика жалпылама негіздегі ерекше
инфрақұрылым – несие жүйесінсіз жұмыс істей алмайды. Оны
коммерциялық, мемлекеттік, инновациялық (ғылыми – техникалық)
жаңалықтарды жүзеге асыру үшін берілетін қарыз, (ипотекалық)
жылжымайтын мүліктердің (жер, құрылыс) кепілдігіне ақшалай қарыз
беруші банкілер, сақтық компаниялары, әр түрлі қоғам , ұйымдардың
қоры құрайды. Нарық жағдайындағы банк жүйесінің елеулі ерекшелігі –
атқарушы әкімшіліктен тәуелсіздігі. Онсыз олар қаржы және салалық
министрліктердің қолшоқпарына айналар еді, ал мұндай жағдай үкіметті
өзінің бюджет проблемаларын ақшаның эмиссиясын көбейту арқылы
шешуге мүдделі қылады.
Бесіншіден нарық механизмінде мемлекеттік қаржы
жүйесінің, оның негізін құрайтын орталық және жергілікті
бюджеттердің алатын орны зор. Оның ерекшелігі неде? Бюджеттің
мөлшері нарықтың қабілеті жетпейтін, сондықтан да мемлекеттің нарық
қатынастарына араласуын талап ететін қажетті шекте ғана болуы
керек. Әрине мемлекеттің экономикаға орынсыз араласуына жол бермеу
керек, бюджет құралдарын күрделі қаржыға айналдыру тек қана ерекше
жағдайда ғана жасалады, және де заң шығаратын органдардың қатаң
бақылауында болады. Нарықты экономикада мемлекеттік бюджеттің шығынын
болдырмауды қамтамасыз ету аса маңызды міндет. Егерде мемлекет
бюджеттің кірісі мен шығынын теңдестіруге қолы жетсе, ол
экономиканың жоғары тиімділікпен жұмыс жасауының көрсеткіші болар
еді.
Нарық жағдайында бәсеке күресінің бірнеше түрлері болады:
а)таза бәсеке ;
ә) монополиялық бәсеке;
б)олигополиялық бәсеке;
в) таза монополия.
Енді көрсетілген бәсеке түрлеріне кеңірек тоқталайық.
1. Таза бәсеке нарығын бір – біріне ұқсас тауарлардың
көптеген сатушылары және сатып алушылары құрайды, олардың бірде-
біреуі жеке дара сұранысға бақылау орнатуға, нарыққа тауар жеткізу
немесе оған баға қоюда үстемдік жасай алмайды.Бұндай нарықта пайда
болу қалай оңай болса, оны тастап кету де сондай оңай. Мысалы: АҚШ-
тың ауылшаруашылығы өнімдерінің (астық, жаңа піскен көкеністер мен
жемістер) нарығы осыған дәлел бола алады.
2. Монополистік бәсеке нарығын бағаның кең өрісінде
сауда жасайтын көптеген сатушылар құрайды. Мұндай мүмкіндік
сатушылардың сатып алушыларға алуан түрлі тауарларды ұсыну
қабілетімен байланысты болады. Бұйымдар бір-бірінен сапасы, қасиеттері
сыртқы безендірілуі, сонымен бірге ілесе жүретін қызметтердің
жиынтығы бойынша ерекшеленеді.
3. Олигополиялық бәсеке нарығында баға белгілеу
саясатымен маркетингтік стратегияға аса сезімтал аз ғана сатушылар
тобы құрайды.Олигополиялық нарықтың қатысушыларының көп болмауы
көбінесе ондай нарыққа ену жағдайының қиындығымен байланысты. Мұндай
нарықтың елеулі белгілерінің бірі – оның қатысушыларының бағаны
өсірудің ұзақ мерзімді тиімді нәтижесіне қол жеткізе
алмайтындықтарында, себебі бәсекелестері оларды бағаны төмендетуге
мәжбүр етеді. Олигополиялық бәсеке жағдайында өнімдер стандартталады
немесе дифференцияланады.
4. Таза монополия жағдайында, жеке кәсіпорындар
бәсекелестердің болмауына байланысты өздерінің дара үстемдігін
орнықтыруға тырысады. Монополист кәсіпорындар өздерінің экономикалық
үстемдігін шаруашылық шарт жасасу, сапасыз өнім шығара отырып оны
жоғары бағамен сату арқылы жүзеге асырады. Сөйтіп, көп еңбек
сіңірмей-ақ монополиялық жоғары пайда табады.
Территориялық белгілеріне қарай нарық мынадай түрлерге
бөлінеді: дүниежүзілік нарық, еларалық бірлестіктер нарығы, ұлттық
нарық, аймақтық нарық және оқшауланған немесе жергілікті нарық.
Дүниежүзілік нарық, сатушылар мен сатып алушылар
арасындағы тауарлар мен қызметтерді айырбастау жүйесі түрінде
көрінетін бүкіләлемдік шаруашылықтың құрамдас бөлігі. Ол халықаралық
еңбек бөлінісінің, валюталық-несие және қаржы қатынастарының
негізінде құрылып орнықты. Қазіргі кезеңде нарықтар арасындағы
байланыстар ұлғаюда, соның ішінде әсіресе Шығыс Европа және
Европалық экономикалық қоғамдастық (ЕЭС), бұрынғы Совет Одағы
құрамында болған, қазірде тәуелсіздік алған егеменді мемлекеттер
арасындағы нарық қатынастары. Осының нәтижесінде шын мәніндегі бүкіл
дүниежүзілік нарық қалыптасуда.
Еларалық бірлестіктер нарығы деп, экономикалық айырбастың
ерекше формалары мен шарттары, терең еңбек бөлінісі арқылы
байланысқа, бірнеше мемлекеттердің қатысуымен құрылған нарықты
айтады.
Ұлттық нарық бір елдің мемлекеттік шекарасының аумағымен
шектелген жалпы ішкі нарық. Ұлттық нарықта, белгілі бір нысанда
өндірістің нәтижелері мен шарттарына байланысты экономикалық
қатынастар дамиды.
Аймақтық нарық - бұл бөлек территориялық бөлімше нарығы
(республика, облыс аймақ, аудан).
Жергілікті оқшауланған нарық – кейбір елді пункттердің
жиынтығы болып табылатын нарық.
Нарықтық қатынастардың жетілу шамасына қарай нарықты:
дамыған нарық, қалыптасу үстіндегі нарық және әр түрлі дәрежеде
бәсекені шектеу нарығы деп айырады.
Олигополиялық нарық, баға белгілеу саясатына тым сезімтал
және бірегей немесе дифференциаланған өнімдерді өндіретін аз ғана
сатушылардан тұрады.
Монополиялық бәсеке нарығы, сапасы, қасиеті, сыртқы
безендірілуіне қарай ерекшеленетін тауарлардың әртүрлі вариантын
ұсынатын көптеген сатушылар мен сатып алушылардан тұрады.
Қолданылып жүрген заңдылықтарға сәйкес нарықты
көлеңкелі(астыртын) және ресми (ашық) нарық деп айтады.[3]
1.3. Нарықтық шаруашылық тауарлық өндіріс дамуының жоғарғы
баспалдағы ретінде.
Нарық - әлемдік өркениеттің жетістіктерінің бірі.
Нарықтық қатынастар мәнін анықтауда нарық түсінігінің
екі жақты маңызы бар екенінен шығу керек. Біріншіден, нарық өз
мағынасында айырбас, айналым сферасында іске асырылатын өткізуді
білдіреді .Екіншіден, нарық – бұл өндіру , бөлу, айырбас пен тұтыну
процестерін қамтитын адамдар арасындағы экономикалық қатынастар
жүйесі.
Нарық меншіктің тауар – ақша байланыстары мен қаржы –
несие жүйесінің түрлі – түсті пайдалануға негізделген экономиканың
әрекет етуінің күрделі механизмі ретінде жүреді. Айналымнан басқа
нарықтық қатынастарға енеді:
- екі субъект арасындағы өзара байланыс нарықтық негізде
іске асырылатын кәсіпорын мен экономиканың басқа
құрылымдарының жалға берілуімен байланысты қатынастар;
- шетелдік фирмалармен бірлескен кәсіпорындардың айырбас
процестері;
- еңбек биржасы арқылы жұмыс күшін жалдау және пайдалану
процестері;
- белгілі бір процентпен несиелерді беру кезінде несиелік
қатынастар;
- тауар, қор, валюта биржалары мен басқа элементтерді
қамтитын нарықтық инфрақұрылымдардың қызмет ету процесі;
Нарық белгілі бір жағдайларда қызмет етеді.
Нарықтық қалыптасу жағдайын екі топқа бөлуге болады. Бірінші
топ нарықтық байланыстарды қамтамасыз ететін шаруашылықты жүргізудің
жалпы жағдайларын енгізумен байланысты.
Оларға жататындар:
- меншіктің сан қырлы нысандарын іске асыру ( жеке,
кооперативті, акционерлік, мемлекеттік);
- мемлекеттік реттеуіштерді сақтаған жағдайлардағы өндірісті
демократизациялау. Бұл кезде нарықтық экономиканың өзі
шексіз даму қабілеті бар өзін - өзі реттеуші жүйе емес
екенін есте ұстау керек.
- тауарлар мен қызмет көрсету нарығы, өндіріс факторлары
және қаржы нарығы сияқты үш негізгі элементті біріктіретін
нарықты инфрақұрылымды құру.[2]
Факторлардың екінші тобына құқықтық заңдарды дайындау
және шаруашылықты жүргізудің нарықтық әдістеріне өту жөніндегі
экономикалық ережелерді қабылдаумен байланысты шаралар жүйесі енеді.
Біріншіден, ресурстарды ұрлау мен тиімсіз пайдалануға жол бермейтін
меншік пен шаруашылықты жүргізудің көп қырлы нысандарын
қалыптастыру мен игеру жөнінде анық шаралары қажет. Екіншіден,
экономикадағы басым салаларды құрылымдық қайта құру арқылы
тапшылықты игеру. Үшіншіден, экономиканы шетелдік капитал тарту және
аралас кәсіпорындарды құру арқылы ашық жүйеге айналдыру.
Нарық мәні оның қызметтерінде өте толық көрінеді.
Ең маңызды қызметтеріне жататындар:
- тауарлық өндіріс өзін -өзі реттеу қызметі. Ал тауарға
деген сұраныс өскен кезде өндірушілер өз өндіріс көлемін
кеңейтеді және бағаны өсіреді. Соның нәтижесінде өндіріс
қысқара бастайды;
- ынталандырушы қызметі. Баға төмендеген кезде өндірушілер
өндіруді қысқартып, жаңа техника, технологияны енгізу,
еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру арқылы шығындарды азайту
мұмкіндігін іздей бастайды;
- өндірілген өнім мен еңбек шығынының қоғамдық маңыздылығын
орнату қызметі. Бұл тапшылықсыз өндіріс жағдайында( сатып
алушы таңдай алғанда, өндірістегі монополиялық жағдай
болмағанда және олардың арасындағы жарыста) әрект ете
алады;
- реттеуші қызметі. Нарық көмегімен экономикада, өндіріс пен
айырбаста негізгі микро және макро тепе – теңдік
орнатылады;
- шаруашылық өмірді демократиялау, өзін - өзі басқару
принциптерін іске асыру қызметі. Әсер етудің нарықтық
тетіктері көмегімен қоғамдық өндірісті оның экономикалық
өмірлік қабілеті жоқ элементтерінен босату жүргізіледі.[3]
Нарықтық экономиканың негізгі шаруашылық субьектілеріне
үй шаруашылығы, фирмалар және үкімет жатады. Бұл субьектілердің
бәрі ресурстар, қаржы және тұтыну нарықтарында бір – бірімен өзара
әрекет етеді, сөйтіп шығындар мен табыстардың айналып жүруін
құрайды.
Үй шаруашылығы, материалдық (жер және капитал) және
адам (еңбек және іскерлік) ресурстарын өткізе отырып, оларды
фирмаларға ресурстар нарығы арқылы ұсынады. Фирмалар тауарлар өндіру
үшін қажетті ресурстарға сұранысты қояды. Сұраныс пен ұсыныстың
өзара әсері ресурстардың әрбір түріне нарықтық бағаны орнықтырады.
Тұтыну нарығында үй шаруашылығы тауарларға сұранысын жариялайды және
ресурстарды сатудан түскен табысын қажетті өнімдер мен қызметтерді
сатып алу үшін жұмсайды, ал фирмалар өздерінің өнімін өткізе
отырып ақшалай табыс алады. Үй шаруашылығы өнім сатып алу үшін
барлық табысын пайдаланбайды, оның белгілі бір бөлігін қор жасауға,
сонымен бірге салық төлеуге және ресурстарды өтеуге жұмсайды.
Фирмалар, өндірістік ресурстарды қосып және қимылға келтіре отырып
өнім шығарады, қызмет көрсетеді, сөйтіп тауарларды ұсынуды
қамтамасыз етеді. Ал оларды нарықта сату фирмалардың ақшалай
табысын құрады. Фирмалар, үй шаруашылығы сияқты тапқан табыстарын
толығымен ресурстар үшін ақы төлеуге пайдаланбайды, оның бір
бөлігін салық төлеуге, қарыз процентін өтеуге, басқа бөлігін
инвестициялық мақсатқа жұмсайды. Табыстар мен шығындардың айналып
жүруіне жалпы мемлекеттік деңгейден аймақтық деңгейге дейін елді
басқару және экономикалық реттеу қызметін атқаратын үкімет елеулі
түрде әсер етеді. Үкімет фирмалардан салық алады, жекелеген
кәсіпорындарға жәрдем қаржы, жәрдем ақша береді және кәсіпкерлерден
қажетті ресурстарды сатып алады. Сонымен бірге үкімет еңбекпен
қамту саясатын жүргізеді, ұлттық өнімнің динамикасына және
құрылымына, инфляция деңгейіне, табыстарды қайта бөлуге әсер етеді.
Салықтан түскен ақша құралдарын шоғырлай отырып, үкімет жалақы
төлейді, трансферттік төлемдер ( мемлекеттік зейнетақы, табысы аз
адамдарға төленетін қаражат, жұмыссыздыққа байланысты жәрдем ақша)
жасайды және экономиканың тиімді дамуы үшін мемлекеттік қызмет
көрсетеді. Табыстар мен шығындардың шеңбер айналымы барлық уақытта
қозғалыста және байланысталған жағдайда болады, түптеп келгенде, ол
өндірістің, табыстың және жұмыспен қамтудың жалпы көлемін
көрсетеді.[1]
2 ТАРАУ. Нарықтың әлеуметтік – экономикалық мәні мен ерекшеліктері.
2.1. Нарық механизмінің мәні мен ерекшеліктері.
Нарық, қоғамдық тұтынушылар мен өндірушілерді
байланыстырудың тиімді механизмі ретінде әлемдік өркениеттің ұлы
жетістіктерінің бірі деп есептеледі, оны математикамен ген
инженериясымен , электроникамен және адамзаттың басқа ұжымдық
даналығының шыңымен теңеуге болады. Бірақ нарық механизмі
кәсіпкерлік пен бәсекелестікті дамытпайынша өмір сүре алмайды. Ал
бұл меншіктің алуан түрлі формалары және әр түрлі тауар
өндірушілер болғанда ғана мүмкін, мұнда өндіріс экономикалық жағынан
әлсіз, өмір сүруге қабілеті жоқ шаруашылықтардан тазарады, оның
есесіне олардың тиімді жұмыс жасайтын болашағынан үміт күттіретіне
қолайлы жағдай жасайды. Бұдан біз нарықтың қоғамға қажет шаруашылық
бірліктерін іріктеудің демократиялық механизмі және ең әділетті
төрешісі екенін көріп отырмыз.
Сонымен бірге нарықтық механизм идеалды емес, оның
елеулі қайшылықтары да бар. Оның жағымсыз жақтарына әлеуметтік
жіктелу, әлсіздерге, әсіресе банкротқа ұшырағандарға деген
мейірімсіздік, жұмыссыздықтың болуы жатады. Экономиканы бірыңғай
сұранысқа ғана бағдарлап, нарық орны толмайтын табиғат ресурстарын
және қоршаған ортаны сақтауды қамтамасыз етпейді. Сондықтан мемлекет
қоғам атынан адамдардың дұрыс экологиялық жағдайда өмір сүру
құқын реттеп отыратын шараларды жүзеге асыруы қажет.
Реттелмейтін таза нарықтық экономика адамның еңбек ету,
білім алу, табыс табу сияқты әлеуметтік – экономикалық құқтарына
кепілдік бермейді. Бұл салалар мемлекеттің белсенді түрде араласып
реттеуін қажет етеді. Мемлекет бағаны реттеу, салық жүйесінің
негізінде табысты қайта бөлу, бюджет шығындарының есебінен
жұмысшыларды қайта мамандандыру, оларға жәрдем ақша бөлу және
халықты әлеуметтік қамту жүйесі арқылы нарықты экономиканың
қысымын жұмсартады. Мұндай шараларды жүзеге асырмайынша қоғамда
тұрақты ахуалды ұстап тұру мүмкін емес.
Нарық механизмі ғылым мен техника жетістіктерін , еңбек
ресурстарын, еңбекті ұйымдастырудың жаңа әдістерін кеңінен
пайдалануды көздейді. Бірақ көп қаржы мен уақытты қажет ететін
оның жаңа бағыттарында стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыруды ,
өндірісте терең құрылымдық өзгерістер жасауды қамтамасыз ете
алмайды.[3]
Енді нарық дегеніміз не? Ең алдымен осыны анықтап
алайық . Нарық бұрын – соңды біздің елде терең зерттелмеген ,
сондықтан оның мәнін қате түсіну қазіргі әдебиеттерде жиі
кездеседі. Ұзақ жылдар бойы әкімшіл - әміршіл жүйенің идеологиялық
тұтқынында болып келген экономикалық ғылымдарда нарықтың маңызы мен
орны туралы даурықпалық көзқарас басым болды.
Нарық мәселелерінің , қоғамды құру теориясы мен
практикасында алатын зор мәніне қарамастан, ТМД –ға кіретін
мемлекеттердің және Қазақстан ғалым – экономистердің арасында нарық
туралы бірыңғай пікір жоқ. Осыған байланысты нарықтың бірнеше
анықтамасын келтірейік.
Нарық - бұл өндіріс факторларын немесе оның нәтижелері
мен шарттарын айырбастауға байланысты болатын өндірістік
қатынастардың белгілі бір бөлігі немесе жүйесі .
Нарық - бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы
экономикалық қатынастардың белгілі бір жүйесімен сипатталатын тауар
айырбасының саласы.
Нарық - бұл сатушылар мен сатып алушылардың арасында
тауар және қызмет көрсету процесіне байланысты қалыптасатын
экономикалық қатынастардың жиынтығы.
Нарық - тауарларды сатып алу- сатумен байланысты орын
алатын экономикалық қатынастар жиынтығы.
Нарық тауарды өткізуге байланысты сатушылар мен сатып
алушылардың арасындағы қатынастар жүйесі болып табылады.
Келтірілген көзқарастардың қай – қайсысы да жеткілікті
түрде дәлелді, бірақ проблеманың бір жағын ғана қамтиды. Бұл
анықтамаларға ортақ нәрсе - ол нарықты өндірістің емес, айырбастың
категориясы, нарықтық қатынастардың субъектісі - өндірушілер мен
тұтынушылар емес, сатушылар және сатып алушылар деп көрсетілуі. Шын
мәнінде тауар-ақша , нарықтық байланыстар сату- сатып алумен
шектелмейді. Бұл жерде, басымдылық айырбас пен айналыс саласындағы
қатынастарға емес, өндірісте болатын қатынастарға тиісті болуы
керек, себебі тек осы жерде ғана өнім жасалады және оның тауарға
айналуын сипаттайтын, тауар – ақша қатынастарын қандай нақты
нысандарда болатынын көрсететін экономикалық байланыстар пайда
болады.
Нарық қызметін тек қана айырбас саласымен шектеу – оны
бәсеке, ең аз шығынға ұмтылуы, өзара тиімді өндірістік байланыстарды
жасау сияқты маңызды қасиеттерінен айырады. Сонымен бірге, нарықты
жай ғана тауар айырбасы емес, тауар өндірушілер мен тұтынушылардың
қарым – қатынастарына тән қайырымдылық, эквиваленттілік, бәсекелестік
болатын айырбастың экономикалық өткізілуі ретінде қарау керек. Осы
тұрғыдан алғанда, нарықты әр түрлі тауар өндірушілер мен
тұтынушылардың арасында болатын экономикалық байланыстар мен
қатынастар жүйесі деп сипаттауға болады.
Берілген анықтамада әңгіме, біріншіден, тек өндірушілер
мен тұтынушылардың арасындағы жеке байланыс пен қатынас қана емес,
сонымен қатар өндірушілердің, өндіруші мен сатып алушы –
тұтынушылардың, тұтынушылардың өздері арасындағы байланыстар мен
қатынастар туралы болып отыр. Екіншіден, бұл қатынастар мен
байланыстар қайтарымдылықты, тепе – теңдікті, объективті түрде алдын –
ала анықтайды, яғни шаруашылық серіктестерінің қатынас субъектісі
ретіндегі тең құқылығын бейнелейді. Бұдан серіктестердің шаруашылық
қызметтердің варианттарын және оңтайлы өткізу бағасын таңдаудағы,
табыстарды иемденудегі дербестігі мен тәуелсіздігі туындайды.
Үшіншіден, алғашқы екі жағдайдың шүбәсіз салдары - бәсеке өндіріс
процесінде де болатын шаруашылық байланыстардың өзгеруіне себебін
тигізуі мүмкін. Себебі нарық бәсекесіз өмір сүре алмайды. Ал бұл
сан алуан меншік формалары мен әртүрлі тауар өндірушілер болған
жағдайда ғана мүмкін. Соның нәтижесінде, өндіріс экономикалық
жағынан әлсіз, өмір сүруге қабілетсіз шаруашылық бірліктерінен
тазарады, ал басқа жағынан, тиімділігі жоғары және болашағы зор
шаруашылық субъектілеріне жол ашады. Біздің ойымызша, нарықты бұлай
түсіну, оның мүмкіндік сипатын толық қамтиды.
В.И. Ленин нарық мәселесіне ерекше мән берген. ХІХ- шы
ғасырдың 90-шы жылдарында көптеген еңбектер шығарды.Оның ішінде
Рынок жайлы әңгімелесу рефераты және Капитализмнің Россияда
дамуы ғылыми еңбегін айтуға болады. Бұл еңбектерінде В.И.Ленин
нарықтың мәні мен ролі жайлы жазды. Нарық ұғымын – Лениннің
айтуынша – қоғамдық еңбекті бөлу ұғымынан алшақ қарауға болмайды.
Дерективті – үлестіру жүйесін басқару кезінде нарық
мәселесін ғылыми зерттеудің қажеттілігі болмады. Әміршілдік –
бюрократтық жүйенің идеалогиялық нұсқауының құрсауында болған
экономикалық ғылым, көптеген жылдары нарықтың мәні, ролі, орнына
догматикалық көзқарас бұрынғы Одақ экономикалық жүйесінде басым
болды.
Нарықтық теория мен практикадағы мәнінің зор екендігіне
қарамастан таяу шетел мен Қазақстан Республикасындағы ғалым –
экономистерінің нарық жайлы пікір біркелкі емес. Бірнеше
анықтамаларды келтіріп көрейік.
Нарық – белгілі бір жүйе әрі айырбас нәтижесі мен
жағдайына немесе өндіріс факторына қарай өндірістік қатынастарды
қысқарту, шаруашылық субъектілерін байланыстырушы ұйым.
Нарық - тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып
алушылар арасындағы белгілі экономикалық қатынастар жүйесінің
сиапттамасы.
Нарық - сатушы мен сатып алушы арасындағы тауарды
өткеру жайлы қатынастар жүйесін көрсетеді.
Осы анықтамалардағы ортақ пікір: нарықты өндірістің
емес, айырбас аясының категориясы ретінде қарап, нарықтық
қатынастардың субъектісіне сатушы, сатып алушы және тұтынушылар
жатқызылады. Тауар қатынасының дамыған түрі мен сауда делдалының
болған кезіндегі оның нәрсе, сатушы мен сатып алушы нарықтық
қатынаста мүлде әртүрлі субъекті болып табылады. Белгілі жағдайдың
бірі тауар – ақша, нарық байланыстары сату – сатып алу аспектісімен
ғана шектелмейді. Бастау айырбас пен айналыс аясының қатынасынан
басталмайды, ол өндірістік қатынастан басталады және өнім сол жерде
өндіріліп, экономикалық байланыстар туындайды. Сөйтіп өндірілген
өнім қай кезде тауар болып, қандай нақты түрде тауарлы – ақша
қатынасы болатындығы айқындалады. Нарық іс - әрекетінің аясын тек
айырбаспен шектеу , оның бәсекелестікпен шығын минимумын төмендетуге,
өзара пайдалы өндірістік байланыстарды құру сияқты сапалы
қасиеттерінен айырады. Демек нарық пен нарықтық қатынастар жоқ
өндіріспен салыстырғанда, тауарлы өндірісті тиімді көрсететін
жоғарыдағы іс - әрекеттер екендігі аян.
Мемлекеттік - әміршілдік экономикадан басқасына өту
экономиканы орталықтан жоспарлы басқарудан бас тартуға әкеледі.
Себебі қоғамның экономикалық өмірін басқаруды жақсы әрі тиімді тек
нарық атқара алады. Нарықтың мәні тұрғысынан қарасақ, онда оның
мән – мағынасын жоғарыдағы анықтамалардың ешқайсысы аша алмаған.
Біздің ойымызша, нарықтың мәні дәлірек Ю.Я.Ольсевич айтқан: Нарық
айналым саласы мен теңестіру... Дұрыс емес , себебі өндіру, бөлу,
тұтынудың тұла бойы нарықтық таңбамен сызылған .[9]
Нарық - өзін -өзі реттеуші ұдайы өндіріс жүйесі ,
барлық элемент пен буындар төлем қабілеттілігі бар сұраныс пен
ұсыныстың тұрақты әсерінде болады. Біздің ойымызша, бұл анықтамаға
мына сөздерді қосуға болады : тек қатаң бәсекелестік ортада . Осы
анықтама біздің нарық жайлы шектелген ойымызды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
ТАРАУ 1. Нарықтың даму тарихы және теориясы.
1.1. Нарық қатынастарының даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. .5
1.2. Нарықтың атқаратын қызметтері, шарттары және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...8
1.3. Нарықтық шаруашылық тауарлық өндіріс дамуының
жоғарғы баспалдағы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
ТАРАУ 2. Нарықтың әлеуметтік-экономикалық мәні
мен ерекшеліктері.
2.1. Нарық механизмінің мәні мен
ерекшеліктері ... ... ... ...16
2.2. Нарықты реттеудің мәні және
әдістері ... ... ... ... ... ... ... 20
ТАРАУ 3. Қазақстан экономикасының нарыққа өту жолдары.
3.1. Нарық дамуының қазіргі экономикалық
теориялары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .29
3.2. Нарыққа өту кезіндегі Қазақстандағы экономикалық
және әлеуметтік
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..36
Әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...37
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 8
Кіріспе
Курстық жұмыстың тақырыбы – Нарықтық экономика:
қажеттілігі, мәні, өту жолдары. Бұл курстық жұмысты жазудағы мақсат –
нарықтық экономиканың мәнін, қажеттілігін түсіндіруден туындайды
және біздің экономиканың нарықтық жолға өту кезеңін қамтитын
сұрақтар мен мәселелердің шеңбері күрделі де ауқымды түрде
көрсетілді. Мұнда сонымен қатар біздің экономиканың нарық
қатынастарына көшуіне қатысты, нарықтың түрлері, атқаратын
қызметтері және өмір сүру шарттары жүйелі сұрақтарды қамтиды.
Жалпы нарықтық экономика ұтымды жұмыс істейді, егерде
мынадай жағдайлар айқын болжалынып және анықталса: қандай көлемде
тауарлар және қызметтер өндіру керек, не өндіру керек, қоғамға
қажет тауарлар мен қызметтерді қалай өндіру керек, өндірілген өнім
кімге арналған, нарықтық жүйенің қоршаған ортаға тез және
ұтымды бейімделуіне жету. Нарықтық қатынастар сұраныс пен ұсынысқа
негізделінеді. Сұраныстың негізгі факторы - өнімнің бағасы, ал
ұсыныстың мүддесі - пайда.
Нарыққа өтпелі кезеңде Қазақстан экономикасы халық
шаруашылығының тиімсіз құрылымы, төмен деңгейде нарыққа ену,
экономиканы басқаруда салалық және әкімшілік дамыған бағыт,
өндірісі және кәсіпорындары алыптылығы, орталықтан басқару деңгейінің
жоғарылығымен сипатталынады. Республиканың нарыққа көшу
Концепциясы мынадай міндеттерді шешуді қамтиды: экономикалық
егемендікке жету, меншікті, банк, қаржы және ақша – несие жүйелерін
реформалау, баға қоюды, сыртқы экономикалық әрекетті
тұрақтандыру. Жұмыстың тақырыбы осындай сипатта жеткілікті дәрежеде
көрініс тапқан.
Негізінен бұл курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады.
Олардың бірінші бөлімі нарық қатынастарының даму кезеңдері мен
атқаратын қызметіне, екінші бөлімі әлеуметтік – экономикалық
ерекшеліктеріне, үшінші бөлімі Қазақстан экономикасының нарыққа өту
кезеңдеріне арналған. Осы бөлімдерді жеке –жеке қарастырайық.
Бірінші бөлімде нарықтың даму тарихы және теориясы
басты мәселе болып табылады. Сонымен қатар, әкімшілдік - әміршілдік
жүйенің ұзақ жылға созылған үстемдігінен кейін нарық механизмін
түсіндіру және нарық экономикасындағы еркіншілдік туралы
қарастырылды.
Ал, екінші бөлім жоспарда көрсетілгендей, нарықтың
әлеуметтік – экономикалық мәні, ерекшеліктері қарастырылды. Бұл
бөлімде сонымен қатар нарық жағдайындағы инфляция, салық салу,
баға белгілеу, астыртын экономика және сұраныс пен ұсыныс
теориясы сұрақтарына да ерекше көңіл бөлінген. Осы бөлімдегі
нарықтың атқаратын қызметіне қысқаша тоқталсақ. Оның маңызды
қызметтерінің бірі - ұдайы өндіріс процесінің үздіксіздігін және
тиімділігін қамтамасыз ету
дегі реттеуші ролі. Нарықтың реттеуші ролінің тікелей
әкімшілікпен алмастырылуы экономикалық жүйенің тоқырауына, өндіріс
құрылымдарының үйлеспеуіне экономикалық өсудің қозғаушы күші
ретіндегі ролінің жоғалуына әкеліп соқтырады.
Үшінші бөлімде Қазақстан экономикасының нарыққа өту
жолдары туралы, нарық дамуының қазіргі экономикалық теориясы
туралы қарастырылды. Мұнда нарықтық экономикаға көшу - ұзақ,
күрделі және қайшылықты жол. Әлемдік тәжірибеде көрсеткеніндей,
ежелден қалыптасып қалған шаруашылық жүйесін түбірінен қайта
құруға байланысты әлеуметтік – экономикалық шаралар соңы өндіріс
дәрежесінің анағұрлым төмендеуімен қатар жүретіндігін көрсетіп
отыр.
Саналы нарыққа көшу жағдайларындағы ең маңызды міндет –
республиканың өндірістік ахуалына экономикалық дұрыс баға беру,
қолда барды ұтымды пайдаланудың нақтылы бағдарламасын жасап,
технологиясын талдау.
Курстық жұмысты орындау барысында Б. Жүнісов, Ұ.
Мәмбетов, Ү. Байжомартов, Я. Әубәкіров, Ө. Шеденов, Б. Комягин, Б.
Байжұмаев, Ф. Жақыпов, Т. Табеев, Қ. Нұрғалиев, С. Мәуленов, С.
Бекмолдин, Е. Құдайбергенов сияқты экономика ғалымдарының еңбектері
басшылыққа алынды.
1 ТАРАУ . Нарықтың даму тарихы және теориясы.
1.1. Нарық қатынастарының даму кезеңдері.
Нарықтық экономика - ертеден келе жатқан шаруашылықтың
жүргізу құралы, оның дамуының өзіндік бай тарихы бар.Нарықтың
қалыптасуы айырбас пен қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуымен
байланысты. Нарық қатынастарының дамуын мынандай негізгі кезеңдерге
бөлуге болады: а) нарық элементтерінің пайда болуы, б) натуралдық
айырбас кезеңі нарығы, в) тауар баламасы кезеңінің нарығы, г)
тауар емес балама кезеңінің нарығы.
Бірінші кезеңде айырбас операциялары тұрақсыз, кездейсоқ
болады, олар өндірістің шарттары болып табылмайды. Құндық
қатынастар, әрбір жеке сауда – саттық көріністерде кездейсоқ болды.
Екінші кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша
Т1-Т2 көрсетуге болады. Балама айырбас көбіне – көп өндірістің шарты
бола бастайды. Осының нәтижесінде Қоғамдық қажетті шығындар
категориясы қалыптасады. Құнның субстанциясы әлі де болса тауардың
бір түрімен Бір тұтас болып бірнеше тауарлар көрінуі мүмкін.
Үшінші кезеңдегі тауар тепе – теңдігі мына айырбас
формуласы бойынша Т1 – Т2 , балама – Т2 . Әрбір жергілікті нарыққа
балама тауардың бір түрі тән. Ол ерекше тұтыну қасиетіне
байланысты әрдайым ортасынан ығысып шығып қалып отырады. Бұл
кезеңде таза құн өзінің иеленушісінің белгілі бір заттық
формасымен біртұтас болып бірігіп кетеді, оған тауар қабығынсыз
өмір сүре алмайтын шығындық және шығындық емес деп бөлінетін
құрамалары байланысады. Дүние жүзілік нарықтың қалыптасуымен құнның
жеке дара иеленушісі қызметін алтын атқара бастайды.
Төртінші кезеңдегі тауар қозғалысының формуласы : Т1-
тауар емес балама – Т2. Алтынға тікелей айырбастың тоқталуымен,
құнның таза иеленушілері – несие ақшалар өзінің тауарлық мәнін
жоғалтады. Былайша айтқанда, құнның өзінің заттық иеленушісінің
оқшаулануы – қазіргі замандағы нарықты сипаттайтын құбылыс болып
табылады.
Сонымен бірге нарықты стихиялы түрде дамушы немесе
еркін нарық, монополиялы нарық, реттелмелі нарық деп бөледі.
Стихиялы нарық капитализмнің алғашқы кезеңінде болды, оған еркін
тауар өндірушілер мен сатып алушылар, еркін бәсеке мен еркін
бағалар тән болды. Стихиялы нарықтың идеологы, әлемдік экономикалық
теорияның негізін қалаушы Адам Смит ( 1723 – 1790 ) өзінің Халықтар
байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеу (1776 ж.) деген
басты еңбегінде - жеке меншік иелерінің байлықты көбейтудегі мүддесі
өндірісті дамытудың және оны қоғамдық қажеттіліктерге лайықтаудың
қозғаушы күші болып табылады деп жазған болатын. Сонымен бірге А.
Смит, екі кәсіпкер немесе саудагердің арсындығы әңгіме әрқашанда
бағаны өсіру ниетіндегі даумен аяқталады деп көрсетті. Оның
пікірінше, мемлекет мұндай даулы мәселелерді шешуге арласпауы керек,
ол тек қана жалпы тәртіпі қамтамасыз ететін түнгі күзетшінің
рөлін атқару қажет. Мемлекет Laisser faire ( мейлі өзімен өзі
жүрсін) саясатын жүргізіп бәсекені шектеуден аулақ болуы керек.
Бірақ А. Смит осы екі дәлел негізінде жаппай анархияны қорғаған
жоқ. Керісінше, ол жеке капиталдың монополиялар мен картельдер
арқылы бәсеке күресіне шек қоятын жаман әдеттеріне мейлінше
күдікпен қарады. Тек бәсеке ғана бағаны төмендету және өндіріс
көлемін арттыруға ынталандырады, нарықта реттеуге қабілеті болады -
деп көрсеткен болатын. Сөйтіп, А. Смит нарықты экономиканың өзін -
өзі реттеу механизмін ашты. Еркін бәсеке мен нарықтың көрінбейтін
қолының пайғамбарының пікірінше – жеке мүддені қоғамдық игіліктің
пайдасына жарату мүмкін болады. Кейіннен, қоғамдық өндірістің
күрделіленуіне байланысты нарықта анархия орын ала бастады. Мұндай
жағдайда, оны реттеуді монополиялар өз қолынан ала бастады. Осы
кезден бастап монополиялық нарық қалыптасты.
Монополиялық нарық ХІХ ғасырдың аяғында ХХ ғасырдың
алғашқы кезеңінде өмір сүрді. Нарықтың бұл түрінде еркін бәсеке
шектеледі, ал ол экономикадағы сапалық және сандық өзгерістердің
динамикасына кері әсер етеді. Өндірістегі монополиялық үстемдік
ғылыми – техникалық прогрестің баяулауына, бағаның өсуіне, тауар
тапшылығына, ал түптеп келгенде, қоғамның барлық қайшылықтарының
шиеленісуіне әкеліп соқтырады. Бұған, мемлекеттік меншіктегі ірі
кәсіпорындар монополиясына негізделген бұрынғы КСРО –ның экономикасы
да жатады. Нәтижесінде, сұраныс пен ұсыныс сұрақтары әкімшілік -
әміршілдік тәсілмен шешілетін , тұтынушылардың мүддесіне
бағдарланбаған өндірушілер нарығының типі қалыптасты.
Қазіргі заманғы өркениетті елдерге реттелмелі нарық тән
болып отыр. Оны тек қана еркін тауар өндірушілер мен тұтынушылар,
еркін бәсеке мен бағалар ғана емес, сонымен бірге - өнім өндіруге
мемлекеттік тапсырыстарды орналастыру, шаруашылық субъектілеріне қаржы
– несие тұтқалары арқылы әсер ету, белгілі бір тауар түрлері мен
топтарына мемлекеттік баға белгілеу, нарық зерттейтін
маркетингтік қызметті енгізу, өндірістің көлемін тікелей шарт жасау
негізінде реттеп отыру, әртүрлі кәсіпорын ассоциацияларын, жарнама
– ақпараттық жүйелерді құру арқылы реттеуде мемлекеттің шешуші ролін
атап көрсету керек .
Шаруашылықты нарықтық ұйымдастыру тарихы әлденеше
ондаған ғасырларға созылғанымен , бірақ ол адамзат қоғамының даму
тарихынан қысқа. Адамзат қоғамының дамуындағы әр түрлі кезеңдерде
шаруашылықты нарықтық ұйымдастырудың маңызы әрқилы болды. Ежелгі
дүниеде және орта ғасырларда орасан зор натуралды шаруашылық
аймақтарымен қатар, жергілікті рыноктар құрылды. Жергілікті рыноктар
арасында жай және кездейсоқ айырбас процесі қалыптаса бастады. [3]
Қоғамдық еңбек бөлінісінің тереңдеуі нарықтық
экономиканың көптеген жаңа сфераларын және территорияларын
қалыптастыруға жағдай жасады. Нарықтың дамуы тереңдей және кеңейе
түсті. Жергілікті рыноктардың арасындағы байланыстың жүйеленуі
біртұтас ұлттық нарықтың қалыптасуына жол ашты. Енді нарықтық
шаруашылық теориясының негізгі жағдайын айта кетелік.
Нарық дегеніміз тауарларға сіңген еңбектің қоғамдық
сипатын айқындайтын және тауарларды өткізуді жүзеге асыратын айырбас
сферасындағы қатынастардың жиынтығы. Өндірушілер мен тұтынушылардың
арасындағы нарықтық қатынастардың элементтері: баға, сұраныс, және
ұсыныс, бәсеке болады.
Нарықтың маңызды қызметі еңбек шығынын , мөлшерін,
көлемін және қоғамдық қажеттіліктерді айқындау. Нарық арқылы өндіріс
құралдарын және еңбекті салаларға бөлу, сонымен қатар еңбек
өнімділігін ынталандыру және қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыру
жүзеге асырылады. Қоғамдық өндірістің реттеушісі ретінде рынок
өндірірген тауарлар құрылымын қоғамдық қажеттіліктер құрылымына және
көлеміне сәйкестендіреді.
Формациялық теорияға сүйенген кеңес елі, басқа да
бұрынғы социалистік елдерде орныққан жоспарлы, бір орталықтан
басқару жүйесі тарихта өз артықшылықтарын дәлелдей алмады. Сондықтан
жоғарыда аталған елдер рыноктық қатынасқа көше бастады.[7]
Өндіріс құралдарына жеке меншік өндірушілердің қоғамдық
байланысының ерекше формасын қамтамасыз етеді. Сату, сатып алу
жолымен айырбастау, яғни шаруашылықты рыноқтық ұйымдастыру.
Сөйтіп, нарық адамзаттың ерекше өнер табысы болды, әрі
қоғамдық қажеттіліктерді барынша айқындады. Жалпылама тұрғыдан алғанда
нарықтың мәні оның атқаратын қызметтері, шарттары, түрлері арқылы
ашылады.
1.2. Нарықтың атқаратын қызметтері , шарттары және түрлері.
Жалпылама тұрғыдан алғанда нарықтың мәні оның атқаратын
қызметтері арқылы ашылады. Ең алдымен нарық экономикалық тұрғыдан
бөлшектенген материалдық игіліктерді және қызметтерді өндірушілер мен
тұтынушыларды байланыстыратын буын түрінде көрінеді. Нарықсыз, іс
жүзінде қоғамдық өндірістің екі нақты қатысушыларының арасындағы
қандай да болмасын технологиялық байланыстың қаншалықты өзара тиімді
болатынын анықтау мүмкін емес.
Нарықтың маңызды қасиеттерінің бірі – оның ұдайы өндіріс
процесінің үздіксіздігін және тиімділігін қамтамасыз етудегі
реттеуші рөлі. Нарықтың реттеуші рөлінің тікелей әкімшілікпен
алмастырылуы экономикалық жүйенің тоқырауына, өндіріс құрылымдарының
үйлеспеуіне, тапшылықтың пайда болуына, адамдардың экономикалық
өсудің қозғаушы күші ретіндегі рөлінің жоғалуына әкеліп соқтырады.
Нарықтың басқа бір атқаратын қызметі - ақпараттық. Нарық
тауарлар бағасы мен қызмет ақыларының, несие және банк депозитінің
(салымына) проценттік нарқының (ставка) т.б. үздіксіз өзгеріп отыруы
арқылы өндіріске қатысушыларға олар сататын немесе сатып алатын
тауарлар мен қызметтерге жұмсалатын қоғамдық қажетті өндіріс
шығындары, қоғамдық қажетті сапа және ассортимент туралы объективті
ақпарат беріп отырады.
Сонымен бірге нарық механизмі мынандай қызметтер
атқарады – бәсеке күресінің жәрдемімен қоғамдық өндірісті тиімсіз
шаруашылық бірліктерінен тазартады және керісінше олардың даму
болашағы барларына тиімді жағдай жасайды.
Біздің нарық терең монополияландырылған , сондықтан
нарықты ортаны қалыпты жағдайда ұстап тұру үшін біздің алдымызда
бәсекелестер әлемін құру міндеті тұр. Бұл нарықтық қатынастардың
табиғи болмысы, мұндай жағдайда тауар өндірушілер өнім өндіру мен
сатуға байланысты кәсіпкерлікпен белсенді түрде айналысуға мүдделі
болады.
Осылармен қатар, маңыздылығы жағынан басқалардан кем
түспейтін нарықтың атқаратын қызметтеріне мыналар жатады: тауардың
қоғамдық мағыналылығын мойындау, өндірістік шығындарды азайтуды
экономикалық ынталандыру, еңбекке деген материалдық стимулдарды
экономикалық жағынан қамтамасыз ету.
Нарық күрделі экономикалық категория ретінде өз бетінше
емес , әр түрлі факторларға байланысты белгілі бір нақты әлеуметтік
– экономикалық жағдайларда өмір сүреді. Дүниежүзілік тәжірибе
нарықтық механизмнің мынандай жағдайлар мен шарттар орындалғанда
ғана тиімді қалыптасатынын және өмір сүруін дәлелдеп берді.
- шаруашылық субъектілердің дербестігі мен тәуелсіздігі;
- меншік қатынастарының алуан түрлі нысандары;
- нарық инфрақұрылымын жасау;
- өндіріс қуатының белгілі бір резерві мен бос
жұмыскерлердің болуы;
- контрагенттер өздерінің өнімдеріне баға белгілеу құқы.
Енді осы шарттарға толығырақ тоқталайық.
Біріншіден, экономикалық субъектілердің дербестігі мен тәуелсіз
дігі , олардың келісім – шартқа отыруға және өздерінің тапқан
табыстарына иелік етуге толық құқылығы.
Екіншіден, меншіктік қатынастардың алуан түрлі
нысандарының болуы (нарық өзінің жақсы қасиеттерін мемлекеттік
меншіктің үлесі 30-40 проценттен асқанда жоғалта бастайды), олардың
өндірістегі тең құқылығы. Меншіктің әр түрлі нысандарын пайдалану
туралы өндіріс және айналыс қатынастарынан алуан түрлі агенттерінің
пайда болуына, олардың еркіндігіне, бәсеке күресіне, былайша
айтқанда тиімді қызмет жасайтын нарықтың құрылуына жеткізеді.
Дегенмен, бұл процесс әкімшілдік - әміршілдік басқару жүйесін қайта
құруда кездесіп отырған қайшылықтар мен қарсылықтардың нәтижесінде
өте баяу жүзеге асуда. Бір сыпыра ғалымдар, саясаткерлер, журналшы –
публицистер осы жағдайдан шығудың жолын меншікті жаппай мемлекет
иелігінен алу және өндірісті жекешелендірумен байланыстырады.
Біздіңше бұл ұшқары пікір. Қазіргі кезеңде жаппай мемлекет
иелігінен алу және жекешелендіру бір кездердегі жаппай
национализациялау ( өндіріс құрал жабдықтарын мемлекеттік меншікке
айналдыру ) және ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыру сияқты
экономиканың үстінен жасалған зорлық болар еді. Бүкіл дүние жүзілік
тәжірибе көрсетіп отырғанындай, қазіргі заманғы өндіріс белгілі бір
мөлшердегі мемлекеттік меншіксіз және мемлекеттің реттеуінсіз сәтті
дами алмайды. Бүгінде - қай жерде күшті мемлекет бар, сонда
қуатты экономика.
Нарықты экономикаға көшу кезінде ескеретін маңызды жәйт
- ол өндіріс құрал -жабдықтарына жеке меншік және кәсіпкерліктің
толық еркіндігін заң жүзінде бекіту. Онсыз шын мәніндегі нарықты
экономикаға көшудің экономикалық мәні болмайды.
Үшіншіден, әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғанындай,
нарықтың тиімді жұмыс істеу шарттарының бірі - өндіріс қуатының
белгілі бір резерві мен бос жұмыскерлердің болуы. Нарықты экономика
жағдайында өндіріс қуатының және жұмыскерлердің толық қамтылуы
мақтаныш арқауы бола алмайды, керісінше ол алаңдатушылық туғызуы
қажет. Бұндай жағдай экономиканы манерв жасау кеңістігінен айырады,
оның сұранысға икемділігін баяулатады. Сайып келгенде, ондай
экономика тауардың жетіспеушілігіне, материалдық игіліктерді қайта
бөлуде әкімшілдік әдістердің басым болуына жол береді.
Төртіншіден, нарық механизмінің үзіліссіз қызмет істеуі
үшін оның инфрақұрылымын жасау қажет. Оған тауар және қор
биржалары, еңбек биржасы, коммерциялық банктер, кәсіпкерлердің ерікті
бірлестіктері жатады. Мысалы: капитал нарығының басты институты
болып табылатын қор биржасында акцияларды, мемлекеттік
облигацияларды, басқа да бағалы қағаздарды сатып алу және сату,
валюталық келісім – шартқа отыру, акциялар мен валюталардың нарықтық
курсын белгілеу сияқты операциялар жасалады. Сөйтіп кәсіпкерлік үшін
аса қажет қаржы ресурстарының үздіксіз қозғалысын, оларды
кәсіпкерлердің шапшаң пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Нарықтық экономика жалпылама негіздегі ерекше
инфрақұрылым – несие жүйесінсіз жұмыс істей алмайды. Оны
коммерциялық, мемлекеттік, инновациялық (ғылыми – техникалық)
жаңалықтарды жүзеге асыру үшін берілетін қарыз, (ипотекалық)
жылжымайтын мүліктердің (жер, құрылыс) кепілдігіне ақшалай қарыз
беруші банкілер, сақтық компаниялары, әр түрлі қоғам , ұйымдардың
қоры құрайды. Нарық жағдайындағы банк жүйесінің елеулі ерекшелігі –
атқарушы әкімшіліктен тәуелсіздігі. Онсыз олар қаржы және салалық
министрліктердің қолшоқпарына айналар еді, ал мұндай жағдай үкіметті
өзінің бюджет проблемаларын ақшаның эмиссиясын көбейту арқылы
шешуге мүдделі қылады.
Бесіншіден нарық механизмінде мемлекеттік қаржы
жүйесінің, оның негізін құрайтын орталық және жергілікті
бюджеттердің алатын орны зор. Оның ерекшелігі неде? Бюджеттің
мөлшері нарықтың қабілеті жетпейтін, сондықтан да мемлекеттің нарық
қатынастарына араласуын талап ететін қажетті шекте ғана болуы
керек. Әрине мемлекеттің экономикаға орынсыз араласуына жол бермеу
керек, бюджет құралдарын күрделі қаржыға айналдыру тек қана ерекше
жағдайда ғана жасалады, және де заң шығаратын органдардың қатаң
бақылауында болады. Нарықты экономикада мемлекеттік бюджеттің шығынын
болдырмауды қамтамасыз ету аса маңызды міндет. Егерде мемлекет
бюджеттің кірісі мен шығынын теңдестіруге қолы жетсе, ол
экономиканың жоғары тиімділікпен жұмыс жасауының көрсеткіші болар
еді.
Нарық жағдайында бәсеке күресінің бірнеше түрлері болады:
а)таза бәсеке ;
ә) монополиялық бәсеке;
б)олигополиялық бәсеке;
в) таза монополия.
Енді көрсетілген бәсеке түрлеріне кеңірек тоқталайық.
1. Таза бәсеке нарығын бір – біріне ұқсас тауарлардың
көптеген сатушылары және сатып алушылары құрайды, олардың бірде-
біреуі жеке дара сұранысға бақылау орнатуға, нарыққа тауар жеткізу
немесе оған баға қоюда үстемдік жасай алмайды.Бұндай нарықта пайда
болу қалай оңай болса, оны тастап кету де сондай оңай. Мысалы: АҚШ-
тың ауылшаруашылығы өнімдерінің (астық, жаңа піскен көкеністер мен
жемістер) нарығы осыған дәлел бола алады.
2. Монополистік бәсеке нарығын бағаның кең өрісінде
сауда жасайтын көптеген сатушылар құрайды. Мұндай мүмкіндік
сатушылардың сатып алушыларға алуан түрлі тауарларды ұсыну
қабілетімен байланысты болады. Бұйымдар бір-бірінен сапасы, қасиеттері
сыртқы безендірілуі, сонымен бірге ілесе жүретін қызметтердің
жиынтығы бойынша ерекшеленеді.
3. Олигополиялық бәсеке нарығында баға белгілеу
саясатымен маркетингтік стратегияға аса сезімтал аз ғана сатушылар
тобы құрайды.Олигополиялық нарықтың қатысушыларының көп болмауы
көбінесе ондай нарыққа ену жағдайының қиындығымен байланысты. Мұндай
нарықтың елеулі белгілерінің бірі – оның қатысушыларының бағаны
өсірудің ұзақ мерзімді тиімді нәтижесіне қол жеткізе
алмайтындықтарында, себебі бәсекелестері оларды бағаны төмендетуге
мәжбүр етеді. Олигополиялық бәсеке жағдайында өнімдер стандартталады
немесе дифференцияланады.
4. Таза монополия жағдайында, жеке кәсіпорындар
бәсекелестердің болмауына байланысты өздерінің дара үстемдігін
орнықтыруға тырысады. Монополист кәсіпорындар өздерінің экономикалық
үстемдігін шаруашылық шарт жасасу, сапасыз өнім шығара отырып оны
жоғары бағамен сату арқылы жүзеге асырады. Сөйтіп, көп еңбек
сіңірмей-ақ монополиялық жоғары пайда табады.
Территориялық белгілеріне қарай нарық мынадай түрлерге
бөлінеді: дүниежүзілік нарық, еларалық бірлестіктер нарығы, ұлттық
нарық, аймақтық нарық және оқшауланған немесе жергілікті нарық.
Дүниежүзілік нарық, сатушылар мен сатып алушылар
арасындағы тауарлар мен қызметтерді айырбастау жүйесі түрінде
көрінетін бүкіләлемдік шаруашылықтың құрамдас бөлігі. Ол халықаралық
еңбек бөлінісінің, валюталық-несие және қаржы қатынастарының
негізінде құрылып орнықты. Қазіргі кезеңде нарықтар арасындағы
байланыстар ұлғаюда, соның ішінде әсіресе Шығыс Европа және
Европалық экономикалық қоғамдастық (ЕЭС), бұрынғы Совет Одағы
құрамында болған, қазірде тәуелсіздік алған егеменді мемлекеттер
арасындағы нарық қатынастары. Осының нәтижесінде шын мәніндегі бүкіл
дүниежүзілік нарық қалыптасуда.
Еларалық бірлестіктер нарығы деп, экономикалық айырбастың
ерекше формалары мен шарттары, терең еңбек бөлінісі арқылы
байланысқа, бірнеше мемлекеттердің қатысуымен құрылған нарықты
айтады.
Ұлттық нарық бір елдің мемлекеттік шекарасының аумағымен
шектелген жалпы ішкі нарық. Ұлттық нарықта, белгілі бір нысанда
өндірістің нәтижелері мен шарттарына байланысты экономикалық
қатынастар дамиды.
Аймақтық нарық - бұл бөлек территориялық бөлімше нарығы
(республика, облыс аймақ, аудан).
Жергілікті оқшауланған нарық – кейбір елді пункттердің
жиынтығы болып табылатын нарық.
Нарықтық қатынастардың жетілу шамасына қарай нарықты:
дамыған нарық, қалыптасу үстіндегі нарық және әр түрлі дәрежеде
бәсекені шектеу нарығы деп айырады.
Олигополиялық нарық, баға белгілеу саясатына тым сезімтал
және бірегей немесе дифференциаланған өнімдерді өндіретін аз ғана
сатушылардан тұрады.
Монополиялық бәсеке нарығы, сапасы, қасиеті, сыртқы
безендірілуіне қарай ерекшеленетін тауарлардың әртүрлі вариантын
ұсынатын көптеген сатушылар мен сатып алушылардан тұрады.
Қолданылып жүрген заңдылықтарға сәйкес нарықты
көлеңкелі(астыртын) және ресми (ашық) нарық деп айтады.[3]
1.3. Нарықтық шаруашылық тауарлық өндіріс дамуының жоғарғы
баспалдағы ретінде.
Нарық - әлемдік өркениеттің жетістіктерінің бірі.
Нарықтық қатынастар мәнін анықтауда нарық түсінігінің
екі жақты маңызы бар екенінен шығу керек. Біріншіден, нарық өз
мағынасында айырбас, айналым сферасында іске асырылатын өткізуді
білдіреді .Екіншіден, нарық – бұл өндіру , бөлу, айырбас пен тұтыну
процестерін қамтитын адамдар арасындағы экономикалық қатынастар
жүйесі.
Нарық меншіктің тауар – ақша байланыстары мен қаржы –
несие жүйесінің түрлі – түсті пайдалануға негізделген экономиканың
әрекет етуінің күрделі механизмі ретінде жүреді. Айналымнан басқа
нарықтық қатынастарға енеді:
- екі субъект арасындағы өзара байланыс нарықтық негізде
іске асырылатын кәсіпорын мен экономиканың басқа
құрылымдарының жалға берілуімен байланысты қатынастар;
- шетелдік фирмалармен бірлескен кәсіпорындардың айырбас
процестері;
- еңбек биржасы арқылы жұмыс күшін жалдау және пайдалану
процестері;
- белгілі бір процентпен несиелерді беру кезінде несиелік
қатынастар;
- тауар, қор, валюта биржалары мен басқа элементтерді
қамтитын нарықтық инфрақұрылымдардың қызмет ету процесі;
Нарық белгілі бір жағдайларда қызмет етеді.
Нарықтық қалыптасу жағдайын екі топқа бөлуге болады. Бірінші
топ нарықтық байланыстарды қамтамасыз ететін шаруашылықты жүргізудің
жалпы жағдайларын енгізумен байланысты.
Оларға жататындар:
- меншіктің сан қырлы нысандарын іске асыру ( жеке,
кооперативті, акционерлік, мемлекеттік);
- мемлекеттік реттеуіштерді сақтаған жағдайлардағы өндірісті
демократизациялау. Бұл кезде нарықтық экономиканың өзі
шексіз даму қабілеті бар өзін - өзі реттеуші жүйе емес
екенін есте ұстау керек.
- тауарлар мен қызмет көрсету нарығы, өндіріс факторлары
және қаржы нарығы сияқты үш негізгі элементті біріктіретін
нарықты инфрақұрылымды құру.[2]
Факторлардың екінші тобына құқықтық заңдарды дайындау
және шаруашылықты жүргізудің нарықтық әдістеріне өту жөніндегі
экономикалық ережелерді қабылдаумен байланысты шаралар жүйесі енеді.
Біріншіден, ресурстарды ұрлау мен тиімсіз пайдалануға жол бермейтін
меншік пен шаруашылықты жүргізудің көп қырлы нысандарын
қалыптастыру мен игеру жөнінде анық шаралары қажет. Екіншіден,
экономикадағы басым салаларды құрылымдық қайта құру арқылы
тапшылықты игеру. Үшіншіден, экономиканы шетелдік капитал тарту және
аралас кәсіпорындарды құру арқылы ашық жүйеге айналдыру.
Нарық мәні оның қызметтерінде өте толық көрінеді.
Ең маңызды қызметтеріне жататындар:
- тауарлық өндіріс өзін -өзі реттеу қызметі. Ал тауарға
деген сұраныс өскен кезде өндірушілер өз өндіріс көлемін
кеңейтеді және бағаны өсіреді. Соның нәтижесінде өндіріс
қысқара бастайды;
- ынталандырушы қызметі. Баға төмендеген кезде өндірушілер
өндіруді қысқартып, жаңа техника, технологияны енгізу,
еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру арқылы шығындарды азайту
мұмкіндігін іздей бастайды;
- өндірілген өнім мен еңбек шығынының қоғамдық маңыздылығын
орнату қызметі. Бұл тапшылықсыз өндіріс жағдайында( сатып
алушы таңдай алғанда, өндірістегі монополиялық жағдай
болмағанда және олардың арасындағы жарыста) әрект ете
алады;
- реттеуші қызметі. Нарық көмегімен экономикада, өндіріс пен
айырбаста негізгі микро және макро тепе – теңдік
орнатылады;
- шаруашылық өмірді демократиялау, өзін - өзі басқару
принциптерін іске асыру қызметі. Әсер етудің нарықтық
тетіктері көмегімен қоғамдық өндірісті оның экономикалық
өмірлік қабілеті жоқ элементтерінен босату жүргізіледі.[3]
Нарықтық экономиканың негізгі шаруашылық субьектілеріне
үй шаруашылығы, фирмалар және үкімет жатады. Бұл субьектілердің
бәрі ресурстар, қаржы және тұтыну нарықтарында бір – бірімен өзара
әрекет етеді, сөйтіп шығындар мен табыстардың айналып жүруін
құрайды.
Үй шаруашылығы, материалдық (жер және капитал) және
адам (еңбек және іскерлік) ресурстарын өткізе отырып, оларды
фирмаларға ресурстар нарығы арқылы ұсынады. Фирмалар тауарлар өндіру
үшін қажетті ресурстарға сұранысты қояды. Сұраныс пен ұсыныстың
өзара әсері ресурстардың әрбір түріне нарықтық бағаны орнықтырады.
Тұтыну нарығында үй шаруашылығы тауарларға сұранысын жариялайды және
ресурстарды сатудан түскен табысын қажетті өнімдер мен қызметтерді
сатып алу үшін жұмсайды, ал фирмалар өздерінің өнімін өткізе
отырып ақшалай табыс алады. Үй шаруашылығы өнім сатып алу үшін
барлық табысын пайдаланбайды, оның белгілі бір бөлігін қор жасауға,
сонымен бірге салық төлеуге және ресурстарды өтеуге жұмсайды.
Фирмалар, өндірістік ресурстарды қосып және қимылға келтіре отырып
өнім шығарады, қызмет көрсетеді, сөйтіп тауарларды ұсынуды
қамтамасыз етеді. Ал оларды нарықта сату фирмалардың ақшалай
табысын құрады. Фирмалар, үй шаруашылығы сияқты тапқан табыстарын
толығымен ресурстар үшін ақы төлеуге пайдаланбайды, оның бір
бөлігін салық төлеуге, қарыз процентін өтеуге, басқа бөлігін
инвестициялық мақсатқа жұмсайды. Табыстар мен шығындардың айналып
жүруіне жалпы мемлекеттік деңгейден аймақтық деңгейге дейін елді
басқару және экономикалық реттеу қызметін атқаратын үкімет елеулі
түрде әсер етеді. Үкімет фирмалардан салық алады, жекелеген
кәсіпорындарға жәрдем қаржы, жәрдем ақша береді және кәсіпкерлерден
қажетті ресурстарды сатып алады. Сонымен бірге үкімет еңбекпен
қамту саясатын жүргізеді, ұлттық өнімнің динамикасына және
құрылымына, инфляция деңгейіне, табыстарды қайта бөлуге әсер етеді.
Салықтан түскен ақша құралдарын шоғырлай отырып, үкімет жалақы
төлейді, трансферттік төлемдер ( мемлекеттік зейнетақы, табысы аз
адамдарға төленетін қаражат, жұмыссыздыққа байланысты жәрдем ақша)
жасайды және экономиканың тиімді дамуы үшін мемлекеттік қызмет
көрсетеді. Табыстар мен шығындардың шеңбер айналымы барлық уақытта
қозғалыста және байланысталған жағдайда болады, түптеп келгенде, ол
өндірістің, табыстың және жұмыспен қамтудың жалпы көлемін
көрсетеді.[1]
2 ТАРАУ. Нарықтың әлеуметтік – экономикалық мәні мен ерекшеліктері.
2.1. Нарық механизмінің мәні мен ерекшеліктері.
Нарық, қоғамдық тұтынушылар мен өндірушілерді
байланыстырудың тиімді механизмі ретінде әлемдік өркениеттің ұлы
жетістіктерінің бірі деп есептеледі, оны математикамен ген
инженериясымен , электроникамен және адамзаттың басқа ұжымдық
даналығының шыңымен теңеуге болады. Бірақ нарық механизмі
кәсіпкерлік пен бәсекелестікті дамытпайынша өмір сүре алмайды. Ал
бұл меншіктің алуан түрлі формалары және әр түрлі тауар
өндірушілер болғанда ғана мүмкін, мұнда өндіріс экономикалық жағынан
әлсіз, өмір сүруге қабілеті жоқ шаруашылықтардан тазарады, оның
есесіне олардың тиімді жұмыс жасайтын болашағынан үміт күттіретіне
қолайлы жағдай жасайды. Бұдан біз нарықтың қоғамға қажет шаруашылық
бірліктерін іріктеудің демократиялық механизмі және ең әділетті
төрешісі екенін көріп отырмыз.
Сонымен бірге нарықтық механизм идеалды емес, оның
елеулі қайшылықтары да бар. Оның жағымсыз жақтарына әлеуметтік
жіктелу, әлсіздерге, әсіресе банкротқа ұшырағандарға деген
мейірімсіздік, жұмыссыздықтың болуы жатады. Экономиканы бірыңғай
сұранысқа ғана бағдарлап, нарық орны толмайтын табиғат ресурстарын
және қоршаған ортаны сақтауды қамтамасыз етпейді. Сондықтан мемлекет
қоғам атынан адамдардың дұрыс экологиялық жағдайда өмір сүру
құқын реттеп отыратын шараларды жүзеге асыруы қажет.
Реттелмейтін таза нарықтық экономика адамның еңбек ету,
білім алу, табыс табу сияқты әлеуметтік – экономикалық құқтарына
кепілдік бермейді. Бұл салалар мемлекеттің белсенді түрде араласып
реттеуін қажет етеді. Мемлекет бағаны реттеу, салық жүйесінің
негізінде табысты қайта бөлу, бюджет шығындарының есебінен
жұмысшыларды қайта мамандандыру, оларға жәрдем ақша бөлу және
халықты әлеуметтік қамту жүйесі арқылы нарықты экономиканың
қысымын жұмсартады. Мұндай шараларды жүзеге асырмайынша қоғамда
тұрақты ахуалды ұстап тұру мүмкін емес.
Нарық механизмі ғылым мен техника жетістіктерін , еңбек
ресурстарын, еңбекті ұйымдастырудың жаңа әдістерін кеңінен
пайдалануды көздейді. Бірақ көп қаржы мен уақытты қажет ететін
оның жаңа бағыттарында стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыруды ,
өндірісте терең құрылымдық өзгерістер жасауды қамтамасыз ете
алмайды.[3]
Енді нарық дегеніміз не? Ең алдымен осыны анықтап
алайық . Нарық бұрын – соңды біздің елде терең зерттелмеген ,
сондықтан оның мәнін қате түсіну қазіргі әдебиеттерде жиі
кездеседі. Ұзақ жылдар бойы әкімшіл - әміршіл жүйенің идеологиялық
тұтқынында болып келген экономикалық ғылымдарда нарықтың маңызы мен
орны туралы даурықпалық көзқарас басым болды.
Нарық мәселелерінің , қоғамды құру теориясы мен
практикасында алатын зор мәніне қарамастан, ТМД –ға кіретін
мемлекеттердің және Қазақстан ғалым – экономистердің арасында нарық
туралы бірыңғай пікір жоқ. Осыған байланысты нарықтың бірнеше
анықтамасын келтірейік.
Нарық - бұл өндіріс факторларын немесе оның нәтижелері
мен шарттарын айырбастауға байланысты болатын өндірістік
қатынастардың белгілі бір бөлігі немесе жүйесі .
Нарық - бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы
экономикалық қатынастардың белгілі бір жүйесімен сипатталатын тауар
айырбасының саласы.
Нарық - бұл сатушылар мен сатып алушылардың арасында
тауар және қызмет көрсету процесіне байланысты қалыптасатын
экономикалық қатынастардың жиынтығы.
Нарық - тауарларды сатып алу- сатумен байланысты орын
алатын экономикалық қатынастар жиынтығы.
Нарық тауарды өткізуге байланысты сатушылар мен сатып
алушылардың арасындағы қатынастар жүйесі болып табылады.
Келтірілген көзқарастардың қай – қайсысы да жеткілікті
түрде дәлелді, бірақ проблеманың бір жағын ғана қамтиды. Бұл
анықтамаларға ортақ нәрсе - ол нарықты өндірістің емес, айырбастың
категориясы, нарықтық қатынастардың субъектісі - өндірушілер мен
тұтынушылар емес, сатушылар және сатып алушылар деп көрсетілуі. Шын
мәнінде тауар-ақша , нарықтық байланыстар сату- сатып алумен
шектелмейді. Бұл жерде, басымдылық айырбас пен айналыс саласындағы
қатынастарға емес, өндірісте болатын қатынастарға тиісті болуы
керек, себебі тек осы жерде ғана өнім жасалады және оның тауарға
айналуын сипаттайтын, тауар – ақша қатынастарын қандай нақты
нысандарда болатынын көрсететін экономикалық байланыстар пайда
болады.
Нарық қызметін тек қана айырбас саласымен шектеу – оны
бәсеке, ең аз шығынға ұмтылуы, өзара тиімді өндірістік байланыстарды
жасау сияқты маңызды қасиеттерінен айырады. Сонымен бірге, нарықты
жай ғана тауар айырбасы емес, тауар өндірушілер мен тұтынушылардың
қарым – қатынастарына тән қайырымдылық, эквиваленттілік, бәсекелестік
болатын айырбастың экономикалық өткізілуі ретінде қарау керек. Осы
тұрғыдан алғанда, нарықты әр түрлі тауар өндірушілер мен
тұтынушылардың арасында болатын экономикалық байланыстар мен
қатынастар жүйесі деп сипаттауға болады.
Берілген анықтамада әңгіме, біріншіден, тек өндірушілер
мен тұтынушылардың арасындағы жеке байланыс пен қатынас қана емес,
сонымен қатар өндірушілердің, өндіруші мен сатып алушы –
тұтынушылардың, тұтынушылардың өздері арасындағы байланыстар мен
қатынастар туралы болып отыр. Екіншіден, бұл қатынастар мен
байланыстар қайтарымдылықты, тепе – теңдікті, объективті түрде алдын –
ала анықтайды, яғни шаруашылық серіктестерінің қатынас субъектісі
ретіндегі тең құқылығын бейнелейді. Бұдан серіктестердің шаруашылық
қызметтердің варианттарын және оңтайлы өткізу бағасын таңдаудағы,
табыстарды иемденудегі дербестігі мен тәуелсіздігі туындайды.
Үшіншіден, алғашқы екі жағдайдың шүбәсіз салдары - бәсеке өндіріс
процесінде де болатын шаруашылық байланыстардың өзгеруіне себебін
тигізуі мүмкін. Себебі нарық бәсекесіз өмір сүре алмайды. Ал бұл
сан алуан меншік формалары мен әртүрлі тауар өндірушілер болған
жағдайда ғана мүмкін. Соның нәтижесінде, өндіріс экономикалық
жағынан әлсіз, өмір сүруге қабілетсіз шаруашылық бірліктерінен
тазарады, ал басқа жағынан, тиімділігі жоғары және болашағы зор
шаруашылық субъектілеріне жол ашады. Біздің ойымызша, нарықты бұлай
түсіну, оның мүмкіндік сипатын толық қамтиды.
В.И. Ленин нарық мәселесіне ерекше мән берген. ХІХ- шы
ғасырдың 90-шы жылдарында көптеген еңбектер шығарды.Оның ішінде
Рынок жайлы әңгімелесу рефераты және Капитализмнің Россияда
дамуы ғылыми еңбегін айтуға болады. Бұл еңбектерінде В.И.Ленин
нарықтың мәні мен ролі жайлы жазды. Нарық ұғымын – Лениннің
айтуынша – қоғамдық еңбекті бөлу ұғымынан алшақ қарауға болмайды.
Дерективті – үлестіру жүйесін басқару кезінде нарық
мәселесін ғылыми зерттеудің қажеттілігі болмады. Әміршілдік –
бюрократтық жүйенің идеалогиялық нұсқауының құрсауында болған
экономикалық ғылым, көптеген жылдары нарықтың мәні, ролі, орнына
догматикалық көзқарас бұрынғы Одақ экономикалық жүйесінде басым
болды.
Нарықтық теория мен практикадағы мәнінің зор екендігіне
қарамастан таяу шетел мен Қазақстан Республикасындағы ғалым –
экономистерінің нарық жайлы пікір біркелкі емес. Бірнеше
анықтамаларды келтіріп көрейік.
Нарық – белгілі бір жүйе әрі айырбас нәтижесі мен
жағдайына немесе өндіріс факторына қарай өндірістік қатынастарды
қысқарту, шаруашылық субъектілерін байланыстырушы ұйым.
Нарық - тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып
алушылар арасындағы белгілі экономикалық қатынастар жүйесінің
сиапттамасы.
Нарық - сатушы мен сатып алушы арасындағы тауарды
өткеру жайлы қатынастар жүйесін көрсетеді.
Осы анықтамалардағы ортақ пікір: нарықты өндірістің
емес, айырбас аясының категориясы ретінде қарап, нарықтық
қатынастардың субъектісіне сатушы, сатып алушы және тұтынушылар
жатқызылады. Тауар қатынасының дамыған түрі мен сауда делдалының
болған кезіндегі оның нәрсе, сатушы мен сатып алушы нарықтық
қатынаста мүлде әртүрлі субъекті болып табылады. Белгілі жағдайдың
бірі тауар – ақша, нарық байланыстары сату – сатып алу аспектісімен
ғана шектелмейді. Бастау айырбас пен айналыс аясының қатынасынан
басталмайды, ол өндірістік қатынастан басталады және өнім сол жерде
өндіріліп, экономикалық байланыстар туындайды. Сөйтіп өндірілген
өнім қай кезде тауар болып, қандай нақты түрде тауарлы – ақша
қатынасы болатындығы айқындалады. Нарық іс - әрекетінің аясын тек
айырбаспен шектеу , оның бәсекелестікпен шығын минимумын төмендетуге,
өзара пайдалы өндірістік байланыстарды құру сияқты сапалы
қасиеттерінен айырады. Демек нарық пен нарықтық қатынастар жоқ
өндіріспен салыстырғанда, тауарлы өндірісті тиімді көрсететін
жоғарыдағы іс - әрекеттер екендігі аян.
Мемлекеттік - әміршілдік экономикадан басқасына өту
экономиканы орталықтан жоспарлы басқарудан бас тартуға әкеледі.
Себебі қоғамның экономикалық өмірін басқаруды жақсы әрі тиімді тек
нарық атқара алады. Нарықтың мәні тұрғысынан қарасақ, онда оның
мән – мағынасын жоғарыдағы анықтамалардың ешқайсысы аша алмаған.
Біздің ойымызша, нарықтың мәні дәлірек Ю.Я.Ольсевич айтқан: Нарық
айналым саласы мен теңестіру... Дұрыс емес , себебі өндіру, бөлу,
тұтынудың тұла бойы нарықтық таңбамен сызылған .[9]
Нарық - өзін -өзі реттеуші ұдайы өндіріс жүйесі ,
барлық элемент пен буындар төлем қабілеттілігі бар сұраныс пен
ұсыныстың тұрақты әсерінде болады. Біздің ойымызша, бұл анықтамаға
мына сөздерді қосуға болады : тек қатаң бәсекелестік ортада . Осы
анықтама біздің нарық жайлы шектелген ойымызды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz