Ерте темір дәуіріндегі жылқы ауыздығының зерттелу тарихы (б.з.д. VIII-V ғасыр)

Жылқы – адамзат өркениетіндегі, әсіресе, дала өркениетіндегі дамудың жарқын да елеулі көрсеткіштерінің бірі деуге болады. Жылқыны қолға үйрете бастау көшпелі шаруашылық пен өркениет дамуының негізін қалады [1, 183]. Жылқыны қолға үйретудің бастамасына жылқы әбзелдерінің пайда болуын жатқызамыз. Яғни жылқы әбзелдерін зерттеу арқылы жылқыны қолға үйрете бастаған алғашқы мекендер мен мәдениеттерді анықтаймыз.
Б.з.д. I мыңжылдықтан бастап жылқы адам өмірінде маңызды рөл атқара бастады. Осылайша осы кезеңдерде, шамамен қола дәуірінде жылқы әбзелдерінің бірінші түрлері пайда болды. Бастапқысында әбзелдер мүйізден немесе сүйектен жасалынды. Осы кезге жататын жерлеу орындарында жылқы жүгенінің бөліктері арасынан сулық көптеп кездеседі. Ал ауыздықтар жұмсақ заттардан жасалынғандықтан қазіргі уақытқа дейін сақталмаған. Жылқы әбзелінің осындай түрін К.Ф. Смирнов өзінің еңбектерінде талдап, ауқымды етіп көрсетеді [2, 46-47]. Мүйізден және сүйектен жасалынған әбзелдердің жасалу техникасы металл әбзелдерде де байқалып, кейіннен бұл дами түсіп, біршама өзгерістерге ұшырайды.
Қола дәуірінің соңғы кезіңінде, яғни б.з.д. X ғасырларда өмір сүрген тайпалар металл ауыздық пен сулықты ойлап табуы адамзат өркениетіндегі ең ұлы төңкерістік жетістік болды [1, 183-184]. Уақыт өте келе бұл заттар барлық аймақтарға тарап, кең қолданысқа ене бастайды.
Ерте көшпенділер немесе ерте темір дәуірінде Орталық Азия жерінде жылқы әбзелдерінің жетілген түрі пайда болып, кейіннен өзгерістер байқалады. Осы кездерде жергілікті сақ мәдениеті көркейе бастайды.
Алғаш рет сақтардың жылқы әбзелдері Орталық Азия аумағында XIX ғасырдың аяғында табыла бастады. Олар Мәскеудің тарихи мұражайында сақтаулы. Жинақ 20 қоладан жасалған заттардан тұрады. оның ішінде ауыздық, сулық, үзеңгі және басқа да жылқы әбзелінің бөлшектері бар. Бұл заттар Ыстықкөлдің шығыс жағалауындағы қазба жұмыстары нәтижесінде табылды [3, 179]. Осы уақыттан бастап жылқы әбзелдері туралы зерттеулер жүргізіліп, кең қарқын алады.
Бұл мақаланың негізгі қарастырушы бөлігі XX ғасырдың 70 жылдарына дейінгі жылқы әбзелдері туралы зерттеу жұмыстарының тарихы. Оның ішінде б.з.д. VIII-V ғасырға жататын ауыздықтың алғашқы типологиясы мен кезеңделуі.
Ұзақ уақыт бойы А.А. Иессен мен М.П. Грязновтың еңбектері жылқы әбзелдері туралы жұмыстардың бастамасы ретінде саналды. Кейіннен материалдардың көптеп жиналуына байланысты сақ дәуірінің жылқы әбзелдерінің пайда болуы мен таралуына басқада ғалымдар көңіл бөле бастады. Қазіргі таңда бұл негіздер кең өріс алып, әр аймақтағы зерттеушілердің өзіндік әдістері қалыптасты [3, 179].

1. Хинаятұлы Б. Ат жалынындағы мәдениет // Shahar-Культура, 2004, №2, – С. 183-186.
2. Смирнов К.Ф. Археологические данные о древних всадниках Поволжско-Уральских степей // СА, 1961, №1, – С. 46-72.
3. Горбунова Н.Г. Конская упряжь ранних саков Центральной Азии // Древние цивилизации Евразии, 2001, – Москва, – С. 179-197.
4. Грязнов М.П. Памятники майэмирского этапа эпохи ранних кочевников на Алтае // КСИИМК, 1947, №18, – С. 9-17.
5. Грязнов М.П. Северный Казахстан в эпоху ранних кочевников // КСИИМК, 1956, №61, – С. 8-16.
6. Иессен А.А. К вопросу о памятниках VIII-VII вв. до н.э. на юге Европейской части СССР // СА, 1953, №18, – С. 49-110.
7. Кадырбаев М.К. Памятники тасмолинской культуры // Древняя культура Центрального Казахстана, 1966, – Алматы. – C. 303-389.
8. Кадырбаев М.К. Некоторые итоги и перспективы изучения археологии раннежелезного века Казахстана // Новое в археологии Казахстана, 1968, – Алматы, – С. 21-36.
9. Тереножкин А.И. Дата мингечаурских удил // СА, 1971, №4, – С. 71-84.