Темпераменттердің типтері және олардың психологиялық сипаттамасы
КІРІСПЕ
І. ТЕМПЕРАМЕНТТЕРДІҢ ТИПТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Холерик темпераменті
1.2. Сангвиник темпераменті
1.3. Флегматик темпераменті
1.4. Меланхолик темпераменті
ІІ. ТЕМПЕРАМЕНТТІҢ ЖӘНЕ ЖЕКЕ АДАМНЫҢ БАСҚА ҚАСИЕТТЕРІНІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ
2.1. Темперамент және қарым.қатынас
2.2. Темперамент және мінез.құлық мәдениеті
2.3. Темперамент және ерік
2.4. Темперамент және іс.әрекет
ІІІ. ОҚУШЫ ТЕМПЕРАМЕНТІМЕН ТАНЫСУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І. ТЕМПЕРАМЕНТТЕРДІҢ ТИПТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Холерик темпераменті
1.2. Сангвиник темпераменті
1.3. Флегматик темпераменті
1.4. Меланхолик темпераменті
ІІ. ТЕМПЕРАМЕНТТІҢ ЖӘНЕ ЖЕКЕ АДАМНЫҢ БАСҚА ҚАСИЕТТЕРІНІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ
2.1. Темперамент және қарым.қатынас
2.2. Темперамент және мінез.құлық мәдениеті
2.3. Темперамент және ерік
2.4. Темперамент және іс.әрекет
ІІІ. ОҚУШЫ ТЕМПЕРАМЕНТІМЕН ТАНЫСУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Темперамент – нерв жүйесінің тума қасиеттерінен туындайтын адамның жеке өзгешеліктерінің бірі. Ол адамдардың эмоциялық қозғыштығынан, қимыл-қозғалысынан, жалпы белсенділігінен жақсы байқалады. Темперамент – организмнің физиологиялық өзгешеліктерімен, әсіресе жоғары нерв қызметінің тума қасиеттерімен шарттас психикалық құбылыс.
Оқыту үрдісінде оқушылардың мінез-құлқын ойдағыдай басқару мұғалімнің психологиялық ерекшелігін терең білумен сипатталады. Оқушының мінез-құлқының механизмі және оның қабілетінің даму факторы – темперамент.
Оқушының темперамент ерекшелігінен оның оқу әрекетінің стилі, ықал-ой жұмысының көлемі, зейін ерекшелігі, ынтасының дәрежесі, жұмысқа тез тартылу динамикасы айқындалады.
Темперамент – адамның жүйке-жүйесі түрлерінің оның іс-әрекетінде көрінуі. Адамның жүйке қызметінің 4 типін И.Павлов ашқаны мәлім. Бұлар Гиппократтың төрт темпераментіне сәйкес келеді.
Темперамент адамның жалпы қозғалысынан да (мәселен, біреулер шапшаң қозғалады, тез қимылдайды, енді біреулер жай қимылдап, асықпай істейді), психиканың күші мен тереңдігінен де (мәселен, біреу өжет, алғыр болса, екінші біреу керісінше, сылбыр, жігерсіз болады), адамның көңіл-күйінің ерекшеліктерінен де (салмақты, тұрақты, жеңіл, тұрақсыз, т.б.) эмоция сезімдерінен де (біреу сабырлы, екінші біреу күйгелек, т.б.) жақсы байқалып отырады.
Темперамент туралы алғашқы ой-пікірлер ғылымда өте ерте кездің өзінде-ақ айтыла бастады. Ежелгі Грецияның белгілі ғалымы, дәрігер Гиппократтың (б.э.д. 460-356) еңбектерінде бұл жөнінде біраз пікірлер айтылған. Гиппократтың ойынша, әр түрлі темпераменттер адамдар мен жануарлардың денесінде төрт түрлі сұйық заттарға байланысты болмақ.
Оқыту үрдісінде оқушылардың мінез-құлқын ойдағыдай басқару мұғалімнің психологиялық ерекшелігін терең білумен сипатталады. Оқушының мінез-құлқының механизмі және оның қабілетінің даму факторы – темперамент.
Оқушының темперамент ерекшелігінен оның оқу әрекетінің стилі, ықал-ой жұмысының көлемі, зейін ерекшелігі, ынтасының дәрежесі, жұмысқа тез тартылу динамикасы айқындалады.
Темперамент – адамның жүйке-жүйесі түрлерінің оның іс-әрекетінде көрінуі. Адамның жүйке қызметінің 4 типін И.Павлов ашқаны мәлім. Бұлар Гиппократтың төрт темпераментіне сәйкес келеді.
Темперамент адамның жалпы қозғалысынан да (мәселен, біреулер шапшаң қозғалады, тез қимылдайды, енді біреулер жай қимылдап, асықпай істейді), психиканың күші мен тереңдігінен де (мәселен, біреу өжет, алғыр болса, екінші біреу керісінше, сылбыр, жігерсіз болады), адамның көңіл-күйінің ерекшеліктерінен де (салмақты, тұрақты, жеңіл, тұрақсыз, т.б.) эмоция сезімдерінен де (біреу сабырлы, екінші біреу күйгелек, т.б.) жақсы байқалып отырады.
Темперамент туралы алғашқы ой-пікірлер ғылымда өте ерте кездің өзінде-ақ айтыла бастады. Ежелгі Грецияның белгілі ғалымы, дәрігер Гиппократтың (б.э.д. 460-356) еңбектерінде бұл жөнінде біраз пікірлер айтылған. Гиппократтың ойынша, әр түрлі темпераменттер адамдар мен жануарлардың денесінде төрт түрлі сұйық заттарға байланысты болмақ.
1. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. Алмат, «Рауан», 1992 ж.
2. Қайбалдиева Ж. Темпераменттің маңыздылығы // Қазақстан мектебі. Қыркүйек, 2004 жыл.
3. Гейдебарнд К. «Бала жанының мәні жайында» - Алматы, 1993ж.
4. М.Жұмабаев Педагогика. Алматы. «Рауан» 1993ж.
5. Жаманкөзөва Гүлнар. Темперамен және мінез-құлық // Қазақстан мектебі. Сәуір, 2005 жыл.
6. Педагогикалық ізденіс. Алматы, «Рауан», 1990 ж.
7. А.В. Петровский «Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы» -Алматы «Мектеп» 1987ж.
8. Қ. Жарықбаев. Жантану негіздері. Алматы, 2002.
9. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. М.: Педагогика, 1989.
10. Джемс У. Психология. М., 1999.
11. Ж.И.Намазбаев. Психология. Алматы, 2005.
12. Ә. Алдамұратов. Жалпы психология. Алматы, 1996.
13. К.К.Платонов. Структура и развитие личности. М.: наука, 1986.
14. П.В. Симонов, П.М.Ершов. Темперамент, характер, личность. М.: Наука, 1984.
15. Е. Климов. Основы психологии. М., 1997.
16. Я. Стреляу. Роль темперамента в психическом развитии. М.: Прогресс, 1982.
17. Ю.М. Оролов. Самопознание и самовоспитание характера. М.: Просвщение, 1987.
18. А. Горбатенко. Общая, прикладная психология. М., 2002.
19. Т. Тәжібаев. Жалпы психология. Алматы, 1993.
20. Р.С.Немов. Общая психология. М., 1999.
2. Қайбалдиева Ж. Темпераменттің маңыздылығы // Қазақстан мектебі. Қыркүйек, 2004 жыл.
3. Гейдебарнд К. «Бала жанының мәні жайында» - Алматы, 1993ж.
4. М.Жұмабаев Педагогика. Алматы. «Рауан» 1993ж.
5. Жаманкөзөва Гүлнар. Темперамен және мінез-құлық // Қазақстан мектебі. Сәуір, 2005 жыл.
6. Педагогикалық ізденіс. Алматы, «Рауан», 1990 ж.
7. А.В. Петровский «Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы» -Алматы «Мектеп» 1987ж.
8. Қ. Жарықбаев. Жантану негіздері. Алматы, 2002.
9. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. М.: Педагогика, 1989.
10. Джемс У. Психология. М., 1999.
11. Ж.И.Намазбаев. Психология. Алматы, 2005.
12. Ә. Алдамұратов. Жалпы психология. Алматы, 1996.
13. К.К.Платонов. Структура и развитие личности. М.: наука, 1986.
14. П.В. Симонов, П.М.Ершов. Темперамент, характер, личность. М.: Наука, 1984.
15. Е. Климов. Основы психологии. М., 1997.
16. Я. Стреляу. Роль темперамента в психическом развитии. М.: Прогресс, 1982.
17. Ю.М. Оролов. Самопознание и самовоспитание характера. М.: Просвщение, 1987.
18. А. Горбатенко. Общая, прикладная психология. М., 2002.
19. Т. Тәжібаев. Жалпы психология. Алматы, 1993.
20. Р.С.Немов. Общая психология. М., 1999.
КІРІСПЕ
Темперамент – нерв жүйесінің тума қасиеттерінен туындайтын адамның
жеке өзгешеліктерінің бірі. Ол адамдардың эмоциялық қозғыштығынан, қимыл-
қозғалысынан, жалпы белсенділігінен жақсы байқалады. Темперамент –
организмнің физиологиялық өзгешеліктерімен, әсіресе жоғары нерв қызметінің
тума қасиеттерімен шарттас психикалық құбылыс.
Оқыту үрдісінде оқушылардың мінез-құлқын ойдағыдай басқару мұғалімнің
психологиялық ерекшелігін терең білумен сипатталады. Оқушының мінез-
құлқының механизмі және оның қабілетінің даму факторы – темперамент.
Оқушының темперамент ерекшелігінен оның оқу әрекетінің стилі, ықал-ой
жұмысының көлемі, зейін ерекшелігі, ынтасының дәрежесі, жұмысқа тез тартылу
динамикасы айқындалады.
Темперамент – адамның жүйке-жүйесі түрлерінің оның іс-әрекетінде
көрінуі. Адамның жүйке қызметінің 4 типін И.Павлов ашқаны мәлім. Бұлар
Гиппократтың төрт темпераментіне сәйкес келеді.
Темперамент адамның жалпы қозғалысынан да (мәселен, біреулер шапшаң
қозғалады, тез қимылдайды, енді біреулер жай қимылдап, асықпай істейді),
психиканың күші мен тереңдігінен де (мәселен, біреу өжет, алғыр болса,
екінші біреу керісінше, сылбыр, жігерсіз болады), адамның көңіл-күйінің
ерекшеліктерінен де (салмақты, тұрақты, жеңіл, тұрақсыз, т.б.) эмоция
сезімдерінен де (біреу сабырлы, екінші біреу күйгелек, т.б.) жақсы байқалып
отырады.
Темперамент туралы алғашқы ой-пікірлер ғылымда өте ерте кездің өзінде-
ақ айтыла бастады. Ежелгі Грецияның белгілі ғалымы, дәрігер Гиппократтың
(б.э.д. 460-356) еңбектерінде бұл жөнінде біраз пікірлер айтылған.
Гиппократтың ойынша, әр түрлі темпераменттер адамдар мен жануарлардың
денесінде төрт түрлі сұйық заттарға байланысты болмақ. Олар: денені жылытып
тұратын – қан, салқындататын – шырын (слизь), құрғататын – бауырдағы сары
өт және оған дымқылдық беретін қара өт (талақ). Осы төрт түрлі сұйықтың
араласуының пропорциясын. Грекше красис деп атаған. Ал латын тілінде
кейін бұл терминді темпераментум деп атап кеткен. Сөйтіп, Гиппократ және
оның шәкірттері адамдағы темпераменттердің әр түрлілігі организмдердегі осы
төрт түрлі сұйық заттың бір-ірінен аз-көптігіне байланысты деп түсінген.
Гиппократ оргнизмдердегі сұйықтардың бірінен екіншісінің басым болуы
кейбір аурулардың шығу тарихын түсіндіруге де жарайды деді, ол мидың ролін
түсіне білді, оны бездердің бірі деп санады. Бұл – адамның жеке
ерекшеліктерін жаратылыстық ғылыми зерттеудің алғашқы қадамы еді.
Орта ғасырдағы ғалымдар темпераментті организмдегі химиялық заттардың
құрамына байланысты түсіндіруге тырысты. Кейіннен темперамент организмнің
түрліше физиологиялық өзгешеліктеріне, атап айтқанда, қан жолы жүйесінің
құрылысына, зат алмасуға, ішкі секреция бездеріне, т.б. байланысты деген
пікірлер де тарады.
Темперамент туралы теориялар ХІХ ғасырдың аяқ кезінде де кең өріс
алады. Мәселен, неміс анатомы Гейне темпераменттердің түрліше болуы нерв
жүйесінің тонусына байланысты десе, орыс антропологы Зеланд Н.Л. (1833-
1902) ми қабықшасындағы молекулярлық қозғалыстың жылдамдығы мен
біркелкілігіне байланысты деді. Көрнекті орыс педагогы П.Ф.Лесгафт (1937-
1909) темпераменттерді қан сауыттарының жуандығы мен кеңдігіне байланысты
деп тұжырымдамады.
І. ТЕМПЕРАМЕНТТЕРДІҢ ТИПТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
И.П.Павлов темперамент пен жүйке қызметінің типтерін бір-біріне балама
құбылыс деп түсінді. Кейінгі зертгеулер жүнке қызметінің типтері
темперамент типтерімен ылғи сәйкес келіп отырмайтыңдығын көрсетті.
Шындығында да, темпераментке тек жүйке жүйесінің қасиеттері ғана емес,
сондай-ақ жеке адамның соматикалық (дене) құрылымдары да әсер ететіндігі
белгілі. Жүйке қызметінің типін темпераменттің нышаны ретінде ұғынған
дұрыс. Мәселен бір зертгеуде, біркелкі ортада, жүйке жүйесінің әлсіз типіне
жататын жануарлар мінез-құлқының енжар-қорғаныстық түрі, ал күшті, жүйке
үрдістері тең емес организмдерде прогрессивті мінез-құлық байқалған.
Бұрын кейбір психологтар темперамент табиғатың адамның эмоциялық
саласына байланысты түсіндіретін. Шындығында, темперамент тек эмоциялық
жағдайлардан ғана байқалмайды, ол ақыл-ой және ерік үрдістерінен де көрініп
жатады. Адам темпераментті туралы сөз болғанда жекеленген психикалық
үрдістердің динамикасы жайлы айтылмайды, мұнда жеке адамның тұтас мінез-
құлқы бар синдромы (жүйесі) жөнінде сөз болады.
Сөйтіп темперамент - адамның жуйке қызметінің қасиеттерінен көрінетін,
мінез-құлқының импульсивті-динамикалик көрінісінің жалпылама сипаттамасы
болып табылады.
Темпераменттің төрт типінің снпаттамасы
1.1. Холерик темпераменті
Бұл типтің екілі аса қозғыштығымен, соған орай мінез-құлқының
ұшқалақтығымен көзге түседі. Холерик қарым-қатыста - күйгелек бір беткей,
шабуылға жаны құмар, іс-әрекетте - пысық холериктер жұмысты үзіп-үзіп
істегенді ұнатады.
Олар айналысқан ісіне жан-тәнімен беріледі. Осы жолда кездескен
қиындықтың бәрін жеңуге даяр тұрады, кедергілерді жеңіп, мақсатына жетеді.
Қайрат-жігері мұқалы, өз мүмкіндігіне сенімі кетсе, еңсесі түсіп, еш
нәрсеге мойны жар бермей қояды. Осылайша, тек көңілі ауғанда істеушілік
оның жүйке қызметінің бір қалыпты тепе-тең еместігінен болады. Бұл жөнінде
И.П. Павлов былай дейді: ''Байсалдылығы жоқ қажырлы адам кез келген іске
барлық күш жігерімен кіріседі де содан соң тез шаршап қалады, кейіннен
зауқы аумай қояды..."
1.2. Сангвиник темпераменті
Бұл темпераменттің өкілін И.П.Павлов қызу қанды, іскер адам деп
санайды. Бірақ ол ылғи қызықты іспен айналысқанда ғана осындай күйде
болады. Мұндай іс жоқ кезде ол жабырқаңқы, сылбыр жүреді.
Сангвиникке қимыл қозғалыста - белсенділік өмір жағдайының өзгеруіне
жеңіл бейімдеушілік тән. Ол адамдармен тез тіл тауып, шүйіркелесе кетеді,
жұртты жатырқамайды. Ұжым ішінде сангвиник көңілді ақ-жарқын, іске бар
ықыласымен кірісетін, әуесқой адам. Осылайша жалындап тұрғанымен іске зауқы
болмаса, яғни күнделікті күйбеңі, төзімділікпен ерінбей-жалықпай істеуді
қажет ететін жұмыс тап болғанда суынып қалады.
Сангвиникте әмоция тез пайда болып, тез өзгереді. Бұл - оның көңіл-
күйінің қолайсыз түрінен тез арылып, өзін қызықтырған іске кіріскен кезде
ақ жарқын, жаны жайсаң жағдайға түсе алатыңдығының белгісі. Мида жаңадан
жасалатын уақытша байланыстардың тез өзгеріп, қайтадан өңделуі оның ақыл-
ойының оңтайлылығын байқатады. Сангвиник ойға жүйрік өткір тілді, жаңаны
тез қабылдағыш, зейінді келеді. Әр түрлі, көп қырлы жұмысты нәтижелі
атқарады. Бір қалыптылықты және шапшаңдықты тілейтін жұмыстар бұған өте
қолайлы.
1.3. Флегматик темпераменті
И.П. Павловтың сипаттауынша, бұл барлық уақытта да байсалды, ұстамды
бір қалыпты, табанды және төзімді, еңбекқор адам. Жүйке үрдістерінің тепе-
теңдігі мен баяулығы флегматикке қандай жағдай да болмасын бір қалыпты
тыңыштықта болуға мүмкіндік береді.
Қозу үрдісін бәсеңдететін күшті тежелу онын ырықсыз қимыл-козғалыстары
болып, ұсақ-түйекке алаңдатпай жүйелі жұмыс істеуге, бір қалыпты өмір
сүруге жағдай жасайды, флегматик ұзаққа созылатын, бірақ күшті сарқып
алмайтыңдай жұмысты жақсы атқара алады (шыдамды, зейінді, орнықты). "Мінез-
құлықтың қалыпты жүйесі, өмір ағысының біркелкілігі менің жұмысым мен
демалуымның және қозу, тежелу үрдістерінің бір қалыптылығынан екендігі
түсінікті нәрсе".
Флегматик - салмақты адам, ол күшін босқа сарп етпейді, бастаған істі
аяғына жеткізеді. Ол бөспелікті сүймейді. Жұртпен қарым-қатынасы да бір
сарынды жүріп жатады.
Баяулық пен селқостық - флегматиктің осал жағы. Оған ырғалып-
жырғалуға, жиналып, қамдануға біраз уақыт қажет. Селқостық оның
стереотиптерінің оралымсыздығынан мінез-құлкының оңтайлы еместігінен, жаңа
жағдайға тез үйлесе қоймайтыңдығынан жақсы байқалады. Дегенмен, бұл қасиет
мінездің тұрақтылығын көрсетеді, істі аспай-саспай тыңғылықты аяқтауға
мүмкіндік береді. Флегматиктер ұзақ уақыт жұмыс істеуге сабырлық пен әрекет
етуге төзімді болады.
1.4. Меланхолик темпераменті
Меланхолик темпераменті - бұл типтің өкілдері аса сезімтал соның
салдарынан жаны тез жараланғыш келеді. Меланхоликтер тұйық, қиын
жағдайлардан жол тауып шығуға олақ, адамдардан оқшау жүргенді ұнатады. Ол
қауіпті жағдайлардан қорқады.
Қозу және тежелу үрдістерінің әлсіздігі бұлардың бір-бірімен тең
келмеуі (тежелуі басым болады), кез келген күшті әсер - меланхоликтің қимыл
қозғалысын баяулатып, онда шектен тыс тежелу туғызады. Меланхоликті әлсіз
тітіркендіргіштер де мазалайды, одан да зор әсер алады, сондықтан да ол
ұсақ-түйектің бәріне де қатты мұңаяды немесе қатты қуанады. Психологтар
мұны меланхоликтердің күшті сезіне білу қабілетінен деп есептейді.
Үйреншікті жақсы, тату ұжым арасында меланхоликтер өзін жақсы ұстанды,
жұртпен қарым-қатысқа түсіп, алған ісін нәтижелі орындай алады,
кедергілерді жеңіп, табандылық көрсетеді.
Темпераменттің негізгі төрт типінің өкілдері бір қалыпты жағдайдың
өзінде өздерін түрліше ұстайды екен. Бірде темпераменттері әр түрлі төрт
дос театрға кешігіп барады. Мұндай жағдайда олардан қандай мінез байқалған?
Холерик билет жыртушымен айтысып партердегі өз орнына барып отыруға
әрекеттенеді. Ол театрдағы сағат ілгері кеткен, жұртқа кесел келтірмей
орныма барып отыра қоямын деп салғыласып, билет тексерушіні итермелей
бастайды.
Сангвиник партерге жібермейтініне көз жеткен соң жоғарғы қабатқа
көтерілудің қиынға соқпайтынын сезіп, баспалдаққа қарап жүгіріп кетеді.
Флегматик залға жібермейтінін көріп: "Алғашқы көрініс онша қызық
болмайды. Буфетке бара тұрайын" деп антракт болуын күтеді.
Меланхолинк: "Менің әркез жолым болмайды. Өмірімде бір рет театрға
келген едім, ол да сәтсіз болды" дейді де үйіне тартып отырады.
Осылайша темперамент адамның белсенділік сипатынан (жұмыс істеу
қабілеттілігі, әлеуметгік қарым-қатынастағы тіл табыса алу мүмкіндігі),
мінез-құлықтық түрлі қалпынан үнемі өзгерістегі сыртқы ортаға бейімделе алу
жағдайынан көрініп отырады.
Темперамент және жеке адамның қалпы. Адамның мінез-құлқы оның туыстан
пайда болған тип өзгешелігіне ғана тәуелді болмай, жүйке қызметінің тікелей
өмір барысында қалыптасатың түрімен де байланысты екенін еске ұстау қажет.
Кейде тыныш бір қалыпты флегматик холерикше эмоциясы бұрқанып, күйіп-пісіп,
әлек болады, ал холериктің кейбір жағдайларда өз күшіне сенбейтін, енжар
меланхоликтің қалпына түсіп кететін кездері де болады. Осындай көріністер
кейбір психологтарды аралас темперамент те болады деген пікірге алып
келеді. Мұндай түсінікті дұрыс деуге болмайды. Арадық темпераменттер болады
деген дұрысырақ.
Бір адамның өзінде де әр жагдайда түрлі мінез-құлық көрініп отырады,
оны талдауда алғашқы кезде осы адамның типтік өзгешеліктері еске алынады,
өйткені, мұндай жағдайларда жүйке жүйесінің түрлі типтерінде көңіл күйі
түрліше байқалады. Мәселен, холерикке - көңілдің түсуі, бұрқануы, ал
флегматикке - ұстамдылық меланхоликке - өз күшіне сенімсіздік т.б. тән
қасиет.Олай болса осы жағдайлар адамның типтік белгісі болып табылады. Егер
адам сыртқы әсерге қалай болса солай қарайтын болса, осы әсердің өзі қандай
екенін зерттеу қажет. Мұндайда кездейсоқ реакцияның типтік болып шығуы да
ықтимал. Мәселен, флегматиктің ашуы мен эмоциялық күйіп-пісуі ұзақ уақыт
ішінде сан рет қайталанған әсерден кейін туса, холерикте осындай жағдай
бірден пайда болады.
Өмірден алынған мына екі мысалды келтірейік. Холерик басқа адамның кез
келген ескертпесіне, әсіресе оның намысына тиетін сөзге ылғи ашу-ыза, кейіс
білдіреді. Флегматик мұндайды бір рет айтылған ескерту деп қана ұғады, егер
ол бірнеше күн бойы қайталанатын болса ғана одан ашуланған кейіп байқалады.
Холерик қуатын шапшаң жұмсаумен көзге түссе, флегматик оны бөгеп,
жинақтап, қозу тежелуді жеңе бастаған жағдайда ғана жұмсайды.
Адамның жабырқауы мен солқылдақтығы да осы тектес болады. Холериктерде
бұл ұзақ зорығып жұмыс істеген кездегі қажудан туындаса, меланхоликтерде
бұл жайт қарым-қатынас пен өмір жағдайының түбегейлі өзгеріске түскен
кезінде немесе қысқа мерзімді күйзеліс үстінде белең береді.
Осы айтылғандардың ескеру және білу – адам темпераменттерінің
ерекшеліктерін ажырату үшін қажет.
Темпераментердің балалық шақтағы көріністері. Темпераменттердің
табиғи, қарапайым көріністері балалық шақта жақсы байқалады. Бала өскен
сайын оның сыртқы ортамен қарым-қатынасы күрделене түседі де, оның одан
алатын әсері де мол болады. Осыған орай темпераменттердің өзгеріске түсетін
ерекшеліктері бүркемеленеді. Дамудың жоғары деңгейінде темпераменттерді
анықтаудың қиынға соғатынының тағы бір себебін бұлардың мінез сапаларымен
араласып, қарым-қатынастың жаңа формаларының ішіне еніп кететіндігінен деп
ұғыну қажет. Сондықтан да біз кейде темперамент көріністерін – мінез бітіі
деп, керісінше, мінез бітімдерін – темперамент ерекшеліктері деп
шатастырамыз.
Жүргізілген зерттеулер жүйке қызметімен темпераменттің типтері өте
ерте көріне бастайтындығын аңғартқан. Мәселен Е.П.Ересь үшінші сынып
оқушыларының темпераменттерін зерттегенде, бұлардың арасынан темперамент
айқын ажыратылған барлық типтерін тапқан. Бұл жөнінде И.В.Страхов
зерттеулерінде де айтылады. Зерттеу объектісі болған 39 оқушының 33-інде
темпераменттің анық түрлері кездескен де, бұлардың алтауы – аралық
темпераментке жатқызылған. Сангвиниктердің таза типтері – 9 адам,
холериктер – 10, флегматиктер – 9, меланхоликтер – 6 адам болған. Осындай
көрсеткіштер бізге шәкірттерді көпшілігінде темпераменттердің типтік бітімі
анық, айқын болатындығын көрсетеді.
Өмір жағдайлары темпераменттердің материалдық негізі болып табылатын
жүйке жүйесі қызметініғ өзгешеліктеріне ықпал жасайды. Мәселен, бір жағдай
психикалық үрдістердің әсерлілігімен эмоциялық қозуына, ағысы мен күшінің
дамуына жағдай туғызса, басқа жағдайлар керісінше, психиканың даму қарқынын
баяулатып, оның белсенділігін басып, тежеуі мүмкін.
ІІ. ТЕМПЕРАМЕНТТІҢ ЖӘНЕ ЖЕКЕ АДАМНЫҢ БАСҚА ҚАСИЕТТЕРІНІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ
Жеке адамды серпілісті-динамикалық жағынан сипаттаудың оның мінез-
құлқын итүсіну үшін ерекше маңызы бар. Адамның қажырлық пен қажымас қайрат,
құмарлық пен әуестенерлік қабілет, бір қалыпты мінез құлық, қарым-қатынаста
оңтайлылық пен динамизм, айналасындағылармен оңай тіл табыса алушылық
байқатуы оның еңбек әрекетінде, қоғамдық бесенділігімен мінез-құлқында
таңбасын қалдырып, жеке адамның өзіне тән сапалылық өзгешеліктері мен
мүмкіндіктерінің қандай екендігін көрсетеді.
2.1. Темперамент және қарым-қатынас
Темпераментке байланысты адамның табиғи көріністері оның басқалармен
қарым-қатынасқа түсуімен орай көлеңкеленіп, жасырынып отырады. Мысалы,
көңіл-күйдің әсерленгіштігімен тепе-теңдігі, реакция күші қарым-қатынас
жасау ерекшелігіне, көздеген мақсатына орай адамның қызығу, қажеттілігі мен
талғамдарына тәуелді болып келеді.
Іс-әрекетке құлшына кіріске кезде адам барлық күш жәгерімен
қимылдайды, ұзақ уақыт шаршамайды, жұмыстың қарқыны мен ырғағы арта түседі.
Керісінше, ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Темперамент – нерв жүйесінің тума қасиеттерінен туындайтын адамның
жеке өзгешеліктерінің бірі. Ол адамдардың эмоциялық қозғыштығынан, қимыл-
қозғалысынан, жалпы белсенділігінен жақсы байқалады. Темперамент –
организмнің физиологиялық өзгешеліктерімен, әсіресе жоғары нерв қызметінің
тума қасиеттерімен шарттас психикалық құбылыс.
Оқыту үрдісінде оқушылардың мінез-құлқын ойдағыдай басқару мұғалімнің
психологиялық ерекшелігін терең білумен сипатталады. Оқушының мінез-
құлқының механизмі және оның қабілетінің даму факторы – темперамент.
Оқушының темперамент ерекшелігінен оның оқу әрекетінің стилі, ықал-ой
жұмысының көлемі, зейін ерекшелігі, ынтасының дәрежесі, жұмысқа тез тартылу
динамикасы айқындалады.
Темперамент – адамның жүйке-жүйесі түрлерінің оның іс-әрекетінде
көрінуі. Адамның жүйке қызметінің 4 типін И.Павлов ашқаны мәлім. Бұлар
Гиппократтың төрт темпераментіне сәйкес келеді.
Темперамент адамның жалпы қозғалысынан да (мәселен, біреулер шапшаң
қозғалады, тез қимылдайды, енді біреулер жай қимылдап, асықпай істейді),
психиканың күші мен тереңдігінен де (мәселен, біреу өжет, алғыр болса,
екінші біреу керісінше, сылбыр, жігерсіз болады), адамның көңіл-күйінің
ерекшеліктерінен де (салмақты, тұрақты, жеңіл, тұрақсыз, т.б.) эмоция
сезімдерінен де (біреу сабырлы, екінші біреу күйгелек, т.б.) жақсы байқалып
отырады.
Темперамент туралы алғашқы ой-пікірлер ғылымда өте ерте кездің өзінде-
ақ айтыла бастады. Ежелгі Грецияның белгілі ғалымы, дәрігер Гиппократтың
(б.э.д. 460-356) еңбектерінде бұл жөнінде біраз пікірлер айтылған.
Гиппократтың ойынша, әр түрлі темпераменттер адамдар мен жануарлардың
денесінде төрт түрлі сұйық заттарға байланысты болмақ. Олар: денені жылытып
тұратын – қан, салқындататын – шырын (слизь), құрғататын – бауырдағы сары
өт және оған дымқылдық беретін қара өт (талақ). Осы төрт түрлі сұйықтың
араласуының пропорциясын. Грекше красис деп атаған. Ал латын тілінде
кейін бұл терминді темпераментум деп атап кеткен. Сөйтіп, Гиппократ және
оның шәкірттері адамдағы темпераменттердің әр түрлілігі организмдердегі осы
төрт түрлі сұйық заттың бір-ірінен аз-көптігіне байланысты деп түсінген.
Гиппократ оргнизмдердегі сұйықтардың бірінен екіншісінің басым болуы
кейбір аурулардың шығу тарихын түсіндіруге де жарайды деді, ол мидың ролін
түсіне білді, оны бездердің бірі деп санады. Бұл – адамның жеке
ерекшеліктерін жаратылыстық ғылыми зерттеудің алғашқы қадамы еді.
Орта ғасырдағы ғалымдар темпераментті организмдегі химиялық заттардың
құрамына байланысты түсіндіруге тырысты. Кейіннен темперамент организмнің
түрліше физиологиялық өзгешеліктеріне, атап айтқанда, қан жолы жүйесінің
құрылысына, зат алмасуға, ішкі секреция бездеріне, т.б. байланысты деген
пікірлер де тарады.
Темперамент туралы теориялар ХІХ ғасырдың аяқ кезінде де кең өріс
алады. Мәселен, неміс анатомы Гейне темпераменттердің түрліше болуы нерв
жүйесінің тонусына байланысты десе, орыс антропологы Зеланд Н.Л. (1833-
1902) ми қабықшасындағы молекулярлық қозғалыстың жылдамдығы мен
біркелкілігіне байланысты деді. Көрнекті орыс педагогы П.Ф.Лесгафт (1937-
1909) темпераменттерді қан сауыттарының жуандығы мен кеңдігіне байланысты
деп тұжырымдамады.
І. ТЕМПЕРАМЕНТТЕРДІҢ ТИПТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
И.П.Павлов темперамент пен жүйке қызметінің типтерін бір-біріне балама
құбылыс деп түсінді. Кейінгі зертгеулер жүнке қызметінің типтері
темперамент типтерімен ылғи сәйкес келіп отырмайтыңдығын көрсетті.
Шындығында да, темпераментке тек жүйке жүйесінің қасиеттері ғана емес,
сондай-ақ жеке адамның соматикалық (дене) құрылымдары да әсер ететіндігі
белгілі. Жүйке қызметінің типін темпераменттің нышаны ретінде ұғынған
дұрыс. Мәселен бір зертгеуде, біркелкі ортада, жүйке жүйесінің әлсіз типіне
жататын жануарлар мінез-құлқының енжар-қорғаныстық түрі, ал күшті, жүйке
үрдістері тең емес организмдерде прогрессивті мінез-құлық байқалған.
Бұрын кейбір психологтар темперамент табиғатың адамның эмоциялық
саласына байланысты түсіндіретін. Шындығында, темперамент тек эмоциялық
жағдайлардан ғана байқалмайды, ол ақыл-ой және ерік үрдістерінен де көрініп
жатады. Адам темпераментті туралы сөз болғанда жекеленген психикалық
үрдістердің динамикасы жайлы айтылмайды, мұнда жеке адамның тұтас мінез-
құлқы бар синдромы (жүйесі) жөнінде сөз болады.
Сөйтіп темперамент - адамның жуйке қызметінің қасиеттерінен көрінетін,
мінез-құлқының импульсивті-динамикалик көрінісінің жалпылама сипаттамасы
болып табылады.
Темпераменттің төрт типінің снпаттамасы
1.1. Холерик темпераменті
Бұл типтің екілі аса қозғыштығымен, соған орай мінез-құлқының
ұшқалақтығымен көзге түседі. Холерик қарым-қатыста - күйгелек бір беткей,
шабуылға жаны құмар, іс-әрекетте - пысық холериктер жұмысты үзіп-үзіп
істегенді ұнатады.
Олар айналысқан ісіне жан-тәнімен беріледі. Осы жолда кездескен
қиындықтың бәрін жеңуге даяр тұрады, кедергілерді жеңіп, мақсатына жетеді.
Қайрат-жігері мұқалы, өз мүмкіндігіне сенімі кетсе, еңсесі түсіп, еш
нәрсеге мойны жар бермей қояды. Осылайша, тек көңілі ауғанда істеушілік
оның жүйке қызметінің бір қалыпты тепе-тең еместігінен болады. Бұл жөнінде
И.П. Павлов былай дейді: ''Байсалдылығы жоқ қажырлы адам кез келген іске
барлық күш жігерімен кіріседі де содан соң тез шаршап қалады, кейіннен
зауқы аумай қояды..."
1.2. Сангвиник темпераменті
Бұл темпераменттің өкілін И.П.Павлов қызу қанды, іскер адам деп
санайды. Бірақ ол ылғи қызықты іспен айналысқанда ғана осындай күйде
болады. Мұндай іс жоқ кезде ол жабырқаңқы, сылбыр жүреді.
Сангвиникке қимыл қозғалыста - белсенділік өмір жағдайының өзгеруіне
жеңіл бейімдеушілік тән. Ол адамдармен тез тіл тауып, шүйіркелесе кетеді,
жұртты жатырқамайды. Ұжым ішінде сангвиник көңілді ақ-жарқын, іске бар
ықыласымен кірісетін, әуесқой адам. Осылайша жалындап тұрғанымен іске зауқы
болмаса, яғни күнделікті күйбеңі, төзімділікпен ерінбей-жалықпай істеуді
қажет ететін жұмыс тап болғанда суынып қалады.
Сангвиникте әмоция тез пайда болып, тез өзгереді. Бұл - оның көңіл-
күйінің қолайсыз түрінен тез арылып, өзін қызықтырған іске кіріскен кезде
ақ жарқын, жаны жайсаң жағдайға түсе алатыңдығының белгісі. Мида жаңадан
жасалатын уақытша байланыстардың тез өзгеріп, қайтадан өңделуі оның ақыл-
ойының оңтайлылығын байқатады. Сангвиник ойға жүйрік өткір тілді, жаңаны
тез қабылдағыш, зейінді келеді. Әр түрлі, көп қырлы жұмысты нәтижелі
атқарады. Бір қалыптылықты және шапшаңдықты тілейтін жұмыстар бұған өте
қолайлы.
1.3. Флегматик темпераменті
И.П. Павловтың сипаттауынша, бұл барлық уақытта да байсалды, ұстамды
бір қалыпты, табанды және төзімді, еңбекқор адам. Жүйке үрдістерінің тепе-
теңдігі мен баяулығы флегматикке қандай жағдай да болмасын бір қалыпты
тыңыштықта болуға мүмкіндік береді.
Қозу үрдісін бәсеңдететін күшті тежелу онын ырықсыз қимыл-козғалыстары
болып, ұсақ-түйекке алаңдатпай жүйелі жұмыс істеуге, бір қалыпты өмір
сүруге жағдай жасайды, флегматик ұзаққа созылатын, бірақ күшті сарқып
алмайтыңдай жұмысты жақсы атқара алады (шыдамды, зейінді, орнықты). "Мінез-
құлықтың қалыпты жүйесі, өмір ағысының біркелкілігі менің жұмысым мен
демалуымның және қозу, тежелу үрдістерінің бір қалыптылығынан екендігі
түсінікті нәрсе".
Флегматик - салмақты адам, ол күшін босқа сарп етпейді, бастаған істі
аяғына жеткізеді. Ол бөспелікті сүймейді. Жұртпен қарым-қатынасы да бір
сарынды жүріп жатады.
Баяулық пен селқостық - флегматиктің осал жағы. Оған ырғалып-
жырғалуға, жиналып, қамдануға біраз уақыт қажет. Селқостық оның
стереотиптерінің оралымсыздығынан мінез-құлкының оңтайлы еместігінен, жаңа
жағдайға тез үйлесе қоймайтыңдығынан жақсы байқалады. Дегенмен, бұл қасиет
мінездің тұрақтылығын көрсетеді, істі аспай-саспай тыңғылықты аяқтауға
мүмкіндік береді. Флегматиктер ұзақ уақыт жұмыс істеуге сабырлық пен әрекет
етуге төзімді болады.
1.4. Меланхолик темпераменті
Меланхолик темпераменті - бұл типтің өкілдері аса сезімтал соның
салдарынан жаны тез жараланғыш келеді. Меланхоликтер тұйық, қиын
жағдайлардан жол тауып шығуға олақ, адамдардан оқшау жүргенді ұнатады. Ол
қауіпті жағдайлардан қорқады.
Қозу және тежелу үрдістерінің әлсіздігі бұлардың бір-бірімен тең
келмеуі (тежелуі басым болады), кез келген күшті әсер - меланхоликтің қимыл
қозғалысын баяулатып, онда шектен тыс тежелу туғызады. Меланхоликті әлсіз
тітіркендіргіштер де мазалайды, одан да зор әсер алады, сондықтан да ол
ұсақ-түйектің бәріне де қатты мұңаяды немесе қатты қуанады. Психологтар
мұны меланхоликтердің күшті сезіне білу қабілетінен деп есептейді.
Үйреншікті жақсы, тату ұжым арасында меланхоликтер өзін жақсы ұстанды,
жұртпен қарым-қатысқа түсіп, алған ісін нәтижелі орындай алады,
кедергілерді жеңіп, табандылық көрсетеді.
Темпераменттің негізгі төрт типінің өкілдері бір қалыпты жағдайдың
өзінде өздерін түрліше ұстайды екен. Бірде темпераменттері әр түрлі төрт
дос театрға кешігіп барады. Мұндай жағдайда олардан қандай мінез байқалған?
Холерик билет жыртушымен айтысып партердегі өз орнына барып отыруға
әрекеттенеді. Ол театрдағы сағат ілгері кеткен, жұртқа кесел келтірмей
орныма барып отыра қоямын деп салғыласып, билет тексерушіні итермелей
бастайды.
Сангвиник партерге жібермейтініне көз жеткен соң жоғарғы қабатқа
көтерілудің қиынға соқпайтынын сезіп, баспалдаққа қарап жүгіріп кетеді.
Флегматик залға жібермейтінін көріп: "Алғашқы көрініс онша қызық
болмайды. Буфетке бара тұрайын" деп антракт болуын күтеді.
Меланхолинк: "Менің әркез жолым болмайды. Өмірімде бір рет театрға
келген едім, ол да сәтсіз болды" дейді де үйіне тартып отырады.
Осылайша темперамент адамның белсенділік сипатынан (жұмыс істеу
қабілеттілігі, әлеуметгік қарым-қатынастағы тіл табыса алу мүмкіндігі),
мінез-құлықтық түрлі қалпынан үнемі өзгерістегі сыртқы ортаға бейімделе алу
жағдайынан көрініп отырады.
Темперамент және жеке адамның қалпы. Адамның мінез-құлқы оның туыстан
пайда болған тип өзгешелігіне ғана тәуелді болмай, жүйке қызметінің тікелей
өмір барысында қалыптасатың түрімен де байланысты екенін еске ұстау қажет.
Кейде тыныш бір қалыпты флегматик холерикше эмоциясы бұрқанып, күйіп-пісіп,
әлек болады, ал холериктің кейбір жағдайларда өз күшіне сенбейтін, енжар
меланхоликтің қалпына түсіп кететін кездері де болады. Осындай көріністер
кейбір психологтарды аралас темперамент те болады деген пікірге алып
келеді. Мұндай түсінікті дұрыс деуге болмайды. Арадық темпераменттер болады
деген дұрысырақ.
Бір адамның өзінде де әр жагдайда түрлі мінез-құлық көрініп отырады,
оны талдауда алғашқы кезде осы адамның типтік өзгешеліктері еске алынады,
өйткені, мұндай жағдайларда жүйке жүйесінің түрлі типтерінде көңіл күйі
түрліше байқалады. Мәселен, холерикке - көңілдің түсуі, бұрқануы, ал
флегматикке - ұстамдылық меланхоликке - өз күшіне сенімсіздік т.б. тән
қасиет.Олай болса осы жағдайлар адамның типтік белгісі болып табылады. Егер
адам сыртқы әсерге қалай болса солай қарайтын болса, осы әсердің өзі қандай
екенін зерттеу қажет. Мұндайда кездейсоқ реакцияның типтік болып шығуы да
ықтимал. Мәселен, флегматиктің ашуы мен эмоциялық күйіп-пісуі ұзақ уақыт
ішінде сан рет қайталанған әсерден кейін туса, холерикте осындай жағдай
бірден пайда болады.
Өмірден алынған мына екі мысалды келтірейік. Холерик басқа адамның кез
келген ескертпесіне, әсіресе оның намысына тиетін сөзге ылғи ашу-ыза, кейіс
білдіреді. Флегматик мұндайды бір рет айтылған ескерту деп қана ұғады, егер
ол бірнеше күн бойы қайталанатын болса ғана одан ашуланған кейіп байқалады.
Холерик қуатын шапшаң жұмсаумен көзге түссе, флегматик оны бөгеп,
жинақтап, қозу тежелуді жеңе бастаған жағдайда ғана жұмсайды.
Адамның жабырқауы мен солқылдақтығы да осы тектес болады. Холериктерде
бұл ұзақ зорығып жұмыс істеген кездегі қажудан туындаса, меланхоликтерде
бұл жайт қарым-қатынас пен өмір жағдайының түбегейлі өзгеріске түскен
кезінде немесе қысқа мерзімді күйзеліс үстінде белең береді.
Осы айтылғандардың ескеру және білу – адам темпераменттерінің
ерекшеліктерін ажырату үшін қажет.
Темпераментердің балалық шақтағы көріністері. Темпераменттердің
табиғи, қарапайым көріністері балалық шақта жақсы байқалады. Бала өскен
сайын оның сыртқы ортамен қарым-қатынасы күрделене түседі де, оның одан
алатын әсері де мол болады. Осыған орай темпераменттердің өзгеріске түсетін
ерекшеліктері бүркемеленеді. Дамудың жоғары деңгейінде темпераменттерді
анықтаудың қиынға соғатынының тағы бір себебін бұлардың мінез сапаларымен
араласып, қарым-қатынастың жаңа формаларының ішіне еніп кететіндігінен деп
ұғыну қажет. Сондықтан да біз кейде темперамент көріністерін – мінез бітіі
деп, керісінше, мінез бітімдерін – темперамент ерекшеліктері деп
шатастырамыз.
Жүргізілген зерттеулер жүйке қызметімен темпераменттің типтері өте
ерте көріне бастайтындығын аңғартқан. Мәселен Е.П.Ересь үшінші сынып
оқушыларының темпераменттерін зерттегенде, бұлардың арасынан темперамент
айқын ажыратылған барлық типтерін тапқан. Бұл жөнінде И.В.Страхов
зерттеулерінде де айтылады. Зерттеу объектісі болған 39 оқушының 33-інде
темпераменттің анық түрлері кездескен де, бұлардың алтауы – аралық
темпераментке жатқызылған. Сангвиниктердің таза типтері – 9 адам,
холериктер – 10, флегматиктер – 9, меланхоликтер – 6 адам болған. Осындай
көрсеткіштер бізге шәкірттерді көпшілігінде темпераменттердің типтік бітімі
анық, айқын болатындығын көрсетеді.
Өмір жағдайлары темпераменттердің материалдық негізі болып табылатын
жүйке жүйесі қызметініғ өзгешеліктеріне ықпал жасайды. Мәселен, бір жағдай
психикалық үрдістердің әсерлілігімен эмоциялық қозуына, ағысы мен күшінің
дамуына жағдай туғызса, басқа жағдайлар керісінше, психиканың даму қарқынын
баяулатып, оның белсенділігін басып, тежеуі мүмкін.
ІІ. ТЕМПЕРАМЕНТТІҢ ЖӘНЕ ЖЕКЕ АДАМНЫҢ БАСҚА ҚАСИЕТТЕРІНІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ
Жеке адамды серпілісті-динамикалық жағынан сипаттаудың оның мінез-
құлқын итүсіну үшін ерекше маңызы бар. Адамның қажырлық пен қажымас қайрат,
құмарлық пен әуестенерлік қабілет, бір қалыпты мінез құлық, қарым-қатынаста
оңтайлылық пен динамизм, айналасындағылармен оңай тіл табыса алушылық
байқатуы оның еңбек әрекетінде, қоғамдық бесенділігімен мінез-құлқында
таңбасын қалдырып, жеке адамның өзіне тән сапалылық өзгешеліктері мен
мүмкіндіктерінің қандай екендігін көрсетеді.
2.1. Темперамент және қарым-қатынас
Темпераментке байланысты адамның табиғи көріністері оның басқалармен
қарым-қатынасқа түсуімен орай көлеңкеленіп, жасырынып отырады. Мысалы,
көңіл-күйдің әсерленгіштігімен тепе-теңдігі, реакция күші қарым-қатынас
жасау ерекшелігіне, көздеген мақсатына орай адамның қызығу, қажеттілігі мен
талғамдарына тәуелді болып келеді.
Іс-әрекетке құлшына кіріске кезде адам барлық күш жәгерімен
қимылдайды, ұзақ уақыт шаршамайды, жұмыстың қарқыны мен ырғағы арта түседі.
Керісінше, ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz