Экологиялық ортаның психикалық денсаулыққа ықпалы
КІРІСПЕ
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ
Психикалық денсаулықтың ғылыми.теориялық негіздері
Экологиялық ортаның психикалық денсаулыққа әсерін анықтау
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Қорытынды
Қосымша
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ
Психикалық денсаулықтың ғылыми.теориялық негіздері
Экологиялық ортаның психикалық денсаулыққа әсерін анықтау
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Қорытынды
Қосымша
Зерттеудің көкейтестілігі. Қазіргі уақытта адамзат экологиялық қиын жағдайда тұр, ал оны дұрыс шешу үшін экологиялық білім мен тәрбиенің маңызы зор.екені белгілі. Соның ішінде экологиялық ортаның адамның денсаулығына, психикасына тигізетін әсерін зерттеу де маңызды.
Табиғи ресурстардың толықтай немесе кейбір бөліктерінің жоғалуы табиғи ландшафт өнімділігінің төмендеуі, топырақ су жүйесінің құрғауы, қоршаған ортаның ластануы Қазақстандағы табиғи ортаның жалпы экологиялық жағдайының бұзылуын сипаттайды.
Арал өңірінің апатты жағдайға ұшырауы, су көздерінің ластануы, 40 жылдан астамға созылған ядролық сынақтар зардабы, т.б. елдегі барлық эколог, педагог-психолог, дәрігер мамандардың біріккен жұмысы үшін күрделі зерттеуді қажет ететін мәселелер.
Экологиялық саулық Қазақстанның бәсекелестікке қабілеттілігінің басты артықшылықтарының бірі болып табылады. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев бірнеше рет Отандық және шетелдік инвесторлардың назарларын осы жағдайға аударды. Кімге болса да табиғатқа ұқыптылықпен қараудың қажеттілігін үйретудің реті жоқ та шығар. XX ғасырдың техногендік астаң-кестең өзгерістері, катаклизмдері бүкіл адамзатқа айғақты көрнекі сабақ іспетті.
Ең бастысы экологиялық апатты аймаққа көмектесу шешімдерін қабылдау кезінде қоғам алдымен халықтың әлеуметтік жағдайына, оның денсаулығына, әсіресе балалардың денсаулығына назар аударуы қажет. XXI ғасырдағы қоршаған орта мен даму бойынша БҰҰ конференциясындағы 179 мемлекеттің басшылары мақұлдаған тұрақты даму стратегиясын жүзеге асырудың негізінде ақпараттық экологиялық қоғамды құру жобаланды. Егер де мақсатқа сай жүргізілетін жұмыстар адамдардың табиғатпен қатынасының психологиялық потенциалын ашуға мүмкіндік берсе, онда олардың жеке дамулары үшін ғана ерекше мүмкіндіктерді жасап қоймайды, ол сондай-ақ табиғи әлемнің прагматикалық емес, рухани құндылығына деген сенімділікті қалыптастырады, ал бұл өздігінен де маңызды табиғатты қорғаушы фактор болып табылады.
Экологияның адам денсаулығы мен психикалық дамуына тигізетін әсері Қазақстан Республикасында мәселені қою деңгейінде ғана. Ал, күн сайын оқу-тәрбие процесінен тысқары қалып, дамуында елеулі ауытқушылықтар мен артта қалушылықтар байқалатын балалар санының күрт өсуі бұл мәселені шешу үшін кезек күттірмейтін әрекеттер істеу керектігін айғақтайды.
Зерттеудің өзектілігі, сонымен қатар қазіргі кездегі балалық шақ проблемаларын шешудің дұрыс жолын қарастыру мен оның аса күрделілігімен; білім берудегі психикалық қызметтің балалардың денсаулығын қорғауға бағытталуымен және де осы орайдағы практикалық психологтардың кәсіби іс-әрекетінің пәндік-теориялық негіздерін нақтылау қажеттілігімен де байланысты.
Табиғи ресурстардың толықтай немесе кейбір бөліктерінің жоғалуы табиғи ландшафт өнімділігінің төмендеуі, топырақ су жүйесінің құрғауы, қоршаған ортаның ластануы Қазақстандағы табиғи ортаның жалпы экологиялық жағдайының бұзылуын сипаттайды.
Арал өңірінің апатты жағдайға ұшырауы, су көздерінің ластануы, 40 жылдан астамға созылған ядролық сынақтар зардабы, т.б. елдегі барлық эколог, педагог-психолог, дәрігер мамандардың біріккен жұмысы үшін күрделі зерттеуді қажет ететін мәселелер.
Экологиялық саулық Қазақстанның бәсекелестікке қабілеттілігінің басты артықшылықтарының бірі болып табылады. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев бірнеше рет Отандық және шетелдік инвесторлардың назарларын осы жағдайға аударды. Кімге болса да табиғатқа ұқыптылықпен қараудың қажеттілігін үйретудің реті жоқ та шығар. XX ғасырдың техногендік астаң-кестең өзгерістері, катаклизмдері бүкіл адамзатқа айғақты көрнекі сабақ іспетті.
Ең бастысы экологиялық апатты аймаққа көмектесу шешімдерін қабылдау кезінде қоғам алдымен халықтың әлеуметтік жағдайына, оның денсаулығына, әсіресе балалардың денсаулығына назар аударуы қажет. XXI ғасырдағы қоршаған орта мен даму бойынша БҰҰ конференциясындағы 179 мемлекеттің басшылары мақұлдаған тұрақты даму стратегиясын жүзеге асырудың негізінде ақпараттық экологиялық қоғамды құру жобаланды. Егер де мақсатқа сай жүргізілетін жұмыстар адамдардың табиғатпен қатынасының психологиялық потенциалын ашуға мүмкіндік берсе, онда олардың жеке дамулары үшін ғана ерекше мүмкіндіктерді жасап қоймайды, ол сондай-ақ табиғи әлемнің прагматикалық емес, рухани құндылығына деген сенімділікті қалыптастырады, ал бұл өздігінен де маңызды табиғатты қорғаушы фактор болып табылады.
Экологияның адам денсаулығы мен психикалық дамуына тигізетін әсері Қазақстан Республикасында мәселені қою деңгейінде ғана. Ал, күн сайын оқу-тәрбие процесінен тысқары қалып, дамуында елеулі ауытқушылықтар мен артта қалушылықтар байқалатын балалар санының күрт өсуі бұл мәселені шешу үшін кезек күттірмейтін әрекеттер істеу керектігін айғақтайды.
Зерттеудің өзектілігі, сонымен қатар қазіргі кездегі балалық шақ проблемаларын шешудің дұрыс жолын қарастыру мен оның аса күрделілігімен; білім берудегі психикалық қызметтің балалардың денсаулығын қорғауға бағытталуымен және де осы орайдағы практикалық психологтардың кәсіби іс-әрекетінің пәндік-теориялық негіздерін нақтылау қажеттілігімен де байланысты.
1. Арал маңындағы балалардың психикалық денсаулығын зерттеу II халықаралық конференция материалдары. – Алматы, 2002, 2 том, 178-186 б. (Серіктес авторлықта).
2. Влияние экологии на психическое здоровье детей дошкольного и младшего школьного возрастов (зона Приаралья) II Материалы международной научно – практической конферренции. – Санкт-Петербург, 2004, стр. 381-386.
3. Дені сау бала – ұлт болашағы II Аймақтық ғылыми – теориялық конференция материалдары. Алматы, 2007. 132-136 б.
4. Психопедагогика здоровья. Учебное пособие. Алматы, 2006, стр.137 (8,14 п.л.) в соавторстве.
5. Психологиялық денсаулықтың негіздері. «Қайнар» университетінің хабаршысы. №3, 20007. 32-40 б.
6. Адамды коршаған ортамен өзара әрекеттесуінің психологиялық аспектілері. ҚазМУ Хабаршысы. № 4, 2007, Социология және психология сериясы
7. Білім саласындағы психикалық денсаулық проблемасы. -№4, 2007. «Қайнар» университетінің хабаршысы.
2. Влияние экологии на психическое здоровье детей дошкольного и младшего школьного возрастов (зона Приаралья) II Материалы международной научно – практической конферренции. – Санкт-Петербург, 2004, стр. 381-386.
3. Дені сау бала – ұлт болашағы II Аймақтық ғылыми – теориялық конференция материалдары. Алматы, 2007. 132-136 б.
4. Психопедагогика здоровья. Учебное пособие. Алматы, 2006, стр.137 (8,14 п.л.) в соавторстве.
5. Психологиялық денсаулықтың негіздері. «Қайнар» университетінің хабаршысы. №3, 20007. 32-40 б.
6. Адамды коршаған ортамен өзара әрекеттесуінің психологиялық аспектілері. ҚазМУ Хабаршысы. № 4, 2007, Социология және психология сериясы
7. Білім саласындағы психикалық денсаулық проблемасы. -№4, 2007. «Қайнар» университетінің хабаршысы.
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ОРТАНЫҢ ПСИХИКАЛЫҚ ДЕНСАУЛЫҚҚА ЫҚПАЛЫ
КІРІСПЕ
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ
Зерттеудің көкейтестілігі. Қазіргі уақытта адамзат экологиялық қиын
жағдайда тұр, ал оны дұрыс шешу үшін экологиялық білім мен тәрбиенің маңызы
зор.екені белгілі. Соның ішінде экологиялық ортаның адамның денсаулығына,
психикасына тигізетін әсерін зерттеу де маңызды.
Табиғи ресурстардың толықтай немесе кейбір бөліктерінің жоғалуы табиғи
ландшафт өнімділігінің төмендеуі, топырақ су жүйесінің құрғауы, қоршаған
ортаның ластануы Қазақстандағы табиғи ортаның жалпы экологиялық жағдайының
бұзылуын сипаттайды.
Арал өңірінің апатты жағдайға ұшырауы, су көздерінің ластануы, 40 жылдан
астамға созылған ядролық сынақтар зардабы, т.б. елдегі барлық эколог,
педагог-психолог, дәрігер мамандардың біріккен жұмысы үшін күрделі
зерттеуді қажет ететін мәселелер.
Экологиялық саулық Қазақстанның бәсекелестікке қабілеттілігінің басты
артықшылықтарының бірі болып табылады. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
бірнеше рет Отандық және шетелдік инвесторлардың назарларын осы жағдайға
аударды. Кімге болса да табиғатқа ұқыптылықпен қараудың қажеттілігін
үйретудің реті жоқ та шығар. XX ғасырдың техногендік астаң-кестең
өзгерістері, катаклизмдері бүкіл адамзатқа айғақты көрнекі сабақ іспетті.
Ең бастысы экологиялық апатты аймаққа көмектесу шешімдерін қабылдау
кезінде қоғам алдымен халықтың әлеуметтік жағдайына, оның денсаулығына,
әсіресе балалардың денсаулығына назар аударуы қажет. XXI ғасырдағы қоршаған
орта мен даму бойынша БҰҰ конференциясындағы 179 мемлекеттің басшылары
мақұлдаған тұрақты даму стратегиясын жүзеге асырудың негізінде ақпараттық
экологиялық қоғамды құру жобаланды. Егер де мақсатқа сай жүргізілетін
жұмыстар адамдардың табиғатпен қатынасының психологиялық потенциалын ашуға
мүмкіндік берсе, онда олардың жеке дамулары үшін ғана ерекше мүмкіндіктерді
жасап қоймайды, ол сондай-ақ табиғи әлемнің прагматикалық емес, рухани
құндылығына деген сенімділікті қалыптастырады, ал бұл өздігінен де маңызды
табиғатты қорғаушы фактор болып табылады.
Экологияның адам денсаулығы мен психикалық дамуына тигізетін әсері
Қазақстан Республикасында мәселені қою деңгейінде ғана. Ал, күн сайын оқу-
тәрбие процесінен тысқары қалып, дамуында елеулі ауытқушылықтар мен артта
қалушылықтар байқалатын балалар санының күрт өсуі бұл мәселені шешу үшін
кезек күттірмейтін әрекеттер істеу керектігін айғақтайды.
Зерттеудің өзектілігі, сонымен қатар қазіргі кездегі балалық шақ
проблемаларын шешудің дұрыс жолын қарастыру мен оның аса күрделілігімен;
білім берудегі психикалық қызметтің балалардың денсаулығын қорғауға
бағытталуымен және де осы орайдағы практикалық психологтардың кәсіби іс-
әрекетінің пәндік-теориялық негіздерін нақтылау қажеттілігімен де
байланысты.
Балалар мен жасөспірімдердің психикалық дамуындағы ерекшеліктер, оларды
қоршаған ортаға, әлемге деген ашықтығымен, өмірдің түрлі жағдайлары мен
басқа да адамдардың әсеріне тез берілгіштігімен де шартталынады.
Мамандардың көрсетуінше (А.Я. Варга, В.А. Гурьева, А.И. Захаров, В.В.
Ковалев, Г.Я. Сухарева, А.С. Спиваковская, М.И. Лисина,
С.М. Жакупов, Х.Т. Шерьязданова, т.б.) балалар мен жасөспірімдер
психологиялық жарақаттаушы факторларға қатысты неғұрлым қолайлы топ болып
табылады. Елімізде қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-мәдени,
рухани жағдайлардың ұрпақ денсаулығына қатер төндіру тұрғысынан зор
қиратушылық әсері бар. Балалық шақтың қолайсыз экологиясы психогенді
жарақаттар, моралді торығулар, рухани күйреулердің туындауына әкеліп соғуы
мүмкін.
Қоршаған экологияның әсері балалар мен жасөспірімдердің өзіне тікелей
ықпал етіп қана қоймайды, сонымен бірге отбасынада, адам арасындағы қарым-
қатынастарға да әсер етеді, осы жағдайлардың бәрі де психикалық
денсаулықтың бұзылуына әкеледі.
Осыған сәйкес Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында: Жеке
адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамытуды,
адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру,
жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы ой-өрісті байыту басым
міндеттер қатарына қойылды. Сонымен психикалық денсаулық пен оның оқыту
және тәрбие психологиясы, қарым-қатынас психологиясы мәселелерінде тиімді
іске асырылуының арасында қарама-қайшылықтар бар. Осы орайда зерттеу
жұмысының тақырыбы Экологиялық ортаның психикалық денсаулыққа ықпалы деп
тағайындалды.
Зерттеудің мақсаты. Қоршаған ортаның психикалық денсаулыққа әсерінің
ғылыми-теориялық негіздемесі, тәжірибелік-практикалық зерттелуі;
Зерттеудің міндеттері:
- Психикалық денсаулық проблемасының теориялық негіздерін айқындау;
- Экологиялық орта факторларының психикалық денсаулыққа әсерін айқындау;
- Экологиялық ортаның психикалық денсаулыққа әсерін тәжірибелік-
эксперименттік зерттеу;
- Психикалық денсаулықты сақтау мен бекіту, қалпына келтіруге арналған
шараларды ұсыну.
Зерттеу нысаны. Экологиясы әртүрлі аймақтардағы тұрғындардың психикалық
денсаулығы.
Зерттеу пәні. Экологиясы әртүрлі аймақтардың психикалық денсаулықтың
қалыптасуына әсері.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Экологиялық ортаның психикалық денсаулыққа
әсерін анықтау, психикалық денсаулықты түзету мен сақтау үшін қажетті
шараларды дұрыс айқындауға мүмкіндік береді, психикалық денсаулықты түзету
адамның психологиялық тұрғыдан сауығуына әкеле отырып, адам бойындағы бар
әлеуеті мен мүмкіндіктерінің іске асырылуына жол ашады.
Негізгі болжам жекелеген тұрғыда төмендегідей нақтыланады:
1. Мектепке дейінгілердің психикалық денсаулығын сақтау мен бекітуге
арналған жұмыстар баланың мектепке даярлығына тиімді әсер етеді;
2. Мектеп оқушыларымен денсаулық сақтау мен бекіту бағытында
жүргізілетін іс-шаралар олардың психикалық ахуалының жақсаруына
әкеледі;
3. Балалардың психикалық денсаулығын сақтау мен бекіту ересектердің,
әсіресе ата-аналарының психикалық күйлерімен байланысты болады.
Зерттеудің жетекші идеясы. Психикалық денсаулықты сақтау мен бекітуде
жүйелі түрде жүргізілетін кешенді жұмыстар тиімді болады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Зерттеудің әдіснамалық
және теориялық негіздеріне белгілі философ, психолог, педагогтердің
еңбектері алынды.
Нақтылағанда: В.И. Слободчиковтың антропологиялық парадигмасы, адамның
қалыпты дамуының психологиялық тұжырымдамасы (Б.С. Братусь), жас
ерекшеліктерінің психологиялық-педагогикалық зерттеулері (Л.С. Выготский,
Б.Г. Ананьев, Д.Б. Эльконин, Л.И. Божович, В.В. Давыдов, М.И. Лисина және
т.б.) философияның іргелі проблемаларының бірі Адам - Әлем проблемасына
деген белгілі психологтар – А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, В.В. Давыдов,А.
Маслоу, т.б. көзқарастары, тұлғаның ұлттық-рухани бейнесінің қалыптасуына
деген Қ.Б. Жарықбаев, С. Қалиев, К.Ж. Қожахметова, т.б. көзқарастары.
Зерттеу көздері. Психологтардың, педагогтардың таным, тұлға туралы,
танымдық әрекет теориялары мен тәжірибесі, рухани адамгершілік құндылық-тар
туралы шетелдік және отандық зерттеулер, білім беруді демократияландыру мен
ізгілендірудің нормативтік құжаттары. ҚР “Білім туралы” Заңы, Мемлекеттік
білім бағдарламасы, ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамалары, педагогикалық психологиялық озық тәжірибелер. Сондай-ақ,
диссертанттың педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі.
Зерттеу әдістері.
Мәліметтерді жинақтау әдістері (сұрақнама, әңгіме, сұхбат, байқау,
сараптау, шкалалар тұрғызу), алынған мәліметтерді өңдеу мен интерпретация
әдістері: пайыздар, орта арифметикалық шама, рангілік корреляция;
Психодиагностикалық әдістер: интеллектілік деңгейін айқындауға арналған
Равен тесті, баланың жеке даралық мінез-құлқын анықтауға арналған Т.В.
Сенько, Люшердің түрлі-түсті ассоциациялар тесті, диагностикалық сурет
тесттері Отбасы суреті, Өмірде жоқ жануар, “Өзін-өзі бағалауды зерттеу”
әдістері. Ата-аналармен әңгіме, сауалнамалар жүргізілді. Спилбергердің
сұрақ-жауап әдістемесі, Холмс Рейдің стресс деңгейін айқындау әдістемесі,
Тейлор әдісі, Экклз әдістемесі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Тұңғыш рет салыстырмалы түрде түрлі
экологиялық аймақтарда балалармен ересектердің психикалық денсаулығының
мәселелері теориялық және тәжірибелік тұрғыдан қарастырылды;
- психикалық және психологиялық денсаулық ұғымдары нақтыланды;
- денсаулықты сақтау мен бекітуге арналған алдын-алу шаралары ұсынылды.
Зерттеудің теориялық мәнділігі. Зерттеуде қарастырылған психикалық
денсаулықтыңтеориялық проблемалары экологиялық психология, валеология,
медицина ғылымдарының денсаулыққа байланысты теориялық мәселелеріне өзіндік
үлес болып табылады.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Зерттеу-тәжірибелік жұмысының
нәтижелерін балабақшадағы, мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарында тиімді
пайдалануға, арнайы курстар, факультативтік сабақтар мен үйірмелер
жүргізуде қолдануға болады. Ұсынылған кешенді жұмыстар бағдарламасын білім
беру жүйесінде тәрбиешілер мен мұғалімдердің кәсіби біліктілігін арттыруда
қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының базасы. Қызылорда облысы, Арал қаласы мен Алматы
облысы, Балқаш ауданы, Ақши ауылы.
Зерттеудің негізгі кезеңдері.
Бірінші кезеңі (2000-2002 жж.).
Зерттеу проблемасы бойынша материалдар жинақталды, психологиялық,
медициналық, педагогикалық еңбектерге теориялық талдау жасалынып, зерттеу
мәселесінің тәжірибедегі жағдайы анықталынды, қоғамдық заңдар мен кодекстер
сұрыпталынды, жұмыстың ғылыми аппараты, болжамы, жетекші идеясы нақтыланды.
Зерттеуге қажетті әдістер таңдалынып, әдістемелік құралдар дайындалды.
Екінші кезең (2003-2005жж.)
Зерттеуге қажетті тәжірибелік топтар ұйымдастырылып, сынауға тиімді деп
жинақталған әдістемелер бойынша тәжірибелер жүргізіліп, нәтижелері
салыстырмалы түрде қорытындыланып жинақталды. Эксперименттік топ (Арал
өңірі) және бақылау тобы (Ақши кенті) тұрғындарының (балалар мен ата-
аналары) салыстырмалы көрсеткіштері алынды.
Үшінші кезең (2005-2007жж.)
Тәжірибелік жұмыстардың нәтижелері қорытындыланып жүйеге келтірілді,
ғылыми қорытындылар жасалынды. Тәжірибе негізінде алынған мәліметтер
сұрыпталынып тұжырымдар жасалды. Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар
нақтыланды. Психикалық денсаулықты сақтаудың алдын-алу шаралары дайындалды.
Бастауыш сынып оқушыларына арналып жасалған факультативтік сабақ
бағдарламасы дайындалып, экологиялық сабақтарға пайдалануға арналған
ойындар мен жаттығулар жүйесі жасалынды.
Жұмыс нәтижелерін сынақтан өткізу.
Зерттеу жұмысының мазмұны халықаралық және республикалық
конференцияларда:
“Дарынды жас ғалымдар XXI ғасыр жаршысы атты Халықаралық практикалық
ғылыми конференция” (Алматы, 2002 ж.);
“Жоғарғы білім беру сапасын арттыру” Халықаралық ғылыми конференция
(Санкт-Петербург, 2004 ж.); Қазақстандағы этнопсихология және
этнопедагогика ғылымдарының ел дамуының жаңа кезеңіндегі өзекті мәселелері
- 2007 “Білім және ғылым дамуының перспективалары” ғылыми практикалық
конференция (Орал, 2006); Т.Т.әжібаевтің 80 ж. арналған халықаралық
практикалық конференция (Алматы, 2007) баяндалынып, бірнеше ғылыми
практикалық жинақтарда басылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- психикалық денсаулықтың теориялық негіздері кешенді пәнаралық
зерттеулерді қажет етеді және де әр түрлі тұрғыдан зерттелінеді;
- экологиялық апаттар аймағы адамның психикалық денсаулығына жан-жақты
әсер етеді (эмоциялық күйі, таным процестері, денсаулығы);
- психикалық денсаулықты сақтау, қалпына келтіру және бекіту үшін
ұсынылған алдын-алу шараларына жас ерекшеліктерін және әрбір жас кезеңіне
сәйкесті максаттарды қою енеді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлдігі мен негізділігі алынған қорытындылардың
зерттеу проблемасына сәйкесті әдіснамалық және теориялық қағидалармен
негізделуімен, зерттеудің ғылыми аппаратының мазмұнына сай болуымен,
кешенді әдіс-тәсілдердің пайдаланылуымен, тәжірибелік-эксперименттік жұмыс
барысында алынған нәтижелердің математикалық-статистикалық өңделуімен,
тәжірибелік-эксперимент жұмысының жоспарлылығы мен кезеңділігімен, ұсынылып
отырған алдын-алу шараларының тиімділігімен қамтамасыз етіледі.
Диссертацияның құрылымы: диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
“Психикалық денсаулықтың ғылыми-теориялық негіздері” – атты бірінші
тараоуда педагогикалық-психологиялық әдебиеттердегі психикалық денсаулық
проблемасының теориялық негіздері айқындалып, экологиялық ортаның
психикалық денсаулыққа әсері адам мен табиғаттың қарым-қатынасы тұрғысынан
қарастырылды, психикалық денсаулықты нығайтудың жолдары ұсынылады.
“Экологиялық ортаның психикалық денсаулыққа әсерін анықтау” – атты
екінші тарауда экологиялық апат аймағы саналатын Арал өңірі тұрғындары
(балалар мен жасөспірімдер және ересектер) мен қалыпты аймақ саналатын Ақши
кенті тұрғындарының психикалық денсаулығының көрсеткіштері тәжірибелік-
эксперименттік тұрғыдан зерттелініп, нәтижелері келтірілген берілді.
Қорытындыда зерттеу жұмысының нәтижелері, тұжырымдар мен қорытынды және
ғылыми-әдістемелік нұсқаулар берілді.
Қосымшада тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар бойынша қосымша мәліметтер
берілді.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Денсаулық проблемалары және тұлға дамуындағы жайсыздықтың алдын-алу
мәселелері XX ғасырдың 60 жылдарынан бастап қарқынды түрде зерттеле
бастады. Дәл осы кезде дәрігерлік, педагогикалық және психологиялық
басылымдарда ең алдымен мектеп жасындағы балалардың психикалық
денсаулықтарының күрделі проблемаларын дәлелдейтін деректер белсенді түрде
талқыланды. Атап айтқанда, планета тұрғындарының психикалық денсаулығының
жалпы күйі және оның динамикасы, әрі балалар мен жасөспірімдердің арасында
невроздардың біршама белең алуы да мазаны ала бастағаны айтылды. Балалардың
психикалық денсаулығы жөнінде бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымы
сарапшыларының комитеті (Женева 1976 ж.)-психикалық денсаулықтың
бұзылыстары жиырма баланың бірінде кездесетінін көрсететін әлемдік
статистиканың орташа мәліметтерін жариялады. Европалық елдерде одан да
едәуір жоғары сандық көрсеткіштер тіркелген. (1)
Қазіргі таңда балалардың денсаулығының мәселелері кәсіби іс-әрекеттің
мақсаты ретінде әр түрлі салаларды біріктіруде.
Атап айтқанда, ғалым-педагогтар: “Қазіргі кездегі білім беру жүйесіндегі
денсаулықты сақтау проблемасының маңыздылығы медицинаға қарағанда төмен
болмауы мүмкін және солай болуға тиіс екендігіне одан сайын көзіміз жетуде.
Ал “мінез-құлық ауруларын” алдын-алу жоспарында – аса маңызды болуы да
ықтимал” – деп көрсетеді.
Осы мәселеге психологиялық білім беру тұрғысынан қарағанда ең маңызды
проблема: “...оқушылардың тұлғасын дамыту, денсаулығын сақтау мен нығайту, ал
шын мәнінде – қазіргі қоғамның маңызды ресурсы ретіндегі балалық шақты
сақтау...” .
Мұның барлығы қазіргі уақытта әр түрлі мамандардың оқушылардың
денсаулығын сақтау және баланың білім беру ортасында дамуы үшін
қауіпсіздікті қамтамасыз ететін жүйені құру проблемаларын шешуді алғашқы
кезектегі міндет деп есептейтіндерін көрсетеді. Сонымен бірге білім берудің
екі базалық сипаттамасы “денсаулық” және “білім беру” арақатынасын
қарастырудың бастауы болып табылатыны атап көрсетіледі.
Аталған мәселені жан-жақты талқылауда “денсаулық”, “психикалық
денсаулық”, “психологиялық денсаулық” ұғымдарының ерекшелігін көрсеткен де
маңызды.
Тұлғаның денсаулығы адам танудың қазіргі заманғы көптеген салаларының
зерттеу обьектісіне айналды. Пәнаралық зерттеудің пәні ретіндегі денсаулық
проблемасы бүгінгі күнде әрқилы әдебиеттерде көрсетілген .
Атап айтқанда, О.С. Васильева және Ф.Р. Филатов денсаулықты пән аралық
зерттеудің пәні ретінде қарастырып, төмендегідей тұрғыларды көрсетеді:
- кешенді немесе жүйелі тұрғы;
- нормоцентрикалық тұрғы;
- феноменологиялық тұрғы;
- холистикалық тұрғы;
- эволюционистік тұрғы;
- әлеуметтік-бағдарланған тұрғы;
- кросс-мәдени тұрғы;
- дискурсивті (немесе диспозитивті) тұрғы;
- аксиологиялық тұрғы;
- акмеологиялық тұрғы.
1 кесте – Тұлғаның денсаулығы ұғымына деген әртүрлі тұрғылар
№ Ғылыми тұрғы Авторлары, Мазмұны
еңбектің аты
1 2 3 4
1 Кешенді немесе Психологическое Бұл тұрғының шеңберінде
жүйелік здоровье детей и денсаулық-құрамы бойынша күрделі де
подростков и әртекті, сондай-ақ гетерогенді,
психосоциальное сапалы әрқилы компоненттерді
развитие детей: қамтитын және де адам тіршілігінің
Доклад комитета іргелі аспектілерін сипат-тайтын
экспертов ВОЗ көп өлшемді феномен ретінде
Серия қарастырылады.
технических
докладов № 613 –
Всемирная
организация
здравоохранения.
– Женева, 1979,
с. 16-37
2 Нормоцентрикалы Нормоцентрикалық тұрғы
қ денсаулық индивидтің соматикалық
жағдайының қалыпты көрсеткіштерімен
бірге, қабылдаудың, ойлаудың,
эмоциялы жауап берудің және мінез
–құлықтың статистикалық орташа
нормаларының жиынтығы ретінде
қарастырылатын дәстүрлі медицина мен
психиатрияда едәуір айқын
сипатталған. Бұл организм мен
психиканың қызмет етулерінің
қайсібір оптималды деңгейі.
3 Феноменді Ясперс К., Ялом Бұл тұрғы адамның субьективті
И. Және т.б. күйзелістерін бірінші орынға қояды.
Мұнда денсаулық әлемдегі болмыстың
дара, қайталанбас тәсілдің көрініс
беруі арқылы қарастырылады.
1кестенің жалғасы – Тұлғаның денсаулығы ұғымына деген әртүрлі тұрғылар
4 Холистикалық С.Гроф; Денсаулық жайында тұлға
Г.Оллпорт; интеграциялануының нақты деңгейі
К.Роджерс; ретінде, тұлғаның қалыптасу
Э.Эриксон; үрдісінде ие болатын тұтастылығы
К.Г.Юнг және т.б.ретінде, жүйелі сапа ретінде
түсінігіне негізделген.
5 Эволюционистік Вернадский В.И.; Рухани өмірдің кез келген
Казначеев В.П.; құбылыстарының, кез келген тұлға
Спирин Е.А.; ішілік өңдеулердің жалпыға мәлім
Лоренц К. және эволюцияның кең мағынасында
т.б. бағалануымен ерекшеленеді.
6 Әлеуметтік-бағдМаркузе Г., РуссоӘлеуметтік-бағдарланған және
арланған және Ж. –Ж., З.Фрейд, кросс-мәдени тұрғылар өркениеттің
кросс-мәденилікЭ.Фромм, К.Хорни немесе әлеуметтік болмыстың едәуір
және т.б. жалпы формаларының жеке индивидтің
денсау-лығына және толыққанды
дамуына деген ықпалға назар аударып,
денсаулықты нақты ұлттық топтардың
шеңберінде ерекшелінетін мәдени –
тарихи жағдайлардың аясында
қарастырады.
7 Дискурсивті В.М.Розин; М.ФукоДискурсивті (немесе диспозитивті)
(немесе тұрғы денсаулық жайлы кез келген
диспозитивті) түсініктің әлеуметтік ақиқаттың
құрылуының немесе тұжырымдалуы-ның
дербес ішкі қисыны бар нақты
дискурстың өнімі ретінде зерттелуі
мүмкін екендігінен бастау алады.
8 Аксиологиялық А.Кемпинский, Аксиологиялық тұрғының аясында
А.Маслоу және денсаулық адамдардың әмбебап
т.б. құндылығы ретінде анықталады, тұлға
бағдарының негізгі құндылықтарымен
сәйкестендіріледі және құндылықтар
иерархиясында нақты орынды иеленеді.
9 Акмеологиялық Бодалев А.А., Акмеологиялық тұрғыда денсаулық адам
Ганжин Г.Т., табиғатының жоғарғы мүмкіндіктері
Дергач А.А. және өзектелуінің негізгі және қажет
т.б. жағдайы ретінде анықталады.
Психикалық және психологиялық денсаулық жөніндегі шет елдік және басқа
да әдебиеттердің талдамасы бұрын қолданылған (кейбір бастауларда қазіргі
кезге дейін пайдаланылатын) психикалық денсаулық ұғымында көбінесе
психикалық денсаулықтың болмауы, психиканың бұзылыстық жағдайларына
альтернатива бейнеленетінін көрсетеді. Әр түрлі мамандардың қызмет
тәжірибесін қарастыру көптеген жағдайларда психологиялық тәжірибе негізінде
сол денсаулықтың болмауы, кемістік парадигмасының жатқандығын
тұжырымдауға мүмкіндік береді.
Алайда жиырмасыншы ғасырдың аяғындағы әлемдік тәжірибедегі психикалық
және психологиялық денсаулық жайындағы түсініктер әрбір адамда, сондай-ақ
міндетті түрде әрбір жаңа туған балада денсаулыққа деген белсенді
ұмтылыстың, дамуға, адам әлеуетінің өзектелуіне деген бейімділіктің
жатқандығы жайлы мәліметтерге негізделгенін айта кету керек.
Денсаулық сақтаудың Бүкіл әлемдік ұйымының психикалық денсаулық
бөлімінің директоры Н. Сарториус психикалық денсаулыққа төмендегідей
анықтама береді:
- біріншіден, бұл – айқын психикалық бұзылыстардың болмауы;
- екіншіден – адамның төтенше жағдайларда пайда болатын күтпеген
стрестерді немесе қиыншылықтарды жеңе алатын қуаттарының нақты қоры;
- үшіншіден – адам мен қоршаған әлемнің арасындағы тепе-теңдік, оның
қоғаммен үйлесімділігінің күйі, жеке адам түсініктерінің басқа
адамдардың обьективті ақиқат жайлы түсініктерімен қатар өмір сүруі .
Медициналық әдебиеттердегі норма ұғымына келсек, жағымсыз логикалық
өлшемге негізделген психикалық денсаулық формуласы: -N (а, b, с) еместің
бәрі N. Синдромдық қағида ауытқуларды шығарып тастау арқылы норманы
белгілеуді болжайды: (а, b, с) симпоматикасы тән -N, барлық ауытқу
еместің бәрі N нормасы болып табылады. Осылайша түсіндіру психикалық
денсаулық мәселесіне тиісті нозологиялық парадигма мен клиникалық тұрғыға
анағұрлым тән.
Психиканың қалыпты және патологиядағы қызметінің құрылымы мен
механизмдерінің ұқсастығы туралы ұғымнан шегіне жеткен күйдің формуласы
қаланады: (а*, b*, с*) белгілері бар N нормасы, (а, b, с) симпоматикасы
тән -N ауытқуының байқалуының әлсіз деңгейі. Осы түсіндіру көбіне адам
психикасының шегіне жеткен күйіне дифференциалдық диагноз қою, болжам
жасау, алдын алу мен түзетулерді жүргізу барысында қолданылады.
Ғылыми зерттеулердегі жаңа психологиялық жұмысшы ұғымдар категориалдық
мәртебені иеленіп, психологиялық білімді жандандырады.
Психикалық норма мәселесі үшін тұлға мен психика (А.Н. Леонтьев,
1983, А.В. Петровский, 1984), кейіннен адам және психика (Б.С. Братусь,
1988, В.И. Слободчиков, Е.И. Исаев, 1995) ұғымдарының принципиалды
айырмашылығы кезеңді мәселе болып отыр. Б.С Братусь қалыпты психикалық
дамудың анағұрлым ортақ принциптік өлшемдері дәстүрлі психологиядан
шығарылмайды, оған трансцендентті деген пікірді қолдайды. Зерттеу аясы
психикалық мәселені зерттеуден адам - әлем арақатынасындағы іргелі
философиялық мәселеге қарай кеңеюде. Бұл мәселенің психология үшін
әдіснамалық маңызын А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, В.В. Давыдов секілді
ресейлік беделді психологтар мойындаған. А. Маслоу психологиялық зерттеулер
адам туралы белгілі философиялық тұжырымдамаларға негізделуі тиіс деп
көрсетті.
Б.С. Братусьтің психологиялық тұжырымдамасында психикалық норма туралы
ұғым адам мәнінің интериоризацияланған және дараландырылған адамдық
қатынастарының күрделі ансамблі ретіндегі бастапқы философиялық ұғымдарға
(К. Маркс, С.Л. Рубинштейн, Г.С. Батищев, М.С. Каган, И.С. Кон және
басқалар) негізделген. Норма дегеніміз, өзіндік даму, адамдық мәнді игеру
мен бекітуді білдіретін онтогенетикалық ағым ретінде түсіндіріледі. Тұлға
адамның жақсы ниеттерінің бастау алатын өзін-өзі құру органы, даму құралы
ретінде түсіндіріледі. Б.С. Братусь психикалық денсаулық туралы сипаттаушы
ұғымды жоғарыда көрсетілгендей, теологизмнің пардигмалық бағдарына тән
адамның психикалық құрылымының үш мүшелі: тәндік, жандық, руханилық
дәстүрлеріне сүйене отырып жасайды. Деңгейлік тұрғы психикалық
денсаулықтың өзара байланысты және өзара шарттастырылған үш деңгейін бөліп
көрсетуге мүмкіндік береді. Жоғары деңгейі - тұлғалық-мәндік немесе
тұлғалық денсаулық деңгей - адамның мәндік қатынастарының сапасымен
анықталады. Даралық денсаулықтың өлшемі мен бейнеленуі қалыпты дамудың
мәнін білдіретін адамның адамгершілік бағдары болып табылады. Жеке даралық
психологиялық денсаулық деңгейін бағалау адамның мәндік ұмтылыстарының
барабар тәсілдерін құру қабілеттеріне тәуелді. Екі жоғары деңгей таза
психологиялық болып табылады. Психофизиологиялық денсаулықтың үшінші
деңгейі психикалық қызмет актілерінің мидың, нейрофизиологиялық
құрылымдардың ерекшеліктерімен анықталады. Аталған деңгейлердің
әрқайсысының ерекше өту заңдылықтары, өздерінің өлшемдері бар. Көп
деңгейлілік құрылымға сай психикалық денсаулық, басқа деңгейлері
салыстырмалы түрде сақталғанымен нақты бір деңгейінде күйзеліске ұшырауы
мүмкін.
Психологиялық денсаулық И.В. Дубровина бойынша адам рухының жоғары
көріністерімен тығыз байланысты және денсаулық мәселесінің
психологиялық аспектісін бөліп алуға мүмкіндік береді. Ұғымның
категориалдық (санаттық) мәртебесін анықтау үшін пәндік-теориялық
негіздерін нақтылап алған жөн. Адамның психикалық денсаулығы аталымы екі
санаттық сөз тіркестерін белігейді: адам психологиясы және денсаулық
психологиясы; бұл психологияның ғылыми-практикалық пән ретінде дамуының
келешектегі тарихына арналған санаттар.
Сонымен, қазіргі заманғы бірқатар зерттеушілердің еңбектерінде
психикалық немесе психологиялық денсаулық ретінде белгіленетіннің тұтас
көрінісі сипатталған (Братусь Б.С., Дубровина И.В., Слободчиков В.И.,
Холмогорова А.Б., Гаранян Н.Г. және т.б.).
Атап айтқанда, психикалық денсаулықты ...біртекті емес, күрделі,
деңгейлі құрылым ретінде қарастыру қажет екендігі көрсетіледі. Психикалық
денсаулықтың ең жоғарғы деңгейі, бұл – адамның мағыналы қатынастарының
сапасымен анықталатын жеке-дара – мағыналы деңгейі немесе жеке-дара
денсаулық деңгейі... Келесі деңгей – адамның мағыналы ұмтылыстарын жүзеге
асыруының тепе-тең тәсілдерін құру қабілетіне байланысты жеке-дара –
психологиялық денсаулық деңгейі. Соңында – психикалық іс-әрекет актілерінің
ішкі, ми, нейрофизиологиялық ұйымдасуының ерекшеліктерімен анықталатын
психофизиологиялық денсаулық деңгейі .
Психикалық денсаулықты мәдениеттің, эмоциялардың және психикалық
денсаулықтың өзара қатынастары тұрғысынан қарастырғанда: Психикалық
денсаулық, бұл – ең алдымен, әр түрлі психикалық қасиеттер мен процестердің
балансы (басқа біреуге беру және одан алу, жалғыз қалу және басқалардың
ортасында болу, өзіне деген және басқаларға деген махаббат арасындағы
баланс және т.б.). Ал психологиялық денсаулық проблемалары психологиялық
көмектің, бұйрықшыл емес, медициналық емес психотерапия мен дара
психологиялық кеңес берудің аясында қарастырылады.
Атап айтқанда, А. Маслоу адам табиғатын зерттеуде психологиялық
мағынадағы денісаулар, бұл - өзін-өзі жоғары дәрежеде кемелдендірген
адамдар деп тұжырымдаған. Гуманистік психологияның аясында тәжірибе
жүргізетін психологтар психологиялық денсаулық ұғымын осындай мағынада
пайдаланды және оның критерийлерін (көрсеткіштерін) бөліп көрсетеді.
Әр түрлі мамандардың жоғарыда келтірілген көзқарастары мен ой-
тұжырымдарының талдамасы біздің психологиялық денсаулық ұғымына жалпы
анықтаманы құруымызға мүмкіндік береді.
Психологиялық денсаулық - тұлғаның негізін құрайтын және оның дамуының
кез келген кезеңінде даралық және жас ерекшелік – психологиялық
мүмкіндіктерін кемелдендіруге жағдай жасайтын іштей аман саулығының
(үйлесімділіктің ) динамикалық күйі.
Психикалық дамудың теориялық және әдіснамалық аспектілері және ақаулықты
диагностикалау көптеген ғалымдар еңбектерінде берілген (Л.С.Выготский,
Л.И. Божович, А.В. Запарожец, М.И. Лисина, Х.Т. Шерьязданова, А.Валлон,
А.Фрейд, Э.Эриксон және т.б.).
Биологиялық, психологиялық және әлеуметтік сипаттағы сыртқы ортаның
қолайсыз немесе әдеттен тыс факторларының әсерінен қалыптасқан психикалық
күйлерге: шаршау, қалғу, мүлгу жағдайы, депрессия, аффекті, фрустрация
тәрізді күйлерді жатқызуға болады.
Арал маңындағы қолайсыз экологиялық аймақ жағдайында балалардың бойында
жоғарыда аталған күйлердің бәрі түуындауы мүмкін. Қорқыныш пен үрей үшін
біріктіруші бастама - аффективті - мазасыздық сезімі болып табылады.
Ауыр экономикалық (нарықтық) күйзеліс адамда психологиялық, әлеуметтік
және психологиялық эмоциялы қысымды жағдайдың арта түсуіне әкеледі.
Созылмалы дистресс әр түрлі катаклизмдер ( жер сілкінісі, табиғи ортаның
өзгерістері, сәулелену) тек қана әлеуметтік , тұрмыстық, өндірістік
мәселелерді қанағаттанарлықсыздай шешумен қатар медициналық қамтамасыз
етудің жеткіліксіз деңгейімен ғана емес сондай-ақ, қазіргі таңдағы өмір
сүріп жатқан адамдар мен болашақ ұрпақтардың денсаулықтарының алдағы
уақыттағы – нашарлауының мүмкін болатын қаупімен де, тұрақты қорқыныш
үреймен де демеленіп отырады.
Осылайша, нарықтық зиян көлемі бойынша да және миллондаған адамдарға
психологиялық зақымдаушы әсер етудің жилігі бойынша да Аралдағы тәріздес
апаттар осы күндегі ең ірі экологиялық апаттардың қатарына кіреді.
Медициналық мағынада апат дегеніміз кенеттен тез өтетін адамдардың
денсаулықтары үшін шамадан тыс қауіпті оқиға.
Экологиялық-психологиялық зерттеулердің бастауы ретінде адамның
психикалық үрдістерін, оның санасы мен жағдайын, сондай-ақ адамның
психикалық дамуын, білім алуын, мінез-құлқын және оның психикалық
денсаулығын осы индивидтің қоршаған ортамен (табиғи, ақпараттық, білімдік,
жанұялық т.б.) және жалпы табиғатпен байланысынан тыс, яғни Индивид-Орта,
Адам-Орта немесе Адам-Табиғат жүйелерінен тыс қарастыруға болмайтындығы
туралы түсінік болып табылады, ал әртүрлі мамандар бұл жүйелердің
құрылымдық және қызметтік мазмұндарын түрліше ұсынады;
Қазіргі кезеңдегі экологиялық-психологиялық дамудың экологиялық
мәселелеріне табиғи ортаны технократиялық адамның қиратушы әсерінен
қорғау және керісінше, адамның өзін табиғи орта ластануының зақымдаушы
әсерінен, сондай-ақ әлеуметтік ортаның тұрақсыздығынан қорғау қажеттілігі
жатады. Алайда бұл мәселерде экологтар, педагогтар және тіпті психологтар
да түсіне бермейтін нақты психологиялық аспектілер бар.
Оның пайда болуының себебі біздің өркениетіміздің технократиялық
сипатында жатыр. Психологиялық көзқарас тұрғысынан бұл мәселенің тамыры
тереңде жатыр және бұл өте маңызды да. Оларды адамның психикалық санасының
қалыптасу заңдылықтарынан іздестіру керек.
Мәселе экологиялық дағдарысты жеңу, дамыған мемлекеттердегі қазіргі
адамның жеке-даралық және қоғамдық санасында басшылық ететін ойлаудың
технократиялық тәсілінің шеңберінде іске асырыла алмайтындығымен байланысты
болып отыр. Адамның өзінің тіршілік ету ортасы ретіндегі - жер шары мен
оның ресурстарын - табиғатты сақтау қажеттілігін түсінудегі қайта
бағдарлануын талап етеді, өйткені: мәселе табиғатқа әсер етудің
технологиялық мүмкіндіктерінің өскендігіне емес, мәселе оны адамдар
санасының бұрынғы деңгейінде қала отырып (табиғатқа, өзіне және басқа
адамдарға деген) пайдаланып жатқандығында.
Адамның психикасы психогендік жарақаттардың ықпалына “Меннің” тұтастығын
сақтауға және мазасыздық сезімін төмендетуге тырысып, компенсаторлық
механизмдердің, психологиялық қорғаныс механизмдерін ұйымдастырумен жауап
береді. З.Фрейдтің теориясында қорғаныс механизмдеріне: сублимация,
алмастыру, ығыстырылу, регрессия, проекция, рационализация, реактивті
ұйымдасу, идентификация, және мінез-құлық тіркелуі жатады. А. Фрейд
“Меннің” қорғаныс механизмдерінің қатарын изоляциямен, ымырамен, ақиқатты
мойындамаумен, жылжумен, жоюмен, реакцияны қалыптастырумен толықтырады. Кең
мағынада “психологиялық қорғаныс” термині психологиялық жайсыздықты жоятын
мінез-құлықтың түрлерін білдіреді. В.И Гарбузовтың психодинамикалық тұрғыны
талқылауында (1990) беделді ересектердің ықпалынан балаларда мінез-құлқының
ішкі бағдарлары, өзіне және басқаларға деген қатынасы, моральды ережелер
мен құндылықтары қалыптасып тіркеледі (41). Баланың түсінелетін және
түсінілмейтін аумақтарындағы психикалық іс-әрекетінің екі деңгейін айырған
жөн. Дәл осы қауып төндіруші факторлардың түсінілмей өңделетін
аумағындағаларда невроздар дамуының механизмдері жатыр. В.И Гарбузов
балаларда невроздың пайда болуының үш кезеңін бөліп көрсетеді:
1. Зияндылықпен күрес немесе күрестен бас тарту (Э. Кречмер бойынша
стеникалық, астеникалық, аутистикалық бағдарлар (1924).
2. Адамның өз-өзіне деген сенімсіздігі, талаптардың жүзеге аспауы,
күйзелуінде невроз алды сипаттың қалыптасуы.
3. Психогенді психологиялық жарақаттың аясында және соның ықпалынан
невроздың қалыптасуы.
Невроз жағдайында балаларда бір уақытта немесе бірізділікпен
невротикалық симптоматика және тұлғаның сәйкесті өзгерістері пайда болып
кристалданады. Үстемді түсінілмейтін күйзелістер соматопсихикалық деңгейде
болып, психосоматикалық аурулар түрінде көрінулері мүмкін. Неофрейдистік
ұстанымдар мен когнитивті психологияның жетістіктері қиындықтарды жеңу
стратегияларының тұжырымдамасында түйіседі. Қиындықтарды жеңу стратегиялары
сәйкесті жағдайларда конструктивті икемделу (coping) процесін қамтамасыз
етеді.
Н. Хаан адамның қиындықтарды жеңуге бағытталған мінез құлқының
модельдерін зерттеген. Н. Хаан дені сау Мен процестерді – қиындықтарды
жеңу стратегияларын және мәжбүрліктен туындаған қорғаныс реакцияларын атап
көрсетеді. Н. Хаанның ойынша қиындықтарды жеңу стратегиялары мен қорғаныс
механизмдерінің негізінде дұрыс жауап беру (жағдайды конструктивті шешу)
мен қарама қарсы қорғаныстың қатаң механизмінің арасындағы континуумда
орналасқан Мен процестері жатыр.
Адамның психикасы психогендік жарақаттардың ықпалына “Меннің” тұтастығын
сақтауға және мазасыздық сезімін төмендетуге тырысып, компенсаторлық
механизмдердің, психологиялық қорғаныс механизмдерін ұйымдастырумен жауап
береді. З.Фрейдтің теориясында қорғаныс механизмдеріне: сублимация,
алмастыру, ығыстырылу, регрессия, проекция, рационализация, реактивті
ұйымдасу, идентификация, және мінез-құлық тіркелуі жатады. А. Фрейд
“Меннің” қорғаныс механизмдерінің қатарын изоляциямен, ымырамен, ақиқатты
мойындамаумен, жылжумен, жоюмен, реакцияны қалыптастырумен толықтырады. Кең
мағынада “психологиялық қорғаныс” термині психологиялық жайсыздықты жоятын
мінез-құлықтың түрлерін білдіреді. В.И Гарбузовтың психодинамикалық тұрғыны
талқылауында (1990) беделді ересектердің ықпалынан балаларда мінез-құлқының
ішкі бағдарлары, өзіне және басқаларға деген қатынасы, моральды ережелер
мен құндылықтары қалыптасып тіркеледі (41). Баланың түсінелетін және
түсінілмейтін аумақтарындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ
Зерттеудің көкейтестілігі. Қазіргі уақытта адамзат экологиялық қиын
жағдайда тұр, ал оны дұрыс шешу үшін экологиялық білім мен тәрбиенің маңызы
зор.екені белгілі. Соның ішінде экологиялық ортаның адамның денсаулығына,
психикасына тигізетін әсерін зерттеу де маңызды.
Табиғи ресурстардың толықтай немесе кейбір бөліктерінің жоғалуы табиғи
ландшафт өнімділігінің төмендеуі, топырақ су жүйесінің құрғауы, қоршаған
ортаның ластануы Қазақстандағы табиғи ортаның жалпы экологиялық жағдайының
бұзылуын сипаттайды.
Арал өңірінің апатты жағдайға ұшырауы, су көздерінің ластануы, 40 жылдан
астамға созылған ядролық сынақтар зардабы, т.б. елдегі барлық эколог,
педагог-психолог, дәрігер мамандардың біріккен жұмысы үшін күрделі
зерттеуді қажет ететін мәселелер.
Экологиялық саулық Қазақстанның бәсекелестікке қабілеттілігінің басты
артықшылықтарының бірі болып табылады. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
бірнеше рет Отандық және шетелдік инвесторлардың назарларын осы жағдайға
аударды. Кімге болса да табиғатқа ұқыптылықпен қараудың қажеттілігін
үйретудің реті жоқ та шығар. XX ғасырдың техногендік астаң-кестең
өзгерістері, катаклизмдері бүкіл адамзатқа айғақты көрнекі сабақ іспетті.
Ең бастысы экологиялық апатты аймаққа көмектесу шешімдерін қабылдау
кезінде қоғам алдымен халықтың әлеуметтік жағдайына, оның денсаулығына,
әсіресе балалардың денсаулығына назар аударуы қажет. XXI ғасырдағы қоршаған
орта мен даму бойынша БҰҰ конференциясындағы 179 мемлекеттің басшылары
мақұлдаған тұрақты даму стратегиясын жүзеге асырудың негізінде ақпараттық
экологиялық қоғамды құру жобаланды. Егер де мақсатқа сай жүргізілетін
жұмыстар адамдардың табиғатпен қатынасының психологиялық потенциалын ашуға
мүмкіндік берсе, онда олардың жеке дамулары үшін ғана ерекше мүмкіндіктерді
жасап қоймайды, ол сондай-ақ табиғи әлемнің прагматикалық емес, рухани
құндылығына деген сенімділікті қалыптастырады, ал бұл өздігінен де маңызды
табиғатты қорғаушы фактор болып табылады.
Экологияның адам денсаулығы мен психикалық дамуына тигізетін әсері
Қазақстан Республикасында мәселені қою деңгейінде ғана. Ал, күн сайын оқу-
тәрбие процесінен тысқары қалып, дамуында елеулі ауытқушылықтар мен артта
қалушылықтар байқалатын балалар санының күрт өсуі бұл мәселені шешу үшін
кезек күттірмейтін әрекеттер істеу керектігін айғақтайды.
Зерттеудің өзектілігі, сонымен қатар қазіргі кездегі балалық шақ
проблемаларын шешудің дұрыс жолын қарастыру мен оның аса күрделілігімен;
білім берудегі психикалық қызметтің балалардың денсаулығын қорғауға
бағытталуымен және де осы орайдағы практикалық психологтардың кәсіби іс-
әрекетінің пәндік-теориялық негіздерін нақтылау қажеттілігімен де
байланысты.
Балалар мен жасөспірімдердің психикалық дамуындағы ерекшеліктер, оларды
қоршаған ортаға, әлемге деген ашықтығымен, өмірдің түрлі жағдайлары мен
басқа да адамдардың әсеріне тез берілгіштігімен де шартталынады.
Мамандардың көрсетуінше (А.Я. Варга, В.А. Гурьева, А.И. Захаров, В.В.
Ковалев, Г.Я. Сухарева, А.С. Спиваковская, М.И. Лисина,
С.М. Жакупов, Х.Т. Шерьязданова, т.б.) балалар мен жасөспірімдер
психологиялық жарақаттаушы факторларға қатысты неғұрлым қолайлы топ болып
табылады. Елімізде қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-мәдени,
рухани жағдайлардың ұрпақ денсаулығына қатер төндіру тұрғысынан зор
қиратушылық әсері бар. Балалық шақтың қолайсыз экологиясы психогенді
жарақаттар, моралді торығулар, рухани күйреулердің туындауына әкеліп соғуы
мүмкін.
Қоршаған экологияның әсері балалар мен жасөспірімдердің өзіне тікелей
ықпал етіп қана қоймайды, сонымен бірге отбасынада, адам арасындағы қарым-
қатынастарға да әсер етеді, осы жағдайлардың бәрі де психикалық
денсаулықтың бұзылуына әкеледі.
Осыған сәйкес Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында: Жеке
адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамытуды,
адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру,
жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы ой-өрісті байыту басым
міндеттер қатарына қойылды. Сонымен психикалық денсаулық пен оның оқыту
және тәрбие психологиясы, қарым-қатынас психологиясы мәселелерінде тиімді
іске асырылуының арасында қарама-қайшылықтар бар. Осы орайда зерттеу
жұмысының тақырыбы Экологиялық ортаның психикалық денсаулыққа ықпалы деп
тағайындалды.
Зерттеудің мақсаты. Қоршаған ортаның психикалық денсаулыққа әсерінің
ғылыми-теориялық негіздемесі, тәжірибелік-практикалық зерттелуі;
Зерттеудің міндеттері:
- Психикалық денсаулық проблемасының теориялық негіздерін айқындау;
- Экологиялық орта факторларының психикалық денсаулыққа әсерін айқындау;
- Экологиялық ортаның психикалық денсаулыққа әсерін тәжірибелік-
эксперименттік зерттеу;
- Психикалық денсаулықты сақтау мен бекіту, қалпына келтіруге арналған
шараларды ұсыну.
Зерттеу нысаны. Экологиясы әртүрлі аймақтардағы тұрғындардың психикалық
денсаулығы.
Зерттеу пәні. Экологиясы әртүрлі аймақтардың психикалық денсаулықтың
қалыптасуына әсері.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Экологиялық ортаның психикалық денсаулыққа
әсерін анықтау, психикалық денсаулықты түзету мен сақтау үшін қажетті
шараларды дұрыс айқындауға мүмкіндік береді, психикалық денсаулықты түзету
адамның психологиялық тұрғыдан сауығуына әкеле отырып, адам бойындағы бар
әлеуеті мен мүмкіндіктерінің іске асырылуына жол ашады.
Негізгі болжам жекелеген тұрғыда төмендегідей нақтыланады:
1. Мектепке дейінгілердің психикалық денсаулығын сақтау мен бекітуге
арналған жұмыстар баланың мектепке даярлығына тиімді әсер етеді;
2. Мектеп оқушыларымен денсаулық сақтау мен бекіту бағытында
жүргізілетін іс-шаралар олардың психикалық ахуалының жақсаруына
әкеледі;
3. Балалардың психикалық денсаулығын сақтау мен бекіту ересектердің,
әсіресе ата-аналарының психикалық күйлерімен байланысты болады.
Зерттеудің жетекші идеясы. Психикалық денсаулықты сақтау мен бекітуде
жүйелі түрде жүргізілетін кешенді жұмыстар тиімді болады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Зерттеудің әдіснамалық
және теориялық негіздеріне белгілі философ, психолог, педагогтердің
еңбектері алынды.
Нақтылағанда: В.И. Слободчиковтың антропологиялық парадигмасы, адамның
қалыпты дамуының психологиялық тұжырымдамасы (Б.С. Братусь), жас
ерекшеліктерінің психологиялық-педагогикалық зерттеулері (Л.С. Выготский,
Б.Г. Ананьев, Д.Б. Эльконин, Л.И. Божович, В.В. Давыдов, М.И. Лисина және
т.б.) философияның іргелі проблемаларының бірі Адам - Әлем проблемасына
деген белгілі психологтар – А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, В.В. Давыдов,А.
Маслоу, т.б. көзқарастары, тұлғаның ұлттық-рухани бейнесінің қалыптасуына
деген Қ.Б. Жарықбаев, С. Қалиев, К.Ж. Қожахметова, т.б. көзқарастары.
Зерттеу көздері. Психологтардың, педагогтардың таным, тұлға туралы,
танымдық әрекет теориялары мен тәжірибесі, рухани адамгершілік құндылық-тар
туралы шетелдік және отандық зерттеулер, білім беруді демократияландыру мен
ізгілендірудің нормативтік құжаттары. ҚР “Білім туралы” Заңы, Мемлекеттік
білім бағдарламасы, ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамалары, педагогикалық психологиялық озық тәжірибелер. Сондай-ақ,
диссертанттың педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі.
Зерттеу әдістері.
Мәліметтерді жинақтау әдістері (сұрақнама, әңгіме, сұхбат, байқау,
сараптау, шкалалар тұрғызу), алынған мәліметтерді өңдеу мен интерпретация
әдістері: пайыздар, орта арифметикалық шама, рангілік корреляция;
Психодиагностикалық әдістер: интеллектілік деңгейін айқындауға арналған
Равен тесті, баланың жеке даралық мінез-құлқын анықтауға арналған Т.В.
Сенько, Люшердің түрлі-түсті ассоциациялар тесті, диагностикалық сурет
тесттері Отбасы суреті, Өмірде жоқ жануар, “Өзін-өзі бағалауды зерттеу”
әдістері. Ата-аналармен әңгіме, сауалнамалар жүргізілді. Спилбергердің
сұрақ-жауап әдістемесі, Холмс Рейдің стресс деңгейін айқындау әдістемесі,
Тейлор әдісі, Экклз әдістемесі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Тұңғыш рет салыстырмалы түрде түрлі
экологиялық аймақтарда балалармен ересектердің психикалық денсаулығының
мәселелері теориялық және тәжірибелік тұрғыдан қарастырылды;
- психикалық және психологиялық денсаулық ұғымдары нақтыланды;
- денсаулықты сақтау мен бекітуге арналған алдын-алу шаралары ұсынылды.
Зерттеудің теориялық мәнділігі. Зерттеуде қарастырылған психикалық
денсаулықтыңтеориялық проблемалары экологиялық психология, валеология,
медицина ғылымдарының денсаулыққа байланысты теориялық мәселелеріне өзіндік
үлес болып табылады.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Зерттеу-тәжірибелік жұмысының
нәтижелерін балабақшадағы, мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарында тиімді
пайдалануға, арнайы курстар, факультативтік сабақтар мен үйірмелер
жүргізуде қолдануға болады. Ұсынылған кешенді жұмыстар бағдарламасын білім
беру жүйесінде тәрбиешілер мен мұғалімдердің кәсіби біліктілігін арттыруда
қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының базасы. Қызылорда облысы, Арал қаласы мен Алматы
облысы, Балқаш ауданы, Ақши ауылы.
Зерттеудің негізгі кезеңдері.
Бірінші кезеңі (2000-2002 жж.).
Зерттеу проблемасы бойынша материалдар жинақталды, психологиялық,
медициналық, педагогикалық еңбектерге теориялық талдау жасалынып, зерттеу
мәселесінің тәжірибедегі жағдайы анықталынды, қоғамдық заңдар мен кодекстер
сұрыпталынды, жұмыстың ғылыми аппараты, болжамы, жетекші идеясы нақтыланды.
Зерттеуге қажетті әдістер таңдалынып, әдістемелік құралдар дайындалды.
Екінші кезең (2003-2005жж.)
Зерттеуге қажетті тәжірибелік топтар ұйымдастырылып, сынауға тиімді деп
жинақталған әдістемелер бойынша тәжірибелер жүргізіліп, нәтижелері
салыстырмалы түрде қорытындыланып жинақталды. Эксперименттік топ (Арал
өңірі) және бақылау тобы (Ақши кенті) тұрғындарының (балалар мен ата-
аналары) салыстырмалы көрсеткіштері алынды.
Үшінші кезең (2005-2007жж.)
Тәжірибелік жұмыстардың нәтижелері қорытындыланып жүйеге келтірілді,
ғылыми қорытындылар жасалынды. Тәжірибе негізінде алынған мәліметтер
сұрыпталынып тұжырымдар жасалды. Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар
нақтыланды. Психикалық денсаулықты сақтаудың алдын-алу шаралары дайындалды.
Бастауыш сынып оқушыларына арналып жасалған факультативтік сабақ
бағдарламасы дайындалып, экологиялық сабақтарға пайдалануға арналған
ойындар мен жаттығулар жүйесі жасалынды.
Жұмыс нәтижелерін сынақтан өткізу.
Зерттеу жұмысының мазмұны халықаралық және республикалық
конференцияларда:
“Дарынды жас ғалымдар XXI ғасыр жаршысы атты Халықаралық практикалық
ғылыми конференция” (Алматы, 2002 ж.);
“Жоғарғы білім беру сапасын арттыру” Халықаралық ғылыми конференция
(Санкт-Петербург, 2004 ж.); Қазақстандағы этнопсихология және
этнопедагогика ғылымдарының ел дамуының жаңа кезеңіндегі өзекті мәселелері
- 2007 “Білім және ғылым дамуының перспективалары” ғылыми практикалық
конференция (Орал, 2006); Т.Т.әжібаевтің 80 ж. арналған халықаралық
практикалық конференция (Алматы, 2007) баяндалынып, бірнеше ғылыми
практикалық жинақтарда басылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- психикалық денсаулықтың теориялық негіздері кешенді пәнаралық
зерттеулерді қажет етеді және де әр түрлі тұрғыдан зерттелінеді;
- экологиялық апаттар аймағы адамның психикалық денсаулығына жан-жақты
әсер етеді (эмоциялық күйі, таным процестері, денсаулығы);
- психикалық денсаулықты сақтау, қалпына келтіру және бекіту үшін
ұсынылған алдын-алу шараларына жас ерекшеліктерін және әрбір жас кезеңіне
сәйкесті максаттарды қою енеді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлдігі мен негізділігі алынған қорытындылардың
зерттеу проблемасына сәйкесті әдіснамалық және теориялық қағидалармен
негізделуімен, зерттеудің ғылыми аппаратының мазмұнына сай болуымен,
кешенді әдіс-тәсілдердің пайдаланылуымен, тәжірибелік-эксперименттік жұмыс
барысында алынған нәтижелердің математикалық-статистикалық өңделуімен,
тәжірибелік-эксперимент жұмысының жоспарлылығы мен кезеңділігімен, ұсынылып
отырған алдын-алу шараларының тиімділігімен қамтамасыз етіледі.
Диссертацияның құрылымы: диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
“Психикалық денсаулықтың ғылыми-теориялық негіздері” – атты бірінші
тараоуда педагогикалық-психологиялық әдебиеттердегі психикалық денсаулық
проблемасының теориялық негіздері айқындалып, экологиялық ортаның
психикалық денсаулыққа әсері адам мен табиғаттың қарым-қатынасы тұрғысынан
қарастырылды, психикалық денсаулықты нығайтудың жолдары ұсынылады.
“Экологиялық ортаның психикалық денсаулыққа әсерін анықтау” – атты
екінші тарауда экологиялық апат аймағы саналатын Арал өңірі тұрғындары
(балалар мен жасөспірімдер және ересектер) мен қалыпты аймақ саналатын Ақши
кенті тұрғындарының психикалық денсаулығының көрсеткіштері тәжірибелік-
эксперименттік тұрғыдан зерттелініп, нәтижелері келтірілген берілді.
Қорытындыда зерттеу жұмысының нәтижелері, тұжырымдар мен қорытынды және
ғылыми-әдістемелік нұсқаулар берілді.
Қосымшада тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар бойынша қосымша мәліметтер
берілді.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Денсаулық проблемалары және тұлға дамуындағы жайсыздықтың алдын-алу
мәселелері XX ғасырдың 60 жылдарынан бастап қарқынды түрде зерттеле
бастады. Дәл осы кезде дәрігерлік, педагогикалық және психологиялық
басылымдарда ең алдымен мектеп жасындағы балалардың психикалық
денсаулықтарының күрделі проблемаларын дәлелдейтін деректер белсенді түрде
талқыланды. Атап айтқанда, планета тұрғындарының психикалық денсаулығының
жалпы күйі және оның динамикасы, әрі балалар мен жасөспірімдердің арасында
невроздардың біршама белең алуы да мазаны ала бастағаны айтылды. Балалардың
психикалық денсаулығы жөнінде бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымы
сарапшыларының комитеті (Женева 1976 ж.)-психикалық денсаулықтың
бұзылыстары жиырма баланың бірінде кездесетінін көрсететін әлемдік
статистиканың орташа мәліметтерін жариялады. Европалық елдерде одан да
едәуір жоғары сандық көрсеткіштер тіркелген. (1)
Қазіргі таңда балалардың денсаулығының мәселелері кәсіби іс-әрекеттің
мақсаты ретінде әр түрлі салаларды біріктіруде.
Атап айтқанда, ғалым-педагогтар: “Қазіргі кездегі білім беру жүйесіндегі
денсаулықты сақтау проблемасының маңыздылығы медицинаға қарағанда төмен
болмауы мүмкін және солай болуға тиіс екендігіне одан сайын көзіміз жетуде.
Ал “мінез-құлық ауруларын” алдын-алу жоспарында – аса маңызды болуы да
ықтимал” – деп көрсетеді.
Осы мәселеге психологиялық білім беру тұрғысынан қарағанда ең маңызды
проблема: “...оқушылардың тұлғасын дамыту, денсаулығын сақтау мен нығайту, ал
шын мәнінде – қазіргі қоғамның маңызды ресурсы ретіндегі балалық шақты
сақтау...” .
Мұның барлығы қазіргі уақытта әр түрлі мамандардың оқушылардың
денсаулығын сақтау және баланың білім беру ортасында дамуы үшін
қауіпсіздікті қамтамасыз ететін жүйені құру проблемаларын шешуді алғашқы
кезектегі міндет деп есептейтіндерін көрсетеді. Сонымен бірге білім берудің
екі базалық сипаттамасы “денсаулық” және “білім беру” арақатынасын
қарастырудың бастауы болып табылатыны атап көрсетіледі.
Аталған мәселені жан-жақты талқылауда “денсаулық”, “психикалық
денсаулық”, “психологиялық денсаулық” ұғымдарының ерекшелігін көрсеткен де
маңызды.
Тұлғаның денсаулығы адам танудың қазіргі заманғы көптеген салаларының
зерттеу обьектісіне айналды. Пәнаралық зерттеудің пәні ретіндегі денсаулық
проблемасы бүгінгі күнде әрқилы әдебиеттерде көрсетілген .
Атап айтқанда, О.С. Васильева және Ф.Р. Филатов денсаулықты пән аралық
зерттеудің пәні ретінде қарастырып, төмендегідей тұрғыларды көрсетеді:
- кешенді немесе жүйелі тұрғы;
- нормоцентрикалық тұрғы;
- феноменологиялық тұрғы;
- холистикалық тұрғы;
- эволюционистік тұрғы;
- әлеуметтік-бағдарланған тұрғы;
- кросс-мәдени тұрғы;
- дискурсивті (немесе диспозитивті) тұрғы;
- аксиологиялық тұрғы;
- акмеологиялық тұрғы.
1 кесте – Тұлғаның денсаулығы ұғымына деген әртүрлі тұрғылар
№ Ғылыми тұрғы Авторлары, Мазмұны
еңбектің аты
1 2 3 4
1 Кешенді немесе Психологическое Бұл тұрғының шеңберінде
жүйелік здоровье детей и денсаулық-құрамы бойынша күрделі де
подростков и әртекті, сондай-ақ гетерогенді,
психосоциальное сапалы әрқилы компоненттерді
развитие детей: қамтитын және де адам тіршілігінің
Доклад комитета іргелі аспектілерін сипат-тайтын
экспертов ВОЗ көп өлшемді феномен ретінде
Серия қарастырылады.
технических
докладов № 613 –
Всемирная
организация
здравоохранения.
– Женева, 1979,
с. 16-37
2 Нормоцентрикалы Нормоцентрикалық тұрғы
қ денсаулық индивидтің соматикалық
жағдайының қалыпты көрсеткіштерімен
бірге, қабылдаудың, ойлаудың,
эмоциялы жауап берудің және мінез
–құлықтың статистикалық орташа
нормаларының жиынтығы ретінде
қарастырылатын дәстүрлі медицина мен
психиатрияда едәуір айқын
сипатталған. Бұл организм мен
психиканың қызмет етулерінің
қайсібір оптималды деңгейі.
3 Феноменді Ясперс К., Ялом Бұл тұрғы адамның субьективті
И. Және т.б. күйзелістерін бірінші орынға қояды.
Мұнда денсаулық әлемдегі болмыстың
дара, қайталанбас тәсілдің көрініс
беруі арқылы қарастырылады.
1кестенің жалғасы – Тұлғаның денсаулығы ұғымына деген әртүрлі тұрғылар
4 Холистикалық С.Гроф; Денсаулық жайында тұлға
Г.Оллпорт; интеграциялануының нақты деңгейі
К.Роджерс; ретінде, тұлғаның қалыптасу
Э.Эриксон; үрдісінде ие болатын тұтастылығы
К.Г.Юнг және т.б.ретінде, жүйелі сапа ретінде
түсінігіне негізделген.
5 Эволюционистік Вернадский В.И.; Рухани өмірдің кез келген
Казначеев В.П.; құбылыстарының, кез келген тұлға
Спирин Е.А.; ішілік өңдеулердің жалпыға мәлім
Лоренц К. және эволюцияның кең мағынасында
т.б. бағалануымен ерекшеленеді.
6 Әлеуметтік-бағдМаркузе Г., РуссоӘлеуметтік-бағдарланған және
арланған және Ж. –Ж., З.Фрейд, кросс-мәдени тұрғылар өркениеттің
кросс-мәденилікЭ.Фромм, К.Хорни немесе әлеуметтік болмыстың едәуір
және т.б. жалпы формаларының жеке индивидтің
денсау-лығына және толыққанды
дамуына деген ықпалға назар аударып,
денсаулықты нақты ұлттық топтардың
шеңберінде ерекшелінетін мәдени –
тарихи жағдайлардың аясында
қарастырады.
7 Дискурсивті В.М.Розин; М.ФукоДискурсивті (немесе диспозитивті)
(немесе тұрғы денсаулық жайлы кез келген
диспозитивті) түсініктің әлеуметтік ақиқаттың
құрылуының немесе тұжырымдалуы-ның
дербес ішкі қисыны бар нақты
дискурстың өнімі ретінде зерттелуі
мүмкін екендігінен бастау алады.
8 Аксиологиялық А.Кемпинский, Аксиологиялық тұрғының аясында
А.Маслоу және денсаулық адамдардың әмбебап
т.б. құндылығы ретінде анықталады, тұлға
бағдарының негізгі құндылықтарымен
сәйкестендіріледі және құндылықтар
иерархиясында нақты орынды иеленеді.
9 Акмеологиялық Бодалев А.А., Акмеологиялық тұрғыда денсаулық адам
Ганжин Г.Т., табиғатының жоғарғы мүмкіндіктері
Дергач А.А. және өзектелуінің негізгі және қажет
т.б. жағдайы ретінде анықталады.
Психикалық және психологиялық денсаулық жөніндегі шет елдік және басқа
да әдебиеттердің талдамасы бұрын қолданылған (кейбір бастауларда қазіргі
кезге дейін пайдаланылатын) психикалық денсаулық ұғымында көбінесе
психикалық денсаулықтың болмауы, психиканың бұзылыстық жағдайларына
альтернатива бейнеленетінін көрсетеді. Әр түрлі мамандардың қызмет
тәжірибесін қарастыру көптеген жағдайларда психологиялық тәжірибе негізінде
сол денсаулықтың болмауы, кемістік парадигмасының жатқандығын
тұжырымдауға мүмкіндік береді.
Алайда жиырмасыншы ғасырдың аяғындағы әлемдік тәжірибедегі психикалық
және психологиялық денсаулық жайындағы түсініктер әрбір адамда, сондай-ақ
міндетті түрде әрбір жаңа туған балада денсаулыққа деген белсенді
ұмтылыстың, дамуға, адам әлеуетінің өзектелуіне деген бейімділіктің
жатқандығы жайлы мәліметтерге негізделгенін айта кету керек.
Денсаулық сақтаудың Бүкіл әлемдік ұйымының психикалық денсаулық
бөлімінің директоры Н. Сарториус психикалық денсаулыққа төмендегідей
анықтама береді:
- біріншіден, бұл – айқын психикалық бұзылыстардың болмауы;
- екіншіден – адамның төтенше жағдайларда пайда болатын күтпеген
стрестерді немесе қиыншылықтарды жеңе алатын қуаттарының нақты қоры;
- үшіншіден – адам мен қоршаған әлемнің арасындағы тепе-теңдік, оның
қоғаммен үйлесімділігінің күйі, жеке адам түсініктерінің басқа
адамдардың обьективті ақиқат жайлы түсініктерімен қатар өмір сүруі .
Медициналық әдебиеттердегі норма ұғымына келсек, жағымсыз логикалық
өлшемге негізделген психикалық денсаулық формуласы: -N (а, b, с) еместің
бәрі N. Синдромдық қағида ауытқуларды шығарып тастау арқылы норманы
белгілеуді болжайды: (а, b, с) симпоматикасы тән -N, барлық ауытқу
еместің бәрі N нормасы болып табылады. Осылайша түсіндіру психикалық
денсаулық мәселесіне тиісті нозологиялық парадигма мен клиникалық тұрғыға
анағұрлым тән.
Психиканың қалыпты және патологиядағы қызметінің құрылымы мен
механизмдерінің ұқсастығы туралы ұғымнан шегіне жеткен күйдің формуласы
қаланады: (а*, b*, с*) белгілері бар N нормасы, (а, b, с) симпоматикасы
тән -N ауытқуының байқалуының әлсіз деңгейі. Осы түсіндіру көбіне адам
психикасының шегіне жеткен күйіне дифференциалдық диагноз қою, болжам
жасау, алдын алу мен түзетулерді жүргізу барысында қолданылады.
Ғылыми зерттеулердегі жаңа психологиялық жұмысшы ұғымдар категориалдық
мәртебені иеленіп, психологиялық білімді жандандырады.
Психикалық норма мәселесі үшін тұлға мен психика (А.Н. Леонтьев,
1983, А.В. Петровский, 1984), кейіннен адам және психика (Б.С. Братусь,
1988, В.И. Слободчиков, Е.И. Исаев, 1995) ұғымдарының принципиалды
айырмашылығы кезеңді мәселе болып отыр. Б.С Братусь қалыпты психикалық
дамудың анағұрлым ортақ принциптік өлшемдері дәстүрлі психологиядан
шығарылмайды, оған трансцендентті деген пікірді қолдайды. Зерттеу аясы
психикалық мәселені зерттеуден адам - әлем арақатынасындағы іргелі
философиялық мәселеге қарай кеңеюде. Бұл мәселенің психология үшін
әдіснамалық маңызын А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, В.В. Давыдов секілді
ресейлік беделді психологтар мойындаған. А. Маслоу психологиялық зерттеулер
адам туралы белгілі философиялық тұжырымдамаларға негізделуі тиіс деп
көрсетті.
Б.С. Братусьтің психологиялық тұжырымдамасында психикалық норма туралы
ұғым адам мәнінің интериоризацияланған және дараландырылған адамдық
қатынастарының күрделі ансамблі ретіндегі бастапқы философиялық ұғымдарға
(К. Маркс, С.Л. Рубинштейн, Г.С. Батищев, М.С. Каган, И.С. Кон және
басқалар) негізделген. Норма дегеніміз, өзіндік даму, адамдық мәнді игеру
мен бекітуді білдіретін онтогенетикалық ағым ретінде түсіндіріледі. Тұлға
адамның жақсы ниеттерінің бастау алатын өзін-өзі құру органы, даму құралы
ретінде түсіндіріледі. Б.С. Братусь психикалық денсаулық туралы сипаттаушы
ұғымды жоғарыда көрсетілгендей, теологизмнің пардигмалық бағдарына тән
адамның психикалық құрылымының үш мүшелі: тәндік, жандық, руханилық
дәстүрлеріне сүйене отырып жасайды. Деңгейлік тұрғы психикалық
денсаулықтың өзара байланысты және өзара шарттастырылған үш деңгейін бөліп
көрсетуге мүмкіндік береді. Жоғары деңгейі - тұлғалық-мәндік немесе
тұлғалық денсаулық деңгей - адамның мәндік қатынастарының сапасымен
анықталады. Даралық денсаулықтың өлшемі мен бейнеленуі қалыпты дамудың
мәнін білдіретін адамның адамгершілік бағдары болып табылады. Жеке даралық
психологиялық денсаулық деңгейін бағалау адамның мәндік ұмтылыстарының
барабар тәсілдерін құру қабілеттеріне тәуелді. Екі жоғары деңгей таза
психологиялық болып табылады. Психофизиологиялық денсаулықтың үшінші
деңгейі психикалық қызмет актілерінің мидың, нейрофизиологиялық
құрылымдардың ерекшеліктерімен анықталады. Аталған деңгейлердің
әрқайсысының ерекше өту заңдылықтары, өздерінің өлшемдері бар. Көп
деңгейлілік құрылымға сай психикалық денсаулық, басқа деңгейлері
салыстырмалы түрде сақталғанымен нақты бір деңгейінде күйзеліске ұшырауы
мүмкін.
Психологиялық денсаулық И.В. Дубровина бойынша адам рухының жоғары
көріністерімен тығыз байланысты және денсаулық мәселесінің
психологиялық аспектісін бөліп алуға мүмкіндік береді. Ұғымның
категориалдық (санаттық) мәртебесін анықтау үшін пәндік-теориялық
негіздерін нақтылап алған жөн. Адамның психикалық денсаулығы аталымы екі
санаттық сөз тіркестерін белігейді: адам психологиясы және денсаулық
психологиясы; бұл психологияның ғылыми-практикалық пән ретінде дамуының
келешектегі тарихына арналған санаттар.
Сонымен, қазіргі заманғы бірқатар зерттеушілердің еңбектерінде
психикалық немесе психологиялық денсаулық ретінде белгіленетіннің тұтас
көрінісі сипатталған (Братусь Б.С., Дубровина И.В., Слободчиков В.И.,
Холмогорова А.Б., Гаранян Н.Г. және т.б.).
Атап айтқанда, психикалық денсаулықты ...біртекті емес, күрделі,
деңгейлі құрылым ретінде қарастыру қажет екендігі көрсетіледі. Психикалық
денсаулықтың ең жоғарғы деңгейі, бұл – адамның мағыналы қатынастарының
сапасымен анықталатын жеке-дара – мағыналы деңгейі немесе жеке-дара
денсаулық деңгейі... Келесі деңгей – адамның мағыналы ұмтылыстарын жүзеге
асыруының тепе-тең тәсілдерін құру қабілетіне байланысты жеке-дара –
психологиялық денсаулық деңгейі. Соңында – психикалық іс-әрекет актілерінің
ішкі, ми, нейрофизиологиялық ұйымдасуының ерекшеліктерімен анықталатын
психофизиологиялық денсаулық деңгейі .
Психикалық денсаулықты мәдениеттің, эмоциялардың және психикалық
денсаулықтың өзара қатынастары тұрғысынан қарастырғанда: Психикалық
денсаулық, бұл – ең алдымен, әр түрлі психикалық қасиеттер мен процестердің
балансы (басқа біреуге беру және одан алу, жалғыз қалу және басқалардың
ортасында болу, өзіне деген және басқаларға деген махаббат арасындағы
баланс және т.б.). Ал психологиялық денсаулық проблемалары психологиялық
көмектің, бұйрықшыл емес, медициналық емес психотерапия мен дара
психологиялық кеңес берудің аясында қарастырылады.
Атап айтқанда, А. Маслоу адам табиғатын зерттеуде психологиялық
мағынадағы денісаулар, бұл - өзін-өзі жоғары дәрежеде кемелдендірген
адамдар деп тұжырымдаған. Гуманистік психологияның аясында тәжірибе
жүргізетін психологтар психологиялық денсаулық ұғымын осындай мағынада
пайдаланды және оның критерийлерін (көрсеткіштерін) бөліп көрсетеді.
Әр түрлі мамандардың жоғарыда келтірілген көзқарастары мен ой-
тұжырымдарының талдамасы біздің психологиялық денсаулық ұғымына жалпы
анықтаманы құруымызға мүмкіндік береді.
Психологиялық денсаулық - тұлғаның негізін құрайтын және оның дамуының
кез келген кезеңінде даралық және жас ерекшелік – психологиялық
мүмкіндіктерін кемелдендіруге жағдай жасайтын іштей аман саулығының
(үйлесімділіктің ) динамикалық күйі.
Психикалық дамудың теориялық және әдіснамалық аспектілері және ақаулықты
диагностикалау көптеген ғалымдар еңбектерінде берілген (Л.С.Выготский,
Л.И. Божович, А.В. Запарожец, М.И. Лисина, Х.Т. Шерьязданова, А.Валлон,
А.Фрейд, Э.Эриксон және т.б.).
Биологиялық, психологиялық және әлеуметтік сипаттағы сыртқы ортаның
қолайсыз немесе әдеттен тыс факторларының әсерінен қалыптасқан психикалық
күйлерге: шаршау, қалғу, мүлгу жағдайы, депрессия, аффекті, фрустрация
тәрізді күйлерді жатқызуға болады.
Арал маңындағы қолайсыз экологиялық аймақ жағдайында балалардың бойында
жоғарыда аталған күйлердің бәрі түуындауы мүмкін. Қорқыныш пен үрей үшін
біріктіруші бастама - аффективті - мазасыздық сезімі болып табылады.
Ауыр экономикалық (нарықтық) күйзеліс адамда психологиялық, әлеуметтік
және психологиялық эмоциялы қысымды жағдайдың арта түсуіне әкеледі.
Созылмалы дистресс әр түрлі катаклизмдер ( жер сілкінісі, табиғи ортаның
өзгерістері, сәулелену) тек қана әлеуметтік , тұрмыстық, өндірістік
мәселелерді қанағаттанарлықсыздай шешумен қатар медициналық қамтамасыз
етудің жеткіліксіз деңгейімен ғана емес сондай-ақ, қазіргі таңдағы өмір
сүріп жатқан адамдар мен болашақ ұрпақтардың денсаулықтарының алдағы
уақыттағы – нашарлауының мүмкін болатын қаупімен де, тұрақты қорқыныш
үреймен де демеленіп отырады.
Осылайша, нарықтық зиян көлемі бойынша да және миллондаған адамдарға
психологиялық зақымдаушы әсер етудің жилігі бойынша да Аралдағы тәріздес
апаттар осы күндегі ең ірі экологиялық апаттардың қатарына кіреді.
Медициналық мағынада апат дегеніміз кенеттен тез өтетін адамдардың
денсаулықтары үшін шамадан тыс қауіпті оқиға.
Экологиялық-психологиялық зерттеулердің бастауы ретінде адамның
психикалық үрдістерін, оның санасы мен жағдайын, сондай-ақ адамның
психикалық дамуын, білім алуын, мінез-құлқын және оның психикалық
денсаулығын осы индивидтің қоршаған ортамен (табиғи, ақпараттық, білімдік,
жанұялық т.б.) және жалпы табиғатпен байланысынан тыс, яғни Индивид-Орта,
Адам-Орта немесе Адам-Табиғат жүйелерінен тыс қарастыруға болмайтындығы
туралы түсінік болып табылады, ал әртүрлі мамандар бұл жүйелердің
құрылымдық және қызметтік мазмұндарын түрліше ұсынады;
Қазіргі кезеңдегі экологиялық-психологиялық дамудың экологиялық
мәселелеріне табиғи ортаны технократиялық адамның қиратушы әсерінен
қорғау және керісінше, адамның өзін табиғи орта ластануының зақымдаушы
әсерінен, сондай-ақ әлеуметтік ортаның тұрақсыздығынан қорғау қажеттілігі
жатады. Алайда бұл мәселерде экологтар, педагогтар және тіпті психологтар
да түсіне бермейтін нақты психологиялық аспектілер бар.
Оның пайда болуының себебі біздің өркениетіміздің технократиялық
сипатында жатыр. Психологиялық көзқарас тұрғысынан бұл мәселенің тамыры
тереңде жатыр және бұл өте маңызды да. Оларды адамның психикалық санасының
қалыптасу заңдылықтарынан іздестіру керек.
Мәселе экологиялық дағдарысты жеңу, дамыған мемлекеттердегі қазіргі
адамның жеке-даралық және қоғамдық санасында басшылық ететін ойлаудың
технократиялық тәсілінің шеңберінде іске асырыла алмайтындығымен байланысты
болып отыр. Адамның өзінің тіршілік ету ортасы ретіндегі - жер шары мен
оның ресурстарын - табиғатты сақтау қажеттілігін түсінудегі қайта
бағдарлануын талап етеді, өйткені: мәселе табиғатқа әсер етудің
технологиялық мүмкіндіктерінің өскендігіне емес, мәселе оны адамдар
санасының бұрынғы деңгейінде қала отырып (табиғатқа, өзіне және басқа
адамдарға деген) пайдаланып жатқандығында.
Адамның психикасы психогендік жарақаттардың ықпалына “Меннің” тұтастығын
сақтауға және мазасыздық сезімін төмендетуге тырысып, компенсаторлық
механизмдердің, психологиялық қорғаныс механизмдерін ұйымдастырумен жауап
береді. З.Фрейдтің теориясында қорғаныс механизмдеріне: сублимация,
алмастыру, ығыстырылу, регрессия, проекция, рационализация, реактивті
ұйымдасу, идентификация, және мінез-құлық тіркелуі жатады. А. Фрейд
“Меннің” қорғаныс механизмдерінің қатарын изоляциямен, ымырамен, ақиқатты
мойындамаумен, жылжумен, жоюмен, реакцияны қалыптастырумен толықтырады. Кең
мағынада “психологиялық қорғаныс” термині психологиялық жайсыздықты жоятын
мінез-құлықтың түрлерін білдіреді. В.И Гарбузовтың психодинамикалық тұрғыны
талқылауында (1990) беделді ересектердің ықпалынан балаларда мінез-құлқының
ішкі бағдарлары, өзіне және басқаларға деген қатынасы, моральды ережелер
мен құндылықтары қалыптасып тіркеледі (41). Баланың түсінелетін және
түсінілмейтін аумақтарындағы психикалық іс-әрекетінің екі деңгейін айырған
жөн. Дәл осы қауып төндіруші факторлардың түсінілмей өңделетін
аумағындағаларда невроздар дамуының механизмдері жатыр. В.И Гарбузов
балаларда невроздың пайда болуының үш кезеңін бөліп көрсетеді:
1. Зияндылықпен күрес немесе күрестен бас тарту (Э. Кречмер бойынша
стеникалық, астеникалық, аутистикалық бағдарлар (1924).
2. Адамның өз-өзіне деген сенімсіздігі, талаптардың жүзеге аспауы,
күйзелуінде невроз алды сипаттың қалыптасуы.
3. Психогенді психологиялық жарақаттың аясында және соның ықпалынан
невроздың қалыптасуы.
Невроз жағдайында балаларда бір уақытта немесе бірізділікпен
невротикалық симптоматика және тұлғаның сәйкесті өзгерістері пайда болып
кристалданады. Үстемді түсінілмейтін күйзелістер соматопсихикалық деңгейде
болып, психосоматикалық аурулар түрінде көрінулері мүмкін. Неофрейдистік
ұстанымдар мен когнитивті психологияның жетістіктері қиындықтарды жеңу
стратегияларының тұжырымдамасында түйіседі. Қиындықтарды жеңу стратегиялары
сәйкесті жағдайларда конструктивті икемделу (coping) процесін қамтамасыз
етеді.
Н. Хаан адамның қиындықтарды жеңуге бағытталған мінез құлқының
модельдерін зерттеген. Н. Хаан дені сау Мен процестерді – қиындықтарды
жеңу стратегияларын және мәжбүрліктен туындаған қорғаныс реакцияларын атап
көрсетеді. Н. Хаанның ойынша қиындықтарды жеңу стратегиялары мен қорғаныс
механизмдерінің негізінде дұрыс жауап беру (жағдайды конструктивті шешу)
мен қарама қарсы қорғаныстың қатаң механизмінің арасындағы континуумда
орналасқан Мен процестері жатыр.
Адамның психикасы психогендік жарақаттардың ықпалына “Меннің” тұтастығын
сақтауға және мазасыздық сезімін төмендетуге тырысып, компенсаторлық
механизмдердің, психологиялық қорғаныс механизмдерін ұйымдастырумен жауап
береді. З.Фрейдтің теориясында қорғаныс механизмдеріне: сублимация,
алмастыру, ығыстырылу, регрессия, проекция, рационализация, реактивті
ұйымдасу, идентификация, және мінез-құлық тіркелуі жатады. А. Фрейд
“Меннің” қорғаныс механизмдерінің қатарын изоляциямен, ымырамен, ақиқатты
мойындамаумен, жылжумен, жоюмен, реакцияны қалыптастырумен толықтырады. Кең
мағынада “психологиялық қорғаныс” термині психологиялық жайсыздықты жоятын
мінез-құлықтың түрлерін білдіреді. В.И Гарбузовтың психодинамикалық тұрғыны
талқылауында (1990) беделді ересектердің ықпалынан балаларда мінез-құлқының
ішкі бағдарлары, өзіне және басқаларға деген қатынасы, моральды ережелер
мен құндылықтары қалыптасып тіркеледі (41). Баланың түсінелетін және
түсінілмейтін аумақтарындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz