Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халқаралық қалыптық ережелер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.6
І Тарау. Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халқаралық қалыптық
ережелердің мазмұны.
1.1 Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халқаралық
қалыптық ережелердің негізгі мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7.13
1.2 Жаза өтеп жатқан адамдардың құқықтарын қорғау
мәселесіндегі халықаралық мамандырылған
ұйымдардың үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13.18
ІІ Тарау. Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халықаралық қалыптық ережелердің Қазақстан Республикасының пенитенциарлық
жүйесі үшін маңызы .
2.1 Қазақстан Республикасының қылмыстық . атқару
жүйсінің ерекшелері мен өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... 20.26
2.2 Шет мемлекеттердің пенитенциарлық жүйелері мен
қылмыстық . атқару заңнамаларының ерекшелерінің ... ... ... ... .26.31
2.3 Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халқаралық қалыптық
ережелерінің Қазақстан Республикасының қылмыстық . атқару
жүйесі орагандарының қызметінде қызметінде қолданудың
практикалық проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32.39
ІІІ Тарау. Қазақстан Республикасындағы Сотталғандардың құқықтары мен міндеттері.
3.1 Сотталған адамдарының құқтық жағдайының түсінігі ... ... ... .40.51
3.2 Сотталғандардың құқығы мен міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51.61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62.67
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68.73
І Тарау. Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халқаралық қалыптық
ережелердің мазмұны.
1.1 Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халқаралық
қалыптық ережелердің негізгі мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7.13
1.2 Жаза өтеп жатқан адамдардың құқықтарын қорғау
мәселесіндегі халықаралық мамандырылған
ұйымдардың үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13.18
ІІ Тарау. Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халықаралық қалыптық ережелердің Қазақстан Республикасының пенитенциарлық
жүйесі үшін маңызы .
2.1 Қазақстан Республикасының қылмыстық . атқару
жүйсінің ерекшелері мен өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... 20.26
2.2 Шет мемлекеттердің пенитенциарлық жүйелері мен
қылмыстық . атқару заңнамаларының ерекшелерінің ... ... ... ... .26.31
2.3 Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халқаралық қалыптық
ережелерінің Қазақстан Республикасының қылмыстық . атқару
жүйесі орагандарының қызметінде қызметінде қолданудың
практикалық проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32.39
ІІІ Тарау. Қазақстан Республикасындағы Сотталғандардың құқықтары мен міндеттері.
3.1 Сотталған адамдарының құқтық жағдайының түсінігі ... ... ... .40.51
3.2 Сотталғандардың құқығы мен міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51.61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62.67
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68.73
Қазақстан Республикасында Жүргізіліп отырған Шаралар, ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі мен бостандықтары болып табылатын демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыру жөніндегі басты қағиданы қамтамасыз етуге бағытталған.1 Сол себепті елімізде болып жатқан саяси, әлеуметтік және эконоикалық рнформалар, бірқатар қолданыстағы заңдардың түбегейлі өзгерту қажеттілігін айқындап отыр.
Елбасы қылмыстық жазалар жүйесін ізгілендіру және түзету мекемелерінде ұстау жағдайларын жақсарту жолымен ілгері басу қажеттілігін нұсқайды. Осыған байланысты ол халыққа Жолдауында: « ... айқын да ашық қылмыстық саясатты іске асыру талап етіледі: заң ауыр қылмыс жасаған адамдарға қатыстықатал, бірақ кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыстарды алғаш рет жасағандарға, сондай-ақ кәмелетке толмағандар мен әйелдерге иманды болуы керек » - деп атап өтеді2.
Бүгінгі таңда, еліміздің барлық аймақтарында жұмыссыздық пен кедейшілік, сондай-ақ қылмыс жасаулық өзекті де өткір мәселенің біріболып отыр. Бұл әрине қылмыстылықпен күресуде қылмыстық-құқықтық шараларды кеңінен қолдануға әкеп соқтырады. Ол өз кезегінде қылмыскерлерді ұстау мен оларды реабилитациясы проблемаларын өзекті мәселелерге айналдырып отыр.
Қамаудағы сотталушылар санынның пайдаланудың кесімді шегінен асып кетуі, гигиеналық ережелердің өз дәрежесінде сақталмауы, медициналық қызметтің әлсіздігі, инфекциялық дерттердіңжоғары деңгейі мен сотталғандар арсында өлімнің көбеюі, әділ соты жүргізүдің әр-түрлі сатыларында қамаудағы адамдардың конституциялық құқықтары мен заңды мүдделерінің жиі бұзылуы, елімізде қылмыстылықпен күресудің дәстурлі және жаңадан енгізіліп жатқан шараларды халықаралық стандарттарға сай қолдану керектігін көрсетіп отыр.
Елбасы қылмыстық жазалар жүйесін ізгілендіру және түзету мекемелерінде ұстау жағдайларын жақсарту жолымен ілгері басу қажеттілігін нұсқайды. Осыған байланысты ол халыққа Жолдауында: « ... айқын да ашық қылмыстық саясатты іске асыру талап етіледі: заң ауыр қылмыс жасаған адамдарға қатыстықатал, бірақ кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыстарды алғаш рет жасағандарға, сондай-ақ кәмелетке толмағандар мен әйелдерге иманды болуы керек » - деп атап өтеді2.
Бүгінгі таңда, еліміздің барлық аймақтарында жұмыссыздық пен кедейшілік, сондай-ақ қылмыс жасаулық өзекті де өткір мәселенің біріболып отыр. Бұл әрине қылмыстылықпен күресуде қылмыстық-құқықтық шараларды кеңінен қолдануға әкеп соқтырады. Ол өз кезегінде қылмыскерлерді ұстау мен оларды реабилитациясы проблемаларын өзекті мәселелерге айналдырып отыр.
Қамаудағы сотталушылар санынның пайдаланудың кесімді шегінен асып кетуі, гигиеналық ережелердің өз дәрежесінде сақталмауы, медициналық қызметтің әлсіздігі, инфекциялық дерттердіңжоғары деңгейі мен сотталғандар арсында өлімнің көбеюі, әділ соты жүргізүдің әр-түрлі сатыларында қамаудағы адамдардың конституциялық құқықтары мен заңды мүдделерінің жиі бұзылуы, елімізде қылмыстылықпен күресудің дәстурлі және жаңадан енгізіліп жатқан шараларды халықаралық стандарттарға сай қолдану керектігін көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасының нормативтік – құқықтық актілері
1. 1995 жылы 30 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы;
2. Основные направления внутренней и внешней политики на 2007 год.,Послание президента народу Қазахстана. //Қазахстанская правда 2007г., 10 апреля;
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. Алматы – Юрист, 2001;
4. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу Кодексі. Алматы – “Баспа” 2005ж;
5. Уголовно – исполнительный кодекс Республики Казхстан. Общая характиристика ( в сравнении с ИТК Казахской ССР) Алматы, Баспа – 2002, 112с.;
6. Қазақстан Республикасының 2002 жылы 8 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасының Бала құқықтары туралы заңы;
7. Закон Республики Казахстан от 16 июля 2001 года ”О внесении изменений и дополнений в некоторые законадательные акты Республики Казахстан по вопросам реформирования уголовно – исполнительной системы и статусе ее работников”;
8. Постанавление Правительства Республики Казахстан от 31 декабря 2005 года № 1376 “Об утверждении Программы дальнейшего развития уголовно-исполнительной системы Республики Казахстан на 2005-2007 годы”;
9. Постанавление Правительство Республики Казахстан от 1 октября 1996 год “О мерах по стабилизации деятельности учереждении уголовно-исполнительной системы и мест предварительного заключения под стражу в Республики Казахстан”;
10. Постанавление Правительство Республики Казахстан от 22 января 2001 года № 92 “О праграмме улучшения материально-технической базы исправителных учереждений и следственных изоляторов Республики Казахстан на 2001-2005 годы ”;
11. Доклад комиссии по правам человека и гражданина в Республики Казахстан в 2005 году. . //Юридическая газета. 7 мая 2005г. С.5;
Халықаралық құқықтық актілер
12. 1945 жылы 26 маусымда қабылданған БҰҰ-ның Жарғысы. Адам құқықтары саласындағы Халықаралық келісім шарттар жиынтығы. Ашық қоғам Институты АҚШ. Алматы 2002. 483 бет;
13. 1948 жылы 10 желтоқсанда қабылданған Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы. Сброник дакументов по международному праву. Под ред. К. Токаева. – Алматы – 1998, том 1;
14. 1966 жылы 16 желтоқсанда қабылданған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт. Международное уголвное право в документах. В 3-х томах. Сост. – М.Б. Кудайбергенов. Алматы: Данекер, Ғылым, 1999 – 307 С.1;
15. 1966 жылы 16 желтоқсанда қабылданған Эканомикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакт. Международное уголовное право в дакулентах. В 3-х томах. Сост. – М.Б. кудайбергенов. Алматы:Данекер, Ғылым, 1999 – 307 С.;
16. 1984 жылы 10 желтоқсанда қабылданған Азаптау мен басқа да зорлық – зомбылыққа, немесе қадір қасиетті қорлайтындай адамшылыққа жатпайтын қатігездік жол мен жәбір көрсетуге немесе жазалауға қарсы конвенция. Международное уголовное право в документах. В 3-х томах. Сост. – М.Б. кудайбергенов. Алматы:Данекер, Ғылым, 1999 – 307 С.;
17. Бала құқықтары туралы конвенция 1989 жылы 20 қараша. Сборник документов по международному праву. В 4-х томах. Под. Ред. К. Токаева. – Алматы 1998, том 1 ;
18. 1979 жылы 18 желтоқсанда қабылданған Әйелдерге қатысты кемсітудің барлық турлерін жою туралы конвенция. Әйел құқықтары. Негізгі құжаттар. Алматы: Мальвина, 1999 – 270 бет;
19. 1955 жылы қабылданып, 1957 жылы 31 шілдеде мақұлданған БҰҰ – ның, тұтқындарға қараудың минималды қалыптық ережелері. Адам құқықтары саласындағы Халықаралық келісім – шарттар жиынтығы. Ашық қоғам Институты АҚШ. Алматы 2001. 485 бет;
20. 1990 жылы 14 желтоқсанда қабылданған БҰҰ – ның, кәмелетеке толмағандар жөнінде сот төрелігініске асыруға қатысты минималды қалыптық ережелер (Токио ережелері). Адам құқықтары саласындағы Халықаралық келісім – шарттар жиынтығы. Ашық қоғам Институты АҚШ. Алматы 2001. 485 бет;
21. 1985 жылы 29 қарашада қабылданған БҰҰ – ның, тұрмеге қамауға қатысты емес шараларға байланысты минималды қалыптық ережелері (Пекин ережелері). Адам құқықтары саласындағы Халықаралық келісім – шарттар жиынтығы. Ашық қоғам Институты АҚШ. Алматы 2001. 485 бет;
22. 1988 жылы 9 желтоқсанда қабылданған БҰҰ – ның Ұстау немесе қамауға алудың қандай да болмасын түріне ұшыратылған барлық тұлғаларды қорғаупринциптерінің жиынтығы. Ашық қоғам Институты АҚШ. Алматы 2001. 490 бет;
23. 1990 жылы 14 желтоқсанда қабылданған БҰҰ – ның тұтқындарға қараудың негізгі принциптері. Адам құқықтары саласындағы Халқаралық келісім – шарттар жиынтығы. Ашық қоғам Институты АҚШ. Алматы 2001. 485 бет;
24. 1990 жылы қабылданған Бас бостандығынан айырылған кәмелетке толмағандарға қатысты БҰҰ – ның ережелері. Адам құқықтары саласындағы Халықаралық келісім – шарттар жиынтығы. Ашық қоғам Институты АҚШ. Алматы 2001. 486 бет;
Ғылыми Әдебиеттер
25. Алан Уекер Международные стандарты по обращению с заключенными. Научно – практический семинар. Пенитенциарная реформа и проблемы борьбы с незаконными методами ведения дознания и следствия в Казахстане. Алматы, 1999 2-3 июль. С 22-39;
26. Ю. Александров Пенитенциарная система Франции // Преступление и наказание 11-1999. С. 41-51;
27. Қ.Ж. Балтабаев”Проблемы соотношения международно – правовых норм и законадательства Республики Казахстан В сфере исполнения наказаний” дисертатция. Алматы, 2000, 171 с.;
28. К.Ж. Балтабаев Проблемы отражения международно – правовых норм по обращению с заключенными в законадательстве Р.К. // Вестник Карагандинского Университета. 1999 – с. 77-87;
29. Бюжеева Б.З. Адам құқықтарын қорғау мәселесіндегі бейүкіметтік ұйымдардың үлесі // ҚазҰУ хабаршысы. Халықаралық қатынастар және халықаралық құқық сериясы №1(9);
30. В. Сергевнин США И Канада: новое развитии пенитенциарных систем // Преступление и наказание 10 – 12. 1998. С. 72-79;
32. Сқақов А.Б. Прогрессивния система исполнения наказания: понятие прововоя природа и пути ее совершенствования // Правовая реформа в Казахстане. 2006. № 3(21). – С. 79;
33. Д.В. Усик “Международные правовое стандарты по обрашению с осужденими и проблемы их отражения в законадательстве об исполнении наказаний в виде лишения свободы” автореферат. М. МГЮА, 1994 – 25 с.;
34. Г.Ю. Федосеева “Международно – правовые вопросы защиты осужденных” автореферат. М. МВД РФ, 1994 – 34 с.;
35. Д.С. Чукмаитов “Теоритические основы систем исполнения наказаний по заканадательству Республики Казахстан” Дисертатция. Алматы, 2000, 281 с.;
Анықтамалық басылымдар
36. Серия материялов по вопросам профиссиональной подготовки №5. Права Человека и поддержания правопорядка. Пособи по правам человека для сотрудников полиции. ООН, Нью – Йорк и Женева, 2002. с. 228;
37. Права человека в пенитенциарных учереждениях. Дополнительные комментарии к разделам 5 и 11 учебное пособие ООН по правам человека. С. 40;
38. Права человека и предварительное заключение. Серия публикаций по вопросам професиональной подготовки №3. ООН. Нью – Йорк и Женева. 1995. 138 с.;
39. Права человека и пенитенциарные учереждения. Пилотное издание. ООН, Управление Верховного Комиссара по правам Человека, Женева, 2000г., 231с.;
Оқулықтар
40. Қазақстан Республикасының Қылмыстық – атқару құқығы, оқу қуралы. – Алматы: Жеті жарғы, 2005. 245 бет;
41. Уголовно исполнительное право России. Учебни для юридических вузов и факултетов. Под. Ред. д.ю.н. А.И.Зубкова. Москва, 1998. 599 с.;
42. Қудайбергенов М.Б. Кодекс поведения должностных лиц по поддерживанию правопорядка. Учебник, Алматы – 1999. 320 с.;
43. Преступление и наказание в Англии, США, Франции, ФРГ, Японии. Общая часть уголовного права. М. Юридическая литература. 1991 – 289 с.;
44. Королев В.Т. Проблемы реализации права осуждюных на свободу вероисповедения. Учебное пособие – Уфа, 1994. – 93с.;
45. А.Ағыбаев, Ғ. Баймурзин қылмыстық құқықтың орысша – қазақша терминдерінің сөздігі.
Мерзімді басылымдар
46. Новое в деятельности УИС // Юридическая газета.
47. Ізгілендіру жаңа кезеңге жол тартты // Заң газеті 5 мамыр 2007ж. 1,2 беттер;
48. Альтернатива тюрме // Заң жұрналы. 1/ 2005. 40 – 45 беттер;
49. Түрмедегілер жұмыссыз отыр // Заң жұрналы. 1/2003.48-51 беттер;
1. 1995 жылы 30 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы;
2. Основные направления внутренней и внешней политики на 2007 год.,Послание президента народу Қазахстана. //Қазахстанская правда 2007г., 10 апреля;
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. Алматы – Юрист, 2001;
4. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу Кодексі. Алматы – “Баспа” 2005ж;
5. Уголовно – исполнительный кодекс Республики Казхстан. Общая характиристика ( в сравнении с ИТК Казахской ССР) Алматы, Баспа – 2002, 112с.;
6. Қазақстан Республикасының 2002 жылы 8 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасының Бала құқықтары туралы заңы;
7. Закон Республики Казахстан от 16 июля 2001 года ”О внесении изменений и дополнений в некоторые законадательные акты Республики Казахстан по вопросам реформирования уголовно – исполнительной системы и статусе ее работников”;
8. Постанавление Правительства Республики Казахстан от 31 декабря 2005 года № 1376 “Об утверждении Программы дальнейшего развития уголовно-исполнительной системы Республики Казахстан на 2005-2007 годы”;
9. Постанавление Правительство Республики Казахстан от 1 октября 1996 год “О мерах по стабилизации деятельности учереждении уголовно-исполнительной системы и мест предварительного заключения под стражу в Республики Казахстан”;
10. Постанавление Правительство Республики Казахстан от 22 января 2001 года № 92 “О праграмме улучшения материально-технической базы исправителных учереждений и следственных изоляторов Республики Казахстан на 2001-2005 годы ”;
11. Доклад комиссии по правам человека и гражданина в Республики Казахстан в 2005 году. . //Юридическая газета. 7 мая 2005г. С.5;
Халықаралық құқықтық актілер
12. 1945 жылы 26 маусымда қабылданған БҰҰ-ның Жарғысы. Адам құқықтары саласындағы Халықаралық келісім шарттар жиынтығы. Ашық қоғам Институты АҚШ. Алматы 2002. 483 бет;
13. 1948 жылы 10 желтоқсанда қабылданған Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы. Сброник дакументов по международному праву. Под ред. К. Токаева. – Алматы – 1998, том 1;
14. 1966 жылы 16 желтоқсанда қабылданған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт. Международное уголвное право в документах. В 3-х томах. Сост. – М.Б. Кудайбергенов. Алматы: Данекер, Ғылым, 1999 – 307 С.1;
15. 1966 жылы 16 желтоқсанда қабылданған Эканомикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакт. Международное уголовное право в дакулентах. В 3-х томах. Сост. – М.Б. кудайбергенов. Алматы:Данекер, Ғылым, 1999 – 307 С.;
16. 1984 жылы 10 желтоқсанда қабылданған Азаптау мен басқа да зорлық – зомбылыққа, немесе қадір қасиетті қорлайтындай адамшылыққа жатпайтын қатігездік жол мен жәбір көрсетуге немесе жазалауға қарсы конвенция. Международное уголовное право в документах. В 3-х томах. Сост. – М.Б. кудайбергенов. Алматы:Данекер, Ғылым, 1999 – 307 С.;
17. Бала құқықтары туралы конвенция 1989 жылы 20 қараша. Сборник документов по международному праву. В 4-х томах. Под. Ред. К. Токаева. – Алматы 1998, том 1 ;
18. 1979 жылы 18 желтоқсанда қабылданған Әйелдерге қатысты кемсітудің барлық турлерін жою туралы конвенция. Әйел құқықтары. Негізгі құжаттар. Алматы: Мальвина, 1999 – 270 бет;
19. 1955 жылы қабылданып, 1957 жылы 31 шілдеде мақұлданған БҰҰ – ның, тұтқындарға қараудың минималды қалыптық ережелері. Адам құқықтары саласындағы Халықаралық келісім – шарттар жиынтығы. Ашық қоғам Институты АҚШ. Алматы 2001. 485 бет;
20. 1990 жылы 14 желтоқсанда қабылданған БҰҰ – ның, кәмелетеке толмағандар жөнінде сот төрелігініске асыруға қатысты минималды қалыптық ережелер (Токио ережелері). Адам құқықтары саласындағы Халықаралық келісім – шарттар жиынтығы. Ашық қоғам Институты АҚШ. Алматы 2001. 485 бет;
21. 1985 жылы 29 қарашада қабылданған БҰҰ – ның, тұрмеге қамауға қатысты емес шараларға байланысты минималды қалыптық ережелері (Пекин ережелері). Адам құқықтары саласындағы Халықаралық келісім – шарттар жиынтығы. Ашық қоғам Институты АҚШ. Алматы 2001. 485 бет;
22. 1988 жылы 9 желтоқсанда қабылданған БҰҰ – ның Ұстау немесе қамауға алудың қандай да болмасын түріне ұшыратылған барлық тұлғаларды қорғаупринциптерінің жиынтығы. Ашық қоғам Институты АҚШ. Алматы 2001. 490 бет;
23. 1990 жылы 14 желтоқсанда қабылданған БҰҰ – ның тұтқындарға қараудың негізгі принциптері. Адам құқықтары саласындағы Халқаралық келісім – шарттар жиынтығы. Ашық қоғам Институты АҚШ. Алматы 2001. 485 бет;
24. 1990 жылы қабылданған Бас бостандығынан айырылған кәмелетке толмағандарға қатысты БҰҰ – ның ережелері. Адам құқықтары саласындағы Халықаралық келісім – шарттар жиынтығы. Ашық қоғам Институты АҚШ. Алматы 2001. 486 бет;
Ғылыми Әдебиеттер
25. Алан Уекер Международные стандарты по обращению с заключенными. Научно – практический семинар. Пенитенциарная реформа и проблемы борьбы с незаконными методами ведения дознания и следствия в Казахстане. Алматы, 1999 2-3 июль. С 22-39;
26. Ю. Александров Пенитенциарная система Франции // Преступление и наказание 11-1999. С. 41-51;
27. Қ.Ж. Балтабаев”Проблемы соотношения международно – правовых норм и законадательства Республики Казахстан В сфере исполнения наказаний” дисертатция. Алматы, 2000, 171 с.;
28. К.Ж. Балтабаев Проблемы отражения международно – правовых норм по обращению с заключенными в законадательстве Р.К. // Вестник Карагандинского Университета. 1999 – с. 77-87;
29. Бюжеева Б.З. Адам құқықтарын қорғау мәселесіндегі бейүкіметтік ұйымдардың үлесі // ҚазҰУ хабаршысы. Халықаралық қатынастар және халықаралық құқық сериясы №1(9);
30. В. Сергевнин США И Канада: новое развитии пенитенциарных систем // Преступление и наказание 10 – 12. 1998. С. 72-79;
32. Сқақов А.Б. Прогрессивния система исполнения наказания: понятие прововоя природа и пути ее совершенствования // Правовая реформа в Казахстане. 2006. № 3(21). – С. 79;
33. Д.В. Усик “Международные правовое стандарты по обрашению с осужденими и проблемы их отражения в законадательстве об исполнении наказаний в виде лишения свободы” автореферат. М. МГЮА, 1994 – 25 с.;
34. Г.Ю. Федосеева “Международно – правовые вопросы защиты осужденных” автореферат. М. МВД РФ, 1994 – 34 с.;
35. Д.С. Чукмаитов “Теоритические основы систем исполнения наказаний по заканадательству Республики Казахстан” Дисертатция. Алматы, 2000, 281 с.;
Анықтамалық басылымдар
36. Серия материялов по вопросам профиссиональной подготовки №5. Права Человека и поддержания правопорядка. Пособи по правам человека для сотрудников полиции. ООН, Нью – Йорк и Женева, 2002. с. 228;
37. Права человека в пенитенциарных учереждениях. Дополнительные комментарии к разделам 5 и 11 учебное пособие ООН по правам человека. С. 40;
38. Права человека и предварительное заключение. Серия публикаций по вопросам професиональной подготовки №3. ООН. Нью – Йорк и Женева. 1995. 138 с.;
39. Права человека и пенитенциарные учереждения. Пилотное издание. ООН, Управление Верховного Комиссара по правам Человека, Женева, 2000г., 231с.;
Оқулықтар
40. Қазақстан Республикасының Қылмыстық – атқару құқығы, оқу қуралы. – Алматы: Жеті жарғы, 2005. 245 бет;
41. Уголовно исполнительное право России. Учебни для юридических вузов и факултетов. Под. Ред. д.ю.н. А.И.Зубкова. Москва, 1998. 599 с.;
42. Қудайбергенов М.Б. Кодекс поведения должностных лиц по поддерживанию правопорядка. Учебник, Алматы – 1999. 320 с.;
43. Преступление и наказание в Англии, США, Франции, ФРГ, Японии. Общая часть уголовного права. М. Юридическая литература. 1991 – 289 с.;
44. Королев В.Т. Проблемы реализации права осуждюных на свободу вероисповедения. Учебное пособие – Уфа, 1994. – 93с.;
45. А.Ағыбаев, Ғ. Баймурзин қылмыстық құқықтың орысша – қазақша терминдерінің сөздігі.
Мерзімді басылымдар
46. Новое в деятельности УИС // Юридическая газета.
47. Ізгілендіру жаңа кезеңге жол тартты // Заң газеті 5 мамыр 2007ж. 1,2 беттер;
48. Альтернатива тюрме // Заң жұрналы. 1/ 2005. 40 – 45 беттер;
49. Түрмедегілер жұмыссыз отыр // Заң жұрналы. 1/2003.48-51 беттер;
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-6
І Тарау. Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халқаралық қалыптық
ережелердің мазмұны.
1.1 Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халқаралық
қалыптық ережелердің негізгі
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-13
1.2 Жаза өтеп жатқан адамдардың құқықтарын қорғау
мәселесіндегі халықаралық мамандырылған
ұйымдардың
үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..13-18
ІІ Тарау. Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халықаралық қалыптық
ережелердің Қазақстан Республикасының пенитенциарлық
жүйесі үшін маңызы .
2.1 Қазақстан Республикасының қылмыстық – атқару
жүйсінің ерекшелері мен өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ...20-26
2.2 Шет мемлекеттердің пенитенциарлық жүйелері мен
қылмыстық – атқару заңнамаларының
ерекшелерінің ... ... ... ... .26-31
2.3 Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халқаралық қалыптық
ережелерінің Қазақстан Республикасының қылмыстық – атқару
жүйесі орагандарының қызметінде қызметінде қолданудың
практикалық
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32-
39
ІІІ Тарау. Қазақстан Республикасындағы Сотталғандардың құқықтары мен
міндеттері.
3.1 Сотталған адамдарының құқтық жағдайының
түсінігі ... ... ... .40-51
3.2 Сотталғандардың құқығы мен
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51-61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .62-67
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
8-73
Кіріспе
Қазақстан Республикасында Жүргізіліп отырған Шаралар, ең
қымбат қазынасы адам және адамның өмірі мен бостандықтары болып
табылатын демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтыру жөніндегі басты қағиданы қамтамасыз етуге
бағытталған.1 Сол себепті елімізде болып жатқан саяси, әлеуметтік және
эконоикалық рнформалар, бірқатар қолданыстағы заңдардың түбегейлі
өзгерту қажеттілігін айқындап отыр.
Елбасы қылмыстық жазалар жүйесін ізгілендіру және түзету
мекемелерінде ұстау жағдайларын жақсарту жолымен ілгері басу
қажеттілігін нұсқайды. Осыған байланысты ол халыққа Жолдауында: ...
айқын да ашық қылмыстық саясатты іске асыру талап етіледі: заң
ауыр қылмыс жасаған адамдарға қатыстықатал, бірақ кішігірім немесе
орташа ауырлықтағы қылмыстарды алғаш рет жасағандарға, сондай-ақ
кәмелетке толмағандар мен әйелдерге иманды болуы керек - деп атап
өтеді2.
Бүгінгі таңда, еліміздің барлық аймақтарында жұмыссыздық пен
кедейшілік, сондай-ақ қылмыс жасаулық өзекті де өткір мәселенің
біріболып отыр. Бұл әрине қылмыстылықпен күресуде қылмыстық-құқықтық
шараларды кеңінен қолдануға әкеп соқтырады. Ол өз кезегінде
қылмыскерлерді ұстау мен оларды реабилитациясы проблемаларын өзекті
мәселелерге айналдырып отыр.
Қамаудағы сотталушылар санынның пайдаланудың кесімді шегінен
асып кетуі, гигиеналық ережелердің өз дәрежесінде сақталмауы,
медициналық қызметтің әлсіздігі, инфекциялық дерттердіңжоғары деңгейі
мен сотталғандар арсында өлімнің көбеюі, әділ соты жүргізүдің әр-
түрлі сатыларында қамаудағы адамдардың конституциялық құқықтары мен
заңды мүдделерінің жиі бұзылуы, елімізде қылмыстылықпен күресудің
дәстурлі және жаңадан енгізіліп жатқан шараларды халықаралық
стандарттарға сай қолдану керектігін көрсетіп отыр.
Бұл мақсатта Қазақстанға жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты
халқаралық стандарттарды алдымен зертеп, осы саладағы халықаралық
құқықтық құжаттарды қарастырып, оларды Қазақстан Респуликасының
заңнамаларымен салыстырып, осы заңнамаларды халықаралық стандарттарға
сәйкестендіру қажет[1].
Еліміздегі осы өзекті мәселелердің ғылыми тәжірибелік маңызы,
сондай-ақ оның жан-жақты талқыланбағандығы маған осы зертеу
тақырыбын таңдауға негіз болып ортыр.
Жаза өтеп жатқан адамдардың құқықтыарын қамтамасызету
проблемасының теориялық және тәжірибелік аспектілерін оқып-білу,
сондай-ақ осы адамдарға қатысты халқаралық стандарттарды зертеп,
талдау және оларды Қазақстан Республикасының пннитенциарлық жүйесінде
іске асыру проблемалары, осы салада көптеген шешілмеген және даулы
мәселелердің бар екендігін және қылмыстық -құқықтық әдебиетте бұл
проблеманы оқып-білуге көңіл бөлінгендігін дәлелдейді.
Десекте, кейінгі кездері осы проблемаға қатысты түйінді
мәселелер Қазақстан мен Ресей заңгер ғалымдары тарапынан белсенді
түрде қолға алынып шешіле бастады. Нақтырақ айтсақ, осы проблеманың
кейбір аспектілерін өңдеуге өз үлестерін Рогов И.И., Валиев Х.Х.,
Сқақов А.Б., Мәми Қ.А., Ағыбаев А., Артамонов В.П., Бородин С.В.,
Уткин В.А., Зубков И.А., Беляев Н.А. т.б. қосты.
Сонымен қатар, Қазақстан заң ғылымына орасан зор еңбек
сіңірген Қ.Ж. Балтабаевтің ”Проблемы соотношения международного-
правовых норм и законадательства Республики Казахстан в сфере
исполнения наказаний ” атты, Д.С. Чукмаитовтың ” Теоритические основы
системы исполнения наказаний по законадательству Республики
Казахстан” атты диссертациялық жұмыстарындағы, және ресеилік заң-
ғалымдар Г.Ю.Федосееваның “ Международно-правовые вопросы зашиты
осужденных” атты, Д.В. Усиктің “ Международные правовые стандарты по
обрашению с осужденными и проблемы их отражения в законадательстве
об исполнении наказаний в виде лишения свободы” атты
авторефераттарындағы олардың ой-пікірлері мен ұсыныстары аталмыш
тақырыптың мәнінің ашу барысында жан-жақты оқып-талдап,
пайдаланғандығын айта кеткен жөн.
Диплом жұмысының нақты мақсаты – зерттеу тақрыбына айналған
жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халқаралық стандартардың маңызды
аспектілерін жан-жақты терең зерттей отырып, олардың Қазақстан
Республикасының пенитенциарлық жүйесі үшін маңызын анықтауға және
оларды қолдану тәжрибесін жетілдіруге бғытталған ғылыми түрде
негізделген ұсыныстарды жасау болып табылады.
Осындай мақсатқа сәйкес төмендегідей негізгі міндеттер
айқындалмақ:
• Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халықаралық құқықтық құжаттарды
оқып, танысу;
• Жаза өтеп жатқан адамның құқықтарын қорғаудағы халықаралық
үйымдардың рөлін анықтау;
• Қазақстан Республикасының жаза атқару саласындағы заңнамаларын
қарастырып, талқылап, Қазақстан Республикасының Қылмыстық – атқару
жүйесіндегі өзекті мәселелерін көтеріп шешу;
• Шет мемлекеттердің пенитенйиарлық жүйесіндегі тәжірибелерімен
танысып, зерттеу;
• Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халқаралық қалыптық ережелердің
Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару жүйесі органдардың
қызметінде қолданудың практикалық проблемаларына тоқталып кетіп,
оларды жою бойынша ұсыныстар беру.
Диплом жұмысының жалпы әдістемелік негізін баршаға бірдей
диалектикалық таным әдіс құрайды. Бұл зерттеу жұмысын жазу
барысында басқа да тәсілдер пайдаланылды. Нақтылай кетсек заң-
логикалық, тарихи шолу, салыстырмалы-құқықтық, статистикалық, нақты-
әлеуметтік әдістері қолданылады. Диплом жұмысының негізгі жағдайлары
мен нәтижелері Қазақстан Республикасының Конституциясын, Қылмыстық,
Қылмыстық атқару кодекстері және т.б. құқықтық-нормативтік актілерді,
жалпы танылған адам құқықтары саласында халқаралық құқықтық
актілерді, шет мемлекеттердің қылмыстық саясат саласындағы кейбір
құқықтық актілерін талдау нәтижесінде алынды. Сонымен қатар, Адам
құқықтары мен заңдылықтарын сақтау жөніндегі Халықаралық Бюро,
Халықаралық түрмелерді зертеу орталығы, Халықаралық Түрме Реформасы
ұйымдарынан, Қазақстан Республикасы Президенті жағындағы Адам
құқықтары жөніндегі Комиссиясынан алынған кеибір мәліметтер мен
интернет мақалалары мен сайттары пайдалынады.
Жалпы Қазақстан Республикасының қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу
және қылмыстық атқару құқықтарының нормаларына қатысты олқылықтарын
толықтыруда маңызы зор. Бұл еңбектің тұжырымдары мен ұсыныстары жаза
атқаруда, қамаудағы адамдарға қатысты заңдар мен нормативтік
құқықтық актілерді жетілдіру үшін практикалық қызығушылықты да
туғызады. Демек, осған сәйкес, заң шығарушылық процесіне белгілі
үлес қосуда. Жұмыстың жетістіктері қылмыстық құқық, қылмыстық атқару
құқықғы, қылмыстық іс жүргізу құқығы мен адам құқықтары пәндері
мен арнаулы курстардың шеңберінде, оқу процесінде және құқық
қорғау, тергеу мен анықтау, атқару органдардының практикалық
қызметінде пайдаланылуы мүмкін.
І Тарау. Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халқаралық қалыптық
ережелердің мазмұны.
1.1 Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халқарплық қалыптық
(стандарттық) ережелердің негізгі мазмүны.
Жазаны атқару жүйесіне қатысты адам құқықтары саласындағы
халықаралық ынтымақтастықтың нәтижесінде, қазіргі заманғы
пенитенциарлық теориясында жаза өтеп жатқан адамға қатысты
халықарлық стандарттар депаталатын ережелер жасалынып, қабылданып
жатыр. Бұл стандарттарда қылмыстық-атқару практикасының әлемдік
тәжірибесі, жазаны атқару жүйесінің дамуының ізгілік тенденциялары
да көрініс тапқан. Негізінен, жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты
халықаралық стандарттар жалпы (мысалыға, Бала құқықтары туралы
ковенция немесе Азаптау мен басқа да зорлақ-зомбылыққа, немесе
қадір-қасиетін қорлайтындай адамщыллыққа жатпайтын қатігездік жолымен
жәбір көрсетуге я жазалауға қарсы конвенция. Бұл құжаттарда жаза
өтеп жатқан адамдарға қатысты ішінара ережелер бар.) және арнайы
стандарттар (мысалы; БҰҮ-ның тұтқындарға қараудың минималды қалыптық
ережелері және т.б.), міндетті (мысалы; Әйелдерге қатысты кемсітудің
барлық турлерін жоютуралы конвенция және т.б.) және ұсыныстық
сипаттағы стандарттар (мысалы;Ұстау мен қамауға алудың қандай да
болмасын түріне ұшратылған барлық тұлғаларды қорғау принциптерінің
жиынтығы және т.б.) әмбебаптық (мысалы; Адам құқықтарының жалпыға
бірдей декларация, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық
пакт және т.б.) және аймақтық (мысалы; Еуропалықтүрме ережелері)
стандарттар болып жіктеледі3.
Енді, жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халықаралық қалыптық
ережелердің негізгі мазмұнына тоқталып кетейік.
Жаза өтеп жатқан адамдардың ұсталу жағдайы мен орналастыру:
(санитария мен гигиена, киім-кешек, тамақтану, демалыс)
1988 жылы БҰҮ-ның Бас Ассамблеясымен қабылданған Ұстау немесе
қамауға алудың қандай да болмасын түріне ұшыратылған барлық
тұлғаларды қорғау принциптерінің жиынтығының4 1-ші қағидасына [2]
сәйкес, ұсталу мен қамаудың қандай да болмасын түріне ұшыратылған
барлық тұлғалар өздеріне деген адамгершілікті көзқарасқа және адам
баласына тән қадір-қасиеттің құрметтелуіне құқылы. Бас бостандығынан
айырылған адамдарға арналған түзету мекемелерінің ұсталу олардың
тартып алынбайтын қадір-қасиеттің сақталуына және әділеттілікті, өзін-
өзі қадірлеу сезімін дарытып, әрбір адамнаң негізгі құқықтарын
құрмет тұтуға бағытталуы тиіс.
Тұтқындарға қарудың халықаралық минималдық қалыптық ережелердің5
9,10,11 ережелеріне сәйкес, бас бостандығынан айрылған
адамдар өздеріне жасаған жағдай мен көрсетілген қызмет санитария,
гигиена және адам қадірін құрметтеу талаптарына сай болуына
құқықлы. 12,13,19 ережелерге сәйкес, әрбір тұтқынға жергілікті немесе
ұлттық нормаларға сәйкес төсек-орнымен қамтамасыз етіліп, төсек-орны
әрқашан да таза болып, тиісті түрде сақталып, тазалықты сақтау
мақсатында жиі-жиі ауыстырылып берілуі тиіс. 17, 18 ережелер
негізінде мекемелер әрбіреуіне табиғат жағдайы мен ауа-райына және
санитарлық гигиена жағдайына сәйкес және оның қадір-қасйетін
қорламай, намыстанбай киетін киіммен қамтамасзіз етуі тиіс. Оларға,
далаға шыққан кезде, немесе қандай мақсаттаболмасын берілген рұқсат
бойынша түзету мекемесінен басқа жерге барған кезде өз киімдерін
(азаматтық киім) киюге рұқсат етілуі тиіс. 20-шы ережеге сәикес,
тузету мекемелері жаза өтеп жатқандарға кунделікті тамақтанатын
кезде тиісті түрде дайындалған тамақтың берілуін қамтамасыз етіледі.
Тамақтың сапасы мен мөлшері, диета және санитарлық гигиена
нормаларынасай болуын, мүмкіндігінше олардың діни және мәдени
талаптары ескеріліп дайындалуын қамтамасыздандыруы тиіс. Олардың
әрқайсысы кез-келген уақытта ауыз сумен қамтамасыз етілуі тиіс.
Медициналық қызмет көрсету:
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы
халықаралық пакттің 12 бабы әр адамның рухани саулығы мен
денсаулығының ең жоғарғы деңгейіне жету құқығын мойындайды6. Ал,
БҰҮ-ның Бас Ассамблеясының 45-ші сессиясында 1990 жылдың 14
желтоқсанында қабылданған Тұтқындарға қараудың негізгі принциптерінің
9-ші қағидасына сәйкес, жаза өтеп жатқандар олардың құқықтық
жағдайларына байланысты еш кемсітусіз сәйкес елдің медициналық
қызметіне пайдаланылады. Тұтқындарға қараудың халықаралық минималдық
қалыптық ережелердің 22, 24, 25, 26 ережелеріне сәйкес, жаза өтеп
жатқандарға, профилактикалық еммен қатар емдеттіру түріндегі, оның
ішінде стомотологиялық, офтольмологиялық және психиатриялық
медициналық қызмет пен фармацевтикалық препараттарын қамтитын тиісті
медициналық қызмет көрсетіледі. Оларға арналған әрбір түзету
мекемесінің, осы мекемеде отырған адамдардың саны мен.
Мұқтаждықтарына сәйкес медициналық құрал-жабдықтарына тікелей қол
жеткізу мүмкіндігі болып, профилактикалық күтім мен жедел
медициналық жәрдем көрсете алатын персоналы болуы тиіс.
Білім беру, кәсіби дайындық пен еңбек әрекеті:
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының 26 бабы әр
адамның білім алуға құқығын, білім беру адамның жеке басының толық
кемелденуіне және құқықтары мен негізгі бостандықтарына деген
құрметті арттыруға бағытталуы қажеттілігін көздесе, 27 бабы әр
адамның қоғамның мәдени өміріне қатысуға, өнерден рахат алуға,
ғылыми прогреске ат салысуға, әрі оның игілігін пайдалануға құқығын
таниды7. Бұл құқықтар сонымен бірге, Экономикалық әлеуметтік және
мәдени құқықтар туралы халықаралық пактте де бекітілген. Ал, 1990
жылда қабылданған Тұтқындарға қарудың негізгі принциптерінің 6
қағидасына сәйкес, барлық тұтқындар адамның жан-жақты дамуына
бағытталған мәдени және білім алу қызметіне қатысуға құқылы.
Минималды қалыптық ережелердің 40, 77, 78 ережелерінде өз білімін
одан әрі жалғастыруға мүмкіндік тұғызып, қолдан келгенше білім
берудің тиісті бағдарламаларына қол жеткізуін және оларға арналған
оқұлық кітаптарымен қоса көңіл көтеретін әдеби кітаптар мен
мерзімді басылымдар құрайтын кітапханаларға қол жеткізуді қамтамасыз
етілуін көздейді.
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 8
бабына сәйкес, ешкім де ықтиярсыз, немесе міндетті еңбекке
мәжбурленуі тиіс емес8. Ал, минималдық ережелер бойынша. Жаза өтеп
[3]жатқан адамдарға, өзінің қауымына қайтып оралғаннан кейін қолайлы
жұмысты қамтамасыз етуөрісін кеңейту мақсатында жүзеге асырыланатын
кәсіби даярлықтың қосымша түрі ретінде, мүмкіндік болып, жүзеге
асыруға жағдай туып жатса, қолдан келгенше жергілікті қауым
шеңберінде, ақылы жұмыс істеуі мүмкіндігі де берілуі тиіс. Олардың
тапқан табысын, жиналған ақшасын тұтынатын тауарлар сатып алу үшін,
өзі жасаған құқық бұзушылықтың салдарынан қурбандарға келтірілген
зияндарды өтеу үшін немесе осы қаражатты өз отбасына немесе
басқада тұлғаларға жіберу үшін жұмсауға құқылы.
Қарым-қатынас өрісін кеңейту:
Сыртқы әлем мен қарым-қатынас орнату әділетті турде адамгершілік
пен қарау құқығының ажырамас бөлігі және де жаза өтеп жатқандарды
қоғам өміріне қайта оралуына дайындау ісіне қосар улесі орасан
зор. Сондықтан да олардың сыртқы әлеммен лайықты түрде қарым-
қатынас орнатуын қамтамасыз ететін барлық құралдарды пайдаланған
жөн.
Біріккен Ұлттар Ұйымының қабылданған халқаралық стандарттары
бойынша жаза өтеп жатқандардың ерекше категориялары бар, әйелдер
мен кәмелетке толмағандар.
• жаза өтеп жатқан әйелдердің құқықтары мен еркіндіктерін
қорғаудағы негізгі қағидаларды атап кеткен жөн:
• әйелдердің барлық эканомикалық, саяси әлеуметтік, медени, азаматтық
құқықтарымен тең пайдалануын және олардың қорғалуын қамтамасыз
ету;
• түрмедегі әйелдерге қатысты кеьсіту, күш көрсету мен қанаудың
барлық нысандарын жою;
• жаза өтеп жатқан әйелдер ер адамдардан бөлек ұсталуын тиіс;
• жаза өтеп жатқан әйелдерді қадағалау мен тінту әйел офицерлерімен
жүргізілуі тиіс;
• жаза өтеп жатқан жүкті әйелдер мен емшектегі балалары бар
аналарға қатысты түрмеде ұстаудың ерекше жағдайларын туғызу қажет;
• мүмкіндігінше босану кезінде бас бостандығынан айырылған әйелдер
кәдімгі ауруханаларда орналастырылуы тиіс;
Жаза өтеп жатқан әйелдердің құқықтары мен
ерқіндіктерін қамтаиасыз етүге арнайы халықаралық құжаттар жоқ
болғанымен, Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларацйясы, Азаматтық
және саяси құқықтартуралы пакт, Әйелдерге қатысты кемсітушілік жою
туралы конвенция, Әйелдерге қатысты кемсітушілік жою туралы
декларация, Ұстау немесе қамауға алудың қандайда болмасын түріне
ұшыратылған барлық тұлғаларды қорғау принциптерінің жиынтығы мен
Тұтқындарға қараудың минималды қалыптық ережелер сияқты халықаралық
құжаттар маңызды рөл атқарды.
Сонымен қатар, жаза өтеп жатқан кәмелетке толмағандарға
қатысты халықаралық қалыптық ережелерге де тоқталып кеткен жөн.
Жаза өтеп жатқан кәмелетке толмағандардың құқықтары мен
еркіндіктеріне қорғаудағы келісім маңызды қағидаларды атауға болады:
• Кәмелетке толмаған балалар ересек адаидарға берілген адам
құқықтарының сақталуының барлық кепілдіктерімен қолдануы тиіс;
• Жаза өтеп жатқан кәмелетке толмағандардың қоғамға құайтарылуын
жеңілдетуге қамқорлық жасап, олардың қадір-қасиетінің құрметтелуін,
мүдделері мен қажеттіліктерінің ескерілуін қамтамасыз ету;
• Жан-тәнінің денсаулығына нұқсан келтіретін жазалардың барлық түріне
және босату мүмкіндігін қарастырмайтын жазаларға (өлім жазасы,
түрмеге өмірлік қамау) тартылмауы тиіс;
• Жаза өтеп жатқан кәмелетке толмаған балалар ересек адамдардан
бөлек ұсталуы тиіс;[4]
• Кәмелетке толмағандардың отбасымен кездесуге, хат жазысуға немесе
телеграф арқылы байланысуға құқықтарын қамтамасыз ету үшін ерекше
шаралар қолдану;
• Бас бостандығына айырылған балалардың құқықтарын құрметтеу, баланың
жеке ісіндегі ақпараттардың құпиялығын сақтау;
• Кәмелетке толмағандар білім алуға, кәсіби дайындылықтан өтуге
құқылы;
• Кәмелетке толмағандарды устау мекемелерінде қару устау тыйым
салынады;
• Тәртіптік шаралар баланың ар-намысының құрметтелуін қамтамасыз
етіліп, оны әділеттілікке, өзін-өзі құрметтеуге, адам құқықтарын
құрметтеуге үйрету қажет;
• Балаларының турмеге қамалуы, шуғыл, ауырып жатқандығы,
жарақатталғандығы немесе өлім жайлы ата-аналары хабардар болуы
тиіс.
Жаза өтеп жатқан кәмелетке толмағандардың құқықтарының
сақталуын қамтамасыз ету саласында келесі маңызды халықарлық
құжаттар бар: Бала құқықтары туралы конвенция, БҰҰ-ның, кәмелетке
толмағандар жөніндегі сот төрелігін іске асыруға қатысты минималды
қалыптық ережелері (Пекин ережелері), Бас бостандығынан айырылған
кәмелетке толмағандарға қатысты Біріккен Ұлттар Ұйымының ережелері.
Жалпы алғанда, бұл ережелер БҰҰ қабылданған тұтқындарға
қарудың минималдық қалыптық ережелері көздейтін барлық талаптарына
сәйкес келеді.
Қорыта айтқанда, Біріккен Ұлттар Ұйымы жарияланған жаза өтеп
жатқан адамдарға қатысты осындай минималдық қалыптық ережелерн өз
ықпалын, жалпы жүртшылықтың тануы бойынша, бүкіл әлемге тигізген.
Бұл ережелер жүзеге асырылмай тек қана ұсыныс ретінде қалып
отырған елдердің бар болғандығына қарамастан бұл ережелер жаза өтеп
жатқан адамдарға арналған пенитенциарлық мекемелерін әділдік,
адамгершілік, тұрғыдан пайдаланудың маңызды факторы болып отыр.
1.2 Жаза өтеп жатқан адамдардың құқықтарын қорғау мәселесіндегі
халқаралық мамандандырылған ұйымдардың үлесі.
Бүгінгі күні Қазақстанда жаңа нарықтық қатынастарға көшумен
қатар, демократиялық құқықтық мемлекет орнатуға талпынуда. Осы ретте
тиімді эканомика мен Қазақстанның егемендігін нығайтуда мемлекеттік
қайта құрулар мен мемлекеттік жүйені жетілдіруге бағыттау
мақсатындағы қоғамдық өзгерістер әрқилы бейүкіметтік ұйымдарды
дамытусыз мүмкін емес. Шын мәнінде бейүкіметтік ұйымдар мемлекет
пен азаматтар арасындағы қатынастарды жүйелеп, қоғамдық қатынастарды
жұйелеп, қоғамдық қатынастың өзіндік әлеуметтік реттеушісі іспеттес.
Мұндай бейүкіметтік ұйымдар жалпы қоғам үшін аса маңызды қызмет
атқара отырып, мемлекет жағынан да қолдауды қажет етеді9.
Жаза өтеп жатқан адамдардың құқықтарын қорғайтын қандай ұйымдар
іс-әрекет жасайтындығына және оның адам құқықтарын қорғаудағы
рөліне тоқталанатын босақ, Халқаралық Түрме Реформасы
(International Penal Reform), Халықаралық Амнистия ұйымын (Amnesty
International), Халықаралық түрмелерді зерттеу орталығы (International
Centre of Penal Studies), Адам құқықтары мен заңдылықты сақтау
жөніндегі Қазақстандық халықаралық Бюроны ерекше атап кеткен жөн.
Халықаралық Амнистия-бұл адам құқықтарын қорғауға шақыратын
активистердің әлемдік ерікті қозғалысы. Негізінен, Халықаралық
Амнистия мемлекеттің азаматтарынан келетін хаттармен өкіметке қысым
жасау арқылы адам құқықтарын қорғау тәсілін кең масштабты
пайдаланғаннан бастап осы күнге шейін хаттар әділеттікті қалпына
келтірудің негізгі әдісі болып қалады.
Халықаралық Амнистияның негізгі мақсаты адам құқықтарының
әділетті қорғалуы болып табылады10.
Халықаралық Амнистия адам құқықтарын, соның ішінде:
• Физикалық және психикалық қолсуғылмаушылыққа құқығын (азаптаумен
басқа да зорлық-зомбылыққа, немесе қадір-қасиетті қорлайтындай
адамшылыққа жатпайтын қатігездік жолмен жәбір көрсетуді болдыртпау,
бүкіл әлемде өлім жазасын жою, соттан тыс жазаларды тоқтату
арқылы);
• Ой-пікір, ар-ождан, наным-сенім және дін бостандығына құқығын;
• Нәсіліне, түр-түсіне, жынысына, тіліне, дініне, саяси немесе басқа
да наным-сенімдеріне, ұлттық немесе әлеуметтік тегіне сияқты
кемсітудің барлық түрлеріне ұшырамау құқығын қорғайды.
Соңғы мәліметтер бойынша, Амнистия 1,8 милионнан астам
мүшелерден тұрады. Жыл сайын 800-дей жедел көмек көрсету акцичларын
өткізуді. Өзінің қырық жылдық тарихында Халқаралық Амнистия
көптеген жетістіктерге жетті. 1977 жылы Нобель сыйлығын алса, 1978
жылы адам құқықтарын қорғауда үлес қосқаны үшін БҰҰ-ның премиясына
ие болады.
Енді, жаза өтеп жатқан адамдардың құқықтарын қорғауда өз
үлесін қосқан Халқаралық Түрмелерді зертеу орталығы үкіметтік және
үкіметаралық агентстволардан тәуелсіз үйым болып табылады. Орталықтың
негізгі мақсаттары:
• Түрмеге қамауға байланысты қағидалар туралы халқаралық шаттар мен
актілерге негізделген білмдерді жетілдіру;
• Түрмелерді басқарудың ең жақсы тәжірибесін бүкіл әлемге тарту
үшін ресурстар жүйесін құру болып табылады.
Орталықтың негізгі міндеттері:[5]
• Түрмеге қамауға тағайындау сурақтары бойынша ғылыми ізденістер
жасау, ұйымдастыру, жариялау. Осы ақпаратты
саясаткерлерге, ақпарат қуралдарына және турғылықты халыққа ұсыну;
Күзетпен ұстауға, қамауға алуға қатысты халықаралық шарттар мен
актілер туралы ақпараттарды түрмелердің қызмет персоналына түсінікті
тілде тарату;
• Күзетпне ұстау мен қамауға алу қатысты халықаралық актілерді
практикада қалай қолдану керектігі туралы тәжірибелермен бөлісу;
• Практикалық турме жобалары мен жұмыс жасау;
• Жақсы тәжірибелердің үлгілерімен жұмыс жасау және бағалау;
• Түрме басқармасының жақсы үлгілерінен және тиімді жобаларынан
тұратын мәліметтер базасын құру, оның бүкіл әлемде қол жеткізуін
қамтамасыз ету;
• Семинарлар мен конференциялар ұйымдастыру, есептерді басылымға беру
болып табылады.
Халықаралық түрмелерді зерттеу орталығы үкіметтер мен агентстоларға
тиімді түрме саясатын және түрмеге қамауды қолдану саясатын
жүргізүге көмек береді. Орталық жобалар бойынша жұмыстар атқарып,
халықаралық агентстволар, үкіметтік және бейүкіметтік ұйымдар үшін
кеңестер дайындайды.
1997 жылы Халқаралық түрмелерді зерттеу орталығы KNCV Tuberculosis
Foundation-мен, Халықаралық Түрме Реформасымен, ҚР-нің Әділет
Министірлігінің Қылмыстық –атқару жүйесінің комитетімен бірлесе отырып
туберкулезді емдеу мен пенитенциарлық мекемелерде түрме реформасы
бойынша жобаны атқаруға кірісті.
Халықаралық Түрме Реформасына келетін болсақ, бұл 1989 жылы
Лондонда (ұлыбритания) құрылған халықаралық бейүкіметтік ұйым.
Халықаралық Түрме Реформасы аймақтық негізде бейүкіметтік емес
ұйымдар мен жеке тулғаларға арналған бағдарламаларды іске асырады.
Ұйым мемлекеттер арасындағы ақпараттармен жағымды тәжірибе алмасуын
қамтамасыз етеді11. Халықаралық Түрме Реформасы мәдениеттің әр-
алуандығын тани отырып, түрме жүйесін реформалауда келесіге
негізделеді:
• Жазаның барлық түрлерін қолдануда кемсітушіліктің барлық нысанын
болдыртпау;
• өлім жазасынан бастарту;
• бүкіл әлемде жазаның түрмеге қамау түрін қолдануын қысқарту;
• конструктивті, бас бостандығынан айырумен байланысты емес,
әлеуметтік ринтеграцияға үлесін қосатын, жәбірленушілердің мүддесін
көздейтін санкцияларды қолдану.
Халықаралық Түрме Реформасы қылмыстық әділ сот жүйесінің, жазаны
атқарумен түтқындарға, қамаудағыларға, айыпталушыларға, күдік
туғызғандарға қолданылатын әдістердің проблемалармен айналысады,
қылмыстылықтың әлеуметтік-эканомикалық себептерін зерттейді.
Халықаралық Түрме Реформасы 1997 жылдан бастап Павлодар
облысында түрме реформасының бағдарламасын іске асыра бастады. Бұл
бағдарламаның негізгі мақсаты:
• түрмелерді басқару тәжірибесін дамыту, түрме персоналының адам
құқықтары саласындағы білім деңгейін көтеру;
• қамаудағыларды, тутқындарды, айыпталушыларды устаужағдайларын
нысаналы түрде жақсарту;
• түрмелерді бақылауды жүзеге асыруда азаматтық қоғамның
институттарын тарту;
• Дуниежүзілік Денсаулық сақтау Ұйымының стандарттарына сәикес
туберкулезді емдеуді жүргізу;
Сонымен қатар, Халықаралық Түрме Реформасы түрмеге қамаудың
альтернативалары бойынша Қазақстан Республикасының Үкіметінің,
Парламентінің, Жоғарғы Сотының және бейүкіметтік үйымдардың
өкілдерінен тұратын жұмыстық топты құрды. Топ мүшелері Қазақстан
Республикасының қылмыстық, қылмыстық іс-жүргізу, қылмыстық атқару
кодекстеріне қатысты ұсыныстарды дайындады.
Халықаралық Түрме Реформасы Қазақстанда өлім жазасына
моратори жариялауына зор үлесін қосып, мемлекетіміздің пенитенциарлық
жүйесін жетілдіруде маңызды рөл атқарды. Халықаралық Түрме
Реформасы Қазақстанда еркін өркениетті қоғамдыбіріге қуруда және
оның дамып, жетіле түсуіне мүдделі болғандықтан, адам құқықтары мен
еркіндіктері саласында елімізде және шетелде қоғамдық пікірлерді
тиімді турде қалыптастырып, үкіметтік саясатқа барынша әсерін
тигізуде.
Бүгінгі күні адам құқықтары мен еркіндіктерін қорғау саласында
елеулі қызмет жасап жатқан бейүкіметтік ұйымдардың бірі Адам
құқықтары мен заңдылықты сақтау жөніндегі Қазақстандық халықаралық
Бюросы 1993 жылдың тамыз айында құрылды. Бюроның негізгі мақсаттары
мен міндеттері:
• Қазақстан Республикасында және осыған талпынған басқада елдерде
демократиялық құқықтық мемлекет құруға қолғабыс жасау;
• Ажырамас адам құқытары мен еркіндіктерін қорғау және жүзеге асыру
саласындағы қайта құру жөнінде ақпаратты жан-жақты зерттеу;
• Бейүкіметтік ұйымдардың ақпаратты құқықтық қорғау жүйесін қуру,
жергілікті және шетелдік бейүкіметтік ұйымдарды, сонымен бірге
елдегі саяси, әлеуметтік, экономикалық, және ұлтаралық жағдайда
мемлекеттік қызметкерлерді білу, сайып келгенде Қазақстанның адам
құқықтары саласындағы халқаралық міндеттемелері қаншалықты орындауда
екендігін зерттеп білу;[6]
• Қазақстан Республикасындағы демократиялық реформаларға кең көлемде
халқаралық қолдау көрсетуге жағдай құруға қолғабыс беру;
• Адам құқықтарына қатысты заң жобаларын дайындауға көмек көрсету;
• Соттық реформаларға қолдау жасау және әрекеттегі заңдарды
сараптау;
• Респуликадағы саяси, экономикалық, әлеуметтік тұрақтылық жағдай
және демократиялық күштердің сабақтастық болуына жәрдемдесу;
• Адам құқықтарын қолдау және насихаттау мақсатында ақпараттарды,
оның ішінде шетел ақпараттарды дайындау және кең таралуын
қамтамасыз ету;
• Жек азаматтар мен топтардың құқықтарын қорғауға көмектесу;
• Адам құқықтары саласындағы бағдарламаларды дайындау, зерделу.
1995-1996 жылдары Бюро Қазақстанда өлім жазасын қолдануға қарсы
бағытталған бірқатар шаралармен әрекет жасап, Қазақстан Үкіметінің
1995 жылы теледидар арқылы өлім жазасын көрсетуін үзілді-кесілді
айыптады. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының өлім жазасына
маритоий жариялауына зор үлесін қосты. Бюро пенитенциарлық
мекемелердегі қиын-қыстау күйлері жөнінде тұтқындарға, қамаудағыларға,
айыпталушыларға, күдік туғызғандарға қолданылатын қинап-азаптауға
қарсы шығып, бұл мәселесінің тез арада шешілу қажеттігіне
жұртшылықтың пікірін аудару үшін бірнеше рет мәлімдемелер жасап
отырды. 1998 жылдың желтоқсанда Адам құқықтары туралы жалпыға
бірдей декларациясының 50 жылдығына арнап, Бюро Қазақстандағы БҰҰ
өкілдігімен бірлесе отырып, ”Дөңгелек үстел өткізді”. 1999 жылдың
қаңтарында қылмыскерлердің, қылмыс жасағанына күдікті және қылмыс
үшін жауапқа тартылғандардың құқықтарын сақтау мен жаңа Қазақстандық
қылмыстық заңдары мәселесін талқылау мақсатында Бюро Қазақстан
Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі Республикалық
комиссияның, Бас Прокуратураның, Ұлттық қауыпсыздік комитетінің, Ішкі
істер министірлігінің, құқық қорғау ұйымдары және Бұқаралық ақпарат
құралдарының қатысуымен бірге отырып дөңгелек үстел өткізді.
Қазақстан Республикасының БҰҰ-ның адамды азаптап-қорлауға қарсы
халықаралық конвенциясына қосылуына байланысты осы мәселені талқылау
мақсатында Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымның
қолдауымен 1999 жылдың мамырында ғылыми-тәжірибелік семинар өткізуді
ұйымдастырды. Орталық Азия елдерінде қылмыскерлерді жазлаудың
альтернативті шараларын қолдануды талқылау мақсатында Адам құқықтары
мен заңдылықты сақтау жөніндегі Қазақстан Халықаралық бюросы 1999
жылдың қазан халықаралық конференциясын өткізді. Адам құқықтары мен
еркіндіктерін қорғау жолында жинаған өз тәжірибелерін Бюро
қазақстандық қоғамда кеңінен таратуға бар күш-жігерін жұмсауда.
Иә, азаматтық қоғамныңқатысуынсыз бас бостандығынан айырылған
адамдардың құқытарын мен еркіндіктерін қорғауды қамтамасыз ету
мүмкін емес екендігі анық. Бүгінде халқаралық үкіметтік емес құқық
қорғау ұйымдарды-ОБСЕ, Халықаралық түрмелерді зерттеу орталығы,
Халықаралық түрме реформасымен бірігіп жұмыс істеуге сәикес
пенитенциарлық мекемелері қызметкерлерінадам құқығын саласындағы
халықаралық нормалар мен стандартқа ұйрету жөнінде үлкен іс
атқарылды. Қазақстандағы бейүкіметтік ұйымдардың басты мақсаты
елімізде демократиялық құқықтық мемлекет құру болғандықтан, бүгінгі
күні мемлекеттік барлық мекемелермен ымырға келіп, ынтымақтастықты
бекіте тусуге ат салысуда.[7]
Қорыта айтқанда, бейүкіметтік ұйымдардың қатысуынсыз
еліміздің пенитенциарлық жүйесіне халықаралық құқық қорғау
ұйымдарымен өзара іс-қимылды кеңейтіп, олармен бірлесіп түзету
мекемелерінің қызметкерлерін пенитенциарлық мекемелердегі жаза өтеп
жатқан адамдарды ұстау жағдайларына қатысты халқаралық нормалармен
және стандарттармен таныстыру бойынша жұмыс жүргізуіміз қажет.
ІІ Тарау. Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халықаралық қалыптық
ережелердің Қазақстан Республикасының пенитенциарлық
жүйесі үшін маңызы .
2.1 Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару жүйесінің ерекшеліктері
мен өзекті мәселелері.
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін жарияланғаннан бері өзін
құқықтық, демократиялық әрі зайырлы ел ретінде қалыптастырып келеді.
Ел конституциясы жеке адам құқығының қорғалуын қамтамасыз етеді.
Сондай-ақ, жаңадан қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық,
Қылмыстық-атқару және Қылмыстық іс жүргізу кодекстері де
адамгершілікпен ізгілік идеяларын негізге алды. Елбасы қылмыстық-
атқару жүйесін саяси шешім қабылданған кейін үстіміздегі жылдың
басынан бастап еліміздің қылмыстық саясатына адамгершілік сипат беру
жөніндегі мемлекеттік бағдарлама шеңберінде қырыуар ізгілікті іс
тіндырылуында. Атап айту керек, еліміздің 11 заң актісінде
Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті туралы өзгерістер мен толықтырулар
енгізіліп, Үкіметтің 13 қаулысы өжгертілді. Сонымен қатар, Қылмыстық
кодекске 48, ал Қылмыстық атқару кодексіне 18 өзгерістер мен
толықтырулар енгізілді. “Қазақстан Республикасының кейбір заң
актілеріне қылмыстық-атқару жүйесін реформалау және осы жүйе
қызметкерлерінің мәртебесі мәселелері бойынша өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы” Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 16
шілдедегі заңымен қылмыстық-атқару жүйесі Қазақстан Республикасы
Әділет министірлігінің қарамағына берілді. Ал, Әділет министірлігі
жаңа үрдістегі ұлттық заң шығару ісінқалыптастыруда үлкен
жауапкершілік жүктеліп отырған мекеме. Ол, сонымен қатар, жеке
адамның және азаматтың құқығы мен бас бостандығынан қамтамасыз
етуде зор басымдыққы ие. Сондықтан қылмыстық атқару Жүйесінің Әділет
министірлігіне берілуін заман талабына сай қажеттіліктен туындаған
жаңалық деп қабылдаған абзал. Осы уақыт ішінде сотталғандарды устау
жағдайын жақсарту, ізгілендіру, халықаралық стандарттарға
сәйкестендіру жөнінде айтарлықтай қайта құру жасалды. Қылмыстық
реформаныңүлкен жетістігі бас бостандығынан айыру орындарында отырған
сотталғандар санының азаюы болды, бұл соталғандарды ұстау
жағдайларын түбегейлі жақсартуға жол ашты. Қазақстан Республикасы
қылмыстық-атқару жүйесіне 81 түзету мекемесі, соның ішінде 1 түрме,
4тузеу колониясы, ерекше режимдегі 3 колония, қатаң тәртіптегі 19
колония, жалпы режимдегі 22 колония, олардың ішінде әйелдерге
арналған 3 колония, елді мекен түріндегі 24 колония, 8емдеу
мекемесі кіреді. Қылмыстық атқару жүйесінің штат санында 13 мың
адам жұмыс істейді, олардың 8 мың-аттестациядан өткен құрам.
Орынның жалпы лиметі-70590. 49 мың сотталушы аталған мекемелерде
жазасын өтеп жатыр, соның ішінде түзету колониясында 720, емдеу
мекемелерінде 6000 астам, әйелдер колонияларында 2878, жалпы
режимдегі колонияларда 19000 астам, қатаң тәртіптегі колонияларда
20000 жуық сотталған адам бар.
Қазақстанның түзету мекемелерінде 1529 шетел азаматы жазасын
өтеуде, соның ішінде 1488 адам-ТМД азаматтары. 2003 жылғы
1желтоқсандағы жағдай бойынша, жазасын өтеу мерзімінің аяқталуына
байланысты 4496 адам, шартты түрде мерзімінен бурын 29241 сотталған
адам бостандыққа шықты12. Әлбетте, аз уақыт ішінде барлық [8]
пенитенциарлық жүйе жұмысы түпкіліктіретке келді деп айтуға әлі
ерте. Алға қойылған міндеттерге орай ведомствалық нормативтік
құқықтық актілерге ізгілікке бағытталған түзету енгізу жұмыстары
жүргізілуде.
Қазақстан Республикасында 2004-2006 ж.ж. қылмыстық-атқару жүйесін
жетілдіру жөніндегі бағдарламада әлеуметтік-эканомикалық реформаларды
және қоғамды демократияландыруды одан әрі тереңдету түсу, құқықтық
саланы реформалауды, қалыптасқан құқықты қолдану іс-тәжірибесінің
өзгеруіне, жаңа құқықтық институттардың құрылуына қылмыстық атқару
органдары қызметтің жетілдіруіне байланысты туындайтын қоғамдық
қатынастардың заңнамалық реттелуін талап етеді13.
Қылмыстық-атқару жүйелерінің одан әрі дамуындақылмыстық жазаны
атқару саласында халықаралық нормалар мен стандарт талаптарына
сәйкес келетін жаңа нормативті құқықтық актілерді әзірлеу және
қабылдау, жазаны орындауда, қолданыстағы заңдарды ізгілікке,
имандылыққа бағыттау арқылы қайта қарау көзделіп отыр. Қылмыстық
атқару жүйесін заңнамамен қамтамасыз ету жергілікті жерлердегі бас
бостандығынан айыру істеріне заң көзімен қарауға, жүйеміздің
құқықтық базасын дамытуға алғышарттар жасауға мүмкіндік жасамақ.
Рас, Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару жүйесі БҰҰ-
ның халықаралық маңызы бар құқықтық актілерінің талаптарына толықтай
жауап бере алмайды. Айталық, колонияда сотталушылар санының
пайдаланудың кесімді шегінен асып кетуі, гигиеналық ережелердің өз
дәрежесінде сақталмауы, медициналық қызметтің әлсіздігі, инфекциялық
дерттердіңжоғары деңгейі, сотталғандар арасында өлімнің көбеюі-
әлеуметтік төмендеудің жанды көрінісі. Бұған басты
себеп не? Ашығын айтсақ, біздің еліміздің түзету мекемелері
орналасқан ғимараттар, бас бостандығынан айырылғандарға арналған
жатақханалар әбден ескірген. Айталық, Маңғыстау облысындағы ГМ-1728
(ТКҚ-127) мекемесінің іргетасы 1960 жылы қаланған болса, ал №
23,69,86 түзету колонияларының салынғанына 32-37 жылдың жүзі
болыпты. Бұл республикадағы түзету мекемелерінің бәріне тән құблыс.
Оның көпшілігіне талай жылдардан бері күрделі жөндеу жұмыстары
жүргізілмеген. Мысалы, Жаңаөзен қаласындаорналасқан колонияның су
құбырларының істен шыққанына он жылға жуық уақыт өтіпті. Оларға су
қысы-жазы тасымал машиналары көмегімен жеткізіледі. Колонияларда
көптеген қауыпті ауру түрлерінің бас көтеруінің өзі де осындай
кемшіліктерден. Егер өткен жылдың 9 айында 40 кісі өлімі тіркелсе,
оның 29-ы туберкулезден. 2002 жылдың 9 айында бас бостандығынан
айырылғандардың 29-ы кесімді жазаларын өтеу кезінде көз жұмған.
Оның 16-сы туберкулезден, 3-еуі тұрмыстық, 10-ы әр түрлі
инфекциялық аурулардың асқынуынан болған14. Бұл жерде кінәні беруге
арту ағаттық. Жылдар бойы қордаланып қалған мұндай проблемаларды
шешу бір басшының немесе бір мекеменің қолынан келмейді. Бұл бұкіл
қоғам, мемлекет деңгейінде қаралатын мәселе.Әрине, бұл өзекті
мәселелерді шешу үшін көптеген шаралар атқарылуда. Мысалы, сотталған
адамдар ұсталатын көптеген атқару мекемелерінің камералары
халықаралық нормалар мен стандарт талаптарына сәкестендірілуі
жолында: табиғи жарық мол түсу үшін терезелер үлкейтілді, еденге
ағаш сәкілер төселді, коммуналдық-тұрмыстық жағдайлар жақсартылды,
жақын уақытта киім түрін өзгерту, яғни джинсиден тігілген киім-
кешекке көшу жоспарлануда. Сотталғандар сатып алатын тағам өнімдері
мен заттардың түр-түрі көбейтілді, кереуеттерге ілініп қойылған
көрсеткіш тақтадан сотталған адам туралы баптар, жазада отыру
мерзімі сияқты жазалар алынып тасталды, бет әлпетіне жарасымды
сақал, мұрт қоюға руқсат етілді. Сырттай қарағанда мұның бәрі
ұсақ-түйек болып[9] көрінуі мүмкін, алайда атқару мекемелеріндегі
сотталғандар өмірінде бұл ұлкен жаңалық, ізгілік іс деп айтуға
болады. Елбасы “Ішкі және сыртқы саясаттың 2003 жылғы негізгі
бағыттары туралы” Қазақстан халқына Жолдауында ендігі жерде
өлімжазасына кесу үкімін кідіртуді енгізуден бастап, оны толық
мансуқ етуге дейінгі мәселені мұқият зерделеу қажеттігі жөнінде
Үкіметке тапсырма берген еді. 2004 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап
Қазақстан Республикасы өлім жазасына Мораторий енгізілді, осы арқылы
еліміз құқықтық мемлекет құрылысыжолында тағы бір оң қадам
жасаитынына сенімдіміз15.
Жаза өтеп жатқандарды медициналық-санитарлық қамтамасыз ету
одан әрі жақсартуды қажет етеді. Бүгінде бул салада бірқатар
елеулі проблема бар: туберкулез, ВИЧ-СПИД, нашақорлық, маскүнемдік
деген сияқты. Біздің мекемелер бұл міндеттерді шешуге беиімделуге
тиіс. Ауруханалардың материалдық-техникалық базасын жақсарту, оның
ішінде сотталғандарды амбулаториялық емдеуде ұстау бар. Жұқпалы
дертпен ауырғандарды сау адамдардан қатаң түрде оқшаулауға
бағытталған шаралар жүйесі жасалуы тиіс. Атқару мекемелерінде режим,
қадағалау және кузетті ұйымдастыруда өзекті мәселе болып табылады.
Персонал мен сотталушылардың қауыпсыздігін бір сәт те естен
шығармай ізгілік жағына қарай тәртіп пен жағдайды өзгерту жөнінде
нормативтік құқықтық сипаттағы шаралар кешені жасалуда. Қылмыстық-
атқаружүйесін одан әрі дамыту қазіргі заман талабына сәйкес жұмыс
істейтін, жақсы дайындықтан өткен атқару мекемелері қызметкерлерінсіз
мүкін емес. Бұл-үшін қылмыстық-атқару жүйесі органдары мен
бөлімшелері қызметкерлерінің штат санын халықаралық тәжірибеде
қабылдаған нормативке кезең-кезеңмен жеткізудің маңызы зор. Қазір
кадір мәселелерікурделі жағдайда қалып отырғандығы ақиқат. Жалпы,
бугінге шейін қылмыстық-атқару жүйесіне қажетті мамандарды ІІМ-нің
арнаулы оқу орындары дайындап келгені белгілі. Енді бұл салаға
мамандарды Павлодар қаласындағы заң колледжі оықытып дайындауда.
[10]Жыл сайын сол білім ордасын жүздеген түлек бітіріп шығады
десек те, кадір жетіспеушілігі бүгінгі куннің өзекті проблемасы
күйінде қалып отыр. Қызметке келген мамандарды үй-жаймен қамтамасыз
етілмеуі, жалақыларының аздығы олардың турақтанып қызмет істеулеріне
кедергі жасауда. Бұл жерде кінәратты жүйені қаржыландыру існің
осалысып кеткендігінен іздеген дуріс. Қылмыстық-атқару жүйесінде
жүргізіліп жатқан реформалар біздегі заңгерлер мен жедел-іздестіру
қызметінің мамандары алына көптеген жаңа міндеттер қоюда. Солардың
бірі-әр қызметкер өзіне тиісті жұмысын атқару барысында бас
бостандығынан айырылғандарға, ең алдымен, адам ретінде қарап,
олардың жеке құқықтарының қорғалуын қамтамасыз етуге мүдделі16. Ол
үшін қызметкерлердің пенитенциарлық психологияға қатысты білімдерін
жетілдіру айрықша маңызды. Бұл колония әкімшілігі мен сотталғандар
арасындағы қарым-қатынасты халықаралық нормаларға сай қалыптастырудың
алғы шарттарының бірі болып саналады. Сайып келгенде, кадір
дайындау мәселесінің өзі біздерден жан-жақты білімділік пен
тәжірибелікті, бас бостандықтан айырылғандарға қатысты жаңаша
көзқарас қалыптастыруды талап етіп отырғандығын баса айтқан жөн.
Қылмыстылықпен күресте ең маңызды іс-оның алдын алу, одан
сақтандыру екені белгілі. Осыған орай қылмыскерлердің психикалық
және физикалықтұрғыдан сау-саламат болуына, олардың сыртқыәлеммен
өзара қарым-қатынасы барысында және олар жасайтын қоғамға қауыпті
әрекеттерге қатысты қолданылатын құқықтық нормаларды насихаттауға
бағытталған арнайы бағдарламаны қабылдау аса қажет-ақ.
Қорыта айтқанда, еліміздің пенитенциарлық жүйесі дамудың
сапалы жаңа кезеңіне өтү үшін, сотталған адамдардың құқықтыры мен
міндеттерін естеріне салып отыру, уақытылы заң көмегін көрсету
жүйесін жақсартуға тиіспіз. Жеке құрамының республикалық атқару
мекемелерінде ұсталушы сотталғандар мәселесін қатысты халықаралық
актілерден, құқық қорғау ұйымдарының талаптарынан құлағдар болуы,
құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуын қадағалауы жөніндегі
жұмыстар одан әрі жүргізуіміз қажет. Бұл мәселеде халықаралық және
ұлттық құқықтық институттарымен, Еуропа мен ТМД елдеріндегі
үкіметтік емес ұйымдар және пенитенциарлық жүйелермен ынтымақтық
дамыту қажет.
2.2 Шет елдердің пенитенциарлық жүйелері мен қылмыстық-атқару
заңнамаларының ерекшеліктері.
Дүние жүзіндегі барлық елдерде, соның ішінде Қазақстан
Республикасында, бұрынғы Кеңестер Одағында қылмыстық жазаны орындауды
ұйымдастыру мен құқықтық реттеу өзінің тарихы дамуындағы жолында
әр түрлі, көбінесе біріне-бірі ұқсас деңгейден өтті.
Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару жүйесін одан әрі
жетілдіру жолында дамыған шет елдердегі пенитенциарлық жүйелердің
тәжірибелеріне құлақ асу маңызды. Шет мемлекеттердің заңдары жазаның
едәуір
түрлерін қолданады.Өлемнің әр түпкіріндегі жазаны атқаруды
ұйымдастырумен құқықтық реттеудің тәсілдері туралы түсінік беру
үшін бұл мәселелердің қалай шешілетіндігі АҚШ пен Канада
мемлекеттердің тәжірибесіне байқап қарайық. АҚШ пен Канада
мемлекеттері жазаны орындаудың дәстурлі әдістерін реформалаудың
рационалдық жолдарын іздеуде. Сонымен бірге, біздің мемлекетіміздей
АҚШ пен Канадканың колонияларында сотталушылар санының пайдаланудың
кесімді шегі асып кетті. Сол себептен, осы мемлекеттердің
пенитенциарлақ жүйелердің тәжірибесін зерттеудің өзектілігі осыда.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің мүмкіндіктерінің
шектеулігі (тарлығы) мен сортталушылар санының күнен-күнге ұлғаюы
осы мемлекеттің позитивті тәжірибелердің талқылап, қолдануға
итермелейді.
Түзеу мекемелерді жекешелендіруді осы мемлекеттердің
пенитенциарлық жүйесінде жаңа құблыс болды. Кейінгі кездері біздің
мемлекетімізде де жек меншік түрмелер құру жиі көтеріліп жүр.
Әрине, бұл жан-жақты ойластыруды қажет етеді.
Жекешелендіру жолдарын дамытуда (ең кең таралғаны-абақтылар
мен жеке бизнестің контрактілік қатынастыры) алғашқы қадамдар
американдықтармен жасалған: 1984 жылы Теннесиде Гамильтон
округінің басшылығы мен АҚШ-тың Түзету мекемелерінің корпарациясымен
түрмеге қызмет көрсету туралы мәмле бекітті.
1995 жылдан бастап АҚШ-тың 32 штаттарында, сонымен бірге
Пуерто Рико мен Колумбия округінде жергілікті бағыныштылықтағы
жекешелендірілген түзету мекемелерінің әрекет етуіне рұқсат беретін
құықтық нормалар болды. 1994 жылдың соңынды ересек адамдарға
арналған, 49154 сотталушыларды ұстайтын 88 тузеу мекемелері 19 жеке
меншік компаниялардың қарамағында болды17.
1994 жылдың ішінде тузеу мекемелерін ұстау шығыны 150 милион
долларға қысқартылды Ірі корпарациялардың түрме ісмен
шуғылдануғамамандануыда осыдан шығар. Жеке меншік компаниялар
қаражаттармен тиімдірек басқарғандықтан, сотталғандардың коммуналдық-
тұрмыстық жағдайы жақсартылды, роларға қызмет көрсету аясы да
кеңейді. Қаржы үнемдеу зейнетақы қорларына салынатын төмен
салымдарынан да болуы мүмкін (мемлекеттік құрылымдарға қарағанда
жеке меншік компаниялар аз төлейді). Бұндай жеке меншік түрмелер
тек қана АҚШ-та емес, сонымен қатар Австалияда, Ұлыбританияда, [11]
Франция мен басқа да елдерде бар. Австралиялық экономисті Алан [12]
Браунның есептеуі бойынша, Квинсленде орналасқан жеке меншік түрме
мемлекеттік түрмемен салыстырғанда 20 пайызға үнемді болып шықты.
Әрине, жеке меншік түрмелер құру идеясының қаншалықты
тартымды болғанымен, ғалымдар арасында бұл құбылысқа қарсы пікірлер
де көптен айтылуда. Олардың айтылуы бойынша, түрмені бизнес
объектісі етуге еш болмайды. Себебі, мемлекеттікіне қарағанда жеке
меншік түрмелерде заңдылықты сақтауға бақылау жасау біршама
қиынырақ18. Осындай ұқсас тенденциялардың Қазақстанда мүмкін дамуын
болжамдай отырып, болашақта жеке меншік түзеу мекемлері
қалыптаспайды деуге болмайды. Өйткені, қауіпсіздікті қамтамасыз ету
аясында жеке меншіктің дамығаны айғақ. Бірақта, абақтылардың
толықтай түгелімен жекешелендірілуі де мүмкін емес. Сондықтан,
Қазақстандық заңгерлерге құқық қорғау жүйесінің бюджет қаржысын
үнемдеу мақсатында, жеке меншік түзеу мекемелерінің құрылуы мен іс-
әрекет етуін заңды түрде бекітілуі тиіс.
АҚШ пен Канадағы жаларды атқаруда дамыған келесі ағым-
электрондық мониторинг (аңду). Бұл тенденция 1983 жылы Флорида
штаттында пайда болды. Яғни ұсталынған айыпталушылар мен күдік
туғызғандар сотқа дейін үйде электрондық қамауда ұсталынып, кейін
қысқартылған мерзімдегі (364 күнге дейін) айыпталушыларға қатысты
жазаларды атқарды (әрине бұл жаңа мекемлер құрумен салыстырғанда
арзанға түседі). 1995 жылы Иллинойс штатының Кук округінің тергеу
изоляторында осындай айыпталушылар саны 1200 адамды құрады.
Техникалық жағынан мониторинг бұл қамаудағылардың үйлерінде
орнатылған арнайы қабылдағыштармен телефондық кабельдер арқылы жалған
қаладағы мұнараларда орналасқан 6 компьютерлік терминалдар.
Қабылдағыш қамаудағы адамның сол толарсғында (асығында) бекітілген
передачиктен тұрақты сигнал алып турады (егер ол 50 метр
радиусынан алыс орналаспаса). Егкр қамаудағы адам осы шектеулерден
шығып кетсе, байланыс үзіледі де компиютерлік терминал қауып қатер
дабылын соғады. Тәртіпті бұзушы ұсталынады да, тергеу изоляторына
жіберіледі. Сонымен бірге, электрондық бақылаудағы қамаудағыларды
кенеттен тексерулер мен
емханаларға, мектептерге бару үшін белгілі бір уақытқа дейін
жүйесінің өшірілуі де көзделген.
Бұл жүйенің экономикалық тиімділігі анық ықиқыт. Мысалыға, Кук
округінің изоляторында бір кундегі бір түтқынға кететін шығын 1995
жылда дәстүрлі тәртіпте 40 долларды құраса, электрондық мониторинг
бойынша 22 доллар болды. Оған қоса, бұл құқық бұзушылар мен
олардың отбасылары және қоғам арасындағы қарым-қатынасын нығайтатын
маңызды факторы болып табылады. Бірақта, бұл ағымға да қарсы
шығатындар бар. Біріншіден, құқықбұзушылар телефондық байланысты
орнатуға кететін шығындарды көтере алмайды (оларда бұндай қаражаттар
жоқ). Екіншіден, осындай жазаны атқару процесінде құқықбұзушы
түрмегідей зиянды қатынас ортасында шектелуі мүмкін.
Енді, дамыған шет елдердің пенитенциарлық жүйесіндегі тағы
бір маңызды мәселеге назар аударған жөн. Бұл альтернативтік
шаралар. Олар қоғамдық пайдалы жұмыстар атқару, ақшалай бір реттік
немесе күн сайын айып төлеу, бітімгершілікке келу сияқты түрмеге
қатысты емес шаралар, құқықбұзушылықтың түр-сипаты мен ауврлвғвн
айқындау үшін, үкімнің мақсаты мен құрбанның құқығын айқындау үшін
белгіленген критерилерді негізге ала отырып таңдалуы тиіс19.[13]
Көбінесе ақшалай айып төлеу түрмеге қамаудың іске асатын
балама шарасы (альтернативасы) болып табылады. Германияда ақшалай
айып төлемегені үшін түрмеге қамалған құқықбұзушылардың саны 6%-н
ғана құрады. Мысалы: қазір Германияда айыпталушылардың жалпы саны
80%-ы айып төлеу жазасына тартылады. Көріп турғанымыздай, айып салу
Германияда өте көп тараған қылмыстық жазалаудың бірі. Бұл елде
айыпты қолданудың кейбір өзгешеліктері бар, оның мөлшерін
сотталушының жеке басы мен материалдық жағдайына байланысты сот
белгілейді. Бұл жерде сот жазалаушының күніне орта есеппен табатын
немесе табуы мүмкін таза пайдасынан шығарады. Күндік ақының мөлшері
екі мыңнан бес мың маркаға дейін, ал олардың саны бестен үш жүз
алпысқа дейін болады. Бірақ, Тәжірибеде барлық айыптық 90%-90 айып
күннен аспайды. Егер құқықбұзушы жеке , сондай-ақ материалдық
жағдайына байланысты барлық соманы бірден түгелдей төлей алмайтын
болса, онда сот айыпты төлеуді тиісті бір мерзімде немесе бөліп-
бөліп төлеуге уақыт белгілеуі мүмкін. Германияның 1971 жылғы
Қылмыстық кодексі бойынша айып төленбесе бас бостандығынан айыруға
ауыстырылуы мүмкін, онда бір күн бас бостандығынан айыру бір
күндік ақысы есебінен жүреді. Германияның қылмыстық заңы айыпты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-6
І Тарау. Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халқаралық қалыптық
ережелердің мазмұны.
1.1 Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халқаралық
қалыптық ережелердің негізгі
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-13
1.2 Жаза өтеп жатқан адамдардың құқықтарын қорғау
мәселесіндегі халықаралық мамандырылған
ұйымдардың
үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..13-18
ІІ Тарау. Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халықаралық қалыптық
ережелердің Қазақстан Республикасының пенитенциарлық
жүйесі үшін маңызы .
2.1 Қазақстан Республикасының қылмыстық – атқару
жүйсінің ерекшелері мен өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ...20-26
2.2 Шет мемлекеттердің пенитенциарлық жүйелері мен
қылмыстық – атқару заңнамаларының
ерекшелерінің ... ... ... ... .26-31
2.3 Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халқаралық қалыптық
ережелерінің Қазақстан Республикасының қылмыстық – атқару
жүйесі орагандарының қызметінде қызметінде қолданудың
практикалық
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32-
39
ІІІ Тарау. Қазақстан Республикасындағы Сотталғандардың құқықтары мен
міндеттері.
3.1 Сотталған адамдарының құқтық жағдайының
түсінігі ... ... ... .40-51
3.2 Сотталғандардың құқығы мен
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51-61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .62-67
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
8-73
Кіріспе
Қазақстан Республикасында Жүргізіліп отырған Шаралар, ең
қымбат қазынасы адам және адамның өмірі мен бостандықтары болып
табылатын демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтыру жөніндегі басты қағиданы қамтамасыз етуге
бағытталған.1 Сол себепті елімізде болып жатқан саяси, әлеуметтік және
эконоикалық рнформалар, бірқатар қолданыстағы заңдардың түбегейлі
өзгерту қажеттілігін айқындап отыр.
Елбасы қылмыстық жазалар жүйесін ізгілендіру және түзету
мекемелерінде ұстау жағдайларын жақсарту жолымен ілгері басу
қажеттілігін нұсқайды. Осыған байланысты ол халыққа Жолдауында: ...
айқын да ашық қылмыстық саясатты іске асыру талап етіледі: заң
ауыр қылмыс жасаған адамдарға қатыстықатал, бірақ кішігірім немесе
орташа ауырлықтағы қылмыстарды алғаш рет жасағандарға, сондай-ақ
кәмелетке толмағандар мен әйелдерге иманды болуы керек - деп атап
өтеді2.
Бүгінгі таңда, еліміздің барлық аймақтарында жұмыссыздық пен
кедейшілік, сондай-ақ қылмыс жасаулық өзекті де өткір мәселенің
біріболып отыр. Бұл әрине қылмыстылықпен күресуде қылмыстық-құқықтық
шараларды кеңінен қолдануға әкеп соқтырады. Ол өз кезегінде
қылмыскерлерді ұстау мен оларды реабилитациясы проблемаларын өзекті
мәселелерге айналдырып отыр.
Қамаудағы сотталушылар санынның пайдаланудың кесімді шегінен
асып кетуі, гигиеналық ережелердің өз дәрежесінде сақталмауы,
медициналық қызметтің әлсіздігі, инфекциялық дерттердіңжоғары деңгейі
мен сотталғандар арсында өлімнің көбеюі, әділ соты жүргізүдің әр-
түрлі сатыларында қамаудағы адамдардың конституциялық құқықтары мен
заңды мүдделерінің жиі бұзылуы, елімізде қылмыстылықпен күресудің
дәстурлі және жаңадан енгізіліп жатқан шараларды халықаралық
стандарттарға сай қолдану керектігін көрсетіп отыр.
Бұл мақсатта Қазақстанға жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты
халқаралық стандарттарды алдымен зертеп, осы саладағы халықаралық
құқықтық құжаттарды қарастырып, оларды Қазақстан Респуликасының
заңнамаларымен салыстырып, осы заңнамаларды халықаралық стандарттарға
сәйкестендіру қажет[1].
Еліміздегі осы өзекті мәселелердің ғылыми тәжірибелік маңызы,
сондай-ақ оның жан-жақты талқыланбағандығы маған осы зертеу
тақырыбын таңдауға негіз болып ортыр.
Жаза өтеп жатқан адамдардың құқықтыарын қамтамасызету
проблемасының теориялық және тәжірибелік аспектілерін оқып-білу,
сондай-ақ осы адамдарға қатысты халқаралық стандарттарды зертеп,
талдау және оларды Қазақстан Республикасының пннитенциарлық жүйесінде
іске асыру проблемалары, осы салада көптеген шешілмеген және даулы
мәселелердің бар екендігін және қылмыстық -құқықтық әдебиетте бұл
проблеманы оқып-білуге көңіл бөлінгендігін дәлелдейді.
Десекте, кейінгі кездері осы проблемаға қатысты түйінді
мәселелер Қазақстан мен Ресей заңгер ғалымдары тарапынан белсенді
түрде қолға алынып шешіле бастады. Нақтырақ айтсақ, осы проблеманың
кейбір аспектілерін өңдеуге өз үлестерін Рогов И.И., Валиев Х.Х.,
Сқақов А.Б., Мәми Қ.А., Ағыбаев А., Артамонов В.П., Бородин С.В.,
Уткин В.А., Зубков И.А., Беляев Н.А. т.б. қосты.
Сонымен қатар, Қазақстан заң ғылымына орасан зор еңбек
сіңірген Қ.Ж. Балтабаевтің ”Проблемы соотношения международного-
правовых норм и законадательства Республики Казахстан в сфере
исполнения наказаний ” атты, Д.С. Чукмаитовтың ” Теоритические основы
системы исполнения наказаний по законадательству Республики
Казахстан” атты диссертациялық жұмыстарындағы, және ресеилік заң-
ғалымдар Г.Ю.Федосееваның “ Международно-правовые вопросы зашиты
осужденных” атты, Д.В. Усиктің “ Международные правовые стандарты по
обрашению с осужденными и проблемы их отражения в законадательстве
об исполнении наказаний в виде лишения свободы” атты
авторефераттарындағы олардың ой-пікірлері мен ұсыныстары аталмыш
тақырыптың мәнінің ашу барысында жан-жақты оқып-талдап,
пайдаланғандығын айта кеткен жөн.
Диплом жұмысының нақты мақсаты – зерттеу тақрыбына айналған
жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халқаралық стандартардың маңызды
аспектілерін жан-жақты терең зерттей отырып, олардың Қазақстан
Республикасының пенитенциарлық жүйесі үшін маңызын анықтауға және
оларды қолдану тәжрибесін жетілдіруге бғытталған ғылыми түрде
негізделген ұсыныстарды жасау болып табылады.
Осындай мақсатқа сәйкес төмендегідей негізгі міндеттер
айқындалмақ:
• Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халықаралық құқықтық құжаттарды
оқып, танысу;
• Жаза өтеп жатқан адамның құқықтарын қорғаудағы халықаралық
үйымдардың рөлін анықтау;
• Қазақстан Республикасының жаза атқару саласындағы заңнамаларын
қарастырып, талқылап, Қазақстан Республикасының Қылмыстық – атқару
жүйесіндегі өзекті мәселелерін көтеріп шешу;
• Шет мемлекеттердің пенитенйиарлық жүйесіндегі тәжірибелерімен
танысып, зерттеу;
• Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халқаралық қалыптық ережелердің
Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару жүйесі органдардың
қызметінде қолданудың практикалық проблемаларына тоқталып кетіп,
оларды жою бойынша ұсыныстар беру.
Диплом жұмысының жалпы әдістемелік негізін баршаға бірдей
диалектикалық таным әдіс құрайды. Бұл зерттеу жұмысын жазу
барысында басқа да тәсілдер пайдаланылды. Нақтылай кетсек заң-
логикалық, тарихи шолу, салыстырмалы-құқықтық, статистикалық, нақты-
әлеуметтік әдістері қолданылады. Диплом жұмысының негізгі жағдайлары
мен нәтижелері Қазақстан Республикасының Конституциясын, Қылмыстық,
Қылмыстық атқару кодекстері және т.б. құқықтық-нормативтік актілерді,
жалпы танылған адам құқықтары саласында халқаралық құқықтық
актілерді, шет мемлекеттердің қылмыстық саясат саласындағы кейбір
құқықтық актілерін талдау нәтижесінде алынды. Сонымен қатар, Адам
құқықтары мен заңдылықтарын сақтау жөніндегі Халықаралық Бюро,
Халықаралық түрмелерді зертеу орталығы, Халықаралық Түрме Реформасы
ұйымдарынан, Қазақстан Республикасы Президенті жағындағы Адам
құқықтары жөніндегі Комиссиясынан алынған кеибір мәліметтер мен
интернет мақалалары мен сайттары пайдалынады.
Жалпы Қазақстан Республикасының қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу
және қылмыстық атқару құқықтарының нормаларына қатысты олқылықтарын
толықтыруда маңызы зор. Бұл еңбектің тұжырымдары мен ұсыныстары жаза
атқаруда, қамаудағы адамдарға қатысты заңдар мен нормативтік
құқықтық актілерді жетілдіру үшін практикалық қызығушылықты да
туғызады. Демек, осған сәйкес, заң шығарушылық процесіне белгілі
үлес қосуда. Жұмыстың жетістіктері қылмыстық құқық, қылмыстық атқару
құқықғы, қылмыстық іс жүргізу құқығы мен адам құқықтары пәндері
мен арнаулы курстардың шеңберінде, оқу процесінде және құқық
қорғау, тергеу мен анықтау, атқару органдардының практикалық
қызметінде пайдаланылуы мүмкін.
І Тарау. Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халқаралық қалыптық
ережелердің мазмұны.
1.1 Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халқарплық қалыптық
(стандарттық) ережелердің негізгі мазмүны.
Жазаны атқару жүйесіне қатысты адам құқықтары саласындағы
халықаралық ынтымақтастықтың нәтижесінде, қазіргі заманғы
пенитенциарлық теориясында жаза өтеп жатқан адамға қатысты
халықарлық стандарттар депаталатын ережелер жасалынып, қабылданып
жатыр. Бұл стандарттарда қылмыстық-атқару практикасының әлемдік
тәжірибесі, жазаны атқару жүйесінің дамуының ізгілік тенденциялары
да көрініс тапқан. Негізінен, жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты
халықаралық стандарттар жалпы (мысалыға, Бала құқықтары туралы
ковенция немесе Азаптау мен басқа да зорлақ-зомбылыққа, немесе
қадір-қасиетін қорлайтындай адамщыллыққа жатпайтын қатігездік жолымен
жәбір көрсетуге я жазалауға қарсы конвенция. Бұл құжаттарда жаза
өтеп жатқан адамдарға қатысты ішінара ережелер бар.) және арнайы
стандарттар (мысалы; БҰҮ-ның тұтқындарға қараудың минималды қалыптық
ережелері және т.б.), міндетті (мысалы; Әйелдерге қатысты кемсітудің
барлық турлерін жоютуралы конвенция және т.б.) және ұсыныстық
сипаттағы стандарттар (мысалы;Ұстау мен қамауға алудың қандай да
болмасын түріне ұшратылған барлық тұлғаларды қорғау принциптерінің
жиынтығы және т.б.) әмбебаптық (мысалы; Адам құқықтарының жалпыға
бірдей декларация, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық
пакт және т.б.) және аймақтық (мысалы; Еуропалықтүрме ережелері)
стандарттар болып жіктеледі3.
Енді, жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халықаралық қалыптық
ережелердің негізгі мазмұнына тоқталып кетейік.
Жаза өтеп жатқан адамдардың ұсталу жағдайы мен орналастыру:
(санитария мен гигиена, киім-кешек, тамақтану, демалыс)
1988 жылы БҰҮ-ның Бас Ассамблеясымен қабылданған Ұстау немесе
қамауға алудың қандай да болмасын түріне ұшыратылған барлық
тұлғаларды қорғау принциптерінің жиынтығының4 1-ші қағидасына [2]
сәйкес, ұсталу мен қамаудың қандай да болмасын түріне ұшыратылған
барлық тұлғалар өздеріне деген адамгершілікті көзқарасқа және адам
баласына тән қадір-қасиеттің құрметтелуіне құқылы. Бас бостандығынан
айырылған адамдарға арналған түзету мекемелерінің ұсталу олардың
тартып алынбайтын қадір-қасиеттің сақталуына және әділеттілікті, өзін-
өзі қадірлеу сезімін дарытып, әрбір адамнаң негізгі құқықтарын
құрмет тұтуға бағытталуы тиіс.
Тұтқындарға қарудың халықаралық минималдық қалыптық ережелердің5
9,10,11 ережелеріне сәйкес, бас бостандығынан айрылған
адамдар өздеріне жасаған жағдай мен көрсетілген қызмет санитария,
гигиена және адам қадірін құрметтеу талаптарына сай болуына
құқықлы. 12,13,19 ережелерге сәйкес, әрбір тұтқынға жергілікті немесе
ұлттық нормаларға сәйкес төсек-орнымен қамтамасыз етіліп, төсек-орны
әрқашан да таза болып, тиісті түрде сақталып, тазалықты сақтау
мақсатында жиі-жиі ауыстырылып берілуі тиіс. 17, 18 ережелер
негізінде мекемелер әрбіреуіне табиғат жағдайы мен ауа-райына және
санитарлық гигиена жағдайына сәйкес және оның қадір-қасйетін
қорламай, намыстанбай киетін киіммен қамтамасзіз етуі тиіс. Оларға,
далаға шыққан кезде, немесе қандай мақсаттаболмасын берілген рұқсат
бойынша түзету мекемесінен басқа жерге барған кезде өз киімдерін
(азаматтық киім) киюге рұқсат етілуі тиіс. 20-шы ережеге сәикес,
тузету мекемелері жаза өтеп жатқандарға кунделікті тамақтанатын
кезде тиісті түрде дайындалған тамақтың берілуін қамтамасыз етіледі.
Тамақтың сапасы мен мөлшері, диета және санитарлық гигиена
нормаларынасай болуын, мүмкіндігінше олардың діни және мәдени
талаптары ескеріліп дайындалуын қамтамасыздандыруы тиіс. Олардың
әрқайсысы кез-келген уақытта ауыз сумен қамтамасыз етілуі тиіс.
Медициналық қызмет көрсету:
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы
халықаралық пакттің 12 бабы әр адамның рухани саулығы мен
денсаулығының ең жоғарғы деңгейіне жету құқығын мойындайды6. Ал,
БҰҮ-ның Бас Ассамблеясының 45-ші сессиясында 1990 жылдың 14
желтоқсанында қабылданған Тұтқындарға қараудың негізгі принциптерінің
9-ші қағидасына сәйкес, жаза өтеп жатқандар олардың құқықтық
жағдайларына байланысты еш кемсітусіз сәйкес елдің медициналық
қызметіне пайдаланылады. Тұтқындарға қараудың халықаралық минималдық
қалыптық ережелердің 22, 24, 25, 26 ережелеріне сәйкес, жаза өтеп
жатқандарға, профилактикалық еммен қатар емдеттіру түріндегі, оның
ішінде стомотологиялық, офтольмологиялық және психиатриялық
медициналық қызмет пен фармацевтикалық препараттарын қамтитын тиісті
медициналық қызмет көрсетіледі. Оларға арналған әрбір түзету
мекемесінің, осы мекемеде отырған адамдардың саны мен.
Мұқтаждықтарына сәйкес медициналық құрал-жабдықтарына тікелей қол
жеткізу мүмкіндігі болып, профилактикалық күтім мен жедел
медициналық жәрдем көрсете алатын персоналы болуы тиіс.
Білім беру, кәсіби дайындық пен еңбек әрекеті:
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының 26 бабы әр
адамның білім алуға құқығын, білім беру адамның жеке басының толық
кемелденуіне және құқықтары мен негізгі бостандықтарына деген
құрметті арттыруға бағытталуы қажеттілігін көздесе, 27 бабы әр
адамның қоғамның мәдени өміріне қатысуға, өнерден рахат алуға,
ғылыми прогреске ат салысуға, әрі оның игілігін пайдалануға құқығын
таниды7. Бұл құқықтар сонымен бірге, Экономикалық әлеуметтік және
мәдени құқықтар туралы халықаралық пактте де бекітілген. Ал, 1990
жылда қабылданған Тұтқындарға қарудың негізгі принциптерінің 6
қағидасына сәйкес, барлық тұтқындар адамның жан-жақты дамуына
бағытталған мәдени және білім алу қызметіне қатысуға құқылы.
Минималды қалыптық ережелердің 40, 77, 78 ережелерінде өз білімін
одан әрі жалғастыруға мүмкіндік тұғызып, қолдан келгенше білім
берудің тиісті бағдарламаларына қол жеткізуін және оларға арналған
оқұлық кітаптарымен қоса көңіл көтеретін әдеби кітаптар мен
мерзімді басылымдар құрайтын кітапханаларға қол жеткізуді қамтамасыз
етілуін көздейді.
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 8
бабына сәйкес, ешкім де ықтиярсыз, немесе міндетті еңбекке
мәжбурленуі тиіс емес8. Ал, минималдық ережелер бойынша. Жаза өтеп
[3]жатқан адамдарға, өзінің қауымына қайтып оралғаннан кейін қолайлы
жұмысты қамтамасыз етуөрісін кеңейту мақсатында жүзеге асырыланатын
кәсіби даярлықтың қосымша түрі ретінде, мүмкіндік болып, жүзеге
асыруға жағдай туып жатса, қолдан келгенше жергілікті қауым
шеңберінде, ақылы жұмыс істеуі мүмкіндігі де берілуі тиіс. Олардың
тапқан табысын, жиналған ақшасын тұтынатын тауарлар сатып алу үшін,
өзі жасаған құқық бұзушылықтың салдарынан қурбандарға келтірілген
зияндарды өтеу үшін немесе осы қаражатты өз отбасына немесе
басқада тұлғаларға жіберу үшін жұмсауға құқылы.
Қарым-қатынас өрісін кеңейту:
Сыртқы әлем мен қарым-қатынас орнату әділетті турде адамгершілік
пен қарау құқығының ажырамас бөлігі және де жаза өтеп жатқандарды
қоғам өміріне қайта оралуына дайындау ісіне қосар улесі орасан
зор. Сондықтан да олардың сыртқы әлеммен лайықты түрде қарым-
қатынас орнатуын қамтамасыз ететін барлық құралдарды пайдаланған
жөн.
Біріккен Ұлттар Ұйымының қабылданған халқаралық стандарттары
бойынша жаза өтеп жатқандардың ерекше категориялары бар, әйелдер
мен кәмелетке толмағандар.
• жаза өтеп жатқан әйелдердің құқықтары мен еркіндіктерін
қорғаудағы негізгі қағидаларды атап кеткен жөн:
• әйелдердің барлық эканомикалық, саяси әлеуметтік, медени, азаматтық
құқықтарымен тең пайдалануын және олардың қорғалуын қамтамасыз
ету;
• түрмедегі әйелдерге қатысты кеьсіту, күш көрсету мен қанаудың
барлық нысандарын жою;
• жаза өтеп жатқан әйелдер ер адамдардан бөлек ұсталуын тиіс;
• жаза өтеп жатқан әйелдерді қадағалау мен тінту әйел офицерлерімен
жүргізілуі тиіс;
• жаза өтеп жатқан жүкті әйелдер мен емшектегі балалары бар
аналарға қатысты түрмеде ұстаудың ерекше жағдайларын туғызу қажет;
• мүмкіндігінше босану кезінде бас бостандығынан айырылған әйелдер
кәдімгі ауруханаларда орналастырылуы тиіс;
Жаза өтеп жатқан әйелдердің құқықтары мен
ерқіндіктерін қамтаиасыз етүге арнайы халықаралық құжаттар жоқ
болғанымен, Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларацйясы, Азаматтық
және саяси құқықтартуралы пакт, Әйелдерге қатысты кемсітушілік жою
туралы конвенция, Әйелдерге қатысты кемсітушілік жою туралы
декларация, Ұстау немесе қамауға алудың қандайда болмасын түріне
ұшыратылған барлық тұлғаларды қорғау принциптерінің жиынтығы мен
Тұтқындарға қараудың минималды қалыптық ережелер сияқты халықаралық
құжаттар маңызды рөл атқарды.
Сонымен қатар, жаза өтеп жатқан кәмелетке толмағандарға
қатысты халықаралық қалыптық ережелерге де тоқталып кеткен жөн.
Жаза өтеп жатқан кәмелетке толмағандардың құқықтары мен
еркіндіктеріне қорғаудағы келісім маңызды қағидаларды атауға болады:
• Кәмелетке толмаған балалар ересек адаидарға берілген адам
құқықтарының сақталуының барлық кепілдіктерімен қолдануы тиіс;
• Жаза өтеп жатқан кәмелетке толмағандардың қоғамға құайтарылуын
жеңілдетуге қамқорлық жасап, олардың қадір-қасиетінің құрметтелуін,
мүдделері мен қажеттіліктерінің ескерілуін қамтамасыз ету;
• Жан-тәнінің денсаулығына нұқсан келтіретін жазалардың барлық түріне
және босату мүмкіндігін қарастырмайтын жазаларға (өлім жазасы,
түрмеге өмірлік қамау) тартылмауы тиіс;
• Жаза өтеп жатқан кәмелетке толмаған балалар ересек адамдардан
бөлек ұсталуы тиіс;[4]
• Кәмелетке толмағандардың отбасымен кездесуге, хат жазысуға немесе
телеграф арқылы байланысуға құқықтарын қамтамасыз ету үшін ерекше
шаралар қолдану;
• Бас бостандығына айырылған балалардың құқықтарын құрметтеу, баланың
жеке ісіндегі ақпараттардың құпиялығын сақтау;
• Кәмелетке толмағандар білім алуға, кәсіби дайындылықтан өтуге
құқылы;
• Кәмелетке толмағандарды устау мекемелерінде қару устау тыйым
салынады;
• Тәртіптік шаралар баланың ар-намысының құрметтелуін қамтамасыз
етіліп, оны әділеттілікке, өзін-өзі құрметтеуге, адам құқықтарын
құрметтеуге үйрету қажет;
• Балаларының турмеге қамалуы, шуғыл, ауырып жатқандығы,
жарақатталғандығы немесе өлім жайлы ата-аналары хабардар болуы
тиіс.
Жаза өтеп жатқан кәмелетке толмағандардың құқықтарының
сақталуын қамтамасыз ету саласында келесі маңызды халықарлық
құжаттар бар: Бала құқықтары туралы конвенция, БҰҰ-ның, кәмелетке
толмағандар жөніндегі сот төрелігін іске асыруға қатысты минималды
қалыптық ережелері (Пекин ережелері), Бас бостандығынан айырылған
кәмелетке толмағандарға қатысты Біріккен Ұлттар Ұйымының ережелері.
Жалпы алғанда, бұл ережелер БҰҰ қабылданған тұтқындарға
қарудың минималдық қалыптық ережелері көздейтін барлық талаптарына
сәйкес келеді.
Қорыта айтқанда, Біріккен Ұлттар Ұйымы жарияланған жаза өтеп
жатқан адамдарға қатысты осындай минималдық қалыптық ережелерн өз
ықпалын, жалпы жүртшылықтың тануы бойынша, бүкіл әлемге тигізген.
Бұл ережелер жүзеге асырылмай тек қана ұсыныс ретінде қалып
отырған елдердің бар болғандығына қарамастан бұл ережелер жаза өтеп
жатқан адамдарға арналған пенитенциарлық мекемелерін әділдік,
адамгершілік, тұрғыдан пайдаланудың маңызды факторы болып отыр.
1.2 Жаза өтеп жатқан адамдардың құқықтарын қорғау мәселесіндегі
халқаралық мамандандырылған ұйымдардың үлесі.
Бүгінгі күні Қазақстанда жаңа нарықтық қатынастарға көшумен
қатар, демократиялық құқықтық мемлекет орнатуға талпынуда. Осы ретте
тиімді эканомика мен Қазақстанның егемендігін нығайтуда мемлекеттік
қайта құрулар мен мемлекеттік жүйені жетілдіруге бағыттау
мақсатындағы қоғамдық өзгерістер әрқилы бейүкіметтік ұйымдарды
дамытусыз мүмкін емес. Шын мәнінде бейүкіметтік ұйымдар мемлекет
пен азаматтар арасындағы қатынастарды жүйелеп, қоғамдық қатынастарды
жұйелеп, қоғамдық қатынастың өзіндік әлеуметтік реттеушісі іспеттес.
Мұндай бейүкіметтік ұйымдар жалпы қоғам үшін аса маңызды қызмет
атқара отырып, мемлекет жағынан да қолдауды қажет етеді9.
Жаза өтеп жатқан адамдардың құқықтарын қорғайтын қандай ұйымдар
іс-әрекет жасайтындығына және оның адам құқықтарын қорғаудағы
рөліне тоқталанатын босақ, Халқаралық Түрме Реформасы
(International Penal Reform), Халықаралық Амнистия ұйымын (Amnesty
International), Халықаралық түрмелерді зерттеу орталығы (International
Centre of Penal Studies), Адам құқықтары мен заңдылықты сақтау
жөніндегі Қазақстандық халықаралық Бюроны ерекше атап кеткен жөн.
Халықаралық Амнистия-бұл адам құқықтарын қорғауға шақыратын
активистердің әлемдік ерікті қозғалысы. Негізінен, Халықаралық
Амнистия мемлекеттің азаматтарынан келетін хаттармен өкіметке қысым
жасау арқылы адам құқықтарын қорғау тәсілін кең масштабты
пайдаланғаннан бастап осы күнге шейін хаттар әділеттікті қалпына
келтірудің негізгі әдісі болып қалады.
Халықаралық Амнистияның негізгі мақсаты адам құқықтарының
әділетті қорғалуы болып табылады10.
Халықаралық Амнистия адам құқықтарын, соның ішінде:
• Физикалық және психикалық қолсуғылмаушылыққа құқығын (азаптаумен
басқа да зорлық-зомбылыққа, немесе қадір-қасиетті қорлайтындай
адамшылыққа жатпайтын қатігездік жолмен жәбір көрсетуді болдыртпау,
бүкіл әлемде өлім жазасын жою, соттан тыс жазаларды тоқтату
арқылы);
• Ой-пікір, ар-ождан, наным-сенім және дін бостандығына құқығын;
• Нәсіліне, түр-түсіне, жынысына, тіліне, дініне, саяси немесе басқа
да наным-сенімдеріне, ұлттық немесе әлеуметтік тегіне сияқты
кемсітудің барлық түрлеріне ұшырамау құқығын қорғайды.
Соңғы мәліметтер бойынша, Амнистия 1,8 милионнан астам
мүшелерден тұрады. Жыл сайын 800-дей жедел көмек көрсету акцичларын
өткізуді. Өзінің қырық жылдық тарихында Халқаралық Амнистия
көптеген жетістіктерге жетті. 1977 жылы Нобель сыйлығын алса, 1978
жылы адам құқықтарын қорғауда үлес қосқаны үшін БҰҰ-ның премиясына
ие болады.
Енді, жаза өтеп жатқан адамдардың құқықтарын қорғауда өз
үлесін қосқан Халқаралық Түрмелерді зертеу орталығы үкіметтік және
үкіметаралық агентстволардан тәуелсіз үйым болып табылады. Орталықтың
негізгі мақсаттары:
• Түрмеге қамауға байланысты қағидалар туралы халқаралық шаттар мен
актілерге негізделген білмдерді жетілдіру;
• Түрмелерді басқарудың ең жақсы тәжірибесін бүкіл әлемге тарту
үшін ресурстар жүйесін құру болып табылады.
Орталықтың негізгі міндеттері:[5]
• Түрмеге қамауға тағайындау сурақтары бойынша ғылыми ізденістер
жасау, ұйымдастыру, жариялау. Осы ақпаратты
саясаткерлерге, ақпарат қуралдарына және турғылықты халыққа ұсыну;
Күзетпен ұстауға, қамауға алуға қатысты халықаралық шарттар мен
актілер туралы ақпараттарды түрмелердің қызмет персоналына түсінікті
тілде тарату;
• Күзетпне ұстау мен қамауға алу қатысты халықаралық актілерді
практикада қалай қолдану керектігі туралы тәжірибелермен бөлісу;
• Практикалық турме жобалары мен жұмыс жасау;
• Жақсы тәжірибелердің үлгілерімен жұмыс жасау және бағалау;
• Түрме басқармасының жақсы үлгілерінен және тиімді жобаларынан
тұратын мәліметтер базасын құру, оның бүкіл әлемде қол жеткізуін
қамтамасыз ету;
• Семинарлар мен конференциялар ұйымдастыру, есептерді басылымға беру
болып табылады.
Халықаралық түрмелерді зерттеу орталығы үкіметтер мен агентстоларға
тиімді түрме саясатын және түрмеге қамауды қолдану саясатын
жүргізүге көмек береді. Орталық жобалар бойынша жұмыстар атқарып,
халықаралық агентстволар, үкіметтік және бейүкіметтік ұйымдар үшін
кеңестер дайындайды.
1997 жылы Халқаралық түрмелерді зерттеу орталығы KNCV Tuberculosis
Foundation-мен, Халықаралық Түрме Реформасымен, ҚР-нің Әділет
Министірлігінің Қылмыстық –атқару жүйесінің комитетімен бірлесе отырып
туберкулезді емдеу мен пенитенциарлық мекемелерде түрме реформасы
бойынша жобаны атқаруға кірісті.
Халықаралық Түрме Реформасына келетін болсақ, бұл 1989 жылы
Лондонда (ұлыбритания) құрылған халықаралық бейүкіметтік ұйым.
Халықаралық Түрме Реформасы аймақтық негізде бейүкіметтік емес
ұйымдар мен жеке тулғаларға арналған бағдарламаларды іске асырады.
Ұйым мемлекеттер арасындағы ақпараттармен жағымды тәжірибе алмасуын
қамтамасыз етеді11. Халықаралық Түрме Реформасы мәдениеттің әр-
алуандығын тани отырып, түрме жүйесін реформалауда келесіге
негізделеді:
• Жазаның барлық түрлерін қолдануда кемсітушіліктің барлық нысанын
болдыртпау;
• өлім жазасынан бастарту;
• бүкіл әлемде жазаның түрмеге қамау түрін қолдануын қысқарту;
• конструктивті, бас бостандығынан айырумен байланысты емес,
әлеуметтік ринтеграцияға үлесін қосатын, жәбірленушілердің мүддесін
көздейтін санкцияларды қолдану.
Халықаралық Түрме Реформасы қылмыстық әділ сот жүйесінің, жазаны
атқарумен түтқындарға, қамаудағыларға, айыпталушыларға, күдік
туғызғандарға қолданылатын әдістердің проблемалармен айналысады,
қылмыстылықтың әлеуметтік-эканомикалық себептерін зерттейді.
Халықаралық Түрме Реформасы 1997 жылдан бастап Павлодар
облысында түрме реформасының бағдарламасын іске асыра бастады. Бұл
бағдарламаның негізгі мақсаты:
• түрмелерді басқару тәжірибесін дамыту, түрме персоналының адам
құқықтары саласындағы білім деңгейін көтеру;
• қамаудағыларды, тутқындарды, айыпталушыларды устаужағдайларын
нысаналы түрде жақсарту;
• түрмелерді бақылауды жүзеге асыруда азаматтық қоғамның
институттарын тарту;
• Дуниежүзілік Денсаулық сақтау Ұйымының стандарттарына сәикес
туберкулезді емдеуді жүргізу;
Сонымен қатар, Халықаралық Түрме Реформасы түрмеге қамаудың
альтернативалары бойынша Қазақстан Республикасының Үкіметінің,
Парламентінің, Жоғарғы Сотының және бейүкіметтік үйымдардың
өкілдерінен тұратын жұмыстық топты құрды. Топ мүшелері Қазақстан
Республикасының қылмыстық, қылмыстық іс-жүргізу, қылмыстық атқару
кодекстеріне қатысты ұсыныстарды дайындады.
Халықаралық Түрме Реформасы Қазақстанда өлім жазасына
моратори жариялауына зор үлесін қосып, мемлекетіміздің пенитенциарлық
жүйесін жетілдіруде маңызды рөл атқарды. Халықаралық Түрме
Реформасы Қазақстанда еркін өркениетті қоғамдыбіріге қуруда және
оның дамып, жетіле түсуіне мүдделі болғандықтан, адам құқықтары мен
еркіндіктері саласында елімізде және шетелде қоғамдық пікірлерді
тиімді турде қалыптастырып, үкіметтік саясатқа барынша әсерін
тигізуде.
Бүгінгі күні адам құқықтары мен еркіндіктерін қорғау саласында
елеулі қызмет жасап жатқан бейүкіметтік ұйымдардың бірі Адам
құқықтары мен заңдылықты сақтау жөніндегі Қазақстандық халықаралық
Бюросы 1993 жылдың тамыз айында құрылды. Бюроның негізгі мақсаттары
мен міндеттері:
• Қазақстан Республикасында және осыған талпынған басқада елдерде
демократиялық құқықтық мемлекет құруға қолғабыс жасау;
• Ажырамас адам құқытары мен еркіндіктерін қорғау және жүзеге асыру
саласындағы қайта құру жөнінде ақпаратты жан-жақты зерттеу;
• Бейүкіметтік ұйымдардың ақпаратты құқықтық қорғау жүйесін қуру,
жергілікті және шетелдік бейүкіметтік ұйымдарды, сонымен бірге
елдегі саяси, әлеуметтік, экономикалық, және ұлтаралық жағдайда
мемлекеттік қызметкерлерді білу, сайып келгенде Қазақстанның адам
құқықтары саласындағы халқаралық міндеттемелері қаншалықты орындауда
екендігін зерттеп білу;[6]
• Қазақстан Республикасындағы демократиялық реформаларға кең көлемде
халқаралық қолдау көрсетуге жағдай құруға қолғабыс беру;
• Адам құқықтарына қатысты заң жобаларын дайындауға көмек көрсету;
• Соттық реформаларға қолдау жасау және әрекеттегі заңдарды
сараптау;
• Респуликадағы саяси, экономикалық, әлеуметтік тұрақтылық жағдай
және демократиялық күштердің сабақтастық болуына жәрдемдесу;
• Адам құқықтарын қолдау және насихаттау мақсатында ақпараттарды,
оның ішінде шетел ақпараттарды дайындау және кең таралуын
қамтамасыз ету;
• Жек азаматтар мен топтардың құқықтарын қорғауға көмектесу;
• Адам құқықтары саласындағы бағдарламаларды дайындау, зерделу.
1995-1996 жылдары Бюро Қазақстанда өлім жазасын қолдануға қарсы
бағытталған бірқатар шаралармен әрекет жасап, Қазақстан Үкіметінің
1995 жылы теледидар арқылы өлім жазасын көрсетуін үзілді-кесілді
айыптады. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының өлім жазасына
маритоий жариялауына зор үлесін қосты. Бюро пенитенциарлық
мекемелердегі қиын-қыстау күйлері жөнінде тұтқындарға, қамаудағыларға,
айыпталушыларға, күдік туғызғандарға қолданылатын қинап-азаптауға
қарсы шығып, бұл мәселесінің тез арада шешілу қажеттігіне
жұртшылықтың пікірін аудару үшін бірнеше рет мәлімдемелер жасап
отырды. 1998 жылдың желтоқсанда Адам құқықтары туралы жалпыға
бірдей декларациясының 50 жылдығына арнап, Бюро Қазақстандағы БҰҰ
өкілдігімен бірлесе отырып, ”Дөңгелек үстел өткізді”. 1999 жылдың
қаңтарында қылмыскерлердің, қылмыс жасағанына күдікті және қылмыс
үшін жауапқа тартылғандардың құқықтарын сақтау мен жаңа Қазақстандық
қылмыстық заңдары мәселесін талқылау мақсатында Бюро Қазақстан
Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі Республикалық
комиссияның, Бас Прокуратураның, Ұлттық қауыпсыздік комитетінің, Ішкі
істер министірлігінің, құқық қорғау ұйымдары және Бұқаралық ақпарат
құралдарының қатысуымен бірге отырып дөңгелек үстел өткізді.
Қазақстан Республикасының БҰҰ-ның адамды азаптап-қорлауға қарсы
халықаралық конвенциясына қосылуына байланысты осы мәселені талқылау
мақсатында Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымның
қолдауымен 1999 жылдың мамырында ғылыми-тәжірибелік семинар өткізуді
ұйымдастырды. Орталық Азия елдерінде қылмыскерлерді жазлаудың
альтернативті шараларын қолдануды талқылау мақсатында Адам құқықтары
мен заңдылықты сақтау жөніндегі Қазақстан Халықаралық бюросы 1999
жылдың қазан халықаралық конференциясын өткізді. Адам құқықтары мен
еркіндіктерін қорғау жолында жинаған өз тәжірибелерін Бюро
қазақстандық қоғамда кеңінен таратуға бар күш-жігерін жұмсауда.
Иә, азаматтық қоғамныңқатысуынсыз бас бостандығынан айырылған
адамдардың құқытарын мен еркіндіктерін қорғауды қамтамасыз ету
мүмкін емес екендігі анық. Бүгінде халқаралық үкіметтік емес құқық
қорғау ұйымдарды-ОБСЕ, Халықаралық түрмелерді зерттеу орталығы,
Халықаралық түрме реформасымен бірігіп жұмыс істеуге сәикес
пенитенциарлық мекемелері қызметкерлерінадам құқығын саласындағы
халықаралық нормалар мен стандартқа ұйрету жөнінде үлкен іс
атқарылды. Қазақстандағы бейүкіметтік ұйымдардың басты мақсаты
елімізде демократиялық құқықтық мемлекет құру болғандықтан, бүгінгі
күні мемлекеттік барлық мекемелермен ымырға келіп, ынтымақтастықты
бекіте тусуге ат салысуда.[7]
Қорыта айтқанда, бейүкіметтік ұйымдардың қатысуынсыз
еліміздің пенитенциарлық жүйесіне халықаралық құқық қорғау
ұйымдарымен өзара іс-қимылды кеңейтіп, олармен бірлесіп түзету
мекемелерінің қызметкерлерін пенитенциарлық мекемелердегі жаза өтеп
жатқан адамдарды ұстау жағдайларына қатысты халқаралық нормалармен
және стандарттармен таныстыру бойынша жұмыс жүргізуіміз қажет.
ІІ Тарау. Жаза өтеп жатқан адамдарға қатысты халықаралық қалыптық
ережелердің Қазақстан Республикасының пенитенциарлық
жүйесі үшін маңызы .
2.1 Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару жүйесінің ерекшеліктері
мен өзекті мәселелері.
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін жарияланғаннан бері өзін
құқықтық, демократиялық әрі зайырлы ел ретінде қалыптастырып келеді.
Ел конституциясы жеке адам құқығының қорғалуын қамтамасыз етеді.
Сондай-ақ, жаңадан қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық,
Қылмыстық-атқару және Қылмыстық іс жүргізу кодекстері де
адамгершілікпен ізгілік идеяларын негізге алды. Елбасы қылмыстық-
атқару жүйесін саяси шешім қабылданған кейін үстіміздегі жылдың
басынан бастап еліміздің қылмыстық саясатына адамгершілік сипат беру
жөніндегі мемлекеттік бағдарлама шеңберінде қырыуар ізгілікті іс
тіндырылуында. Атап айту керек, еліміздің 11 заң актісінде
Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті туралы өзгерістер мен толықтырулар
енгізіліп, Үкіметтің 13 қаулысы өжгертілді. Сонымен қатар, Қылмыстық
кодекске 48, ал Қылмыстық атқару кодексіне 18 өзгерістер мен
толықтырулар енгізілді. “Қазақстан Республикасының кейбір заң
актілеріне қылмыстық-атқару жүйесін реформалау және осы жүйе
қызметкерлерінің мәртебесі мәселелері бойынша өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы” Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 16
шілдедегі заңымен қылмыстық-атқару жүйесі Қазақстан Республикасы
Әділет министірлігінің қарамағына берілді. Ал, Әділет министірлігі
жаңа үрдістегі ұлттық заң шығару ісінқалыптастыруда үлкен
жауапкершілік жүктеліп отырған мекеме. Ол, сонымен қатар, жеке
адамның және азаматтың құқығы мен бас бостандығынан қамтамасыз
етуде зор басымдыққы ие. Сондықтан қылмыстық атқару Жүйесінің Әділет
министірлігіне берілуін заман талабына сай қажеттіліктен туындаған
жаңалық деп қабылдаған абзал. Осы уақыт ішінде сотталғандарды устау
жағдайын жақсарту, ізгілендіру, халықаралық стандарттарға
сәйкестендіру жөнінде айтарлықтай қайта құру жасалды. Қылмыстық
реформаныңүлкен жетістігі бас бостандығынан айыру орындарында отырған
сотталғандар санының азаюы болды, бұл соталғандарды ұстау
жағдайларын түбегейлі жақсартуға жол ашты. Қазақстан Республикасы
қылмыстық-атқару жүйесіне 81 түзету мекемесі, соның ішінде 1 түрме,
4тузеу колониясы, ерекше режимдегі 3 колония, қатаң тәртіптегі 19
колония, жалпы режимдегі 22 колония, олардың ішінде әйелдерге
арналған 3 колония, елді мекен түріндегі 24 колония, 8емдеу
мекемесі кіреді. Қылмыстық атқару жүйесінің штат санында 13 мың
адам жұмыс істейді, олардың 8 мың-аттестациядан өткен құрам.
Орынның жалпы лиметі-70590. 49 мың сотталушы аталған мекемелерде
жазасын өтеп жатыр, соның ішінде түзету колониясында 720, емдеу
мекемелерінде 6000 астам, әйелдер колонияларында 2878, жалпы
режимдегі колонияларда 19000 астам, қатаң тәртіптегі колонияларда
20000 жуық сотталған адам бар.
Қазақстанның түзету мекемелерінде 1529 шетел азаматы жазасын
өтеуде, соның ішінде 1488 адам-ТМД азаматтары. 2003 жылғы
1желтоқсандағы жағдай бойынша, жазасын өтеу мерзімінің аяқталуына
байланысты 4496 адам, шартты түрде мерзімінен бурын 29241 сотталған
адам бостандыққа шықты12. Әлбетте, аз уақыт ішінде барлық [8]
пенитенциарлық жүйе жұмысы түпкіліктіретке келді деп айтуға әлі
ерте. Алға қойылған міндеттерге орай ведомствалық нормативтік
құқықтық актілерге ізгілікке бағытталған түзету енгізу жұмыстары
жүргізілуде.
Қазақстан Республикасында 2004-2006 ж.ж. қылмыстық-атқару жүйесін
жетілдіру жөніндегі бағдарламада әлеуметтік-эканомикалық реформаларды
және қоғамды демократияландыруды одан әрі тереңдету түсу, құқықтық
саланы реформалауды, қалыптасқан құқықты қолдану іс-тәжірибесінің
өзгеруіне, жаңа құқықтық институттардың құрылуына қылмыстық атқару
органдары қызметтің жетілдіруіне байланысты туындайтын қоғамдық
қатынастардың заңнамалық реттелуін талап етеді13.
Қылмыстық-атқару жүйелерінің одан әрі дамуындақылмыстық жазаны
атқару саласында халықаралық нормалар мен стандарт талаптарына
сәйкес келетін жаңа нормативті құқықтық актілерді әзірлеу және
қабылдау, жазаны орындауда, қолданыстағы заңдарды ізгілікке,
имандылыққа бағыттау арқылы қайта қарау көзделіп отыр. Қылмыстық
атқару жүйесін заңнамамен қамтамасыз ету жергілікті жерлердегі бас
бостандығынан айыру істеріне заң көзімен қарауға, жүйеміздің
құқықтық базасын дамытуға алғышарттар жасауға мүмкіндік жасамақ.
Рас, Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару жүйесі БҰҰ-
ның халықаралық маңызы бар құқықтық актілерінің талаптарына толықтай
жауап бере алмайды. Айталық, колонияда сотталушылар санының
пайдаланудың кесімді шегінен асып кетуі, гигиеналық ережелердің өз
дәрежесінде сақталмауы, медициналық қызметтің әлсіздігі, инфекциялық
дерттердіңжоғары деңгейі, сотталғандар арасында өлімнің көбеюі-
әлеуметтік төмендеудің жанды көрінісі. Бұған басты
себеп не? Ашығын айтсақ, біздің еліміздің түзету мекемелері
орналасқан ғимараттар, бас бостандығынан айырылғандарға арналған
жатақханалар әбден ескірген. Айталық, Маңғыстау облысындағы ГМ-1728
(ТКҚ-127) мекемесінің іргетасы 1960 жылы қаланған болса, ал №
23,69,86 түзету колонияларының салынғанына 32-37 жылдың жүзі
болыпты. Бұл республикадағы түзету мекемелерінің бәріне тән құблыс.
Оның көпшілігіне талай жылдардан бері күрделі жөндеу жұмыстары
жүргізілмеген. Мысалы, Жаңаөзен қаласындаорналасқан колонияның су
құбырларының істен шыққанына он жылға жуық уақыт өтіпті. Оларға су
қысы-жазы тасымал машиналары көмегімен жеткізіледі. Колонияларда
көптеген қауыпті ауру түрлерінің бас көтеруінің өзі де осындай
кемшіліктерден. Егер өткен жылдың 9 айында 40 кісі өлімі тіркелсе,
оның 29-ы туберкулезден. 2002 жылдың 9 айында бас бостандығынан
айырылғандардың 29-ы кесімді жазаларын өтеу кезінде көз жұмған.
Оның 16-сы туберкулезден, 3-еуі тұрмыстық, 10-ы әр түрлі
инфекциялық аурулардың асқынуынан болған14. Бұл жерде кінәні беруге
арту ағаттық. Жылдар бойы қордаланып қалған мұндай проблемаларды
шешу бір басшының немесе бір мекеменің қолынан келмейді. Бұл бұкіл
қоғам, мемлекет деңгейінде қаралатын мәселе.Әрине, бұл өзекті
мәселелерді шешу үшін көптеген шаралар атқарылуда. Мысалы, сотталған
адамдар ұсталатын көптеген атқару мекемелерінің камералары
халықаралық нормалар мен стандарт талаптарына сәкестендірілуі
жолында: табиғи жарық мол түсу үшін терезелер үлкейтілді, еденге
ағаш сәкілер төселді, коммуналдық-тұрмыстық жағдайлар жақсартылды,
жақын уақытта киім түрін өзгерту, яғни джинсиден тігілген киім-
кешекке көшу жоспарлануда. Сотталғандар сатып алатын тағам өнімдері
мен заттардың түр-түрі көбейтілді, кереуеттерге ілініп қойылған
көрсеткіш тақтадан сотталған адам туралы баптар, жазада отыру
мерзімі сияқты жазалар алынып тасталды, бет әлпетіне жарасымды
сақал, мұрт қоюға руқсат етілді. Сырттай қарағанда мұның бәрі
ұсақ-түйек болып[9] көрінуі мүмкін, алайда атқару мекемелеріндегі
сотталғандар өмірінде бұл ұлкен жаңалық, ізгілік іс деп айтуға
болады. Елбасы “Ішкі және сыртқы саясаттың 2003 жылғы негізгі
бағыттары туралы” Қазақстан халқына Жолдауында ендігі жерде
өлімжазасына кесу үкімін кідіртуді енгізуден бастап, оны толық
мансуқ етуге дейінгі мәселені мұқият зерделеу қажеттігі жөнінде
Үкіметке тапсырма берген еді. 2004 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап
Қазақстан Республикасы өлім жазасына Мораторий енгізілді, осы арқылы
еліміз құқықтық мемлекет құрылысыжолында тағы бір оң қадам
жасаитынына сенімдіміз15.
Жаза өтеп жатқандарды медициналық-санитарлық қамтамасыз ету
одан әрі жақсартуды қажет етеді. Бүгінде бул салада бірқатар
елеулі проблема бар: туберкулез, ВИЧ-СПИД, нашақорлық, маскүнемдік
деген сияқты. Біздің мекемелер бұл міндеттерді шешуге беиімделуге
тиіс. Ауруханалардың материалдық-техникалық базасын жақсарту, оның
ішінде сотталғандарды амбулаториялық емдеуде ұстау бар. Жұқпалы
дертпен ауырғандарды сау адамдардан қатаң түрде оқшаулауға
бағытталған шаралар жүйесі жасалуы тиіс. Атқару мекемелерінде режим,
қадағалау және кузетті ұйымдастыруда өзекті мәселе болып табылады.
Персонал мен сотталушылардың қауыпсыздігін бір сәт те естен
шығармай ізгілік жағына қарай тәртіп пен жағдайды өзгерту жөнінде
нормативтік құқықтық сипаттағы шаралар кешені жасалуда. Қылмыстық-
атқаружүйесін одан әрі дамыту қазіргі заман талабына сәйкес жұмыс
істейтін, жақсы дайындықтан өткен атқару мекемелері қызметкерлерінсіз
мүкін емес. Бұл-үшін қылмыстық-атқару жүйесі органдары мен
бөлімшелері қызметкерлерінің штат санын халықаралық тәжірибеде
қабылдаған нормативке кезең-кезеңмен жеткізудің маңызы зор. Қазір
кадір мәселелерікурделі жағдайда қалып отырғандығы ақиқат. Жалпы,
бугінге шейін қылмыстық-атқару жүйесіне қажетті мамандарды ІІМ-нің
арнаулы оқу орындары дайындап келгені белгілі. Енді бұл салаға
мамандарды Павлодар қаласындағы заң колледжі оықытып дайындауда.
[10]Жыл сайын сол білім ордасын жүздеген түлек бітіріп шығады
десек те, кадір жетіспеушілігі бүгінгі куннің өзекті проблемасы
күйінде қалып отыр. Қызметке келген мамандарды үй-жаймен қамтамасыз
етілмеуі, жалақыларының аздығы олардың турақтанып қызмет істеулеріне
кедергі жасауда. Бұл жерде кінәратты жүйені қаржыландыру існің
осалысып кеткендігінен іздеген дуріс. Қылмыстық-атқару жүйесінде
жүргізіліп жатқан реформалар біздегі заңгерлер мен жедел-іздестіру
қызметінің мамандары алына көптеген жаңа міндеттер қоюда. Солардың
бірі-әр қызметкер өзіне тиісті жұмысын атқару барысында бас
бостандығынан айырылғандарға, ең алдымен, адам ретінде қарап,
олардың жеке құқықтарының қорғалуын қамтамасыз етуге мүдделі16. Ол
үшін қызметкерлердің пенитенциарлық психологияға қатысты білімдерін
жетілдіру айрықша маңызды. Бұл колония әкімшілігі мен сотталғандар
арасындағы қарым-қатынасты халықаралық нормаларға сай қалыптастырудың
алғы шарттарының бірі болып саналады. Сайып келгенде, кадір
дайындау мәселесінің өзі біздерден жан-жақты білімділік пен
тәжірибелікті, бас бостандықтан айырылғандарға қатысты жаңаша
көзқарас қалыптастыруды талап етіп отырғандығын баса айтқан жөн.
Қылмыстылықпен күресте ең маңызды іс-оның алдын алу, одан
сақтандыру екені белгілі. Осыған орай қылмыскерлердің психикалық
және физикалықтұрғыдан сау-саламат болуына, олардың сыртқыәлеммен
өзара қарым-қатынасы барысында және олар жасайтын қоғамға қауыпті
әрекеттерге қатысты қолданылатын құқықтық нормаларды насихаттауға
бағытталған арнайы бағдарламаны қабылдау аса қажет-ақ.
Қорыта айтқанда, еліміздің пенитенциарлық жүйесі дамудың
сапалы жаңа кезеңіне өтү үшін, сотталған адамдардың құқықтыры мен
міндеттерін естеріне салып отыру, уақытылы заң көмегін көрсету
жүйесін жақсартуға тиіспіз. Жеке құрамының республикалық атқару
мекемелерінде ұсталушы сотталғандар мәселесін қатысты халықаралық
актілерден, құқық қорғау ұйымдарының талаптарынан құлағдар болуы,
құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуын қадағалауы жөніндегі
жұмыстар одан әрі жүргізуіміз қажет. Бұл мәселеде халықаралық және
ұлттық құқықтық институттарымен, Еуропа мен ТМД елдеріндегі
үкіметтік емес ұйымдар және пенитенциарлық жүйелермен ынтымақтық
дамыту қажет.
2.2 Шет елдердің пенитенциарлық жүйелері мен қылмыстық-атқару
заңнамаларының ерекшеліктері.
Дүние жүзіндегі барлық елдерде, соның ішінде Қазақстан
Республикасында, бұрынғы Кеңестер Одағында қылмыстық жазаны орындауды
ұйымдастыру мен құқықтық реттеу өзінің тарихы дамуындағы жолында
әр түрлі, көбінесе біріне-бірі ұқсас деңгейден өтті.
Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару жүйесін одан әрі
жетілдіру жолында дамыған шет елдердегі пенитенциарлық жүйелердің
тәжірибелеріне құлақ асу маңызды. Шет мемлекеттердің заңдары жазаның
едәуір
түрлерін қолданады.Өлемнің әр түпкіріндегі жазаны атқаруды
ұйымдастырумен құқықтық реттеудің тәсілдері туралы түсінік беру
үшін бұл мәселелердің қалай шешілетіндігі АҚШ пен Канада
мемлекеттердің тәжірибесіне байқап қарайық. АҚШ пен Канада
мемлекеттері жазаны орындаудың дәстурлі әдістерін реформалаудың
рационалдық жолдарын іздеуде. Сонымен бірге, біздің мемлекетіміздей
АҚШ пен Канадканың колонияларында сотталушылар санының пайдаланудың
кесімді шегі асып кетті. Сол себептен, осы мемлекеттердің
пенитенциарлақ жүйелердің тәжірибесін зерттеудің өзектілігі осыда.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің мүмкіндіктерінің
шектеулігі (тарлығы) мен сортталушылар санының күнен-күнге ұлғаюы
осы мемлекеттің позитивті тәжірибелердің талқылап, қолдануға
итермелейді.
Түзеу мекемелерді жекешелендіруді осы мемлекеттердің
пенитенциарлық жүйесінде жаңа құблыс болды. Кейінгі кездері біздің
мемлекетімізде де жек меншік түрмелер құру жиі көтеріліп жүр.
Әрине, бұл жан-жақты ойластыруды қажет етеді.
Жекешелендіру жолдарын дамытуда (ең кең таралғаны-абақтылар
мен жеке бизнестің контрактілік қатынастыры) алғашқы қадамдар
американдықтармен жасалған: 1984 жылы Теннесиде Гамильтон
округінің басшылығы мен АҚШ-тың Түзету мекемелерінің корпарациясымен
түрмеге қызмет көрсету туралы мәмле бекітті.
1995 жылдан бастап АҚШ-тың 32 штаттарында, сонымен бірге
Пуерто Рико мен Колумбия округінде жергілікті бағыныштылықтағы
жекешелендірілген түзету мекемелерінің әрекет етуіне рұқсат беретін
құықтық нормалар болды. 1994 жылдың соңынды ересек адамдарға
арналған, 49154 сотталушыларды ұстайтын 88 тузеу мекемелері 19 жеке
меншік компаниялардың қарамағында болды17.
1994 жылдың ішінде тузеу мекемелерін ұстау шығыны 150 милион
долларға қысқартылды Ірі корпарациялардың түрме ісмен
шуғылдануғамамандануыда осыдан шығар. Жеке меншік компаниялар
қаражаттармен тиімдірек басқарғандықтан, сотталғандардың коммуналдық-
тұрмыстық жағдайы жақсартылды, роларға қызмет көрсету аясы да
кеңейді. Қаржы үнемдеу зейнетақы қорларына салынатын төмен
салымдарынан да болуы мүмкін (мемлекеттік құрылымдарға қарағанда
жеке меншік компаниялар аз төлейді). Бұндай жеке меншік түрмелер
тек қана АҚШ-та емес, сонымен қатар Австалияда, Ұлыбританияда, [11]
Франция мен басқа да елдерде бар. Австралиялық экономисті Алан [12]
Браунның есептеуі бойынша, Квинсленде орналасқан жеке меншік түрме
мемлекеттік түрмемен салыстырғанда 20 пайызға үнемді болып шықты.
Әрине, жеке меншік түрмелер құру идеясының қаншалықты
тартымды болғанымен, ғалымдар арасында бұл құбылысқа қарсы пікірлер
де көптен айтылуда. Олардың айтылуы бойынша, түрмені бизнес
объектісі етуге еш болмайды. Себебі, мемлекеттікіне қарағанда жеке
меншік түрмелерде заңдылықты сақтауға бақылау жасау біршама
қиынырақ18. Осындай ұқсас тенденциялардың Қазақстанда мүмкін дамуын
болжамдай отырып, болашақта жеке меншік түзеу мекемлері
қалыптаспайды деуге болмайды. Өйткені, қауіпсіздікті қамтамасыз ету
аясында жеке меншіктің дамығаны айғақ. Бірақта, абақтылардың
толықтай түгелімен жекешелендірілуі де мүмкін емес. Сондықтан,
Қазақстандық заңгерлерге құқық қорғау жүйесінің бюджет қаржысын
үнемдеу мақсатында, жеке меншік түзеу мекемелерінің құрылуы мен іс-
әрекет етуін заңды түрде бекітілуі тиіс.
АҚШ пен Канадағы жаларды атқаруда дамыған келесі ағым-
электрондық мониторинг (аңду). Бұл тенденция 1983 жылы Флорида
штаттында пайда болды. Яғни ұсталынған айыпталушылар мен күдік
туғызғандар сотқа дейін үйде электрондық қамауда ұсталынып, кейін
қысқартылған мерзімдегі (364 күнге дейін) айыпталушыларға қатысты
жазаларды атқарды (әрине бұл жаңа мекемлер құрумен салыстырғанда
арзанға түседі). 1995 жылы Иллинойс штатының Кук округінің тергеу
изоляторында осындай айыпталушылар саны 1200 адамды құрады.
Техникалық жағынан мониторинг бұл қамаудағылардың үйлерінде
орнатылған арнайы қабылдағыштармен телефондық кабельдер арқылы жалған
қаладағы мұнараларда орналасқан 6 компьютерлік терминалдар.
Қабылдағыш қамаудағы адамның сол толарсғында (асығында) бекітілген
передачиктен тұрақты сигнал алып турады (егер ол 50 метр
радиусынан алыс орналаспаса). Егкр қамаудағы адам осы шектеулерден
шығып кетсе, байланыс үзіледі де компиютерлік терминал қауып қатер
дабылын соғады. Тәртіпті бұзушы ұсталынады да, тергеу изоляторына
жіберіледі. Сонымен бірге, электрондық бақылаудағы қамаудағыларды
кенеттен тексерулер мен
емханаларға, мектептерге бару үшін белгілі бір уақытқа дейін
жүйесінің өшірілуі де көзделген.
Бұл жүйенің экономикалық тиімділігі анық ықиқыт. Мысалыға, Кук
округінің изоляторында бір кундегі бір түтқынға кететін шығын 1995
жылда дәстүрлі тәртіпте 40 долларды құраса, электрондық мониторинг
бойынша 22 доллар болды. Оған қоса, бұл құқық бұзушылар мен
олардың отбасылары және қоғам арасындағы қарым-қатынасын нығайтатын
маңызды факторы болып табылады. Бірақта, бұл ағымға да қарсы
шығатындар бар. Біріншіден, құқықбұзушылар телефондық байланысты
орнатуға кететін шығындарды көтере алмайды (оларда бұндай қаражаттар
жоқ). Екіншіден, осындай жазаны атқару процесінде құқықбұзушы
түрмегідей зиянды қатынас ортасында шектелуі мүмкін.
Енді, дамыған шет елдердің пенитенциарлық жүйесіндегі тағы
бір маңызды мәселеге назар аударған жөн. Бұл альтернативтік
шаралар. Олар қоғамдық пайдалы жұмыстар атқару, ақшалай бір реттік
немесе күн сайын айып төлеу, бітімгершілікке келу сияқты түрмеге
қатысты емес шаралар, құқықбұзушылықтың түр-сипаты мен ауврлвғвн
айқындау үшін, үкімнің мақсаты мен құрбанның құқығын айқындау үшін
белгіленген критерилерді негізге ала отырып таңдалуы тиіс19.[13]
Көбінесе ақшалай айып төлеу түрмеге қамаудың іске асатын
балама шарасы (альтернативасы) болып табылады. Германияда ақшалай
айып төлемегені үшін түрмеге қамалған құқықбұзушылардың саны 6%-н
ғана құрады. Мысалы: қазір Германияда айыпталушылардың жалпы саны
80%-ы айып төлеу жазасына тартылады. Көріп турғанымыздай, айып салу
Германияда өте көп тараған қылмыстық жазалаудың бірі. Бұл елде
айыпты қолданудың кейбір өзгешеліктері бар, оның мөлшерін
сотталушының жеке басы мен материалдық жағдайына байланысты сот
белгілейді. Бұл жерде сот жазалаушының күніне орта есеппен табатын
немесе табуы мүмкін таза пайдасынан шығарады. Күндік ақының мөлшері
екі мыңнан бес мың маркаға дейін, ал олардың саны бестен үш жүз
алпысқа дейін болады. Бірақ, Тәжірибеде барлық айыптық 90%-90 айып
күннен аспайды. Егер құқықбұзушы жеке , сондай-ақ материалдық
жағдайына байланысты барлық соманы бірден түгелдей төлей алмайтын
болса, онда сот айыпты төлеуді тиісті бір мерзімде немесе бөліп-
бөліп төлеуге уақыт белгілеуі мүмкін. Германияның 1971 жылғы
Қылмыстық кодексі бойынша айып төленбесе бас бостандығынан айыруға
ауыстырылуы мүмкін, онда бір күн бас бостандығынан айыру бір
күндік ақысы есебінен жүреді. Германияның қылмыстық заңы айыпты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz