Мінез және оны тәрбиелеу
КІРІСПЕ
1. МІНЕЗ ЖӘНЕ ОНЫ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ҒЫЛЫМИ . ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мінез, мінез құрлымы
1.2 Мінездің қалыптасу заңдылықтары
2. МІНЕЗ ЖӘНЕ ОНЫ ДИАГНОСТИКАЛАУ, ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мінез акцентуациясын диагностикалау
2.2 Өзін.өзі тәрбиелеу . мінезді тәрбиелеудің басты құралы
1. МІНЕЗ ЖӘНЕ ОНЫ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ҒЫЛЫМИ . ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мінез, мінез құрлымы
1.2 Мінездің қалыптасу заңдылықтары
2. МІНЕЗ ЖӘНЕ ОНЫ ДИАГНОСТИКАЛАУ, ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мінез акцентуациясын диагностикалау
2.2 Өзін.өзі тәрбиелеу . мінезді тәрбиелеудің басты құралы
Зерттеудің өзектілігі. Халқымыздың болашағын анықтайтын «Қазақстан -2030» жолдауында Президентіміз ел белгісі барысты сипаттай келе «Ол жаңа асулар мен шыңдарды бағындыруда мақсатына жетелейтін елеусіз, бірақ сенімді соқпатарды іздестіруде табанды да бірбеткей болуы тиіс» деген екен [1, 6 б.] Осындай бір елеусіз, бірақ сенімді соқтықпақтың бірі: жас ұрпақты болашаққа жетелейтін білім мен тәрбие жолы екендігі даусыз.
Еліміздің болашағы – бүгінгі шәкірт. Ал олардың қандай азамат болып шығуын қадағалау мұғалімге жауапты жұмыс. Педагог, психологтар қауымының алдында үлкен міндет, ауыр жүк тұр. Бүгінгі таңда мектептің негізгі міндеті – баланың бастапқы тұлғалық қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін айқындау және дамыту [2, 8 б.]
Нарықтық қатынас кезінде адамзатқа ортақ құндылықтар мен тәрбие теорияларына, озат тәжірибеге сүйеніп, Қазақстанның ұлттық және әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып, мінезінде олқылығы бар оқушыларды қоғам алдындағы өзінің дербестігі мен жауапкершілігін сезінетін, ұлттық сана сезімі оянған, биік парасаты, ар-ожданы мол азамат етіп тәрбиелеу өмір талабы болып отыр. Бірақ, қазіргі көп мәдениетті қоғамда балаға сырттан әсер етуші жағдайлар оның жаңа қалыптасып келе жатқан тұлғасына әсерін тигізеді. С.Т.Холлдың айтуынша, «бала толыққанды дамуы үшін» өз халқының сезімдері мен көзқарастарын басынан өткеруі қажет [3, 10 б.]
Әр жас кезеңінің адамның тұлғалық қалыптасуында алатын өзіндік орны және соған байланысты мектептегі кезеңнің өзіндік маңызы бар. Бұл баланың «мен» бейнесін қайта құрып, айналасындағыларға сыни көзқарас қалыптастырады. Жас кезеңдерінде физиологиялық өзгертулермен қатынастар психологиялық өзгертулер де болатындығы баршаға мәлім. Осы психологиялық зерттеулер дағдарыс туғызады. Әрбір жас кезеңіне сай дағдарыс түрлі өмірге келу дағдарысы, үш жастағы дағдарыс, жеті жастағы дағдарыс, жасөспірімдік кезеңдердегі дағдарыс және сұрақтар дағдарасы сияқты кезеңдерге жіктеледі.
Балалық шақтан есею кезеңіне өту кезіндегі дағдарыс жасөспірімнің қоршаған ортаға деген қатынасын білдіріп, қажеттілік және тілектерінің өзгеруіне, ішкі дүниесінің қайта құрылулар әкеледі. Сондықтан да ерекшеленуге өз мінезін көрсетуге тырысады. Осы уақыттан бастап оқушылардың мінезінің және оның тәртіптерінің түрлері байқала бастайды. Сол уақытта бала өз беттілікке ұмтылу әсерінен отбасы ықпалынан құтылуға, олқылық істерді жасауға, өзін ерекше етіп көрсетуге әкеледі. Одан келіп әлеуметке қарсы қалыпсыз мінез және тәртібі пайда болады. Қалыпсыз мінез девиантты тәртіп немесе девиантты мінез деп атайды.
Еліміздің болашағы – бүгінгі шәкірт. Ал олардың қандай азамат болып шығуын қадағалау мұғалімге жауапты жұмыс. Педагог, психологтар қауымының алдында үлкен міндет, ауыр жүк тұр. Бүгінгі таңда мектептің негізгі міндеті – баланың бастапқы тұлғалық қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін айқындау және дамыту [2, 8 б.]
Нарықтық қатынас кезінде адамзатқа ортақ құндылықтар мен тәрбие теорияларына, озат тәжірибеге сүйеніп, Қазақстанның ұлттық және әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып, мінезінде олқылығы бар оқушыларды қоғам алдындағы өзінің дербестігі мен жауапкершілігін сезінетін, ұлттық сана сезімі оянған, биік парасаты, ар-ожданы мол азамат етіп тәрбиелеу өмір талабы болып отыр. Бірақ, қазіргі көп мәдениетті қоғамда балаға сырттан әсер етуші жағдайлар оның жаңа қалыптасып келе жатқан тұлғасына әсерін тигізеді. С.Т.Холлдың айтуынша, «бала толыққанды дамуы үшін» өз халқының сезімдері мен көзқарастарын басынан өткеруі қажет [3, 10 б.]
Әр жас кезеңінің адамның тұлғалық қалыптасуында алатын өзіндік орны және соған байланысты мектептегі кезеңнің өзіндік маңызы бар. Бұл баланың «мен» бейнесін қайта құрып, айналасындағыларға сыни көзқарас қалыптастырады. Жас кезеңдерінде физиологиялық өзгертулермен қатынастар психологиялық өзгертулер де болатындығы баршаға мәлім. Осы психологиялық зерттеулер дағдарыс туғызады. Әрбір жас кезеңіне сай дағдарыс түрлі өмірге келу дағдарысы, үш жастағы дағдарыс, жеті жастағы дағдарыс, жасөспірімдік кезеңдердегі дағдарыс және сұрақтар дағдарасы сияқты кезеңдерге жіктеледі.
Балалық шақтан есею кезеңіне өту кезіндегі дағдарыс жасөспірімнің қоршаған ортаға деген қатынасын білдіріп, қажеттілік және тілектерінің өзгеруіне, ішкі дүниесінің қайта құрылулар әкеледі. Сондықтан да ерекшеленуге өз мінезін көрсетуге тырысады. Осы уақыттан бастап оқушылардың мінезінің және оның тәртіптерінің түрлері байқала бастайды. Сол уақытта бала өз беттілікке ұмтылу әсерінен отбасы ықпалынан құтылуға, олқылық істерді жасауға, өзін ерекше етіп көрсетуге әкеледі. Одан келіп әлеуметке қарсы қалыпсыз мінез және тәртібі пайда болады. Қалыпсыз мінез девиантты тәртіп немесе девиантты мінез деп атайды.
1. Назарбаев Н.А. «Қазақстан 2030» бағдарламасы. Қазақстан халқына жолдауы., Егеменді Қазақстан. 1997. №2. -4-6бет
2. Обухова Л.Ф. Возратная психология: теории, факты, проблемы. М., 2001. -63с
3. Қайырова Ж. Ауытқушылық мінез-құлықтың шығу себептері мен факторлары. // Мектептегі психология. 2006. №5. -18-21бет
4. Ағманова С. Мінез ерекшеліктері. // Тәрбие құралы. 2004. №3. -17-19бет
5. Педагогикалық-психологиялық түсіндірме сөздігі. Алматы. 2002. – 112бет
6. Рувинский Л.И., Хохлов С.И. Ерік пен мінезді қалай тәрбиелеу керек. Алматы. 1989. 20-21бет
7. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. Алматы. 2004. -279-287бет
8. Рогов Е.И. Общая психология. М., 1995. -57с
9. Макаренко.А.С., О воспитании в семье. М.,1990. 320с.
10. Матейчек З. Родители и дети. М.: Просвещение, 1992. 300с
11. Леонгард К. Акцентуированные личности. Ростов- на –Дону. 2000-544с.
12. Райгородский Д.Я. Хрестоматия по психологии и типологии характеров. Самара. 1997. 71с
13. Фридман. Л.Н., Психология воспитания. Москва., 2000 89 с
14. С.К.Нартова-Бочевер, А.В. Потапова. Введение в психологию развития., М. 2005 216 стр
15. Капенова А.А. Қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі баланың отбасындағы қарым-қатынас мәдениеті., Педагогика ғылымдырының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған кандидаттық дисс. авторефераты. Алматы 2004., 30бет
16. Абилханова Э. Девиантты мінез-құлық және оның пайда болу себептері. // Педагогика. 2006. №4. -15-16бет
17. Левитов Н.Д. Психология характера. М., 1970. 31с
18. Ананьев Б.Г. Строение характера. // Психология индивидуальных различий: тексты. М., 1982. 172-178с
19. Мудрик А.В. Социальная педагогика: Учеб. для студ. пед. вузов/ Под. ред. В.А.Сластенина, 2002, 291 с.
20. Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в общую психологию. М., 1998. С.47
21. Әбеуова И., Абдрахманова Д. Мінез-құлқында қиындығы бар оқушыларды анықтау жолдары. Алматы. 2003. 41б
22. Құдышева Н. Мінез-құлық қиындығының кейбір себептері.// Психологияны мектепте және ЖОО-да оқыту. 2001. №6. Б.2-3
23. Рогов Е.И Практикум по психологий 1т. С. 50-53
24. Қожгелдиева Г. Оқушылардың мінез-құлық белгілерін қалыптастыру.// Бастауыш мектеп. 2003. №11. Б.17-18
25. Оспанқұлова Д. Мінез акцентуациялары. // Ұлағат. 2001. №2. Б.3-7
26. Шерьязданова Х.Т., Мельникова Е.Н. Развитие воображения и творческих способностей детей младшего школьного возраста. Алматы. 2006. 139с
27. Шерьязданова Х.Т., Учите детей общению. Алматы, Рауан. 1992. 112с.
28. Имжарова Ш. Өзін-өзі тәрбиелеу – тұлғаның саналы әрекеті.// Ұлт тағлымы. 2006. №5. Б.37-41
29. Сәбет Бап-Баба Жантану негіздері. Алматы. 2000. 286бет
30. Әбділдинова Ж., Басыбекова К. Құндылықты бағдарлар – адамның мінез-құлық психологиялық реттеушісі. // Ұлағат. 2004. №5. Б.31-32
31. Газман О.С. Педагогика свободы. Педагогика необходимости. // Учит. газета. 1997. 13 май
32. Немов Р.С. Психология. М., 2003. -430с
33. Нәбиев Ж. Әдептілік ережелері. // Өзіндік таным. 2006. №5-6.,43бет
34. Кречмер Э. Строение тела и характер. //Психология индивидуальных различий: тексты. М., 1982. С.219-247
35. Сәрсенова Ж. Мінез-құлық этикасы мен эстетикасы. // Ұлағат. 2000. №5-6. –Б.46-47
36. Спиваковская А.С. Популярная книга для родителей. СПб 1998.,304с 37.Розенфельев Г. Развитие черт характера.//Психологические основы формирования личности в педагогическом процессе. М., 1981. С.155-181
38. Мухина В.С. Ворастная психология. М., 1998. С.85
39. Личко А.Е. О динамике акцентуаций характера. Психология индивидуальных различий: тексты. М., 1982. -315с
40. Ганнушкин П.Б. О так называемом нормальном характере. Психология индивидуальных различий: тексты. М., 1982. С.267-270
41. Ермаханбетқызы К. Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлығындағы қиындығының пайда болу себептері. // Ұлағат. 2004. №3. Б.24
42. Харламова И. Формирование личностных качеств в процессе воспитания.,
// Педагогика. 2003. №3. С.52-59
43. Левитов Н.Д. Проблема характера в современной психологии.// Вопросы психологии. 1970. №5. С.69-72
44. Сүйенова Г. Мінез-құлық ерекшеліктерін анықтау. // Қазақстан мектебі. 2007. №7-8. Б.42-44
45. Ковалев А.Г., Мясищев В.Н. Темперамент и характер. // Психология индивидуальных различий: тексты. М., 1982. С.167-172
46. Ижанов Т. Жақсы мінез – бесігінен. // Семья және балабақша. 1991. №9. Б.8
47. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика. Алматы.; Рауан, 2004., 330б.
48. Джумажанова Г. Өзін-өзі тәрбиелеудің тұлғалық дамуға ықпалы. // Ұлт тағлымы. 2007. №3. Б.27-30
49. Күнсләмова Т.К. Жеткіншектердегі өзіндік бағалау, өзіндік реттелу және «эго» күйдің белсендірілуі мен агрессиялық өзара байланысын психологиялық-педагогикалық тренинг негізінде зерттеу. Автореферат. Алматы. 2005. Б.7-8
50. Наубаева Қ. Өзара қарым – қатынас және мінез – құлық// Қазақстан мектебі, 2000.
2. Обухова Л.Ф. Возратная психология: теории, факты, проблемы. М., 2001. -63с
3. Қайырова Ж. Ауытқушылық мінез-құлықтың шығу себептері мен факторлары. // Мектептегі психология. 2006. №5. -18-21бет
4. Ағманова С. Мінез ерекшеліктері. // Тәрбие құралы. 2004. №3. -17-19бет
5. Педагогикалық-психологиялық түсіндірме сөздігі. Алматы. 2002. – 112бет
6. Рувинский Л.И., Хохлов С.И. Ерік пен мінезді қалай тәрбиелеу керек. Алматы. 1989. 20-21бет
7. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. Алматы. 2004. -279-287бет
8. Рогов Е.И. Общая психология. М., 1995. -57с
9. Макаренко.А.С., О воспитании в семье. М.,1990. 320с.
10. Матейчек З. Родители и дети. М.: Просвещение, 1992. 300с
11. Леонгард К. Акцентуированные личности. Ростов- на –Дону. 2000-544с.
12. Райгородский Д.Я. Хрестоматия по психологии и типологии характеров. Самара. 1997. 71с
13. Фридман. Л.Н., Психология воспитания. Москва., 2000 89 с
14. С.К.Нартова-Бочевер, А.В. Потапова. Введение в психологию развития., М. 2005 216 стр
15. Капенова А.А. Қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі баланың отбасындағы қарым-қатынас мәдениеті., Педагогика ғылымдырының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған кандидаттық дисс. авторефераты. Алматы 2004., 30бет
16. Абилханова Э. Девиантты мінез-құлық және оның пайда болу себептері. // Педагогика. 2006. №4. -15-16бет
17. Левитов Н.Д. Психология характера. М., 1970. 31с
18. Ананьев Б.Г. Строение характера. // Психология индивидуальных различий: тексты. М., 1982. 172-178с
19. Мудрик А.В. Социальная педагогика: Учеб. для студ. пед. вузов/ Под. ред. В.А.Сластенина, 2002, 291 с.
20. Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в общую психологию. М., 1998. С.47
21. Әбеуова И., Абдрахманова Д. Мінез-құлқында қиындығы бар оқушыларды анықтау жолдары. Алматы. 2003. 41б
22. Құдышева Н. Мінез-құлық қиындығының кейбір себептері.// Психологияны мектепте және ЖОО-да оқыту. 2001. №6. Б.2-3
23. Рогов Е.И Практикум по психологий 1т. С. 50-53
24. Қожгелдиева Г. Оқушылардың мінез-құлық белгілерін қалыптастыру.// Бастауыш мектеп. 2003. №11. Б.17-18
25. Оспанқұлова Д. Мінез акцентуациялары. // Ұлағат. 2001. №2. Б.3-7
26. Шерьязданова Х.Т., Мельникова Е.Н. Развитие воображения и творческих способностей детей младшего школьного возраста. Алматы. 2006. 139с
27. Шерьязданова Х.Т., Учите детей общению. Алматы, Рауан. 1992. 112с.
28. Имжарова Ш. Өзін-өзі тәрбиелеу – тұлғаның саналы әрекеті.// Ұлт тағлымы. 2006. №5. Б.37-41
29. Сәбет Бап-Баба Жантану негіздері. Алматы. 2000. 286бет
30. Әбділдинова Ж., Басыбекова К. Құндылықты бағдарлар – адамның мінез-құлық психологиялық реттеушісі. // Ұлағат. 2004. №5. Б.31-32
31. Газман О.С. Педагогика свободы. Педагогика необходимости. // Учит. газета. 1997. 13 май
32. Немов Р.С. Психология. М., 2003. -430с
33. Нәбиев Ж. Әдептілік ережелері. // Өзіндік таным. 2006. №5-6.,43бет
34. Кречмер Э. Строение тела и характер. //Психология индивидуальных различий: тексты. М., 1982. С.219-247
35. Сәрсенова Ж. Мінез-құлық этикасы мен эстетикасы. // Ұлағат. 2000. №5-6. –Б.46-47
36. Спиваковская А.С. Популярная книга для родителей. СПб 1998.,304с 37.Розенфельев Г. Развитие черт характера.//Психологические основы формирования личности в педагогическом процессе. М., 1981. С.155-181
38. Мухина В.С. Ворастная психология. М., 1998. С.85
39. Личко А.Е. О динамике акцентуаций характера. Психология индивидуальных различий: тексты. М., 1982. -315с
40. Ганнушкин П.Б. О так называемом нормальном характере. Психология индивидуальных различий: тексты. М., 1982. С.267-270
41. Ермаханбетқызы К. Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлығындағы қиындығының пайда болу себептері. // Ұлағат. 2004. №3. Б.24
42. Харламова И. Формирование личностных качеств в процессе воспитания.,
// Педагогика. 2003. №3. С.52-59
43. Левитов Н.Д. Проблема характера в современной психологии.// Вопросы психологии. 1970. №5. С.69-72
44. Сүйенова Г. Мінез-құлық ерекшеліктерін анықтау. // Қазақстан мектебі. 2007. №7-8. Б.42-44
45. Ковалев А.Г., Мясищев В.Н. Темперамент и характер. // Психология индивидуальных различий: тексты. М., 1982. С.167-172
46. Ижанов Т. Жақсы мінез – бесігінен. // Семья және балабақша. 1991. №9. Б.8
47. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика. Алматы.; Рауан, 2004., 330б.
48. Джумажанова Г. Өзін-өзі тәрбиелеудің тұлғалық дамуға ықпалы. // Ұлт тағлымы. 2007. №3. Б.27-30
49. Күнсләмова Т.К. Жеткіншектердегі өзіндік бағалау, өзіндік реттелу және «эго» күйдің белсендірілуі мен агрессиялық өзара байланысын психологиялық-педагогикалық тренинг негізінде зерттеу. Автореферат. Алматы. 2005. Б.7-8
50. Наубаева Қ. Өзара қарым – қатынас және мінез – құлық// Қазақстан мектебі, 2000.
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Халқымыздың болашағын анықтайтын Қазақстан
-2030 жолдауында Президентіміз ел белгісі барысты сипаттай келе Ол жаңа
асулар мен шыңдарды бағындыруда мақсатына жетелейтін елеусіз, бірақ сенімді
соқпатарды іздестіруде табанды да бірбеткей болуы тиіс деген екен [1, 6
б.] Осындай бір елеусіз, бірақ сенімді соқтықпақтың бірі: жас ұрпақты
болашаққа жетелейтін білім мен тәрбие жолы екендігі даусыз.
Еліміздің болашағы – бүгінгі шәкірт. Ал олардың қандай азамат болып
шығуын қадағалау мұғалімге жауапты жұмыс. Педагог, психологтар қауымының
алдында үлкен міндет, ауыр жүк тұр. Бүгінгі таңда мектептің негізгі міндеті
– баланың бастапқы тұлғалық қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін
айқындау және дамыту [2, 8 б.]
Нарықтық қатынас кезінде адамзатқа ортақ құндылықтар мен тәрбие
теорияларына, озат тәжірибеге сүйеніп, Қазақстанның ұлттық және әлеуметтік-
экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып, мінезінде олқылығы бар
оқушыларды қоғам алдындағы өзінің дербестігі мен жауапкершілігін сезінетін,
ұлттық сана сезімі оянған, биік парасаты, ар-ожданы мол азамат етіп
тәрбиелеу өмір талабы болып отыр. Бірақ, қазіргі көп мәдениетті қоғамда
балаға сырттан әсер етуші жағдайлар оның жаңа қалыптасып келе жатқан
тұлғасына әсерін тигізеді. С.Т.Холлдың айтуынша, бала толыққанды дамуы
үшін өз халқының сезімдері мен көзқарастарын басынан өткеруі қажет [3, 10
б.]
Әр жас кезеңінің адамның тұлғалық қалыптасуында алатын өзіндік орны
және соған байланысты мектептегі кезеңнің өзіндік маңызы бар. Бұл баланың
мен бейнесін қайта құрып, айналасындағыларға сыни көзқарас
қалыптастырады. Жас кезеңдерінде физиологиялық өзгертулермен қатынастар
психологиялық өзгертулер де болатындығы баршаға мәлім. Осы психологиялық
зерттеулер дағдарыс туғызады. Әрбір жас кезеңіне сай дағдарыс түрлі өмірге
келу дағдарысы, үш жастағы дағдарыс, жеті жастағы дағдарыс, жасөспірімдік
кезеңдердегі дағдарыс және сұрақтар дағдарасы сияқты кезеңдерге жіктеледі.
Балалық шақтан есею кезеңіне өту кезіндегі дағдарыс жасөспірімнің
қоршаған ортаға деген қатынасын білдіріп, қажеттілік және тілектерінің
өзгеруіне, ішкі дүниесінің қайта құрылулар әкеледі. Сондықтан да
ерекшеленуге өз мінезін көрсетуге тырысады. Осы уақыттан бастап оқушылардың
мінезінің және оның тәртіптерінің түрлері байқала бастайды. Сол уақытта
бала өз беттілікке ұмтылу әсерінен отбасы ықпалынан құтылуға, олқылық
істерді жасауға, өзін ерекше етіп көрсетуге әкеледі. Одан келіп әлеуметке
қарсы қалыпсыз мінез және тәртібі пайда болады. Қалыпсыз мінез девиантты
тәртіп немесе девиантты мінез деп атайды.
Психологиялық-педагогикалық зерттеулерде бала мінез-құлқының ауытқу
мәселесі түбегейлі зерттеліп сипат алғанымен, қалыпты дамыған бала
мінезінің жағымсыз түрлерінің туындау себептері ғылымда өз деңгейде
зерттелінбеуде.
Балалар бастауыш мектепте мәдени мінезінің негізгі ерекшеліктері
жөнінде аса үлкен көлемдегі білімдерді игеріп, оларды саналы түрде
орындауға әдеттенуге тиіс. Әдептілік пен мінез-құлықытарды олардың бәрімен
бірдей таныстыру өте қиын. Сондықтан да оқушыларға мінез-құлық және адам
тәртіптілігінің ережелерін үйретумен бірге ереже рухына сай әрекет етуге,
яғни жаңа жағдай кезінде бұрыннан мәлім ережелер негізінде, әрекеттің дұрыс
жолын таба білуге баулу керек. Бұл өте күрделі міндеттердің бірі болып
отыр. Балаларды мінез және тәртіп ережелерін мектепте, көшеде, қоғамдық
орындарда орындауға баулу керек, сондықтан да бүгінгі дипломдық
жұмысымыздың тақырыбын Мінез және оны тәрбиелеу жолдары деп алуымызға
негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының мінез ерекшеліктері
және оны тәрбиелеу жолдары
Зерттеудің нысаны:бастауыш сынып оқушылары
Зерттеудің пәні: бастауыш сынып оқушыларының мінез мәдениетін
қалыптастыру үрдісі
Зерттеудің міндеттері:
1. Мінез және оны тәрбиелеудің ғылыми-теориялық негізі;
2. Мінездің қалыптасу заңдылықтарын анықтау;
3. Бастауыш сынып жасындағы бала мінезін қалыптастырудың жолдарын
анықтау.
Зерттеудің болжамы: ата-аналар мен мектеп ұстаздары баланың мінез-құлық
ерекшеліктері туралы барынша ақпараттанған болып, оны оқу-тәрбие үрдісінде
тиімді қолдана білсе, бала бойында жағымсыз тәртіп пен мінез белгілері
алдын алуға мүмкіндік артқан болар еді.
Зерттеудің базасы: №18 Бақтыбай Жолбарысұлы атындағы орта мектеп-
лицейі.
1. МІНЕЗ ЖӘНЕ ОНЫ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ҒЫЛЫМИ – ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мінез, мінез құрлымы
Балалар мен жасөспірімдерге қоршаған адамдардың немқұрайлылығы, зейін
қоймауы негізінде дамитын әлеуметтік-педагогикалық бақылаусыз қалу бұл
тізбектегі ерекше рөл мен мағынаға ие. Нәтижесінде жалғыздық, қараусыз
қалғандық, қажетсіздік, қорғансыздық сезімдері пайда болады. Үлкендерге
деген қарсылық, жатырқаушылық, жек көру сезімдері, баланың пікірінің,
тағдырының, қызығушылықтары мен икемділіктерінің өз бетінше ұйымға,
кооперацияға, өзін-өзі ұйымдастыруға ұмтылуына алып келеді.
Жағымды әлеуметтік тәжірибесінің жеткіліксіздігі, өмірге көзқарасының,
құндылықтар жүйесінің, әдет қалыптары мен эстетикалық талғамдарының
жетілмегендігі және қалыптасқандығы жасөспірімдердің өз белсенділігі
жағымсыз, құлыққа қайшы аймақтарға жұмсауын таңдауға ықпал етеді, бұл
олардың мінездің, тұлғаның қалыптасуынан, әлеуметтік бейнесінен көрініс
береді. Бұл үдерістегі ауқымды рөл балаларға кезінде педагогикалық,
психологиялық, әлеуметтік және медициналық көмектің көрсетілуінде жатыр.
Қазіргі кездегі балалардың жүрген ортасы қолайлы емес. Ол қандай да
бір шамада ауытқушы мінез-құлықтың әртүрлі нысандарын мектепке бара
жатқанда да, ауылда, қоғамдық орындарда, тіпті үйде де және мектепте де
көреді. Мораль мен мінездің аймағындағы ауытқушылықты тудыратын қолайлы
жағдайларды жасырып, бейнесіз өзара қатынас сипатымен, еркіндігінің
көптігімен, кері әсер ететін экономикалық, әлеуметтік және мәдени
факторларының кең ассортименті бар қалалық орта құрайды. Дәстүрлі ұлттық
құндылықтар нормасының босауы, ата-ананың, әсіресе, отбасындағы әке
беделінің төмендігі, мінездің тұрақты үлгілері мен морлаьдық шекаралардың
жоқтығы, әлеуметтік бақылаудың босаңсуы баланың ортасындағы ауытқушы және
өзін-өзі жоюшы мінездің өсуіне әкеледі [4, 14 б.]
Адам өмірге пәк, ештеңеден хабары жоқ, ақ қағаздай таза болып келеді.
Өсе келе, адамдар мінез-құлық, іс-әрекеттері арқылы бір-бірінен
ерекшеленеді. Біз белгілі бір адамды сипаттау немесе оған баға беру үшін,
ең алдымен оның мнезін айтамыз. Соның ішінде ол адамның өзін қоршаған
ортадағы іс-қимылын, адамдармен қарым-қатынасы, оның орны жайлы айтылады.
Мінез – адамның бүкіл өмір бойғы іс-әрекеттері мен қылықтарына, өзін-өзі
тәрбиелеуіне байланысты қалыптасып, дамып отыратын өзіндік психологиялық
қасиеттер мен ерекшеліктердің жиынтығы [4, 18 б.]
Кейбір адамдар қиын жағдайда қарама-қайшылықтарды жеңіп іс тындырса,
содан өзіне рақат табады және осындай жағдайды өздері ұнатады, ал басқалары
керісінше оңай жолды іздестіреді. Мұндай адамдарға өзіне тапсырылған істі
қандай нәтижемен аяқтады және басқа адамдарға қандай әсер қалтырғаны аса
маңызды емес, оларға тек істі өзгелерден қалмай орындағандары маңызды [5, 4
б.]
Мінез дегеніміз – грек тілінен аударғанда із қалдыру ерекше білгі
дегенді білдіреді. Адамның өмірге беталысын білдіретін, оның бір сындырып
тұрақты және тұрлаулы жеке дара қасиеті. Мінезді адамның сан алуан қасиетін
(оң, теріс) әр қырынан көрсететін, тіршілік бағытының өрнегі деуге болады.
Мінез – кең мағыналы ұғым, онда адамның әртүрлі қасиеті мен саналары
тоғысып жатады. Мінез – жеке адамның тіршілік жағдайындағы қылығын
бейнелейтін тұрақты және мәнді психикалық ерекшеліктерінің үйлесімі. Мінез
өмір, тәрбие қалпы мен жағдайын көрсетеді. Олардың өзгеруіне байланысты
мінез де өзгереді. Мінез темпераментпен де байланысты. Оның 2 сипаты бар:
1) адамның ақиқат дүниеге қатынасы және оны жүзеге асырудың өзіндік
амалдары. 2) өз әрекетін тәртіпке келтіре алатын өзіндік еріктері. Адам
ғұмырының барлық жасында мінезге тәрбиелеу ықпалы зор. Оның ішіне қайта
тәрбиелеу өзін-өзі тәрбиелеу кіреді. Ал мінез-құлық дегеніміз- адамның
генетикалық ерекшеліктеріне байланысты болады, өмір жағдайына сәйкес және
солардың ықпалымен байқалып отыратын тұрақты психикалық ерекшеліктерінің
жиынтығы. Адам өзінің мінез-құлқына бақылау жасау арқылы, мінездегі мінін
түзетуге, жағымсыз әрекеті, дөрекі мінездерден өзін тыйып ұстауға болады.
Мінез-құлық адамның өзіне, маңайындағы басқа адамға, тапсырмалары ісіне
қалай қарайтынынан байқалады. Ол оның бүкіл тәртібіне әсер етеді. Мінез-
құлық – жануар мен адамдарға ортақ, оргникалық қимыл-қозғалысын
белсенділігін сыртқы ортамен қалай байланыс жасай алуын білдіретін ұғым.
Мінез-құлықтың қозғаушы көзі – қажетті үдеу. Мұның ауқымы кең, жан
құбылысының әрқайсысынан түрлі деңгейде көрініп отырады, адам мінез-
құлықының бастапқы көрінісі – қылық. Мұнда тұлғаның беталысы, адамгершілік
талғам – сенімі көрініс береді [6, 12 б.]
Мінез – белгілі бір адамға тән мінез-құлықтың өзгерісімен, адамдарға,
өзіне, жұмысқа т.б. деген қарым-қатынасымен сипатталатын жеке адамның
қалыптасқан ерекшіліктері.
Қайсы бір адам мінезінің мәнді белгілердің көрсету үшін әдетте
көпшіл, өзімшіл, ақкөңіл, тұрақсыз, ұяң мінезді, кішіпейіл,
мақтаншақ, өтірікші адам т.б. терминдерді қолданамыз. Мінездің
белгілері өте көп, сол себепті оларды тізіп жатудың мәнісі жоқ, тіпті ол
мүмкін емес. Тек мінездің неғұрлым ортақ қасиеттерін бөліп қарастыруға
болады.
Мінездің мықтылығы. Мұндай мінезді адам қойылған мақсатқа жетуге,
қиындықтарды жеңуге бейім, өз сенімін дәлелдейді, іске қызу кірісіп,
батылдық көрсете алады.
Мінездің ұяңдылығы жасықтықпен, тартыншақтықпен, жалтақтықпен,
көзқарастың тұрақсыздығымен, көнгіштікпен, қорқақтықпен байқалады.
Мінездің өзіндігі адамның басқалардан тым ерекшеленіп тұратын жеке
басының өзгешілігінен байқалады. Мысалы, аса сезімталдық, тым тұйықтық т.б.
Мінездің бірқалыптығы адамның өмірдің сан қилы жақтарымен тіл
табысуынан байқалады. Іс пен сөздің біртұтастығы. Мінездің бірқалыптылығы
Э. Тельманның озық ойлы адамның бойындағы ажырамас сапа болып табылады.
Мінездің тұрақтылығы мақсатқа жету жолындағы дәйектілігі,
табандылықты, өз көзқарасындағы тұра алушылықты білдіреді [7, 9 б.]
Психологияда мінез-құлық – ол адамның жұмысы барасында, өзара қарым-
қатынасында туындайтын және де әр адамның өз бойына тән қалыптасқан тәлім-
тәрбиенің жиынтығы.
Кейбір жағдайда мінез және тұлғаның іс-қимылы және эмоциялық
сезімталдығы нәтижесінде де анықталады. Адамның қимылдау сферасына қарай
оған жинақы, тиянақты және т.с.с. баға берілсе, эмоция сферасы жағынан
ақ көңіл, тұйық, сенімсіз деген баға беруге болады.
Жеке тұлға немесе мінез жайында айтқанда олардың бір-біріне
айырмашылығын байқауға болады. Мысалы, адамды тұлға түрінде сипаттағанда
жоғары, атақты, шығармашылық, қылмыстықдеген сөздер айталды, ал
мінезді сипаттағанда ауыр мінезді, қатыгез, темірдей қатты, жұмсақ
мінеді, алтын адам деген сөздер лайық келеді. Сондықтанда адамға
мінездеме, сипаттама берер кезде керекті сөздерді дұрыс қолданған жөн.
Өйткені кейбір жағдайда адамға баға берген кезде қолданған сөздер бір-
біріне мағынасы жағынан қарама-қайшы келетіні өкінішті жағдай.
Мінез деген психикалық қасиеттердің төркіні. Психологияда бұл
дербестік мағынасы бар адамға байланысты ұғым. Адам мінезінің даралық
ерекшелік екендігін ғылым тарихында тұңғыш рет сипаттап жазған ертедегі
грек философы Теофраст (б.з.д. IV-III ғ) бірақ ол мінезді адамның
адамгершілік сапасына тән қасиет деген. Лабрюйер де Теофрасттың Мінез
деген еңбегінде мінезді осы мағынада қолданған. Алғашында мінез адамның
әлеуметтік адамгершілік ерекшеліктерін білдірген. Бұл әрине, темпераментке
кері анықтама. Өйткені темперамент- адамда туа пайда болатын генотип
организм қасиеті.Осы көзқарасқа орай мінез- адамның туа пайда болатын
фенотипті ерекшелігі. ХІХ ғасырда француз ғалымы А.Бен мінезді тек
психологиялық ерекшелік, дара адамның ақыл-ойы мен сезімінің және ерік
ерекшеліктерімен қасиеті деп саналады. Т. Рибо мінезді сезім мен ерік
ерекшеліктері десе, ал орыс медигі, әрі педогог П. Ф.Лесгафт ерік қасиеті
деп көрсетті [8, 10 б.]
Енді атақты адамдардың тұлғалық қасиеттерін еске алайық. Осы тұста
тарихтағы ұлы адамдардың мінезі жаман бола ма деген сұрақ туындайды. Әрине,
ондай атақты адамдар бар. Мысалы, Ф.М.Достоевский өте ауыр мінезімен
ерекшеленген, ал И.П.Павлов қиын мінезді деп саналған. Бірақ бұл
адамдардың мінезі ерекше болғанымен, олардың атақты болуына еш кедергі
келтірген жоқ. Мінез және жеке тұлға мағынасы жағынан бір деуге болмайды.
Мінез – адамның іс-әрекетін көрсетсе, жеке тұлғаның ерекшеліктері не үшін
іс-әрекет жасайтынын көрсетеді. Мінез темпераментпен көбінесе байланысты
болады. Мысалы, холериктердің табандылығы қызу іс-әрекетте байқалады, ал
флегматиктер орнықты, дұрыс ойлауымен байқалады [9, 12 б.]
Характерологияның ұзақ тарихы бар. Характерологияның басты мәселесі –
мінез түрлерін анықтау, соған байланысты адамның мінездерінің,
тәртіптерінің өзгеріп отыратындығын болжау. Ертеректе адамның мінезін
анықтау үшін оның туған күнін пайдаланған. Адамның тағдыры туралы, мінезі
туралы болжам айту үшін әртүрлі тәсілдер пайдаланған деп атаған. Сондай-ақ
мінезді болжауды адамның есімімен байланыстырады.
Характерологияның дамуына әсер ететіні – физиогномика болып табылады.
Физиогномика – адамның сырт келбетіне байланысты психологиялық мінездемесін
анықтап, оның қандай тұлғалық типке жататынын анықтайтын ілім. Аристотель
мен Платон адамның сырт әлпетінен жануарға ұқсастықты таба отырып, олар
адамның мінезін анықтаған. Аристотельдің айтуы бойынша, егер адамның мұрны
бұқанікі сияқты жалпақ, үлкен болса, онда ол адам жалқау, егер танаулары
шошқанікіндей кең болса, онда ол адам ақымақ, егер мұрны арыстандікіндей
жоғары дәрежелі деп есептеген. Егер шашы ешкінің, қойдың, қоянның жүніндей
жұмсақ болса, онда ол адам жасқаншақ, ал егер шашы қатты болса, онда ол
адам қайратты, ержүрек адам ретінде санаған.
И. К.Лафатер болса адамның бас сүйегінің құрылысы, конфигурациясына,
мимикасына қарап мінездеме берген. Сондай-ақ, мінезді анықтауға кейбір
ғалымдар адамның аузына да көп көңіл бөлген. А.Делестрадамның аузын жапқан
кездегі еріндерінің қысыуларына қарап мінездеме береді [10, 13]. Еріндерін
тең біркелкі жапқандар – қатты мінезді, еріндері еркін бос тұрса – жұмсақ,
әйел мінезді деп есептеген. Адамның мінезін анықтау үшін басты орынды
адамның көзі алады. Аристотельдің айтуынша үлкен көздер – ақкөңіл, ал
томпақ, шығыңқы көздер – ақымақтықтың белгісі дейді. Л.Н.Толстой жазғандай:
Кейбір адамдардың көздері күлімсіреп тұрады, ондай адамдар қу және
эгоисттер болады. Ал кейбіреулері аузымен күлгенімен, көздері күлмейді,
мұндай адамдарды - әлсіз, сенімсіз, шешім қабылдай алмайтын адамдар дейді.
Қазіргі уақытта американдық Дж. Плайв және Э.Клери әртүрлі ғылыми
дәлелдер жүргізуде. Олар жасаған көптеген тәжірибе қорытындылары адамның
мінезін анықтауда олардың көздерінің түсі, үлкен орын алғанын дәлелдейді.
Көздерінің түсі қою көгілдік адамдар – табанды, бірақ көңілшек болып
келеді. Олар тез өкпелегіш және кекшіл болады. Көздері сұр түсті адамдар
айтқанынан қайтпайтын, қандай қиындық болса да өз ойындағы істі орындамай
тынбайды. Сол сияқты мінезді анықтауда олардың дене бітімі, жүрісі,
отырысы, сондай – ақ ұйықтағандағы жатысы да үлкен орын алады екен [14, 23
б.]
Хиромантия - өте ерте ғасырдан дамыған. Еуропаның көптеген
университеттерінде XVI-XVIII ғ хиромантия астрологиямен тығыз байланысты,
себебі қолдың негізгі белгілері үшін алақанның 7 бөлігі ерекше назарға
алынады. Олар күнмен және планеталар: Шолпан, Юпитер, Сатурн, Меркурий,
Марс, Ай аттарымен аталады. Кейінгі кезде психологияда хиромантологияның
дамуына теріс көзқарас болған. Соған қарамастан саусақ өрнектерінің
эмбриондық дамуының өзі тұқымқуалаумен байланысты болуына қарай білімнің
жаңа бөлігі, яғни – дермотологлифика дамыды. Баланың анасының құрсағында 3-
4 айлық кезінде алақанының дамуы мидың дамуы сияқты ата – анасының
тұқымқуалаушылықтыкң әсері арқылы дамитыны дәлелденген. Сондықтан
хиромантияны ағзаның анатомиялық немесе физиологиялық ерекшеліктері деп
қарау, және ол характерологияның конституциялық, бағыттарының қатарына
жатады дейді. Э.Кречмер мінезді туа бітеді және оған эндокринологиялық
себептердің әсері көп деп санаған. Бірақ қазіргі уақытта антропология да,
анатомия да, психология да адамның мінезінің, оның дене бітісінен, көз
бітімінен, көздің түсінен және тағы да сондай ерекшеліктермен байланысты
деген нақты дәлелдер таба алмай отыр. Жазушылар өздерінің әдеби
шығармаларында, атақты суретшілер кейіпкерлердің мінезін өз портреттерінде
жазу, суреттері арқылы бейнелеп оқырманға, көрерменге жеткізуге тырысады.
Бірақ та ғылыми психология адамның сырт пішіні оның мінезін толық көрсете
алады деген тұжырымға қарсы болып отыр. Мысалы, А.В. Петровскийдің айтуынша
адамның сәл ашылған аузы оның ақымақтығын көрсетеді деген ойға қарсы пікір
айтады [9]. Оның ойынша, ол адам не керең немесе тыныс жолдарының сырқатына
шалдыққан. Адамның мінезін, мінез-құқлы туралы оның іс-әрекеті, әдеттері
көмектеседі.
Графология – бұл адамны жазуы арқылы оның психологиялық қабілетін
анықтауға болатынын зерттейтін ғылым. Бұл ілім адамның жазуы мен оның
мінезі тығыз байланысты дейді [15, 20 б.]
Сонымен қатар, 19 ғасырда мінезге арналған ағылшынның Дж.Ст. Милль,
Гальтон, Бэн, француздың Пере, Фулье, Рибо, Полан, Малапер, неместің В.
Штерн, Кречмер, Гофман, Эвальд, Клягес сияқты ғалымдардың еңбектері дүниеге
келген. Дж. Ст. Милль характерологияны этологияның астары ретінде
қарастырып, этологияны жеке ғылым ретінде бөліп қарауды ұсынады. Мінез
мәселелері тек психологтардың ғана назарын аудартпай, сонымен қатар
Монтень, Лярошфуко, Лябрюйер, Вовенарг сияқты моралистердің де көңілін
аудартқан. Мінез мәселлері сонымен қатар кеңестік психологтардың да, яғни
П.Ф. Лесгафт, К.Д. Ушинский, А.Каптерева, А. Лазурскийсияқты ғалымдардың
еңбектерінде де үлкен орынға ие болған.
40-50 жылдардан бастап кеңестік психологияда мінез мәселелеріне
қызығушылықтың лезде өсуі байқалды. Оған дәлел мінез тақырыбы бойынша 4
докторлық диссертация қорғалған. Олар:И.В.Страхованың Эмоцальные
компоненты характера школьника в связи с общей характерологей (1940),
Н.Д.Левитованың Проблема характера в психологии (1942), В.С. Филатованың
Учение о характере и его формировании в условиях социалического общества
(1952), А.Г.Ковалева Типические особенности характера старшего школьника
(1953) [10].
1960 жылы В.А.Крутецкийдің Проблема характера в советской психологии
атты үлкен мақаласы шықты. Бұл мақалада кеңестік психологтардың мінез
мәселелері жөнінде жасалған жұмысының сарапталған қорытындысы жайында
жазылған.
1957 жылы Перспективы теории личности атты кітап дүниеге келді. Бұл
кітапты симпозиумға қатысқан АҚШ, Англия, Франция, Германия, Италия,
Швейцария, Голландия елдерінің психологтарының еңбектері жазылған. Бұл
симпозиумның жалпы әсері АҚШ-та мінез мәселелеріне байланысты қызығушылық
әлдеқайда төмен, бұл яғни Батыс Евразиядағы қарағанда. Сондай-ақ АҚШ-та
мінез термині өте аз қолданды. Шындап қарағанда, осы елдің
психологтарының яғни, Кэттел, Мэрфи, Мюррей, Дреджер, Казарусжеке тұлға
психологиясына арналған тараудың жоқтығы байқалды және мүлдем мінез
мәселелері жайлы сөз қозғалғандығы байқалды [16, 12 б.]
Психологтар жеке тұлға мен мінез ұғымдарының түсініктер деп санауға
бейім. Сондықтан мінезді жеке тұлғадағы бөлуді керек деп естемейді. Мінезді
көбінесе жеке тұлғаның психологиялық тұрпаты ретінде анықтама береді.
Мінез туралы басқа да анықтамаларда, мысалы, А.А.Смиронов немесе
А.Г.Ковалев редакцияланған В.А.Крутецкийдің психология оқулығында тек
бағыттылық немесе қарым-қатынас жүйесі көрсетіледі, бірақ мінез құрылымының
ашылуында ең басты мән ерік-жігерге беріледі. Әрине, мінезде көбінесе ерік-
жігер бітістері – жеке тұлғаның компоненті ретінде көрінеді, бірақ олар
бағыттылық бітістерінің тәуелділігінен түрленеді. Сондықтан олар біртұтас
мінез ретінде қаралу керек.
Өзіндік сана сезімдердің онтогетикалық даму ерекшіліктері
Б.Г.Ананьевтің, С.Л.Рубинштейннің, Л.С.Выготскийдің жұмыстарында
қарастырылды [17, 15 б.]. Бұрынғы кеңес психологиясында өзіндік бағалау
жайлы сұрақтар теориялық- эмпирикалық деңгейде көп зерттелген. (В.В.Столин,
И.И.Чеснокова, А.В.Захарова, П.Р.Чамата, К.А.Абульханова, Е.И.Савонько,
А.И.Липкина және т.б). Соңғы жылдардағы эксперименттік зерттеулер өзін-өзі
бағалауды өз беттілік, жеке түлғалық феномен, адамның мінез-құлқын реттеуші
деп қарастырды (З.В.Кузьмина, Д.В.Демина, А.И.Липкина,
М.И.Лисина,В.С.Магун, В.Ф.Сафин және т.б.). Мінез-құлықтың өзіндік сана
құрлымымен байланысты дамуы да зерттелді [18, 21 б.]
Адамның мінезі әртүрлі. Мысалы, кейбіреулер бір істе тез, бірақ
тиянақсыз орындаса, ал біреулер асықпай, бірақ тиянақты орындайды,
басқалары алдын-ала ойламай нәтижесіз тез орындайды. Туындаған жағдайға
байланысты адамның мінезі өзгеруі мүмкін. Айталық, сыпайы адамның өзі
кейбір жағдайларда дөрекі мінез көрсетуі мүмкін. Мінез белгілеріне ойлау,
түсіну қабілеттері де кіреді. Мінездің қалыптасуына адамның тәлім-тәрбиесі
үлкен орын алады. Мінездің негізгі құрылысы ось бойынша орналасады. Мысалы,
күш - әлсіздік, қатыгездік - әулесақтық т.с.с. Мінездің күшін адамның
қиындыққа қарамай еңбектерін, оны тиянақты орындауға ұмтылғаны, ал
кейбіреулердің қорқытып, шешім қабылдауға батылы бармай жұмысын аяғына
дейін толық орындай аламауы анықтайды. Мұндай адамдар қатты мінезді,
айтқанын орндайтын, және жұмсақ мінезді болғаны. Кейбір адамдардың
интеллектуалды қабілеттері, ақылы жоғары болады. Бірақ олардың мұндай
қабілеттерін көрсете білулері оның мінез-құлық шарына байланысты болады.
Адам мінез-құлықтарының белгілерін негізгі, басқарушы және қосымша деген
топқа бөледі. Адамның мінез-құлықтарының ерекшеліктері олардың қарым-
қатынас жүйесінде анықталады [19, 15 б.]
Адам мінезінің құрылымы әрқилы қасиеттер жиынтығынан тұрады. Кейбір
мінез ерекшеліктері бір-біріне тәуелді өзара байланысты болып келеді.Міне,
мінездегі осындай әртүрлі қасиеттерден құралған біртұтас бірлікті мінез
құрылымы деген. Ал мінездегі өзара байланысты психикалық қасиеттердің
жүйесі симптомкомплекс немесе оларды факторлар деп атайды. Психология
ғылымында мінез топтастырылып, оның қасиеттері түрлі жүйеге бөлінеді.
Ондай қасиеттер адамның әр алуан нәрселерге қатынас ерекшелігін көрсетеді:
1. Мінездің еңбекке байланысты қасиеттері: еңбексүйгіштік, адалдық, еңбекке
жауапкершілікпен қарау, немқұрайлық.
2. Ұжымға, адамдарға қатысты қасиеттер: ер көкіректік, тәкаппарлық,
өзімшілдік, мақтаншақтық.
3. Өзіне-өзінің қатынасы: ұқыптылық, салдыр-салақтық, заттарды ұстап
тұтатумен ұқыпсыздығы.
Адам мінезіндегі құрылымының қасиеттеріне мынадай ерекшеліктер жатады:
1. Мінездің тереңдігі – бұл қасиет адамның қоғам талаптарына орай ұжымға,
көпшілікке, еңбекке деген қатынасын білдіреді.
2. Адамның жеке басының ерекшелігі, белсенділігі – бұл қасиет мінездің күші
осыған орай жақсы, мықты, тұрақты және нашар мінезді болып бөлінеді.
Мінездің тұрақтылығының ауытқушылығы, бейімделгіштігінің 3 ерекше
мәні бар.
Адамгершілік тәрбиесіндегі сабақтастықтың педагогикалық негізі мынада:
баланың мектеп жасына дейінгі кезеңде пайда болған мінез-құлық, ересек
адамдармен және құрбы-құрдастармен қарым-қатынас формалары, моральдық
білімі, қарым-қатынасы және сезімі бастауыш сыныптарда дамуға тиісті жаңа
формалардың негізі болып табылады. Мінез мәдениетін тәрбиелеу белгілі бір
жүйе бойынша жүргізілсе ғана тиімді болады. Бұл жүйелік балалардың бойында
мінез-құлық, пайдалы әдет-дағдылардың тәжірибесін жинақтауды, адамгершілік
мағлұматтарды сіңіруді қамтамасыз етеді [20, 18 б.]
Жақсы мінез-құлық пен ақыл күші болып, екеуі біріккенде бұлар адамшылық
қасиеттер болып табылады. Жақсы мінез-құлық пен ақыл күш бірдей болып
келсе, біз өз бойымыздан және өз әрекетімізден абзалдық пен жетілгендікті
табамыз және осы екеуінің арқасында біз игі, игілікті және қайырымды, ал
мінез-құлқымыз мақтаулы болады - деп жазған Әл – Фараби.
Бастауыш сынып оқушыларының жағымсыз қасиеттері: бір беттілігі,
ашушаңдығы, ұяңдығы, әдепсіздігі, тынымсыздығы, тәртіпсіздігі, дөрекі
сөйлеу және тағы да басқа жағымсыз жақтармен ерекшеленеді, мұғалім бұлармен
күрес жүргізуі қажет [21, 16 б.]
Девиантты тәртіп деп қоғамда қалыптасқан нормаларға сәйкес емес мінез –
құлықты айтамыз. Белгілі әлеуметтанушы И.С.Кон девианттық мінез-құлықты
психикалық денсаулық, құқық, мәдениет немесе мораль қалыптарының жалпы
қабылданған қалыптардан ауытқыған іс-әрекет жүйелері ретінде қарастырады
[22, 30 б.] Бейімделуші мінез-құлықтың концепциясына сәйкес кез келген
ауытқушылық бейімделудің бұзылуына алып келеді. Девиантты мінез-құлық 2
категорияға бөлінеді: біріншіден, бұл анық немесе жасырын психопотологияның
барлығын білдіртетін психикалық денсаулық қалыптарынан ауытқыған мінез-
құлық. Екіншіден, бұл әлеуметтік, мәдени және әсіресе құқықтық қалыптарды
бұзатын ассоциалды мінез-құлық. Мұндай әрекеттер аз болса, олар құқық
бұзушылық, ал салмақты болса, әрі жазаланса – қылмыс деп аталанады
С.А. Беличева мінез-құлықтың әлеуметтік ауытқуын былайша жіктеген [23, 12
б.]:
1. Пайдакүнемдік бағытта – құқық бұзушылық, пайда табуға ұмтылумен
байланысты.
2. Агрессиялық бағытта: адамға қарсы бағытталған әрекеттер, яғни
балағаттау, бұзақылық, ұрып-соғу.
3. Әлеуметтік енжар тип: белсенді өмір сүруден қашуға азаматтың борыштарын
өтеуден қашуға жеке және әлеуметтік мәселелерді шешкісі келмеуге ұмтылу.
Мораль нормалары мен қоғамдық талаптарға сай келмейтін адам тәртібін
ассоциалды деп атайды. Бұл тәртіп іс-әрекеті аномальді, яғни санасында
ауытқуы бар балалардан ерекшелігі ассоциалды тәртіп әлеуметтік орта
микроортаның жағымсыз әсерлеріне негізделген отбасындағы теріс қоғамдық
тәрбиедегі қателіктерменанықталады. Бала дүниеге қиын болып келмейді. Ал
қиын бала дегеніміз – педагогикалық белгімен қараусыз қалған балалар.
Л.С.Выготский баланың өмір, ол жердегі адамдардың қоғамдық бейнесі дұрыс
болмай, педагогикалық, әрекеттер қате орындағанда бала қиын балаға
айналады. Ондай балаларға бірбеткей, қыңыр, агрессивті, тіл алмайтын
балалар жатады. Балаға айналасындағы адамдардың қажеттіліктер мен
қызығушылықтарын есепке алып, өз талап – тілегін дұрыс жүзеге асыруды
үйрету керек. Бірбеткейлікті жоюдың бірден бір жолы бала көңілін басқа
жаққа аудару жеткіншек шақта, яғни балада адамгершілік байлықты бағалау
барысында байқалады. Агрессивтілік – бала бойндағы басқаларға беген дене
және психикалық зиян келтіру әрекеті.
Оқушылардың девианттық мінез-құлықының себептері мен факторлары:
а). Тәрбиеленбегендігінің себебінен қажетті білімдердің, біліктердің,
дағдылардың жоқтығынан немесе теріс тәрбиеден бұзылғандығынан, мінезінің
жағымсыз таптаурындардың қалыптасқандығынан туындайтын әлеуметтік-
педагогикалық олқылықтар;
ә). Жайсыз жанұялық қарым-қатынастардан, баланы тәрбиелеуде ұлттық салт-
санада қалыптасқан этнофункционалдық ерекшеліктерді мүлдем ескермеуден,
жанұядағы жағымсыз психологиялық ахуалдан, оқудағы жүйелі сәтсіздіктерден,
сынып ұжымындағы құрбыларымен өзара қарым-қатынастың орнамағандығынан, ата-
аналарының, мұғалімдердің сыныптас жолдастарының және т.б. дұрыс емес
қатынастарынан туындайтын терең психологиялық жайсыздықтардан;
б). Психикалық және физикалық денсаулығы мен даму жағдайындағы
ауытқушылықтармен, жас ерекшелік дағдарыстарымен, мінез акцентуациясымен
және басқа да физиологиялық және психоневрологиялық ерекшеліктер
себептерімен;
в). Ішкі және сыртқы белсенділігінің саналы көріністеріне, өзін-өзі
көрсетуіне жағдай жасалмағандығымен; іс-әрекеттердің пайдалы түрлерімен
айналасыпағандығымен, жағымды және маңызды әлеуметтік және жеке өмірлік
мақсаттары мен жоспраларының болмауымен;
г). Қараусыз қалумен, қоршаған ортаның кері ықпал етуімен және осының
негізінде дамитын әлеуметтік – психологиялық дезадаптациямен, әлеуметтік
жеке құндылықтарының жағымсыз түрге ауысыумен [24, 19 б.].
1.2 Мінездің қалыптасу заңдылықтары
Мінез биологиялық заңдылықтармен емес, қоғамдағы заңдылықтармен
анықталады. Алайда, мінездің тұқымға байланысты болады деген көзқарасқа
қарама-қайшы пікірлер де бар. Ғалымдар егіздерді екі бөлек жанұяда, әртүрлі
әлеуметтік жағдайда тәрбиелеп, бақылау жүргізген. Нәтижесінде бір-бірінен
сырт бейнелері тұқымдары бір болғанына қарамай егіздердің мінездері екі
түрлі болып қалыптасқан. Мінез туа бітпейді, адамның өміріне қарай мінез
қалыптасады. Адам өтрікші, мақтаншақ, шыншыл, акқөңіл, қатыгез болып
тумайды [25, 18 б.]
Мінездің пайда болуының негізгі заңдылықтарына келсек, мінездің әрбір
жағы жеке тұлғаның қарым-қатынасына байланысты болады жеке тұлғаның қарым-
қатынасының өзі қоғамдық қарым-қатынасымен анықталады. Осындай себептердің
негізінде егіздердің өздері екі түрлі ортада, әртүрлі әлекметтік жағдайда
тәрбиеленгендіктен, мінезжері де әртүрлі болып қалыптасқан. Материалдың,
мұқтаждың немесе керісінше, мұқтаждық көрмей өсу, жұмыссыздық немесе өмірге
деген сенімділік, қажу, күйзелу, молшылық пен көңілді өмір сүру – осының
барлығы адамның мінезінің қалыптасуына көп әсерін тигізетін факторлардың
бірі. Қоғамдық қарым-қатынастан тұлғааралық қарым-қатынас пайда болады
(жанұяда, жұмыс орнында, қоғамдық орындарда). Бұндай қарым-қатынастар жақсы
жағынан, яғни қамқоршы, достық, жақсы тілектерімен немесе керісінше
қастандық, көре алмаушылық, қатыгездік түрінде қалыптасады. Бір отбасында
жалғыз бала, немесе көп балалы отбасында, балалардың жас мөлшерінің
алшақтығы да, жанұядағы татулық немесе ұрыс-керістер де балалардың
мінездерінің қалыптасуына әсер етеді. Адам бір оқу орнынан екінші оқу
орнына немесе жұмыс орнын ауыстырса да мінездері сол ортаға қарай өзгеруі
мүмкін. Бала неғұрлым жас болса, оны тәрбиелеу оңайырақ келеді және оның
мінезінің жағымсыз жақтарын түзетуге болады. Егер адамның және еңбек
сүйгіштік адамға кенеттен емес, оның дұрыс көзқарасына, сеніміне сәйкес
емес, онда ол әрбір қиын жақтарда туындайды. Кеңес адамдардың күштерінің
көздері және мінездерінің тұрақтылықтары азамат және Ұлы Отан соғыстары
кездерінде бүкіл әлемді таң қалдырған. Бұл - өмірге деген коммунистік
көзқарас еді [16, 12 б.]. Психиканың жекелей сапаларының ерекшеліктерінің
ішінде темперамент әсері ерекше үлкен орын алады. Темперамент типтеріне
байланысты мінез ерекшеліктері әртүрлі болады. Мысалы: шапшаң немесе баяу,
жеңіл немесе қиын. Мысалы, сангвиниктер ашық-жарқын мінезді болады, бөтен
адамдармен қарым-қатынасты өздері жасайды, әңгімені бірінші болып өздері
бастайды, ал флегматиктер тұйық мінезді болады, оларды сөзге тартса ғана
әңгімеге араласады, өздерінің қайғыларын достарымен бөліседі. Сангвиниктер
жаңа таныстарды тез табады, алайда ескі таныстырады тез аарада тоқтадады.
Ал флегматиктердің болса таныстыққа түсуі де, оны ұмытуы да қиын болады.
Мінездің мұндай айырмашылықтары динамикалық ерекшеліктер деп аталады.
Темперамент түрлерінің орын және басқаша да айтылады. Мінездің белгілі бір
жүйенің дамуына темпераменттің әсерлері жағымды немесе керісінше жағымсыз
себептер болуы мүмкін. Мысалы, жағымсыз жағдайларда меланхоликтер
холекриктерден қарағанда қорқақ болуы оңайға түседі. Ал жағымды жағдайда
холекриктердің меланхоликтерге қарағанда батыр, ержүрек болулары оңай.
Дамудың және тәрбиенің әлеуметтік жағдайы және олардың психиканың
тұқымдық ерекшеліктері мен өзара қарым-қатынастары мінездің ерекшеліктерін
іс-әрекет арқылы анықталды. Адамдардың бірдей әлеуметтік жағдайда және
тұқымнан берілген ерекшеліктеріне қарамастан, әртүрлі әсерлердің
нәтижесінде олардың мінездері әртүрлі болып қалыптасады. Бұдай ерекшеліктер
әсірсе гомозиготтік егіздерді бағылағанда анықталған. Гомозиготті
егіздердің мінездерінде егер олар әртүрлі отбасында тәрбиеленгеннен көрі,
туған отбасында тәрбиеленсе көп айрымашылығы болады екен. Себебі, бір
отбасында тәрбиеленген егіздер бір-біріне үйренісіп, біреуі көмектессе,
екіншісі қабыл алып, мінездері әртүрлі қалыптасады. Ал бөлек отбасында
тәрбиеленгендер бір-біріне тәуелді болмай өседі. Мектептің, сыныптың,
отбасының, достарының және басқа да қоғамдық жағдайлар адам мінезінің
әртүрлі қалыптасуына әсер етеді. Яғни мінездің дамуы адамның белсенді іс-
әрекетінің нәтижесінде болады. Баланың белсенді іс-әрекеті оның жас
ерекшеліктерімен анықталады. Мектеп жасына дейінгі балалардың мінездерінің
қалыптасуына әртүрлі ойындар үлкен орын алады. Мектеп жасын дейінгі
ересектеу балалардың тәрбиесіне оларды еңбекке баулу, дидактикалық сабақтар
жүргізу керек. Мектепте оқушылардың мінездерінің қалыптасуына сабақ, оқудан
басқа олардың мектеп ішіндегі еңбекке баулулары, мектеп шеберханаларындағы
жұмыстарын, іс-әрекеттері көп әсер етеді. Соңында ересек адамдардың
мінездері одан ары еңбек жолдарында, жұмыс орны қызметіне байланысты
қалыптасады. Іс - әрекеттердің автоматизмі – яғни кез-келген оқыстан
туындаған жағдайларда адам ойланбастан шешім қабылдайды. Мысалға, суға
кеткен адамды құтқару үшін еш ойланбастан суға секіреді.
Адамның еңбексүйгіштік мінезі оның жұмысқа деген әдетінсіз туындайды.
Сол сияқты адамның таза болуы да, тазалыққа деген әдетінен туады. Әдеттің
өзі бір істің бірнеше мәрте қайталауынан, яғни жаттығулар нәтижесінде
тұрақтайды. Балаға үнемі бір жұмыстарды тапсырып, бала жұмысты орындай
аламаса да, талап етіп отырса, баланың еңбек етуге деген әдеті дами
бастады. Егер баланың жұмысқа деген ынтасы болмаса, оны тиянақты орындауға
бой ұсынбаса, ол баланы күштеп еңбекке баулуға болмайды және оның еңбек
етуге деген әдеті де қалыптаспайды. Баланың мінезін бастауыш сыныптан
тәрбиелеу керек. Ал бастауыш сынып оқушыларының мінезін тәрбиелеудің
өзіндік негізгі шарттары мен міндеттері бар[17, 18 б.]
Балалар бастауыш мектепте мәдени мінездің негізгі ережелері жөнінде
аса үлкен көлемдегі білімдерді теріп, оларды саналы түрде орындауға
әдеттенуге тиіс. Әдептілік пен мінез-құлықтың нақты ережелері өте көп,
оқушыларды олардың бәрімен таныстыру өте қиын. Өмірде балалар бірінші рет
кездесіп отырған жағдайлар жиі ұшырасып жатады. Оқушыларға мінез-құлық
ережелерін үйретумен бірге, ереже рухына сай әрекет етуге, яғни жаңа жағдай
кезінде бұрыннан жақсы мәлім ережелер негізінде, әрекеттің дұрыс жолын таба
білуге баулу керек. Бұл - күрделі міндет. Балаларды мінез-құлық ережелерін
мектепте, көшеде, қоғамдық орындарда орындауға баулу керек.
Мінез-құлық мәдениеті көп ретте адамгершілік нормаларымен тығыз
байланысты. Сыпайлықтың, ілтипаттылықтың, әдептіліктің, дәлдіктің көптеген
нақты ережелерінің негізінде қоғамымыздың адамгершілік, ұжымдық, достық,
жолдастық, өзінің мінез-құлқы мен қылықтары үшін жауапкершілік сияқты
моралдық принципі жатыр. Бала біртіндеп нақты ережелерді адамгершілік
көзқарас тұрғысынан орындау қажет екендігін түсініп, бағалай бастайды. Әдет
пен дағдының бірлігі тұрақты мінез-құлыққа ие болуға, жеке бастың белгілі
бір қасиеттерін қалыптастыруға көмектеседі. Әрқашанда сыпайы, міндетті, дәл
болу дегеніміз–сыпайлық, дәлшілдік, міндеттілік сияқты қасиеттерді
игергендік деген сөз. Баланың өз мінез-құлқын түсінуі мұғалімнің
басшылығымен, ұжымның қалыптасып келе жатқан қоғамдық пікірінің әсерімен
біртіндеп жүзеге асатын болады.
Баланы тәрбиелеу, оның жеке бастық қасиетін қалыптастыру күнделікті
өмірде жүзеге асырылады. Оқушының күнделікті өмірі мен ісінің әр түрлі,
мазмұнды болуы, жоғары адамгершілік қатынасқа құрылуы өте маңызды.
Қиындықтары, табыстары мен сәтсіздіктері сөзсіз болмай қоймайтын соны
білімдер алу, дүниені тану процесінің өзі төменгі сынып оқушылары үшін
қуаныш процесіне айналуы тиіс. Жолдастарымен қарым-қатынас жасау, жаңа
достар табу, ұжымдық жұмыстар мен ойындар, бірге қайғыру, еңбекке араласу
басқа еш нәрсемен салыстыруға келмейтін қуаныш сыйлайды.
Бала мектепке түскеннен кейін жүйелі қоғамдық мәні бар қызметпен,
оқумен тұңғыш рет айналысып, балалардың үлкен ұжымдық мүшесіне айналады.
Мұнда баланың қоғамдық белсенділігін, дербестігін, адамгершілігін
қалыптастыру процесі жаңа бейнеге ие болады.
Адамгершілік тәрбиедегі сабақтастықтың педагогикалық негізі мынада:
баланың мектеп жасына дейінгі кезде пайда болған мінез-құлық, ересек
адамдармен және құрбы-құрдастармен қарым-қатынас формалары, моральдық
білімі, қарым-қатынасы және сезімі бастауыш сыныптарда дамуға тиісті жаңа
формалардың негізі болып табылады.
Оқушылардың тәртібіне бірыңғай талаптар қою, мінез-құлық мәдениетін
тәрбиелеу, белгілі бір жүйе бойынша жүргізілсе ғана тиімді болады. Бұл
жүйелілік балалардың бойында міне-құлық, пайдалы әдет-дағдылардың
тәжірибесін жинақтауды, адамгершілік мағлұматтарды сіңіруді қамтамасыз
етеді. Мінезді тәрбиелеу жөніндегі жұмысты белгілі бір бағдарлама бойынша
құру керек. Ал, мінез ережелерін түсіндірудің тиімді әдісі-әңгіме, өлең,
мысал сияқты әдеби шығармаларды пайдалану.
Бізге дейінгі бастауыш жасындағы балалардың мінез-құлық ерекшеліктері,
мінез-құлық мәдениеті бойынша жүргізілген ғылыми теориялық зерттеулерге
сүйене отырып (А.Е.Личко, В.С.Мухина, Ж.Қайырова, З.Қуанышбаева) баланың
мінез-құлық мәдениетінің негізгі компоненттерін көрсетуге тырыстық [11,18
б.] (№1 сурет).
1 сурет. Баланың мінез-құлық мәдениетінің негізгі компоненттері
Балалардың мінез-құлқына айналсындағылардың ықпалы күшті. Балалар
мінез ерекшеліктерінің бірі-еліктегіштік. Егер бала жақсы өнеге көрсеткен
адамдармен араласса, бұл жақсы нәтиже береді.Балалардың тәртіп ережелерін
орындамаудың үлкен бір себебі оларды қоршаған ортаға байланысты. [18, 25
б.] Қазіргі қоғамда жас ұрпақ бойында кездесетін мінездерді атап айтсақ:
а) ақпарат құралдары мен теледидар тасқыны шапшаң қарқынмен дамыған
мына заманда ұрлық, бұзақылық, шабуыл жасау, зорлық-зомбылық, тонау, зорлау
сияқты жексұрындық іс-әрекеттерге еліктеген жастар осы іс-әрекеттерді
өздері қайталап, небір қылмыс түрлерін жасауда (ақша бермегені үшін ата-
анасынын бөлшектеп өлтіруге дейін баруда);
ә) компьютерлік қатігездік ойындар балалар мен жасөспірімдер
психологиясына үлкен әсер етіп, өзгертуде;
б) қала көшелерінде темекі, арақ жарнамалары өте көп. Темекі, арақ,
нашаға уланған әлсіз, жігерсіз, жасық, дәрменсіз, арсыз, даңғой, мақтаншақ
жастар қатары көбеюде.
В) өз тіліне менсінбей қарап, өзге тілде шүлдірлеген мәңгүрт жастар,
өзін заман ағымына сай азамат пен азаматшамыз деп сезінуде.
Осындай жастардан өз ұлтының жоғын жоқтап, халқының қамын ойлайтын
азаматтар қайдан шықсын.
Қазіргі таңда қылмыскерлердің басым көпшілігі жастар. Оған кінәлі кім?
Адам баласын заман өсіреді, кімде-кім жаман болса, оның замандастарының
бәрі кінәлі деген ұлы Абай [7, 10 б.]. Олай болса, жастар мінезіндегі
кемшіліктерге әсер етуші факторлар:
1. Әлеуметтік – экнонмикалық жағдай (жұмыссыздық)
2. Қоғамдағы орта;
3. Отбасындағы психологиялық ахуал [4, 18 б.].
Мінезді тәрбиелейтін үлкендердің өз тәртібін қатал және міншілдікпен
қадағалап, балаларға үлгі болуға тиіс. Мектептегі мұғалімдер оқушыларға
қойылатын талаптарға біркелкі қарамайды. Сол сияқты жанұяда да үлкендер де
педагогикалық көзқрасқа келгенде өзара ынтымақ емес. Мәселен, талаптардың
сипаты, олардың кезектесуі және мөлшері әке мен шешедеғ әке мен атада,
жанұяның басқа мүшелерінде әркелкі болып келеді. Сол себепті де бала
міндетті ережелерді орындай бермейді, үлкендердің әртүрлі талаптарына
ыңғайлана салады. Осыдан келіп баланың үйде сыпайы, мектепте дөрекі немесе
бұған керісінше болуы мүмкін.
Егер ата-ана мен мектеп өзара тығыз байланыста болса, балалардың мінезіне
бірдей талап қойылып отырса, мінез мәдениетін тәрбиелеу табысты болмақ.
Мінез мәдениетінің әдістері мен дағдыларын тәрбиелеу жөніндегі бағыты,
жүйелі жұмыс оқушылардың мектепке келуімен басталады. Бастауыш сыныптарда
мұқияттылық пен жинақылықтың, сыпайылылықтың, дәлдіктің негіздері қаланады,
жақсы мінез, өзін мектепте, үйде, көшеде және қоғамдық орындарда мәдениетті
мінездің қарапайым нормалары балаларға өте жас кезінде үйретілмеген болса,
кейініректе оның орнын толықтыру үшін әлдеқайда күрделі дағдыларға не
баланы қайта тәрбиелеу керек болады. Оқушылардың бойында бұл саладағы ең
қарапайым деген әдет дағдылардың болмауы мәдени мінездің әдептілік,
сыпайылылық, еркіндік, қимыл әсемдігі сияқты нәзік те күрделі көріністерін
тәрбиелеуді мейлінше қиынға түсіреді.[19, 21 б.]
Балалардың дамуы мен мінезіне кері әсерін тигізетін сыртқы факторларға
мыналарды жатқызуға болады:
І. Қоғамдағы өтіп жатқан үрдістер:
- қоғамдық құндылықтар иреархиясын өзгертуге бағытталған айқын жағымды
мемлекеттік идеологияның жоқтығы;
- заңдардың және құқық қорғаушы орындардың жетілмегендігі, қылмыстардың
жазаланбауы;
- жұмыссыздық (нақты және жасырын);
- экономикалық тұрмысы төмен балалы отбасыларға әлеуметтік кепілдіктердің
және мемлекеттік қолданудың жоқтығы;
- өскелең ұрпақтың әлеуметтенуінің дәстүрлі институттарының күйреуі мен
дағдарысқа ұшырауы;
- ұлттық құндылықтарға мән берілмеуі;
- бұқаралық ақпарат құралдары арқылы зорлық-зомбылық және қатігездікті
насихаттау;
- балалардың денелік және психикалық денсаулығының бұзылуын дер кезінде
анықтаудың, соған сәйкес көмек көрсетудің және квалификациялық
диспансеризацияның болмауы;
- сапалы тегін қосымша білімге балалардың қолының жетпеуі;
- темекіге, ішімдікке, нашақорлық заттарға жолдың ашықтығы;
ІІ. Жанұяның жағдайы, оның атмосферасы:
- толық емес отбасы;
- отбасының материалдық жағдайы (кедейлік, байлық);
- ата-аналардың төмен әлеуметтік-мәдени деңгейі;
- отбасындағы тәрбие стилі (балаға бірыңғай талаптардың қойылмауы, ата-
аналардың қатыгездігі, олардың жазасыздығы және баланың құқысыздығы);
- баланың өзіндік құндылығын жоққа шығару;
- балалардың қажеттіліктерінің жеткіліксіз немесе асыра қанағаттаныдырылуы;
- ата-аналардың ішімдікті, нашақорлық заттарды теріс пайдалануы;
- ата-аналардың балалардың психоактивті қолдануына жол беруі.
ІІІ. Мектепішілік өмірдің жеткіліксіз ұйымдастырылуы:
- оқу және тәрбие үдерісін басқаруды ұйымдастырудың толық жетілмегендігі;
- мектептің материалдық қамтамасыз етілуінің нашарлығы;
- қоғам арқылы балалармен айналыспайтын ата-аналарға ықпал ететін
тетіктердің және мектептің оқушылар отбасыларымен жүйелі байланысының
жоқтығы;
- пәндік мұғалімдердің жетіспеушілігі;
- сабақтардың жиі болмай қалуы;
- сабақтан тыс жұмыстардың қанағаттандырғысыз ұйымдастырылуы;
- мектепте балалар ұйымдарының болмау;
- мұғалімдердің бала және жас ерекшелік психологиясын білмейтіндігінен
көрінетін кәсіптік деңгейінің төмендігі;
- Оқушы-мұғалім жүйесіндегі өзара қарым-қатынастардың авторитарлық немесе
бетімен кетушілік стильде болуы;
- оқушылардың білімін бағалауда объективтіліктің болмауы;
- атайдар тағу; мұғалімдердің оқушы тұлғасын басуы
- жетілмеген жаңа оқу бағдарламаларын енгізу, құндылықтар бағдарларының
өзгеруі және соның негізінде нені және қалай оқыту мәселесінің туындауы;
- мектепке келген оқушылардың дамуының және оқу түрткілерінің төмендігі.
Аталып өткен тәуекел факторлары сыртқы, объективтік сипат алады.
Балаларға бұдан басқа да, педагогтар білімге тіисті ішкі тәуекел факторлары
да әсер етеді. Оларға: өзің қажетсіздігін сезіну, өзіндік бағысының
төмендігі, өзіне-өзі және басқаларға өзінің сезімдері мен раекцияларын
жеткізе алмауы жатады.
Балалардың тұлғасындағы және мінез-құлқындағы ауытқушылықтардың алдын
алу, оларды психологиялық иммунизациялауды қажет етеді, яғни, әлеуметтік-
құзырлы адам болып қалыптасуы үшін мінез-құқылқтың психогигиеналық
дағдыларына, дұрыс таңдау жасай алу біліктерін үйрету. Бұл мақсаттарды
орындау үшін қоғамдық дағдарыстың жағымсыз әсерлерін жоятын және түзейтін
әлеуметтік-педагогикалық жағдайларды құруға бағытталған мектеп саясатын
шығару қажет. Оған мынандай бағыттарды енгізуге болады:
1. Балалардың ауытқыған мінезінің типтері мен нысандарының таралуын, оларға
әсер етуші факторларды анықтау, сонымен қоса оқушылардың және тәрбиеге
деген қажеттіліктерін зерттеу;
2. Оқушылардың, ата-аналардың пікірлерін зерттеудің нәтижелерін талдау және
соның негізінде анықталған ерекшелікті ескере отырып оқушылардың тұлғасы
мен мінез-құлқындағы ауытқушалықтардың алдын алу және түзету
бағыдарламаларын құрастыру;
3. Оқушылар тұлғасының және мінезінің дамуындағы ауытқушылықтардың алдын
алу мен түзету әдістерін, балаларда эффективті қарым-қатынас жасай алу
қабілетін қалыптастыруға, жауапты шешім қабылдауға, қақтығыстарды шеше
алуға, стрессті жеңе білу және жағымды, адекватты Мен – концепцияны
дамытуға, сауатты өмір сүруге бағытталған психотехникалық тәсілдерді
педагогикалық кадарларды дайындау;
4. Мектепте сыртқы тәуекел факторларынан азат, психологиялық-педагогикалық
ахуалды қалыптастырып, бірқатар құзырлы шешімдермен шешілетін оқушылардың
ата-анасымен тиімді өзара қарым-қатынасты дамыту, қосымша білім беруді және
т.б. шараларды ұйымдастыру.
Балалардың тұлғасы мен мінездегі ауытқушылықтардың алдын алу жұмыстары
тек мыналардың негізігде жүзеге аса ғана тіиімді болады:
1. Оқу іс-әрекеті жемісті болғанда;
2. Оқушыларды қанағатандыратын, эмоционалдық жағымды өзара қарым-қатынас
жүйелері (құрбыларымен, мұғаліммен, ата-аналарымен);
3. Психологиялық қорғаулы болғанда.
Соңғы жағдай тікелей түрде әлеуметтік қорғалумен байланысты. Оған
мыналар кіреді:
1. оқушылардың өздерінің құқықтары мен міндеттерін білуі;
2. оларды мұғалімдер мен оқу және тәрбие үдерістегі басқа субъктілердің
бұлжытпай орындауы;
3. оқушылардың қандай да бір белгісіне қарай дискриминация ұшырауына жол
бермейтін психологиялық және әлеуметтік теңдік.
4. оқушылардың жеке дара ерекшелікті мен өзін-өзі анықтау құқығын сақтау.
[3, 11 б.]
2. МІНЕЗ ЖӘНЕ ОНЫ ДИАГНОСТИКАЛАУ, ТӘРБИЕЛЕУ
ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мінез акцентуациясын диагностикалау
Балалар бастауыш мектепте мінез-құлықтың негізгі ережелері жөнінде аса
үлкен көлемдегі білімдерді игеріп, оларды саналы түрде орындауға әдеттенуге
тиіс. Әдептілік пен мінез-құлықтың нақты ережелері өте көп, оқушыларды
олардың бәрімен бірдей таныстыру қиын. Өмірде балалар бірінші рет кездесіп
отырған жағдайлар жиі ұшырасып жатады. Оқушыларға мінез ережелерін
үйретумен бірге, ереже рухына сай әрекет етуге, яғни жаңа жағдай кезінде
бұрыннан жақсы мәлім ержелер негізінде әрекеттің дұрыс жолын таба білуге
баулу керек. Бұл күрделі міндет, оны табысты орындау үшін төмендегілерді
іске асыру шарт. Оқушылармен жұмыс үстінде олардың мінез-құлық ережелерін
өмірде жиі кездесуі мүмкін. Мысалы, әртүрлі жағдайлар кезінде: мектепте,
көшеде, қоғамның орындарда. Мұндай жағдайда нақты ережелер міндетті түрде
қайталанып отырады. Мұның өзі оқушының бір ережені әртүрлі жағдайда
орындауға үйренуі үшін қажет. Төменгі сынып оқушысы үшін біл білетінің
бірнеше жағдайда пайдалану оңай емес екенін есте ұстау керек. Оқушы
мектепте өзінің мұғаліммен ғана емес, үлкендердің бәрімен амандасу керек
екенін біледі. Тіпті, бірінші сынып оқушыларының өзі – ақ бұл ережені тез
игеріп алады. Мектепте ол барлық мұғалімдермен, ата-аналармен күнделікті
амандасып жүреді. Ал сол баланың мектептен тыс жерде, көшеде бұл ережені
орындамауы мүмкін. Ол көшеде, дүкенде, кинода таныс адамды кездестіргенде
олармен міндетті түрде амандасу керек екенін біле бермейді.
Мінез-құлық мәдениеті көп ретте адамгершілік нормаларымен тығыз
байланысты. Мәселен, сыпайгершілік, ілтипаттылықтың, дәлдіктің көптеген
нақты ережелерінің негізінде қоғамымыздың адамгершілік, ұжымшылдық, достық,
жолдастық, өзінің мінезі мен қылықтары үшін жауапкершілік сияқты морлаьдық
принципі жатыр. Оқушы біртіндеп нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің өзектілігі. Халқымыздың болашағын анықтайтын Қазақстан
-2030 жолдауында Президентіміз ел белгісі барысты сипаттай келе Ол жаңа
асулар мен шыңдарды бағындыруда мақсатына жетелейтін елеусіз, бірақ сенімді
соқпатарды іздестіруде табанды да бірбеткей болуы тиіс деген екен [1, 6
б.] Осындай бір елеусіз, бірақ сенімді соқтықпақтың бірі: жас ұрпақты
болашаққа жетелейтін білім мен тәрбие жолы екендігі даусыз.
Еліміздің болашағы – бүгінгі шәкірт. Ал олардың қандай азамат болып
шығуын қадағалау мұғалімге жауапты жұмыс. Педагог, психологтар қауымының
алдында үлкен міндет, ауыр жүк тұр. Бүгінгі таңда мектептің негізгі міндеті
– баланың бастапқы тұлғалық қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін
айқындау және дамыту [2, 8 б.]
Нарықтық қатынас кезінде адамзатқа ортақ құндылықтар мен тәрбие
теорияларына, озат тәжірибеге сүйеніп, Қазақстанның ұлттық және әлеуметтік-
экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып, мінезінде олқылығы бар
оқушыларды қоғам алдындағы өзінің дербестігі мен жауапкершілігін сезінетін,
ұлттық сана сезімі оянған, биік парасаты, ар-ожданы мол азамат етіп
тәрбиелеу өмір талабы болып отыр. Бірақ, қазіргі көп мәдениетті қоғамда
балаға сырттан әсер етуші жағдайлар оның жаңа қалыптасып келе жатқан
тұлғасына әсерін тигізеді. С.Т.Холлдың айтуынша, бала толыққанды дамуы
үшін өз халқының сезімдері мен көзқарастарын басынан өткеруі қажет [3, 10
б.]
Әр жас кезеңінің адамның тұлғалық қалыптасуында алатын өзіндік орны
және соған байланысты мектептегі кезеңнің өзіндік маңызы бар. Бұл баланың
мен бейнесін қайта құрып, айналасындағыларға сыни көзқарас
қалыптастырады. Жас кезеңдерінде физиологиялық өзгертулермен қатынастар
психологиялық өзгертулер де болатындығы баршаға мәлім. Осы психологиялық
зерттеулер дағдарыс туғызады. Әрбір жас кезеңіне сай дағдарыс түрлі өмірге
келу дағдарысы, үш жастағы дағдарыс, жеті жастағы дағдарыс, жасөспірімдік
кезеңдердегі дағдарыс және сұрақтар дағдарасы сияқты кезеңдерге жіктеледі.
Балалық шақтан есею кезеңіне өту кезіндегі дағдарыс жасөспірімнің
қоршаған ортаға деген қатынасын білдіріп, қажеттілік және тілектерінің
өзгеруіне, ішкі дүниесінің қайта құрылулар әкеледі. Сондықтан да
ерекшеленуге өз мінезін көрсетуге тырысады. Осы уақыттан бастап оқушылардың
мінезінің және оның тәртіптерінің түрлері байқала бастайды. Сол уақытта
бала өз беттілікке ұмтылу әсерінен отбасы ықпалынан құтылуға, олқылық
істерді жасауға, өзін ерекше етіп көрсетуге әкеледі. Одан келіп әлеуметке
қарсы қалыпсыз мінез және тәртібі пайда болады. Қалыпсыз мінез девиантты
тәртіп немесе девиантты мінез деп атайды.
Психологиялық-педагогикалық зерттеулерде бала мінез-құлқының ауытқу
мәселесі түбегейлі зерттеліп сипат алғанымен, қалыпты дамыған бала
мінезінің жағымсыз түрлерінің туындау себептері ғылымда өз деңгейде
зерттелінбеуде.
Балалар бастауыш мектепте мәдени мінезінің негізгі ерекшеліктері
жөнінде аса үлкен көлемдегі білімдерді игеріп, оларды саналы түрде
орындауға әдеттенуге тиіс. Әдептілік пен мінез-құлықытарды олардың бәрімен
бірдей таныстыру өте қиын. Сондықтан да оқушыларға мінез-құлық және адам
тәртіптілігінің ережелерін үйретумен бірге ереже рухына сай әрекет етуге,
яғни жаңа жағдай кезінде бұрыннан мәлім ережелер негізінде, әрекеттің дұрыс
жолын таба білуге баулу керек. Бұл өте күрделі міндеттердің бірі болып
отыр. Балаларды мінез және тәртіп ережелерін мектепте, көшеде, қоғамдық
орындарда орындауға баулу керек, сондықтан да бүгінгі дипломдық
жұмысымыздың тақырыбын Мінез және оны тәрбиелеу жолдары деп алуымызға
негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының мінез ерекшеліктері
және оны тәрбиелеу жолдары
Зерттеудің нысаны:бастауыш сынып оқушылары
Зерттеудің пәні: бастауыш сынып оқушыларының мінез мәдениетін
қалыптастыру үрдісі
Зерттеудің міндеттері:
1. Мінез және оны тәрбиелеудің ғылыми-теориялық негізі;
2. Мінездің қалыптасу заңдылықтарын анықтау;
3. Бастауыш сынып жасындағы бала мінезін қалыптастырудың жолдарын
анықтау.
Зерттеудің болжамы: ата-аналар мен мектеп ұстаздары баланың мінез-құлық
ерекшеліктері туралы барынша ақпараттанған болып, оны оқу-тәрбие үрдісінде
тиімді қолдана білсе, бала бойында жағымсыз тәртіп пен мінез белгілері
алдын алуға мүмкіндік артқан болар еді.
Зерттеудің базасы: №18 Бақтыбай Жолбарысұлы атындағы орта мектеп-
лицейі.
1. МІНЕЗ ЖӘНЕ ОНЫ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ҒЫЛЫМИ – ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мінез, мінез құрлымы
Балалар мен жасөспірімдерге қоршаған адамдардың немқұрайлылығы, зейін
қоймауы негізінде дамитын әлеуметтік-педагогикалық бақылаусыз қалу бұл
тізбектегі ерекше рөл мен мағынаға ие. Нәтижесінде жалғыздық, қараусыз
қалғандық, қажетсіздік, қорғансыздық сезімдері пайда болады. Үлкендерге
деген қарсылық, жатырқаушылық, жек көру сезімдері, баланың пікірінің,
тағдырының, қызығушылықтары мен икемділіктерінің өз бетінше ұйымға,
кооперацияға, өзін-өзі ұйымдастыруға ұмтылуына алып келеді.
Жағымды әлеуметтік тәжірибесінің жеткіліксіздігі, өмірге көзқарасының,
құндылықтар жүйесінің, әдет қалыптары мен эстетикалық талғамдарының
жетілмегендігі және қалыптасқандығы жасөспірімдердің өз белсенділігі
жағымсыз, құлыққа қайшы аймақтарға жұмсауын таңдауға ықпал етеді, бұл
олардың мінездің, тұлғаның қалыптасуынан, әлеуметтік бейнесінен көрініс
береді. Бұл үдерістегі ауқымды рөл балаларға кезінде педагогикалық,
психологиялық, әлеуметтік және медициналық көмектің көрсетілуінде жатыр.
Қазіргі кездегі балалардың жүрген ортасы қолайлы емес. Ол қандай да
бір шамада ауытқушы мінез-құлықтың әртүрлі нысандарын мектепке бара
жатқанда да, ауылда, қоғамдық орындарда, тіпті үйде де және мектепте де
көреді. Мораль мен мінездің аймағындағы ауытқушылықты тудыратын қолайлы
жағдайларды жасырып, бейнесіз өзара қатынас сипатымен, еркіндігінің
көптігімен, кері әсер ететін экономикалық, әлеуметтік және мәдени
факторларының кең ассортименті бар қалалық орта құрайды. Дәстүрлі ұлттық
құндылықтар нормасының босауы, ата-ананың, әсіресе, отбасындағы әке
беделінің төмендігі, мінездің тұрақты үлгілері мен морлаьдық шекаралардың
жоқтығы, әлеуметтік бақылаудың босаңсуы баланың ортасындағы ауытқушы және
өзін-өзі жоюшы мінездің өсуіне әкеледі [4, 14 б.]
Адам өмірге пәк, ештеңеден хабары жоқ, ақ қағаздай таза болып келеді.
Өсе келе, адамдар мінез-құлық, іс-әрекеттері арқылы бір-бірінен
ерекшеленеді. Біз белгілі бір адамды сипаттау немесе оған баға беру үшін,
ең алдымен оның мнезін айтамыз. Соның ішінде ол адамның өзін қоршаған
ортадағы іс-қимылын, адамдармен қарым-қатынасы, оның орны жайлы айтылады.
Мінез – адамның бүкіл өмір бойғы іс-әрекеттері мен қылықтарына, өзін-өзі
тәрбиелеуіне байланысты қалыптасып, дамып отыратын өзіндік психологиялық
қасиеттер мен ерекшеліктердің жиынтығы [4, 18 б.]
Кейбір адамдар қиын жағдайда қарама-қайшылықтарды жеңіп іс тындырса,
содан өзіне рақат табады және осындай жағдайды өздері ұнатады, ал басқалары
керісінше оңай жолды іздестіреді. Мұндай адамдарға өзіне тапсырылған істі
қандай нәтижемен аяқтады және басқа адамдарға қандай әсер қалтырғаны аса
маңызды емес, оларға тек істі өзгелерден қалмай орындағандары маңызды [5, 4
б.]
Мінез дегеніміз – грек тілінен аударғанда із қалдыру ерекше білгі
дегенді білдіреді. Адамның өмірге беталысын білдіретін, оның бір сындырып
тұрақты және тұрлаулы жеке дара қасиеті. Мінезді адамның сан алуан қасиетін
(оң, теріс) әр қырынан көрсететін, тіршілік бағытының өрнегі деуге болады.
Мінез – кең мағыналы ұғым, онда адамның әртүрлі қасиеті мен саналары
тоғысып жатады. Мінез – жеке адамның тіршілік жағдайындағы қылығын
бейнелейтін тұрақты және мәнді психикалық ерекшеліктерінің үйлесімі. Мінез
өмір, тәрбие қалпы мен жағдайын көрсетеді. Олардың өзгеруіне байланысты
мінез де өзгереді. Мінез темпераментпен де байланысты. Оның 2 сипаты бар:
1) адамның ақиқат дүниеге қатынасы және оны жүзеге асырудың өзіндік
амалдары. 2) өз әрекетін тәртіпке келтіре алатын өзіндік еріктері. Адам
ғұмырының барлық жасында мінезге тәрбиелеу ықпалы зор. Оның ішіне қайта
тәрбиелеу өзін-өзі тәрбиелеу кіреді. Ал мінез-құлық дегеніміз- адамның
генетикалық ерекшеліктеріне байланысты болады, өмір жағдайына сәйкес және
солардың ықпалымен байқалып отыратын тұрақты психикалық ерекшеліктерінің
жиынтығы. Адам өзінің мінез-құлқына бақылау жасау арқылы, мінездегі мінін
түзетуге, жағымсыз әрекеті, дөрекі мінездерден өзін тыйып ұстауға болады.
Мінез-құлық адамның өзіне, маңайындағы басқа адамға, тапсырмалары ісіне
қалай қарайтынынан байқалады. Ол оның бүкіл тәртібіне әсер етеді. Мінез-
құлық – жануар мен адамдарға ортақ, оргникалық қимыл-қозғалысын
белсенділігін сыртқы ортамен қалай байланыс жасай алуын білдіретін ұғым.
Мінез-құлықтың қозғаушы көзі – қажетті үдеу. Мұның ауқымы кең, жан
құбылысының әрқайсысынан түрлі деңгейде көрініп отырады, адам мінез-
құлықының бастапқы көрінісі – қылық. Мұнда тұлғаның беталысы, адамгершілік
талғам – сенімі көрініс береді [6, 12 б.]
Мінез – белгілі бір адамға тән мінез-құлықтың өзгерісімен, адамдарға,
өзіне, жұмысқа т.б. деген қарым-қатынасымен сипатталатын жеке адамның
қалыптасқан ерекшіліктері.
Қайсы бір адам мінезінің мәнді белгілердің көрсету үшін әдетте
көпшіл, өзімшіл, ақкөңіл, тұрақсыз, ұяң мінезді, кішіпейіл,
мақтаншақ, өтірікші адам т.б. терминдерді қолданамыз. Мінездің
белгілері өте көп, сол себепті оларды тізіп жатудың мәнісі жоқ, тіпті ол
мүмкін емес. Тек мінездің неғұрлым ортақ қасиеттерін бөліп қарастыруға
болады.
Мінездің мықтылығы. Мұндай мінезді адам қойылған мақсатқа жетуге,
қиындықтарды жеңуге бейім, өз сенімін дәлелдейді, іске қызу кірісіп,
батылдық көрсете алады.
Мінездің ұяңдылығы жасықтықпен, тартыншақтықпен, жалтақтықпен,
көзқарастың тұрақсыздығымен, көнгіштікпен, қорқақтықпен байқалады.
Мінездің өзіндігі адамның басқалардан тым ерекшеленіп тұратын жеке
басының өзгешілігінен байқалады. Мысалы, аса сезімталдық, тым тұйықтық т.б.
Мінездің бірқалыптығы адамның өмірдің сан қилы жақтарымен тіл
табысуынан байқалады. Іс пен сөздің біртұтастығы. Мінездің бірқалыптылығы
Э. Тельманның озық ойлы адамның бойындағы ажырамас сапа болып табылады.
Мінездің тұрақтылығы мақсатқа жету жолындағы дәйектілігі,
табандылықты, өз көзқарасындағы тұра алушылықты білдіреді [7, 9 б.]
Психологияда мінез-құлық – ол адамның жұмысы барасында, өзара қарым-
қатынасында туындайтын және де әр адамның өз бойына тән қалыптасқан тәлім-
тәрбиенің жиынтығы.
Кейбір жағдайда мінез және тұлғаның іс-қимылы және эмоциялық
сезімталдығы нәтижесінде де анықталады. Адамның қимылдау сферасына қарай
оған жинақы, тиянақты және т.с.с. баға берілсе, эмоция сферасы жағынан
ақ көңіл, тұйық, сенімсіз деген баға беруге болады.
Жеке тұлға немесе мінез жайында айтқанда олардың бір-біріне
айырмашылығын байқауға болады. Мысалы, адамды тұлға түрінде сипаттағанда
жоғары, атақты, шығармашылық, қылмыстықдеген сөздер айталды, ал
мінезді сипаттағанда ауыр мінезді, қатыгез, темірдей қатты, жұмсақ
мінеді, алтын адам деген сөздер лайық келеді. Сондықтанда адамға
мінездеме, сипаттама берер кезде керекті сөздерді дұрыс қолданған жөн.
Өйткені кейбір жағдайда адамға баға берген кезде қолданған сөздер бір-
біріне мағынасы жағынан қарама-қайшы келетіні өкінішті жағдай.
Мінез деген психикалық қасиеттердің төркіні. Психологияда бұл
дербестік мағынасы бар адамға байланысты ұғым. Адам мінезінің даралық
ерекшелік екендігін ғылым тарихында тұңғыш рет сипаттап жазған ертедегі
грек философы Теофраст (б.з.д. IV-III ғ) бірақ ол мінезді адамның
адамгершілік сапасына тән қасиет деген. Лабрюйер де Теофрасттың Мінез
деген еңбегінде мінезді осы мағынада қолданған. Алғашында мінез адамның
әлеуметтік адамгершілік ерекшеліктерін білдірген. Бұл әрине, темпераментке
кері анықтама. Өйткені темперамент- адамда туа пайда болатын генотип
организм қасиеті.Осы көзқарасқа орай мінез- адамның туа пайда болатын
фенотипті ерекшелігі. ХІХ ғасырда француз ғалымы А.Бен мінезді тек
психологиялық ерекшелік, дара адамның ақыл-ойы мен сезімінің және ерік
ерекшеліктерімен қасиеті деп саналады. Т. Рибо мінезді сезім мен ерік
ерекшеліктері десе, ал орыс медигі, әрі педогог П. Ф.Лесгафт ерік қасиеті
деп көрсетті [8, 10 б.]
Енді атақты адамдардың тұлғалық қасиеттерін еске алайық. Осы тұста
тарихтағы ұлы адамдардың мінезі жаман бола ма деген сұрақ туындайды. Әрине,
ондай атақты адамдар бар. Мысалы, Ф.М.Достоевский өте ауыр мінезімен
ерекшеленген, ал И.П.Павлов қиын мінезді деп саналған. Бірақ бұл
адамдардың мінезі ерекше болғанымен, олардың атақты болуына еш кедергі
келтірген жоқ. Мінез және жеке тұлға мағынасы жағынан бір деуге болмайды.
Мінез – адамның іс-әрекетін көрсетсе, жеке тұлғаның ерекшеліктері не үшін
іс-әрекет жасайтынын көрсетеді. Мінез темпераментпен көбінесе байланысты
болады. Мысалы, холериктердің табандылығы қызу іс-әрекетте байқалады, ал
флегматиктер орнықты, дұрыс ойлауымен байқалады [9, 12 б.]
Характерологияның ұзақ тарихы бар. Характерологияның басты мәселесі –
мінез түрлерін анықтау, соған байланысты адамның мінездерінің,
тәртіптерінің өзгеріп отыратындығын болжау. Ертеректе адамның мінезін
анықтау үшін оның туған күнін пайдаланған. Адамның тағдыры туралы, мінезі
туралы болжам айту үшін әртүрлі тәсілдер пайдаланған деп атаған. Сондай-ақ
мінезді болжауды адамның есімімен байланыстырады.
Характерологияның дамуына әсер ететіні – физиогномика болып табылады.
Физиогномика – адамның сырт келбетіне байланысты психологиялық мінездемесін
анықтап, оның қандай тұлғалық типке жататынын анықтайтын ілім. Аристотель
мен Платон адамның сырт әлпетінен жануарға ұқсастықты таба отырып, олар
адамның мінезін анықтаған. Аристотельдің айтуы бойынша, егер адамның мұрны
бұқанікі сияқты жалпақ, үлкен болса, онда ол адам жалқау, егер танаулары
шошқанікіндей кең болса, онда ол адам ақымақ, егер мұрны арыстандікіндей
жоғары дәрежелі деп есептеген. Егер шашы ешкінің, қойдың, қоянның жүніндей
жұмсақ болса, онда ол адам жасқаншақ, ал егер шашы қатты болса, онда ол
адам қайратты, ержүрек адам ретінде санаған.
И. К.Лафатер болса адамның бас сүйегінің құрылысы, конфигурациясына,
мимикасына қарап мінездеме берген. Сондай-ақ, мінезді анықтауға кейбір
ғалымдар адамның аузына да көп көңіл бөлген. А.Делестрадамның аузын жапқан
кездегі еріндерінің қысыуларына қарап мінездеме береді [10, 13]. Еріндерін
тең біркелкі жапқандар – қатты мінезді, еріндері еркін бос тұрса – жұмсақ,
әйел мінезді деп есептеген. Адамның мінезін анықтау үшін басты орынды
адамның көзі алады. Аристотельдің айтуынша үлкен көздер – ақкөңіл, ал
томпақ, шығыңқы көздер – ақымақтықтың белгісі дейді. Л.Н.Толстой жазғандай:
Кейбір адамдардың көздері күлімсіреп тұрады, ондай адамдар қу және
эгоисттер болады. Ал кейбіреулері аузымен күлгенімен, көздері күлмейді,
мұндай адамдарды - әлсіз, сенімсіз, шешім қабылдай алмайтын адамдар дейді.
Қазіргі уақытта американдық Дж. Плайв және Э.Клери әртүрлі ғылыми
дәлелдер жүргізуде. Олар жасаған көптеген тәжірибе қорытындылары адамның
мінезін анықтауда олардың көздерінің түсі, үлкен орын алғанын дәлелдейді.
Көздерінің түсі қою көгілдік адамдар – табанды, бірақ көңілшек болып
келеді. Олар тез өкпелегіш және кекшіл болады. Көздері сұр түсті адамдар
айтқанынан қайтпайтын, қандай қиындық болса да өз ойындағы істі орындамай
тынбайды. Сол сияқты мінезді анықтауда олардың дене бітімі, жүрісі,
отырысы, сондай – ақ ұйықтағандағы жатысы да үлкен орын алады екен [14, 23
б.]
Хиромантия - өте ерте ғасырдан дамыған. Еуропаның көптеген
университеттерінде XVI-XVIII ғ хиромантия астрологиямен тығыз байланысты,
себебі қолдың негізгі белгілері үшін алақанның 7 бөлігі ерекше назарға
алынады. Олар күнмен және планеталар: Шолпан, Юпитер, Сатурн, Меркурий,
Марс, Ай аттарымен аталады. Кейінгі кезде психологияда хиромантологияның
дамуына теріс көзқарас болған. Соған қарамастан саусақ өрнектерінің
эмбриондық дамуының өзі тұқымқуалаумен байланысты болуына қарай білімнің
жаңа бөлігі, яғни – дермотологлифика дамыды. Баланың анасының құрсағында 3-
4 айлық кезінде алақанының дамуы мидың дамуы сияқты ата – анасының
тұқымқуалаушылықтыкң әсері арқылы дамитыны дәлелденген. Сондықтан
хиромантияны ағзаның анатомиялық немесе физиологиялық ерекшеліктері деп
қарау, және ол характерологияның конституциялық, бағыттарының қатарына
жатады дейді. Э.Кречмер мінезді туа бітеді және оған эндокринологиялық
себептердің әсері көп деп санаған. Бірақ қазіргі уақытта антропология да,
анатомия да, психология да адамның мінезінің, оның дене бітісінен, көз
бітімінен, көздің түсінен және тағы да сондай ерекшеліктермен байланысты
деген нақты дәлелдер таба алмай отыр. Жазушылар өздерінің әдеби
шығармаларында, атақты суретшілер кейіпкерлердің мінезін өз портреттерінде
жазу, суреттері арқылы бейнелеп оқырманға, көрерменге жеткізуге тырысады.
Бірақ та ғылыми психология адамның сырт пішіні оның мінезін толық көрсете
алады деген тұжырымға қарсы болып отыр. Мысалы, А.В. Петровскийдің айтуынша
адамның сәл ашылған аузы оның ақымақтығын көрсетеді деген ойға қарсы пікір
айтады [9]. Оның ойынша, ол адам не керең немесе тыныс жолдарының сырқатына
шалдыққан. Адамның мінезін, мінез-құқлы туралы оның іс-әрекеті, әдеттері
көмектеседі.
Графология – бұл адамны жазуы арқылы оның психологиялық қабілетін
анықтауға болатынын зерттейтін ғылым. Бұл ілім адамның жазуы мен оның
мінезі тығыз байланысты дейді [15, 20 б.]
Сонымен қатар, 19 ғасырда мінезге арналған ағылшынның Дж.Ст. Милль,
Гальтон, Бэн, француздың Пере, Фулье, Рибо, Полан, Малапер, неместің В.
Штерн, Кречмер, Гофман, Эвальд, Клягес сияқты ғалымдардың еңбектері дүниеге
келген. Дж. Ст. Милль характерологияны этологияның астары ретінде
қарастырып, этологияны жеке ғылым ретінде бөліп қарауды ұсынады. Мінез
мәселелері тек психологтардың ғана назарын аудартпай, сонымен қатар
Монтень, Лярошфуко, Лябрюйер, Вовенарг сияқты моралистердің де көңілін
аудартқан. Мінез мәселлері сонымен қатар кеңестік психологтардың да, яғни
П.Ф. Лесгафт, К.Д. Ушинский, А.Каптерева, А. Лазурскийсияқты ғалымдардың
еңбектерінде де үлкен орынға ие болған.
40-50 жылдардан бастап кеңестік психологияда мінез мәселелеріне
қызығушылықтың лезде өсуі байқалды. Оған дәлел мінез тақырыбы бойынша 4
докторлық диссертация қорғалған. Олар:И.В.Страхованың Эмоцальные
компоненты характера школьника в связи с общей характерологей (1940),
Н.Д.Левитованың Проблема характера в психологии (1942), В.С. Филатованың
Учение о характере и его формировании в условиях социалического общества
(1952), А.Г.Ковалева Типические особенности характера старшего школьника
(1953) [10].
1960 жылы В.А.Крутецкийдің Проблема характера в советской психологии
атты үлкен мақаласы шықты. Бұл мақалада кеңестік психологтардың мінез
мәселелері жөнінде жасалған жұмысының сарапталған қорытындысы жайында
жазылған.
1957 жылы Перспективы теории личности атты кітап дүниеге келді. Бұл
кітапты симпозиумға қатысқан АҚШ, Англия, Франция, Германия, Италия,
Швейцария, Голландия елдерінің психологтарының еңбектері жазылған. Бұл
симпозиумның жалпы әсері АҚШ-та мінез мәселелеріне байланысты қызығушылық
әлдеқайда төмен, бұл яғни Батыс Евразиядағы қарағанда. Сондай-ақ АҚШ-та
мінез термині өте аз қолданды. Шындап қарағанда, осы елдің
психологтарының яғни, Кэттел, Мэрфи, Мюррей, Дреджер, Казарусжеке тұлға
психологиясына арналған тараудың жоқтығы байқалды және мүлдем мінез
мәселелері жайлы сөз қозғалғандығы байқалды [16, 12 б.]
Психологтар жеке тұлға мен мінез ұғымдарының түсініктер деп санауға
бейім. Сондықтан мінезді жеке тұлғадағы бөлуді керек деп естемейді. Мінезді
көбінесе жеке тұлғаның психологиялық тұрпаты ретінде анықтама береді.
Мінез туралы басқа да анықтамаларда, мысалы, А.А.Смиронов немесе
А.Г.Ковалев редакцияланған В.А.Крутецкийдің психология оқулығында тек
бағыттылық немесе қарым-қатынас жүйесі көрсетіледі, бірақ мінез құрылымының
ашылуында ең басты мән ерік-жігерге беріледі. Әрине, мінезде көбінесе ерік-
жігер бітістері – жеке тұлғаның компоненті ретінде көрінеді, бірақ олар
бағыттылық бітістерінің тәуелділігінен түрленеді. Сондықтан олар біртұтас
мінез ретінде қаралу керек.
Өзіндік сана сезімдердің онтогетикалық даму ерекшіліктері
Б.Г.Ананьевтің, С.Л.Рубинштейннің, Л.С.Выготскийдің жұмыстарында
қарастырылды [17, 15 б.]. Бұрынғы кеңес психологиясында өзіндік бағалау
жайлы сұрақтар теориялық- эмпирикалық деңгейде көп зерттелген. (В.В.Столин,
И.И.Чеснокова, А.В.Захарова, П.Р.Чамата, К.А.Абульханова, Е.И.Савонько,
А.И.Липкина және т.б). Соңғы жылдардағы эксперименттік зерттеулер өзін-өзі
бағалауды өз беттілік, жеке түлғалық феномен, адамның мінез-құлқын реттеуші
деп қарастырды (З.В.Кузьмина, Д.В.Демина, А.И.Липкина,
М.И.Лисина,В.С.Магун, В.Ф.Сафин және т.б.). Мінез-құлықтың өзіндік сана
құрлымымен байланысты дамуы да зерттелді [18, 21 б.]
Адамның мінезі әртүрлі. Мысалы, кейбіреулер бір істе тез, бірақ
тиянақсыз орындаса, ал біреулер асықпай, бірақ тиянақты орындайды,
басқалары алдын-ала ойламай нәтижесіз тез орындайды. Туындаған жағдайға
байланысты адамның мінезі өзгеруі мүмкін. Айталық, сыпайы адамның өзі
кейбір жағдайларда дөрекі мінез көрсетуі мүмкін. Мінез белгілеріне ойлау,
түсіну қабілеттері де кіреді. Мінездің қалыптасуына адамның тәлім-тәрбиесі
үлкен орын алады. Мінездің негізгі құрылысы ось бойынша орналасады. Мысалы,
күш - әлсіздік, қатыгездік - әулесақтық т.с.с. Мінездің күшін адамның
қиындыққа қарамай еңбектерін, оны тиянақты орындауға ұмтылғаны, ал
кейбіреулердің қорқытып, шешім қабылдауға батылы бармай жұмысын аяғына
дейін толық орындай аламауы анықтайды. Мұндай адамдар қатты мінезді,
айтқанын орндайтын, және жұмсақ мінезді болғаны. Кейбір адамдардың
интеллектуалды қабілеттері, ақылы жоғары болады. Бірақ олардың мұндай
қабілеттерін көрсете білулері оның мінез-құлық шарына байланысты болады.
Адам мінез-құлықтарының белгілерін негізгі, басқарушы және қосымша деген
топқа бөледі. Адамның мінез-құлықтарының ерекшеліктері олардың қарым-
қатынас жүйесінде анықталады [19, 15 б.]
Адам мінезінің құрылымы әрқилы қасиеттер жиынтығынан тұрады. Кейбір
мінез ерекшеліктері бір-біріне тәуелді өзара байланысты болып келеді.Міне,
мінездегі осындай әртүрлі қасиеттерден құралған біртұтас бірлікті мінез
құрылымы деген. Ал мінездегі өзара байланысты психикалық қасиеттердің
жүйесі симптомкомплекс немесе оларды факторлар деп атайды. Психология
ғылымында мінез топтастырылып, оның қасиеттері түрлі жүйеге бөлінеді.
Ондай қасиеттер адамның әр алуан нәрселерге қатынас ерекшелігін көрсетеді:
1. Мінездің еңбекке байланысты қасиеттері: еңбексүйгіштік, адалдық, еңбекке
жауапкершілікпен қарау, немқұрайлық.
2. Ұжымға, адамдарға қатысты қасиеттер: ер көкіректік, тәкаппарлық,
өзімшілдік, мақтаншақтық.
3. Өзіне-өзінің қатынасы: ұқыптылық, салдыр-салақтық, заттарды ұстап
тұтатумен ұқыпсыздығы.
Адам мінезіндегі құрылымының қасиеттеріне мынадай ерекшеліктер жатады:
1. Мінездің тереңдігі – бұл қасиет адамның қоғам талаптарына орай ұжымға,
көпшілікке, еңбекке деген қатынасын білдіреді.
2. Адамның жеке басының ерекшелігі, белсенділігі – бұл қасиет мінездің күші
осыған орай жақсы, мықты, тұрақты және нашар мінезді болып бөлінеді.
Мінездің тұрақтылығының ауытқушылығы, бейімделгіштігінің 3 ерекше
мәні бар.
Адамгершілік тәрбиесіндегі сабақтастықтың педагогикалық негізі мынада:
баланың мектеп жасына дейінгі кезеңде пайда болған мінез-құлық, ересек
адамдармен және құрбы-құрдастармен қарым-қатынас формалары, моральдық
білімі, қарым-қатынасы және сезімі бастауыш сыныптарда дамуға тиісті жаңа
формалардың негізі болып табылады. Мінез мәдениетін тәрбиелеу белгілі бір
жүйе бойынша жүргізілсе ғана тиімді болады. Бұл жүйелік балалардың бойында
мінез-құлық, пайдалы әдет-дағдылардың тәжірибесін жинақтауды, адамгершілік
мағлұматтарды сіңіруді қамтамасыз етеді [20, 18 б.]
Жақсы мінез-құлық пен ақыл күші болып, екеуі біріккенде бұлар адамшылық
қасиеттер болып табылады. Жақсы мінез-құлық пен ақыл күш бірдей болып
келсе, біз өз бойымыздан және өз әрекетімізден абзалдық пен жетілгендікті
табамыз және осы екеуінің арқасында біз игі, игілікті және қайырымды, ал
мінез-құлқымыз мақтаулы болады - деп жазған Әл – Фараби.
Бастауыш сынып оқушыларының жағымсыз қасиеттері: бір беттілігі,
ашушаңдығы, ұяңдығы, әдепсіздігі, тынымсыздығы, тәртіпсіздігі, дөрекі
сөйлеу және тағы да басқа жағымсыз жақтармен ерекшеленеді, мұғалім бұлармен
күрес жүргізуі қажет [21, 16 б.]
Девиантты тәртіп деп қоғамда қалыптасқан нормаларға сәйкес емес мінез –
құлықты айтамыз. Белгілі әлеуметтанушы И.С.Кон девианттық мінез-құлықты
психикалық денсаулық, құқық, мәдениет немесе мораль қалыптарының жалпы
қабылданған қалыптардан ауытқыған іс-әрекет жүйелері ретінде қарастырады
[22, 30 б.] Бейімделуші мінез-құлықтың концепциясына сәйкес кез келген
ауытқушылық бейімделудің бұзылуына алып келеді. Девиантты мінез-құлық 2
категорияға бөлінеді: біріншіден, бұл анық немесе жасырын психопотологияның
барлығын білдіртетін психикалық денсаулық қалыптарынан ауытқыған мінез-
құлық. Екіншіден, бұл әлеуметтік, мәдени және әсіресе құқықтық қалыптарды
бұзатын ассоциалды мінез-құлық. Мұндай әрекеттер аз болса, олар құқық
бұзушылық, ал салмақты болса, әрі жазаланса – қылмыс деп аталанады
С.А. Беличева мінез-құлықтың әлеуметтік ауытқуын былайша жіктеген [23, 12
б.]:
1. Пайдакүнемдік бағытта – құқық бұзушылық, пайда табуға ұмтылумен
байланысты.
2. Агрессиялық бағытта: адамға қарсы бағытталған әрекеттер, яғни
балағаттау, бұзақылық, ұрып-соғу.
3. Әлеуметтік енжар тип: белсенді өмір сүруден қашуға азаматтың борыштарын
өтеуден қашуға жеке және әлеуметтік мәселелерді шешкісі келмеуге ұмтылу.
Мораль нормалары мен қоғамдық талаптарға сай келмейтін адам тәртібін
ассоциалды деп атайды. Бұл тәртіп іс-әрекеті аномальді, яғни санасында
ауытқуы бар балалардан ерекшелігі ассоциалды тәртіп әлеуметтік орта
микроортаның жағымсыз әсерлеріне негізделген отбасындағы теріс қоғамдық
тәрбиедегі қателіктерменанықталады. Бала дүниеге қиын болып келмейді. Ал
қиын бала дегеніміз – педагогикалық белгімен қараусыз қалған балалар.
Л.С.Выготский баланың өмір, ол жердегі адамдардың қоғамдық бейнесі дұрыс
болмай, педагогикалық, әрекеттер қате орындағанда бала қиын балаға
айналады. Ондай балаларға бірбеткей, қыңыр, агрессивті, тіл алмайтын
балалар жатады. Балаға айналасындағы адамдардың қажеттіліктер мен
қызығушылықтарын есепке алып, өз талап – тілегін дұрыс жүзеге асыруды
үйрету керек. Бірбеткейлікті жоюдың бірден бір жолы бала көңілін басқа
жаққа аудару жеткіншек шақта, яғни балада адамгершілік байлықты бағалау
барысында байқалады. Агрессивтілік – бала бойндағы басқаларға беген дене
және психикалық зиян келтіру әрекеті.
Оқушылардың девианттық мінез-құлықының себептері мен факторлары:
а). Тәрбиеленбегендігінің себебінен қажетті білімдердің, біліктердің,
дағдылардың жоқтығынан немесе теріс тәрбиеден бұзылғандығынан, мінезінің
жағымсыз таптаурындардың қалыптасқандығынан туындайтын әлеуметтік-
педагогикалық олқылықтар;
ә). Жайсыз жанұялық қарым-қатынастардан, баланы тәрбиелеуде ұлттық салт-
санада қалыптасқан этнофункционалдық ерекшеліктерді мүлдем ескермеуден,
жанұядағы жағымсыз психологиялық ахуалдан, оқудағы жүйелі сәтсіздіктерден,
сынып ұжымындағы құрбыларымен өзара қарым-қатынастың орнамағандығынан, ата-
аналарының, мұғалімдердің сыныптас жолдастарының және т.б. дұрыс емес
қатынастарынан туындайтын терең психологиялық жайсыздықтардан;
б). Психикалық және физикалық денсаулығы мен даму жағдайындағы
ауытқушылықтармен, жас ерекшелік дағдарыстарымен, мінез акцентуациясымен
және басқа да физиологиялық және психоневрологиялық ерекшеліктер
себептерімен;
в). Ішкі және сыртқы белсенділігінің саналы көріністеріне, өзін-өзі
көрсетуіне жағдай жасалмағандығымен; іс-әрекеттердің пайдалы түрлерімен
айналасыпағандығымен, жағымды және маңызды әлеуметтік және жеке өмірлік
мақсаттары мен жоспраларының болмауымен;
г). Қараусыз қалумен, қоршаған ортаның кері ықпал етуімен және осының
негізінде дамитын әлеуметтік – психологиялық дезадаптациямен, әлеуметтік
жеке құндылықтарының жағымсыз түрге ауысыумен [24, 19 б.].
1.2 Мінездің қалыптасу заңдылықтары
Мінез биологиялық заңдылықтармен емес, қоғамдағы заңдылықтармен
анықталады. Алайда, мінездің тұқымға байланысты болады деген көзқарасқа
қарама-қайшы пікірлер де бар. Ғалымдар егіздерді екі бөлек жанұяда, әртүрлі
әлеуметтік жағдайда тәрбиелеп, бақылау жүргізген. Нәтижесінде бір-бірінен
сырт бейнелері тұқымдары бір болғанына қарамай егіздердің мінездері екі
түрлі болып қалыптасқан. Мінез туа бітпейді, адамның өміріне қарай мінез
қалыптасады. Адам өтрікші, мақтаншақ, шыншыл, акқөңіл, қатыгез болып
тумайды [25, 18 б.]
Мінездің пайда болуының негізгі заңдылықтарына келсек, мінездің әрбір
жағы жеке тұлғаның қарым-қатынасына байланысты болады жеке тұлғаның қарым-
қатынасының өзі қоғамдық қарым-қатынасымен анықталады. Осындай себептердің
негізінде егіздердің өздері екі түрлі ортада, әртүрлі әлекметтік жағдайда
тәрбиеленгендіктен, мінезжері де әртүрлі болып қалыптасқан. Материалдың,
мұқтаждың немесе керісінше, мұқтаждық көрмей өсу, жұмыссыздық немесе өмірге
деген сенімділік, қажу, күйзелу, молшылық пен көңілді өмір сүру – осының
барлығы адамның мінезінің қалыптасуына көп әсерін тигізетін факторлардың
бірі. Қоғамдық қарым-қатынастан тұлғааралық қарым-қатынас пайда болады
(жанұяда, жұмыс орнында, қоғамдық орындарда). Бұндай қарым-қатынастар жақсы
жағынан, яғни қамқоршы, достық, жақсы тілектерімен немесе керісінше
қастандық, көре алмаушылық, қатыгездік түрінде қалыптасады. Бір отбасында
жалғыз бала, немесе көп балалы отбасында, балалардың жас мөлшерінің
алшақтығы да, жанұядағы татулық немесе ұрыс-керістер де балалардың
мінездерінің қалыптасуына әсер етеді. Адам бір оқу орнынан екінші оқу
орнына немесе жұмыс орнын ауыстырса да мінездері сол ортаға қарай өзгеруі
мүмкін. Бала неғұрлым жас болса, оны тәрбиелеу оңайырақ келеді және оның
мінезінің жағымсыз жақтарын түзетуге болады. Егер адамның және еңбек
сүйгіштік адамға кенеттен емес, оның дұрыс көзқарасына, сеніміне сәйкес
емес, онда ол әрбір қиын жақтарда туындайды. Кеңес адамдардың күштерінің
көздері және мінездерінің тұрақтылықтары азамат және Ұлы Отан соғыстары
кездерінде бүкіл әлемді таң қалдырған. Бұл - өмірге деген коммунистік
көзқарас еді [16, 12 б.]. Психиканың жекелей сапаларының ерекшеліктерінің
ішінде темперамент әсері ерекше үлкен орын алады. Темперамент типтеріне
байланысты мінез ерекшеліктері әртүрлі болады. Мысалы: шапшаң немесе баяу,
жеңіл немесе қиын. Мысалы, сангвиниктер ашық-жарқын мінезді болады, бөтен
адамдармен қарым-қатынасты өздері жасайды, әңгімені бірінші болып өздері
бастайды, ал флегматиктер тұйық мінезді болады, оларды сөзге тартса ғана
әңгімеге араласады, өздерінің қайғыларын достарымен бөліседі. Сангвиниктер
жаңа таныстарды тез табады, алайда ескі таныстырады тез аарада тоқтадады.
Ал флегматиктердің болса таныстыққа түсуі де, оны ұмытуы да қиын болады.
Мінездің мұндай айырмашылықтары динамикалық ерекшеліктер деп аталады.
Темперамент түрлерінің орын және басқаша да айтылады. Мінездің белгілі бір
жүйенің дамуына темпераменттің әсерлері жағымды немесе керісінше жағымсыз
себептер болуы мүмкін. Мысалы, жағымсыз жағдайларда меланхоликтер
холекриктерден қарағанда қорқақ болуы оңайға түседі. Ал жағымды жағдайда
холекриктердің меланхоликтерге қарағанда батыр, ержүрек болулары оңай.
Дамудың және тәрбиенің әлеуметтік жағдайы және олардың психиканың
тұқымдық ерекшеліктері мен өзара қарым-қатынастары мінездің ерекшеліктерін
іс-әрекет арқылы анықталды. Адамдардың бірдей әлеуметтік жағдайда және
тұқымнан берілген ерекшеліктеріне қарамастан, әртүрлі әсерлердің
нәтижесінде олардың мінездері әртүрлі болып қалыптасады. Бұдай ерекшеліктер
әсірсе гомозиготтік егіздерді бағылағанда анықталған. Гомозиготті
егіздердің мінездерінде егер олар әртүрлі отбасында тәрбиеленгеннен көрі,
туған отбасында тәрбиеленсе көп айрымашылығы болады екен. Себебі, бір
отбасында тәрбиеленген егіздер бір-біріне үйренісіп, біреуі көмектессе,
екіншісі қабыл алып, мінездері әртүрлі қалыптасады. Ал бөлек отбасында
тәрбиеленгендер бір-біріне тәуелді болмай өседі. Мектептің, сыныптың,
отбасының, достарының және басқа да қоғамдық жағдайлар адам мінезінің
әртүрлі қалыптасуына әсер етеді. Яғни мінездің дамуы адамның белсенді іс-
әрекетінің нәтижесінде болады. Баланың белсенді іс-әрекеті оның жас
ерекшеліктерімен анықталады. Мектеп жасына дейінгі балалардың мінездерінің
қалыптасуына әртүрлі ойындар үлкен орын алады. Мектеп жасын дейінгі
ересектеу балалардың тәрбиесіне оларды еңбекке баулу, дидактикалық сабақтар
жүргізу керек. Мектепте оқушылардың мінездерінің қалыптасуына сабақ, оқудан
басқа олардың мектеп ішіндегі еңбекке баулулары, мектеп шеберханаларындағы
жұмыстарын, іс-әрекеттері көп әсер етеді. Соңында ересек адамдардың
мінездері одан ары еңбек жолдарында, жұмыс орны қызметіне байланысты
қалыптасады. Іс - әрекеттердің автоматизмі – яғни кез-келген оқыстан
туындаған жағдайларда адам ойланбастан шешім қабылдайды. Мысалға, суға
кеткен адамды құтқару үшін еш ойланбастан суға секіреді.
Адамның еңбексүйгіштік мінезі оның жұмысқа деген әдетінсіз туындайды.
Сол сияқты адамның таза болуы да, тазалыққа деген әдетінен туады. Әдеттің
өзі бір істің бірнеше мәрте қайталауынан, яғни жаттығулар нәтижесінде
тұрақтайды. Балаға үнемі бір жұмыстарды тапсырып, бала жұмысты орындай
аламаса да, талап етіп отырса, баланың еңбек етуге деген әдеті дами
бастады. Егер баланың жұмысқа деген ынтасы болмаса, оны тиянақты орындауға
бой ұсынбаса, ол баланы күштеп еңбекке баулуға болмайды және оның еңбек
етуге деген әдеті де қалыптаспайды. Баланың мінезін бастауыш сыныптан
тәрбиелеу керек. Ал бастауыш сынып оқушыларының мінезін тәрбиелеудің
өзіндік негізгі шарттары мен міндеттері бар[17, 18 б.]
Балалар бастауыш мектепте мәдени мінездің негізгі ережелері жөнінде
аса үлкен көлемдегі білімдерді теріп, оларды саналы түрде орындауға
әдеттенуге тиіс. Әдептілік пен мінез-құлықтың нақты ережелері өте көп,
оқушыларды олардың бәрімен таныстыру өте қиын. Өмірде балалар бірінші рет
кездесіп отырған жағдайлар жиі ұшырасып жатады. Оқушыларға мінез-құлық
ережелерін үйретумен бірге, ереже рухына сай әрекет етуге, яғни жаңа жағдай
кезінде бұрыннан жақсы мәлім ережелер негізінде, әрекеттің дұрыс жолын таба
білуге баулу керек. Бұл - күрделі міндет. Балаларды мінез-құлық ережелерін
мектепте, көшеде, қоғамдық орындарда орындауға баулу керек.
Мінез-құлық мәдениеті көп ретте адамгершілік нормаларымен тығыз
байланысты. Сыпайлықтың, ілтипаттылықтың, әдептіліктің, дәлдіктің көптеген
нақты ережелерінің негізінде қоғамымыздың адамгершілік, ұжымдық, достық,
жолдастық, өзінің мінез-құлқы мен қылықтары үшін жауапкершілік сияқты
моралдық принципі жатыр. Бала біртіндеп нақты ережелерді адамгершілік
көзқарас тұрғысынан орындау қажет екендігін түсініп, бағалай бастайды. Әдет
пен дағдының бірлігі тұрақты мінез-құлыққа ие болуға, жеке бастың белгілі
бір қасиеттерін қалыптастыруға көмектеседі. Әрқашанда сыпайы, міндетті, дәл
болу дегеніміз–сыпайлық, дәлшілдік, міндеттілік сияқты қасиеттерді
игергендік деген сөз. Баланың өз мінез-құлқын түсінуі мұғалімнің
басшылығымен, ұжымның қалыптасып келе жатқан қоғамдық пікірінің әсерімен
біртіндеп жүзеге асатын болады.
Баланы тәрбиелеу, оның жеке бастық қасиетін қалыптастыру күнделікті
өмірде жүзеге асырылады. Оқушының күнделікті өмірі мен ісінің әр түрлі,
мазмұнды болуы, жоғары адамгершілік қатынасқа құрылуы өте маңызды.
Қиындықтары, табыстары мен сәтсіздіктері сөзсіз болмай қоймайтын соны
білімдер алу, дүниені тану процесінің өзі төменгі сынып оқушылары үшін
қуаныш процесіне айналуы тиіс. Жолдастарымен қарым-қатынас жасау, жаңа
достар табу, ұжымдық жұмыстар мен ойындар, бірге қайғыру, еңбекке араласу
басқа еш нәрсемен салыстыруға келмейтін қуаныш сыйлайды.
Бала мектепке түскеннен кейін жүйелі қоғамдық мәні бар қызметпен,
оқумен тұңғыш рет айналысып, балалардың үлкен ұжымдық мүшесіне айналады.
Мұнда баланың қоғамдық белсенділігін, дербестігін, адамгершілігін
қалыптастыру процесі жаңа бейнеге ие болады.
Адамгершілік тәрбиедегі сабақтастықтың педагогикалық негізі мынада:
баланың мектеп жасына дейінгі кезде пайда болған мінез-құлық, ересек
адамдармен және құрбы-құрдастармен қарым-қатынас формалары, моральдық
білімі, қарым-қатынасы және сезімі бастауыш сыныптарда дамуға тиісті жаңа
формалардың негізі болып табылады.
Оқушылардың тәртібіне бірыңғай талаптар қою, мінез-құлық мәдениетін
тәрбиелеу, белгілі бір жүйе бойынша жүргізілсе ғана тиімді болады. Бұл
жүйелілік балалардың бойында міне-құлық, пайдалы әдет-дағдылардың
тәжірибесін жинақтауды, адамгершілік мағлұматтарды сіңіруді қамтамасыз
етеді. Мінезді тәрбиелеу жөніндегі жұмысты белгілі бір бағдарлама бойынша
құру керек. Ал, мінез ережелерін түсіндірудің тиімді әдісі-әңгіме, өлең,
мысал сияқты әдеби шығармаларды пайдалану.
Бізге дейінгі бастауыш жасындағы балалардың мінез-құлық ерекшеліктері,
мінез-құлық мәдениеті бойынша жүргізілген ғылыми теориялық зерттеулерге
сүйене отырып (А.Е.Личко, В.С.Мухина, Ж.Қайырова, З.Қуанышбаева) баланың
мінез-құлық мәдениетінің негізгі компоненттерін көрсетуге тырыстық [11,18
б.] (№1 сурет).
1 сурет. Баланың мінез-құлық мәдениетінің негізгі компоненттері
Балалардың мінез-құлқына айналсындағылардың ықпалы күшті. Балалар
мінез ерекшеліктерінің бірі-еліктегіштік. Егер бала жақсы өнеге көрсеткен
адамдармен араласса, бұл жақсы нәтиже береді.Балалардың тәртіп ережелерін
орындамаудың үлкен бір себебі оларды қоршаған ортаға байланысты. [18, 25
б.] Қазіргі қоғамда жас ұрпақ бойында кездесетін мінездерді атап айтсақ:
а) ақпарат құралдары мен теледидар тасқыны шапшаң қарқынмен дамыған
мына заманда ұрлық, бұзақылық, шабуыл жасау, зорлық-зомбылық, тонау, зорлау
сияқты жексұрындық іс-әрекеттерге еліктеген жастар осы іс-әрекеттерді
өздері қайталап, небір қылмыс түрлерін жасауда (ақша бермегені үшін ата-
анасынын бөлшектеп өлтіруге дейін баруда);
ә) компьютерлік қатігездік ойындар балалар мен жасөспірімдер
психологиясына үлкен әсер етіп, өзгертуде;
б) қала көшелерінде темекі, арақ жарнамалары өте көп. Темекі, арақ,
нашаға уланған әлсіз, жігерсіз, жасық, дәрменсіз, арсыз, даңғой, мақтаншақ
жастар қатары көбеюде.
В) өз тіліне менсінбей қарап, өзге тілде шүлдірлеген мәңгүрт жастар,
өзін заман ағымына сай азамат пен азаматшамыз деп сезінуде.
Осындай жастардан өз ұлтының жоғын жоқтап, халқының қамын ойлайтын
азаматтар қайдан шықсын.
Қазіргі таңда қылмыскерлердің басым көпшілігі жастар. Оған кінәлі кім?
Адам баласын заман өсіреді, кімде-кім жаман болса, оның замандастарының
бәрі кінәлі деген ұлы Абай [7, 10 б.]. Олай болса, жастар мінезіндегі
кемшіліктерге әсер етуші факторлар:
1. Әлеуметтік – экнонмикалық жағдай (жұмыссыздық)
2. Қоғамдағы орта;
3. Отбасындағы психологиялық ахуал [4, 18 б.].
Мінезді тәрбиелейтін үлкендердің өз тәртібін қатал және міншілдікпен
қадағалап, балаларға үлгі болуға тиіс. Мектептегі мұғалімдер оқушыларға
қойылатын талаптарға біркелкі қарамайды. Сол сияқты жанұяда да үлкендер де
педагогикалық көзқрасқа келгенде өзара ынтымақ емес. Мәселен, талаптардың
сипаты, олардың кезектесуі және мөлшері әке мен шешедеғ әке мен атада,
жанұяның басқа мүшелерінде әркелкі болып келеді. Сол себепті де бала
міндетті ережелерді орындай бермейді, үлкендердің әртүрлі талаптарына
ыңғайлана салады. Осыдан келіп баланың үйде сыпайы, мектепте дөрекі немесе
бұған керісінше болуы мүмкін.
Егер ата-ана мен мектеп өзара тығыз байланыста болса, балалардың мінезіне
бірдей талап қойылып отырса, мінез мәдениетін тәрбиелеу табысты болмақ.
Мінез мәдениетінің әдістері мен дағдыларын тәрбиелеу жөніндегі бағыты,
жүйелі жұмыс оқушылардың мектепке келуімен басталады. Бастауыш сыныптарда
мұқияттылық пен жинақылықтың, сыпайылылықтың, дәлдіктің негіздері қаланады,
жақсы мінез, өзін мектепте, үйде, көшеде және қоғамдық орындарда мәдениетті
мінездің қарапайым нормалары балаларға өте жас кезінде үйретілмеген болса,
кейініректе оның орнын толықтыру үшін әлдеқайда күрделі дағдыларға не
баланы қайта тәрбиелеу керек болады. Оқушылардың бойында бұл саладағы ең
қарапайым деген әдет дағдылардың болмауы мәдени мінездің әдептілік,
сыпайылылық, еркіндік, қимыл әсемдігі сияқты нәзік те күрделі көріністерін
тәрбиелеуді мейлінше қиынға түсіреді.[19, 21 б.]
Балалардың дамуы мен мінезіне кері әсерін тигізетін сыртқы факторларға
мыналарды жатқызуға болады:
І. Қоғамдағы өтіп жатқан үрдістер:
- қоғамдық құндылықтар иреархиясын өзгертуге бағытталған айқын жағымды
мемлекеттік идеологияның жоқтығы;
- заңдардың және құқық қорғаушы орындардың жетілмегендігі, қылмыстардың
жазаланбауы;
- жұмыссыздық (нақты және жасырын);
- экономикалық тұрмысы төмен балалы отбасыларға әлеуметтік кепілдіктердің
және мемлекеттік қолданудың жоқтығы;
- өскелең ұрпақтың әлеуметтенуінің дәстүрлі институттарының күйреуі мен
дағдарысқа ұшырауы;
- ұлттық құндылықтарға мән берілмеуі;
- бұқаралық ақпарат құралдары арқылы зорлық-зомбылық және қатігездікті
насихаттау;
- балалардың денелік және психикалық денсаулығының бұзылуын дер кезінде
анықтаудың, соған сәйкес көмек көрсетудің және квалификациялық
диспансеризацияның болмауы;
- сапалы тегін қосымша білімге балалардың қолының жетпеуі;
- темекіге, ішімдікке, нашақорлық заттарға жолдың ашықтығы;
ІІ. Жанұяның жағдайы, оның атмосферасы:
- толық емес отбасы;
- отбасының материалдық жағдайы (кедейлік, байлық);
- ата-аналардың төмен әлеуметтік-мәдени деңгейі;
- отбасындағы тәрбие стилі (балаға бірыңғай талаптардың қойылмауы, ата-
аналардың қатыгездігі, олардың жазасыздығы және баланың құқысыздығы);
- баланың өзіндік құндылығын жоққа шығару;
- балалардың қажеттіліктерінің жеткіліксіз немесе асыра қанағаттаныдырылуы;
- ата-аналардың ішімдікті, нашақорлық заттарды теріс пайдалануы;
- ата-аналардың балалардың психоактивті қолдануына жол беруі.
ІІІ. Мектепішілік өмірдің жеткіліксіз ұйымдастырылуы:
- оқу және тәрбие үдерісін басқаруды ұйымдастырудың толық жетілмегендігі;
- мектептің материалдық қамтамасыз етілуінің нашарлығы;
- қоғам арқылы балалармен айналыспайтын ата-аналарға ықпал ететін
тетіктердің және мектептің оқушылар отбасыларымен жүйелі байланысының
жоқтығы;
- пәндік мұғалімдердің жетіспеушілігі;
- сабақтардың жиі болмай қалуы;
- сабақтан тыс жұмыстардың қанағаттандырғысыз ұйымдастырылуы;
- мектепте балалар ұйымдарының болмау;
- мұғалімдердің бала және жас ерекшелік психологиясын білмейтіндігінен
көрінетін кәсіптік деңгейінің төмендігі;
- Оқушы-мұғалім жүйесіндегі өзара қарым-қатынастардың авторитарлық немесе
бетімен кетушілік стильде болуы;
- оқушылардың білімін бағалауда объективтіліктің болмауы;
- атайдар тағу; мұғалімдердің оқушы тұлғасын басуы
- жетілмеген жаңа оқу бағдарламаларын енгізу, құндылықтар бағдарларының
өзгеруі және соның негізінде нені және қалай оқыту мәселесінің туындауы;
- мектепке келген оқушылардың дамуының және оқу түрткілерінің төмендігі.
Аталып өткен тәуекел факторлары сыртқы, объективтік сипат алады.
Балаларға бұдан басқа да, педагогтар білімге тіисті ішкі тәуекел факторлары
да әсер етеді. Оларға: өзің қажетсіздігін сезіну, өзіндік бағысының
төмендігі, өзіне-өзі және басқаларға өзінің сезімдері мен раекцияларын
жеткізе алмауы жатады.
Балалардың тұлғасындағы және мінез-құлқындағы ауытқушылықтардың алдын
алу, оларды психологиялық иммунизациялауды қажет етеді, яғни, әлеуметтік-
құзырлы адам болып қалыптасуы үшін мінез-құқылқтың психогигиеналық
дағдыларына, дұрыс таңдау жасай алу біліктерін үйрету. Бұл мақсаттарды
орындау үшін қоғамдық дағдарыстың жағымсыз әсерлерін жоятын және түзейтін
әлеуметтік-педагогикалық жағдайларды құруға бағытталған мектеп саясатын
шығару қажет. Оған мынандай бағыттарды енгізуге болады:
1. Балалардың ауытқыған мінезінің типтері мен нысандарының таралуын, оларға
әсер етуші факторларды анықтау, сонымен қоса оқушылардың және тәрбиеге
деген қажеттіліктерін зерттеу;
2. Оқушылардың, ата-аналардың пікірлерін зерттеудің нәтижелерін талдау және
соның негізінде анықталған ерекшелікті ескере отырып оқушылардың тұлғасы
мен мінез-құлқындағы ауытқушалықтардың алдын алу және түзету
бағыдарламаларын құрастыру;
3. Оқушылар тұлғасының және мінезінің дамуындағы ауытқушылықтардың алдын
алу мен түзету әдістерін, балаларда эффективті қарым-қатынас жасай алу
қабілетін қалыптастыруға, жауапты шешім қабылдауға, қақтығыстарды шеше
алуға, стрессті жеңе білу және жағымды, адекватты Мен – концепцияны
дамытуға, сауатты өмір сүруге бағытталған психотехникалық тәсілдерді
педагогикалық кадарларды дайындау;
4. Мектепте сыртқы тәуекел факторларынан азат, психологиялық-педагогикалық
ахуалды қалыптастырып, бірқатар құзырлы шешімдермен шешілетін оқушылардың
ата-анасымен тиімді өзара қарым-қатынасты дамыту, қосымша білім беруді және
т.б. шараларды ұйымдастыру.
Балалардың тұлғасы мен мінездегі ауытқушылықтардың алдын алу жұмыстары
тек мыналардың негізігде жүзеге аса ғана тіиімді болады:
1. Оқу іс-әрекеті жемісті болғанда;
2. Оқушыларды қанағатандыратын, эмоционалдық жағымды өзара қарым-қатынас
жүйелері (құрбыларымен, мұғаліммен, ата-аналарымен);
3. Психологиялық қорғаулы болғанда.
Соңғы жағдай тікелей түрде әлеуметтік қорғалумен байланысты. Оған
мыналар кіреді:
1. оқушылардың өздерінің құқықтары мен міндеттерін білуі;
2. оларды мұғалімдер мен оқу және тәрбие үдерістегі басқа субъктілердің
бұлжытпай орындауы;
3. оқушылардың қандай да бір белгісіне қарай дискриминация ұшырауына жол
бермейтін психологиялық және әлеуметтік теңдік.
4. оқушылардың жеке дара ерекшелікті мен өзін-өзі анықтау құқығын сақтау.
[3, 11 б.]
2. МІНЕЗ ЖӘНЕ ОНЫ ДИАГНОСТИКАЛАУ, ТӘРБИЕЛЕУ
ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мінез акцентуациясын диагностикалау
Балалар бастауыш мектепте мінез-құлықтың негізгі ережелері жөнінде аса
үлкен көлемдегі білімдерді игеріп, оларды саналы түрде орындауға әдеттенуге
тиіс. Әдептілік пен мінез-құлықтың нақты ережелері өте көп, оқушыларды
олардың бәрімен бірдей таныстыру қиын. Өмірде балалар бірінші рет кездесіп
отырған жағдайлар жиі ұшырасып жатады. Оқушыларға мінез ережелерін
үйретумен бірге, ереже рухына сай әрекет етуге, яғни жаңа жағдай кезінде
бұрыннан жақсы мәлім ержелер негізінде әрекеттің дұрыс жолын таба білуге
баулу керек. Бұл күрделі міндет, оны табысты орындау үшін төмендегілерді
іске асыру шарт. Оқушылармен жұмыс үстінде олардың мінез-құлық ережелерін
өмірде жиі кездесуі мүмкін. Мысалы, әртүрлі жағдайлар кезінде: мектепте,
көшеде, қоғамның орындарда. Мұндай жағдайда нақты ережелер міндетті түрде
қайталанып отырады. Мұның өзі оқушының бір ережені әртүрлі жағдайда
орындауға үйренуі үшін қажет. Төменгі сынып оқушысы үшін біл білетінің
бірнеше жағдайда пайдалану оңай емес екенін есте ұстау керек. Оқушы
мектепте өзінің мұғаліммен ғана емес, үлкендердің бәрімен амандасу керек
екенін біледі. Тіпті, бірінші сынып оқушыларының өзі – ақ бұл ережені тез
игеріп алады. Мектепте ол барлық мұғалімдермен, ата-аналармен күнделікті
амандасып жүреді. Ал сол баланың мектептен тыс жерде, көшеде бұл ережені
орындамауы мүмкін. Ол көшеде, дүкенде, кинода таныс адамды кездестіргенде
олармен міндетті түрде амандасу керек екенін біле бермейді.
Мінез-құлық мәдениеті көп ретте адамгершілік нормаларымен тығыз
байланысты. Мәселен, сыпайгершілік, ілтипаттылықтың, дәлдіктің көптеген
нақты ережелерінің негізінде қоғамымыздың адамгершілік, ұжымшылдық, достық,
жолдастық, өзінің мінезі мен қылықтары үшін жауапкершілік сияқты морлаьдық
принципі жатыр. Оқушы біртіндеп нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz