Қазақстандағы сақтандыру нарығы
1. Сақтандыру теориясы, сақтандырудың экономикалық негізі
1.1. Сақтандыру түсінігі және оның экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Cақтандыру қызметінің құрылымы мен жіктелу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. Сақтандыру қызметінің құқықтық мазмұны және
мемлекеттік реттеу тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Қазақстандағы сақтандыру нарығының қалыптасуы және дамуы.
2.1. Қазақстан сақтандыру нарығының ерекшелік сипаты ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Қазіргі кездегі сақтандыру қызметінің жетілдіру жолдары ... ... ... ... ...
2.3. Әлемдік сақтандыру нарығының негізгі даму үрдістері ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Сақтандыру түсінігі және оның экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Cақтандыру қызметінің құрылымы мен жіктелу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. Сақтандыру қызметінің құқықтық мазмұны және
мемлекеттік реттеу тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Қазақстандағы сақтандыру нарығының қалыптасуы және дамуы.
2.1. Қазақстан сақтандыру нарығының ерекшелік сипаты ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Қазіргі кездегі сақтандыру қызметінің жетілдіру жолдары ... ... ... ... ...
2.3. Әлемдік сақтандыру нарығының негізгі даму үрдістері ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Диплoмдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. «Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан» деп аталатын 2007-жылдың 28-ақпанында жасаған халыққа Жолдауында Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев айтады: «Осыдан 10 жыл бұрын, 1997- жылы Қазақстан халқына алғашқы Жолдауда біздің қоғамымызды болашақта қалай көретіндігіміз және мемлекетіміздің міндеттері жайлы 2030-жылға дейінгі Стратегия ұсынылған болатын. Біз бұл Стратегияны не орнатқымыз келетіндігін, біздің дамуымыздың басты траекториясы қандай болу керектігін анық білуіміз және түсінуіміз керек деген принциптен шыға отырып жасадық . Біз өзіміздің маңызды бағыттарымызды анықтап алып, сәйкес стратегияларды таңдап, ерік-жігер мен шыдам, мақсатқа тырысушылық таныта отырып біздің жолымызда тұратын кез келген қиындықтарды жеңе алатындығымызға сенімді болдық. Және біз адаспадық. Бүгін толық жауапкешілікпен айтуға болады: Қазақстан өтпелі кезеңді сәтті аяқтап, өз дамуында сапалық жағынан жаңа деңгейге өтті.
Сөз берілгендей, экономиканың тұрақты дамуы реформалардың әлеуметтік бағыттылығын күшейтуге мүмкүндік туғызып отыр. Бұл біздің экономикалық саясатымыздың маңызды қорытындысы. «Қазақстан-2030» Стратегиясын жүйелі түрде орындау ары қарай даму үшін сенімді негіз берді.
Бізде алға қарай бұдан да сәтті қозғалуға барлық негізіміз бар, және біз өзіміздің тарихи мүмкіндігімізді қолдан жібермейміз.
Қазақстан расында да тауарлардың, қызмет көрсетулер мен еңбек ресурстарының, қаржы және қазіргі заман технологиялар мен идеялар нарығының ажырамс қарқынды бөлігіне айналуы үшін он маңызды міндеттің бірін орындауымыз қажет. Олардың бірі:
Жұмыс істейтін әйел адамдардың жүкті болғанындағын, босануын, балаға аналық күтім жасау кезінде міндетті әлеуметтік сақтандыру. Сонымен қоса олардың зейнетақылық жинақтамасы декреттік демалыста кезінде және бала бір жасқа толғанға дейінгі оған күтім жасауға байланысты алған мерізім барысында түсіп отырады.
Бұл жәрдем ақыны төлеу әлеуметтік салықты қайта бөлістіру есебінен құрылған әлеуметтік сақтандыру қорының қаражатынан жүргізіледі.
Бұған мемлекеттік бюджеттен қосымша 9,2 млрд. теңге бөлу қажет.
Қазақстанның сақтандыру нарығы негізінен банктердің қосалқы құрылымдарынан тұрады және оның дамуы айтарлықтай дәрежеде банктік өнімдердің сақтандырылуымен байланысты.
Қазақстанның сақтандыру нарығы көптегн себептерге байланысты тенденциялар жиынтығымен сипатталады, олар : мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық даму деңгейі, сақтандыру саласы заңнамаларының жалпы жағдайы, сақтандырылушылар мен сақтандырушылардың төлемқабілеттілігі және мемлекеттік реттеу құралдары мен олардың тиімділігі. Маңызды ықпал етуші себептер қатарына тек қан ішкі фактоларды ғана емес, сонымен қоса сыртқы- Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі, ТМД елдері мен Шығыс Еуропа елднрінің сақтандыру нарықтарының дамуы.
Сөз берілгендей, экономиканың тұрақты дамуы реформалардың әлеуметтік бағыттылығын күшейтуге мүмкүндік туғызып отыр. Бұл біздің экономикалық саясатымыздың маңызды қорытындысы. «Қазақстан-2030» Стратегиясын жүйелі түрде орындау ары қарай даму үшін сенімді негіз берді.
Бізде алға қарай бұдан да сәтті қозғалуға барлық негізіміз бар, және біз өзіміздің тарихи мүмкіндігімізді қолдан жібермейміз.
Қазақстан расында да тауарлардың, қызмет көрсетулер мен еңбек ресурстарының, қаржы және қазіргі заман технологиялар мен идеялар нарығының ажырамс қарқынды бөлігіне айналуы үшін он маңызды міндеттің бірін орындауымыз қажет. Олардың бірі:
Жұмыс істейтін әйел адамдардың жүкті болғанындағын, босануын, балаға аналық күтім жасау кезінде міндетті әлеуметтік сақтандыру. Сонымен қоса олардың зейнетақылық жинақтамасы декреттік демалыста кезінде және бала бір жасқа толғанға дейінгі оған күтім жасауға байланысты алған мерізім барысында түсіп отырады.
Бұл жәрдем ақыны төлеу әлеуметтік салықты қайта бөлістіру есебінен құрылған әлеуметтік сақтандыру қорының қаражатынан жүргізіледі.
Бұған мемлекеттік бюджеттен қосымша 9,2 млрд. теңге бөлу қажет.
Қазақстанның сақтандыру нарығы негізінен банктердің қосалқы құрылымдарынан тұрады және оның дамуы айтарлықтай дәрежеде банктік өнімдердің сақтандырылуымен байланысты.
Қазақстанның сақтандыру нарығы көптегн себептерге байланысты тенденциялар жиынтығымен сипатталады, олар : мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық даму деңгейі, сақтандыру саласы заңнамаларының жалпы жағдайы, сақтандырылушылар мен сақтандырушылардың төлемқабілеттілігі және мемлекеттік реттеу құралдары мен олардың тиімділігі. Маңызды ықпал етуші себептер қатарына тек қан ішкі фактоларды ғана емес, сонымен қоса сыртқы- Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі, ТМД елдері мен Шығыс Еуропа елднрінің сақтандыру нарықтарының дамуы.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың
Қазақстан халқына «Болашақты бірге құрайық» атты Жолдауы Астана.2011
2.ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты 2010 жылғы халыққа Жолдауы. www. akorda. kz.
3.ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты жолдауы // Астана. – 2009.- 6 наурыз.
4.Рыбин В.Н. Основы страхования М: 2010.
5.Антонов М.Т, Пессель М.А. Мировой страховой рынок на пути к глобализции. М.,2005.
6.Архипов А.П. Стахование. Современный курс. М: 2008.
7.Алтынбекұлы Қ.Ө. Өсербайұлы С.Ө. Сақтандыру. Оқу құралы-А:2006
8.Қазақстан Республикасының сақтандыру саласындаы заңнамалық актілер мен келісімдер. А:2001
9.Зернов А.А. Страховые иследования М. 2001.
10. Шахов В.В. Страхование: Учебник для вузов. М:2002.
11.Гапанов Г.А. Страхование: принципы и практика – Банковские услуги.1998-№5
12.Долан Э.Д .Деньги ,банковское дело и денежно-кредитная политика. М.,1996
13.Калянана Л. Страхование :Современный курс/Эксперт -2009г.-№16
14.Иванов В.В.Мировой страховой рынок.-М:МТ-Пресс,2000г
15.Банки и банковские операции ./Под ред.проф Жукова Е.Ф.-М:Банки и биржи ,ЮНИТИ ,1997
16.Научная концепция развития страхования на среднесрочную перспективу/Под общ.ред.Кравцовой Г.И-Мн.,2004
17.Давыдова Л.Плтежоспосбность стаховой организации Алматы,2001
18.Банковское дело (под редакцией проф. В.И. Колесникова),М.,1995.
19.Голицин Ю.Европейское законательство:оценка плотежеспособности страховых организаций по рисковым видам страхования.//Эксперт .-2000г.-№12
20.Риск-менеджмент/ Кравцов Г.И.-Мн :Меркование ,1994
21.Жуков Е.Ф. Банки и банковские операции ,М.,1997
22.Банки и банковские организации в Республике Казахстан.Алматы ,2001.
23.Журкина Н.Г.Финансовое управление в страховых компаний //Финансы-2002№6
24.Банковский портфель-3/Коробов К.Л.-М:Соминтек ,1995 г
25.Букато В.И.,Львов Ю.И.Банки и банковские операции /Под ред.М.Х.
26.Лапидуса.Страхование -М:Финансы и статистика,2006.
27.Банковское дело (под редакцией Г.С. Сейткасимова Алматы,1998 г.
28.Головин Ю.В.Банки и банковские услуги –М:Финансы и статистика,2003
29.Головин Ю.В.Анализ рисков в страховых компаниях.М.2004г.
30.Зарождение страховой науки в Казахстане (под редакцией проф В.И.Колесникова ),М.,1995.
31.Егоров А.Е. Прблемы деятельности коммерчиских банков на современном этапе развития экономики //Деньги и кредит 2000-№-с.4.
Қазақстан халқына «Болашақты бірге құрайық» атты Жолдауы Астана.2011
2.ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты 2010 жылғы халыққа Жолдауы. www. akorda. kz.
3.ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты жолдауы // Астана. – 2009.- 6 наурыз.
4.Рыбин В.Н. Основы страхования М: 2010.
5.Антонов М.Т, Пессель М.А. Мировой страховой рынок на пути к глобализции. М.,2005.
6.Архипов А.П. Стахование. Современный курс. М: 2008.
7.Алтынбекұлы Қ.Ө. Өсербайұлы С.Ө. Сақтандыру. Оқу құралы-А:2006
8.Қазақстан Республикасының сақтандыру саласындаы заңнамалық актілер мен келісімдер. А:2001
9.Зернов А.А. Страховые иследования М. 2001.
10. Шахов В.В. Страхование: Учебник для вузов. М:2002.
11.Гапанов Г.А. Страхование: принципы и практика – Банковские услуги.1998-№5
12.Долан Э.Д .Деньги ,банковское дело и денежно-кредитная политика. М.,1996
13.Калянана Л. Страхование :Современный курс/Эксперт -2009г.-№16
14.Иванов В.В.Мировой страховой рынок.-М:МТ-Пресс,2000г
15.Банки и банковские операции ./Под ред.проф Жукова Е.Ф.-М:Банки и биржи ,ЮНИТИ ,1997
16.Научная концепция развития страхования на среднесрочную перспективу/Под общ.ред.Кравцовой Г.И-Мн.,2004
17.Давыдова Л.Плтежоспосбность стаховой организации Алматы,2001
18.Банковское дело (под редакцией проф. В.И. Колесникова),М.,1995.
19.Голицин Ю.Европейское законательство:оценка плотежеспособности страховых организаций по рисковым видам страхования.//Эксперт .-2000г.-№12
20.Риск-менеджмент/ Кравцов Г.И.-Мн :Меркование ,1994
21.Жуков Е.Ф. Банки и банковские операции ,М.,1997
22.Банки и банковские организации в Республике Казахстан.Алматы ,2001.
23.Журкина Н.Г.Финансовое управление в страховых компаний //Финансы-2002№6
24.Банковский портфель-3/Коробов К.Л.-М:Соминтек ,1995 г
25.Букато В.И.,Львов Ю.И.Банки и банковские операции /Под ред.М.Х.
26.Лапидуса.Страхование -М:Финансы и статистика,2006.
27.Банковское дело (под редакцией Г.С. Сейткасимова Алматы,1998 г.
28.Головин Ю.В.Банки и банковские услуги –М:Финансы и статистика,2003
29.Головин Ю.В.Анализ рисков в страховых компаниях.М.2004г.
30.Зарождение страховой науки в Казахстане (под редакцией проф В.И.Колесникова ),М.,1995.
31.Егоров А.Е. Прблемы деятельности коммерчиских банков на современном этапе развития экономики //Деньги и кредит 2000-№-с.4.
Мазмұны
1. Сақтандыру теориясы, сақтандырудың экономикалық негізі
1. Сақтандыру түсінігі және оның экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Cақтандыру қызметінің құрылымы мен жіктелу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Сақтандыру қызметінің құқықтық мазмұны және
мемлекеттік реттеу
тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
2. Қазақстандағы сақтандыру нарығының қалыптасуы және дамуы.
1. Қазақстан сақтандыру нарығының ерекшелік
сипаты ... ... ... ... ... ... ...
2. Қазіргі кездегі сақтандыру қызметінің жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ...
2.3. Әлемдік сақтандыру нарығының негізгі даму
үрдістері ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Диплoмдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан
деп аталатын 2007-жылдың 28-ақпанында жасаған халыққа Жолдауында Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаев айтады: Осыдан 10 жыл бұрын, 1997- жылы Қазақстан
халқына алғашқы Жолдауда біздің қоғамымызды болашақта қалай көретіндігіміз
және мемлекетіміздің міндеттері жайлы 2030-жылға дейінгі Стратегия
ұсынылған болатын. Біз бұл Стратегияны не орнатқымыз келетіндігін, біздің
дамуымыздың басты траекториясы қандай болу керектігін анық білуіміз және
түсінуіміз керек деген принциптен шыға отырып жасадық . Біз өзіміздің
маңызды бағыттарымызды анықтап алып, сәйкес стратегияларды таңдап, ерік-
жігер мен шыдам, мақсатқа тырысушылық таныта отырып біздің жолымызда
тұратын кез келген қиындықтарды жеңе алатындығымызға сенімді болдық. Және
біз адаспадық. Бүгін толық жауапкешілікпен айтуға болады: Қазақстан өтпелі
кезеңді сәтті аяқтап, өз дамуында сапалық жағынан жаңа деңгейге өтті.
Сөз берілгендей, экономиканың тұрақты дамуы реформалардың әлеуметтік
бағыттылығын күшейтуге мүмкүндік туғызып отыр. Бұл біздің экономикалық
саясатымыздың маңызды қорытындысы. Қазақстан-2030 Стратегиясын жүйелі
түрде орындау ары қарай даму үшін сенімді негіз берді.
Бізде алға қарай бұдан да сәтті қозғалуға барлық негізіміз бар, және біз
өзіміздің тарихи мүмкіндігімізді қолдан жібермейміз.
Қазақстан расында да тауарлардың, қызмет көрсетулер мен еңбек
ресурстарының, қаржы және қазіргі заман технологиялар мен идеялар нарығының
ажырамс қарқынды бөлігіне айналуы үшін он маңызды міндеттің бірін
орындауымыз қажет. Олардың бірі:
Жұмыс істейтін әйел адамдардың жүкті болғанындағын, босануын, балаға
аналық күтім жасау кезінде міндетті әлеуметтік сақтандыру. Сонымен қоса
олардың зейнетақылық жинақтамасы декреттік демалыста кезінде және бала бір
жасқа толғанға дейінгі оған күтім жасауға байланысты алған мерізім
барысында түсіп отырады.
Бұл жәрдем ақыны төлеу әлеуметтік салықты қайта бөлістіру есебінен
құрылған әлеуметтік сақтандыру қорының қаражатынан жүргізіледі.
Бұған мемлекеттік бюджеттен қосымша 9,2 млрд. теңге бөлу қажет.
Қазақстанның сақтандыру нарығы негізінен банктердің қосалқы
құрылымдарынан тұрады және оның дамуы айтарлықтай дәрежеде банктік
өнімдердің сақтандырылуымен байланысты.
Қазақстанның сақтандыру нарығы көптегн себептерге байланысты тенденциялар
жиынтығымен сипатталады, олар : мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық даму
деңгейі, сақтандыру саласы заңнамаларының жалпы жағдайы, сақтандырылушылар
мен сақтандырушылардың төлемқабілеттілігі және мемлекеттік реттеу құралдары
мен олардың тиімділігі. Маңызды ықпал етуші себептер қатарына тек қан ішкі
фактоларды ғана емес, сонымен қоса сыртқы- Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі, ТМД
елдері мен Шығыс Еуропа елднрінің сақтандыру нарықтарының дамуы.
Нарықтың қозғалысы мен көлемдерін сипаттайтын көрсеткіштерді сараптай
отырып, отандық сақтандыру нарығының дамуын үш кезеңге бөлуге болады:
қалыптаса бастауы, әлеуметтік сақтандырудың дамуы және банктік
сақтандырудың дамуы. Төртінші кезең, біздің ойымызша, Қазақстанның ДСҰ-ға
кіруімен және шет елдік сақтандырушылар тарпынан болтын бәсекелестіктің
күшеюімен байланысты болатын сияқты.
1992-жылы Қазақстан Республикасының Сақтандыру туралы Заңы қабылданған
болатын және ол бүкіл отандық сақтандыру нарығының қатысушылары үшін
олардың іс қызметі барысындағы бағдар ретінде болды. Сол жылдар сақтандыру
іс қызметін мемлекеттік реттеу жүйесі енгізілді, яғни сақтандыру ұйымының
капитализациясына талаптар күшейтілді, олардың сақтандырудан басқа
кәсіакерлік түрімен айнаысуына тиым салынды, жекеленген келісімшарттардағы
жауапкершіліктің барынша жоғары көрсеткіші енгізілді. Бірақ бұған қарамай,
сақтандыру компанияларының саны өсе берді және 1999 – жылға қарай олардың
саны 71-ге жетті.
1998-жыл мен 2004-жыл арлығы қазақстандық сақтандырушылар үшін сандық
жағынан да, сапалық жағынан да ерекше кезең болды. Міндетті сақтандыру
сыйақыларының көлемі бірден 2000%-ке өсіп кетті. Бұған айтарлықтай
әсер еткен автокөлік иелерінің азаматтық құқықтық жауап-
кершілігіндегі сақтандырудың енгізілуі болды. Содан кейінгі жылдары
әлеуметтік сақтандыру түрлері 9-ға дейін жетті және бұл жалпы сақтандыру
нарығының дамуына түрткі болды.
Бірақ осы үрдіспен қатар, сақтандырушылардың саны қысқарды. Капитализация
дәрежесіне, қаржылық тұрақтылығына және төлем қабілеттілігіне деген
талаптардың күшеюі бірден бірнеше ондаған сақттандыру компанияларының
жабылуына әкелді.2004-жылы нарықта 34 сақтандыру компаниясы қалды.
Дәл осы кезеңде ерікті мүліктік сақтандыру түрлерінің айтарлықтай өсімі
басталды: 2004-жылы осы саладағы сақтандыру кірістері 33% , ал 2005-жылы -
40%, ал 2006 -жылы 93% құрады.Мамандар сақтандыру сыйақыларының көлеміні
ңжағымды қарқынмен өсуін банктік жарылыспен байланыстырады. Осылайша,егер
қарыз алушы банктердің бірінде автокөлік немесе пәтер несиеге алғысы келсе,
ол сол банктің қосалқы сақтандыру компаниясының сақтандыру полисін сатып
алуы қажет. Бұл шартты орындамайынша несиелендіру жүзеге асырылмайды.
Банктік сақтандырудың үлкен қарқынмен дамуы өз өзінен ресми емес түрде
отандық сақтандыру компанияларының банктік және нарықтық болып бөлінуіне
әкелді.Біріншілерінің міндеттері айтарлықтай дәрежеде өзінің бас бөлімінің
банктік өнімдерін сақтандыруды қамтамасыз ету деуге болады. Ал екіншілеріне
диверсификацияланған сақтандыру бумасы бар сақтандыру компаниялары жатады.
Көптеген зерттеушілер мен осы сала мамандарының пікірінше банктік
сақтандырудың біржақты даму тенденциясы отандық сақтандыру нарығының да,
жалпы қаржы нарығының дамуына тиімді емес.Банктік сақтандыру компаниялары
өздерінің басты құрылымдарының (банктің) қанатының астында өз қызметін
жүзеге асыра отырып, тәуекелділіктерді басқарушылардың орнына банк
кірістерінің оптимизаторларына айналып отыр. Бірақ мұнысымен банктік бизнес
душар болып отырған жүйелік тәуекелділіктердің артуына салдарын тигізуде.
Нәтижесінде сақтандыру компаниялары қаржылық нарықта тұрақтандырушы рөл
ойнай алмайды, себебі тәуекелділіктер өз құрылымдарының ішінде шоғырланады.
Басқа сөзбен айтқанда, ақша жай ғана бір қалтадан екінші бір қалтаға
өткізіледі.
Қалыптасып отырған бұл жағдай сақтандыру нарығының мүмкіндіктерін толық
пайдалану мүмкіндігін бермей отыр.Банктік сақтандыру қауымдастығының күннен
күнге өсіп отырған резервтері банктік трансакцияларға оралады да, қайтадан
сол банктік индустриясының мүдделеріне бағынышты болып қалады. Нәтижесінде,
сақтандыру нарығының шынайы капитализациясы шектеулі, жекеленген түрде
жүзеге асады да, ал бұл өз уақытысында сақтандырушылық қызмет көрсету
саласының ел экономикасна енуге кедергі болады. Шет елдердің тәжірибесі
көрсеткендей, сақтандыру компаниялары капитализация көлемі бойынша ол
елдерде сөзсіз көшбасшы болып отыр.Онда сақтандыру компаниялары банктерге
қатысты кіші іні емес, серіктес ретінде болады. Сондықтан, біздің
пікірімізше, бүкіл Қазақстан экономикасы үшін отандық сақтандыру нарығын
транспоренттілік бағытында және ата аналық әлпештеусіз дамыту тиімді
болар еді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – сақтандыру ұйымының төлем қабілеттілігіне
баға беру.
Қойылған мақсатты жүзеге асыру үшін келесі міндеттер қойылды және
шешілді:
- сақтандыру ұйымының төлем қабілеттілігінің мәні мен ерекшелігін ашу;
- сақтандыру ұйымын мемлекеттік реттеу органын қарастыру;
- Еуропалық Одақ елдерінің сақтандыру нарығын зерттеп-үйрену;
- сақтандыру ұйымының іс қызметі түрлеріне сараптама жасау;
- сақтандыру ұйымының қаржылық құрылымын зерттеу және оның төлем
қабілеттілігін бағалау;
- сақтандыру нарығын жетілдіру жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмысты жазуда әдістемелік негіз болған осы саладағы отандық
және шет ел авторларының еңбектері. Бұл бағыттағы ТМД елдері мен Қазақстан
ғалымдарының еңбеңтерін өте құнды деп атауға болады.
Ақпараттық база ретінде Қазақстан Республикасының Президентінің 2007-
жылдың 28-ақпанында халыққа Жолдауы, Қазақстан-2030 стратегиясы,
Қазақстан Республикасының Конститутциясы, Қазақстан Республикасының
Президентінің Нұсқаулары, Қазақстан Республикасының құқықтық нормативтік
актілері және Тұран Әлем Банкі АҚ-ның қаржылық есептерінің мәліметтері
пайдаланылды.
Зерттеу пәні сақтандыру ұйымының төлем қабілеттілігіне баға беру және
бақылау.
Зерттеу объектісі болып сақтандыру компаниясы табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Кіріспеден ,үш маңызды бөлімнен ,қорытындыдан ,23 кестеден ,9 суреттен
,28 әдебиеттерден құралды.
Бірінші бөлімде сақтандыру ұйымының төлем қабілеттілік ұғымы ,төлем
қабілеттілігінің мәні ,және оның сақтандыру ұйымының ерекшелігі.
Сақтандыру ұйымының төлем қабілеттілігін мемлекеттік реттеу
орган- дары,отандық және шетелдік үлгілерінің салыстырмалы анализі
көрскетілген.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімінде сақтандыру ұйым
төлем қабі- леттілк факторы ретінде капиталдың құрамы мен құрылымының
қалыптасуы қарастырылады.
Үшінші бөлімдесақтандыру ұйымының дамуының қиындықтары мен
басылымдықтары қарастырылады.
1. Сақтандыру теориясы, сақтандырудың экономикалық негізі.
1.1. Сақтандыру түсінігі және оның экономикалық мәні.
Cақтандырудың түп-тамыры ежелгі ғасырлар қойнауында жатыр. Б.ғ.д.
үшінші мыңжылдықта вавилондықтарды теңіз шаруашылығында қарыз беру жүйесі
болған, осы жүйеге сай іс зиян шегіп тоқтап қалған жағдайда қарыз
қайтарылмайтын болған. Б.ғ.д. 916 жылы жалпы орта мәнін алу жүйесі
енгізілген. 1584 жылы қабылданған теңіз жүктерін сақтандыру тәртібі
жүктерді тасып жеткізу үшін 5% ақшалай сыйлық төлеуді қарастырған. XVI
ғасырдың аяғында Англияда теңіз тасымалдарын сақтандыру 1601 жылы Парламент
Актісімен бекітілді, ол саудагерлер арасындағы сақтандыру жағдайларына
қатысты Акт деп аталады [6.34]. Ұзақ уақыт бойы сақтандыру бизнесі сауда
операциясының бөлігі ретінде өмір сүріп келеді. 1584 жылы сақтандыру
полисінде үш сақтандырушы қол қойған, олардың бірі жарты міндетті мойнына
алса, екінші жартысын қалған екеуі бөліп алған. XVIII ғасырда сауда
көлемінің ұлғаюы алғашқы кәсіби сақтандырушылардың шығуына әкелді.
Өрттен сақтандырудың элементар түрлері орта ғасырда дамыды. Англияда
30 жылдың ішінде бірнеше тәртіпсіз компаниялар мен бірлескен қоғамдар
құрылды. Олар халықтан ақша жинаумен ғана айналысып, нақты жұмыс жасаған
жоқ. Сақтандыру ісіндегі ең маңызды оқиға 1797 жылы Орталық Еуропадағы
селден қорғану жөніндегі бірлескен сақтандыру компаниясының құрылуы болды.
Өмірді сақтандырумен айналысқан алғашқы компания 1706 жылы құрылған.
Достық қоғам болды. Ресейде XVIII ғасырдың аяғына дейін отандық
сақтандыру ұйымдары болған жоқ, тек шетелдік сақтандыру қоғамдарының
қызметі пайдаланылады. Сөйтіп көп қаржы шетелге кетіп қалып, Ресей
экономикасына зиянын тигізді. 1786 жылы Ресейде мемлекеттік сақтандыру
монополиясы бекітілді. Сақтандыру экспедициясы өрттен құрылыстарды
сақтандыру, оның құныны 75% көлемінде жүргізілді. Төлемдер жылына
сақтандыру соммасының 1,5% құрады. 1827 жылы жеке сақтандыру кәсіпорындары
пайда болды. 1846 жылы Саламандр акционерлік сақтандыру қоғамы құрылды,
ол елдің жекелеген аймақтарындағы құрылыстарды сақтандыру құқына ие болды.
18 35 жылы Ресейде жеке сақтандыру ұйымдастырылып Өмір жеке акционерлік
сақтандыру қоғамы құрылды. 1875 жылы алғашқы үстемдік етуші бірлестік
сақтандыру синдикаты ұйымдастырылды. Бұл синдикат 1918 жылға дейін қызмет
жасады. 1864 жылы алғашқы өзара сақтандыру қоғамдары пайда болды. 1885
жылы Ресейде капиталының сақтандыру ісіндегі үлесі 1890 жылы 24% жетті.
Шетелдік сақтандыру қоғамдары ішкі істер министрлігі тарапынан мемлекеттік
бақылауға алынды. 1913 жылы Ресейдің барлық сақтандыру мекемелерінде 21
млрд. Сомның мүлкі сақтандырылды, мұндағы акционерлік сақтандыру қоғамының
үлесі-65%; жергілікті қоғамдардыкі-15%; өзара қалалық қоғамдардыкі-8%
болды. Орыс акционерлік сақтандыру қоғамдары 1913 жылы 129 млн. Сақтық
төлемдерді жинаса, шетелдіктер-12 млн.сом, өзара қоғамдар-14 млн.сом
жинады. Сақтандыру қоғамдарының қаржылық ресурстарына ірі инвестициялардың
көзіне айналды[11.98]. Олар мемлекеттік қарыздар мен акцияларға жұмсалынды.
Қоғамдық ұдайы өндіріс процесі – табиғи және әлеуметтәк –
экономикалық әртүрлі күштердің қарсыласуы мен өзара әрекет етуі болып
табылады. Адам мен табиғат арасындағы қарама-қайшылық (су тасқыны,
құрғақшылық, дауылдар жер сілкінісі және т.б. табиғи кездейсоқ апаттар),
бір жағынан, қоғамдық қарама-қйшылықтар (экономикалық, саяси, діни,
ұлтаралық дағдарыстар, әртүрлі сипаттағы соғыстар және т.б.), екінші
жағынан, бұлар жинақтала келе, кездейсоқ сипаттағы жағымсыз салдарлардың
пайда болуына жағдай жасайды, қоғамдық – ұдайы өндірістің әртүрлі
кезеңдеріне және кез-келген әлеуметтік – экономикалық қатынастатарға тән
белгілі бір тәуекел пайда болады. Осындай жағдайлар бүкіл әлемдегі
сақтандыру іс - әрекетінің пайда болуына және дамуына әкеледі.
Сақтандыру экономиканың маңызды, бірақ азырақ зерттелген саласы болып
табылады. Сақтандыру өте ертеректе пайда болған категориялардың бірі және
ол кездейсоқ қауіптерден сақтық қорғаудағы адамның әртүрі қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталады. Сақтандыруда өндіріс, айналым, материялдық
игіліктерді айырбастау және тұтыну процестерде адамда арасында қалыптасатын
бегілі экономикалық қатынастар іске асады. Ол барлық шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен қоғам мүшелеріне шығындарын өтеуде кепілдік береді, яғни
көптеген тұлғалар арасында бөлу арқылы заңды немесе жеке тұлғаның мойнына
алған шығындарын өтеу әдісі ретінде көрініс береді. Осылайша, шығындарды
өтеу (немесе орнын толтыру) сақтандыру ұйымдарының басшылығындағы
сақтандыру қорларының қаражаттарымен жүзеге асырылады.
Эономикалық категория ретінде сақтандыру әртүрлі тәуекелдер кезіндегі
сондай- ақ азаматтарға олардың өмірінде белгілі бір жағдайларда көмек
көрсету кезіндегі шығындарын өтеу үшін ақша қаражаттарының мақсатты құру
және пайдалану әдістері мен формаларының жиынтығын қамтитын экономикалық
қатынастар жүйесі болып табылады.
Сақтандыру, бір жағынан, адамдардың бизнесі мен ал – ауқатын қорғау
құралы. Ал екінші жағынан, табыс әкелетін іс - әрекет түрі ретінде кқрініс
табады. Сақтандыру ұйымдарының табыс көздері келесідей:
- саақтандыру іс - әркетінен түсетін табыстар;
- мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша табыстар;
- басқа кәсіпорындардың ауциялары бойынша табыстар;
- банктік депозиттер бойынша табыстар;
Экономикалық категория ретіндегі сақтандырудың қажеттілігі келесідей
белгілермен анықталады:
- табиғи апаттардың немесе басқа да қиратушы күштерінің кездейслқ
сипаты;
- залалдың (зиянның, шығынның) натуралды немесе ақшалай формадағы
көрінісі;
- шығындарды өтеудің объективтік қажеттілігі;
- нақты оқиғалардың салдарын алдын алу және өзгерту бойынша шараларды
іске асыру.
Сақтандыру экономикалық категория ретінде қаржының құрамбас бөлігі болып
табылады, бірақ оның бірқатар ерекшеліктері бар:
- қаржыға әрқашан ақшалай қатынастары және ақша қаражат қорларын құру
тән болса, сақтандыру натуралдық – заттық сипатты болуы мүмкін;
- сақтандыру әрқашан сақтандыру жағдайының болу мүмкіндігіне ие, яғни
сақтандыру қатынастары кездейсоқ мінездемелі; сақтандыру қорының
қаражаттарын пайдалану, сақтандыру оқиғаларының болуы мен салдарлары
мен байланысты;
- егер мемлекеттік бюджет табыстары заңды және жеке тұлғалардың міндетті
төлемдері есебінен құрылатын ьолса, мұнда, бұл қаражатты пайдалану осы
төлемдерді төлейтін төлеушілер шегінен шығын кетеді де белгілі бір
уақыт ішінде және аумақтық бірліктер арасында қайта бөлу жүреді, ал
сақтандыру – сақтандыру жарналары есебінен құралатын арнайы ақшалай
сақтандыру қорының көлемінде шығындардың тұнықталған қайта бөлінуін
қарастырады;
- құнның ақшалай формасының қозғалысы сақтандыруда сақтандыру оқиғасының
нәтижесінде әкелінетін шығын ықтималдығының дәрежесіне
бағынады[13.65].
Сондай – ақ , сақтандырудың қаржы және несие категорияларымен ұқсас
белгілері бар:
- қаржымен - сақтандыру кезінде арнайы сақтандыру қорын қалыптастыру
және пайдалану бойынша қайта бөлгіштік қатынастары пйда болады;
- несие мен - сақтандыру қорының қаражаттары қайтарымды болады.
(өмірді сақтандыруға қатысты); мүліктік сақтандыру кезінде, қайғылы
оқиғалардан сақтандыру және тағы басқа сақтандырудың түрлері бойынша,
төлемдер сақтандыру оқиғасы пайда болғанда және сәйкес қаражаттар
негізінде төленеді. Бірақ, бұл төлемдердің экономикалық мазмұны
сақтандыру төлемдерін қайтарудан айрықша.
сақтандыру - қаржы және несие категориялары мен байланыстырушы
белгілерге байланысты, экономикалық категория ретінде тек өзіне тән
функцияларды атқарады. Сақтандырудың функцияларын жалпы және арнайы деп
ажыратуға болады. Жалпы функциялары ретінде келесілерді көрсетуге болады:
1. Ақша қаражатының арнайы сақтандыру қорын құру: ол міндетті және
ерікті түрде құрылады. Бұл функция арқылы келесі жағдайлар іске асырылады:
- банктік және басқа да коммерциялық құрылымдардың қызметіне уақытша бос
қаражаттарды инвестициялау;
- жылжымайтын мүлікке ақша қаражаттарын салу;
- бағалы қағаздарға ие болу т.б.
2.Заңды және жеке тұлғалардың материалдық қамсыздандырылуы және
залалдардың орнын толтыру. Сақтандыру қорын қүруға қатысушылар болып
табылатын , заңды және жеке түлғалар ғана шығындардың орнын толтыруға
құқылы. Осы фунция арқылы олар сақтық қорғануда өздерінің экономикалық
қажеттілігін іске асырады.
3.Сақтандыру оқиғасын алдын ала ескерту және шығынды (зиянды) төмендету.
Бұл функция табиғи апаттар, қайғылы оқиғалардың жағымсыз салдарын азайту
немесе болдырмауға байланысты іс шараларды қаржыландыруды қамтитын шаралар
кешенін қарастырады. Осы функцияны іске асыру мақсатында сақтандырушы алдын-
ала ескерту іс-шараларының жүргізуде ерекше ақшалай қорын құрады. Қорды
құрудың көзі болып сақтандыру сомасы бойынша сақтандыру төлемдері табылады.
Қаржы категориясы өзінің мәнін бөлгіштік функциясы арқылы бейнелейді,
бұл функция сақтандырудың арнайы қызметтерінде көрініс табады: -
тәуекелдік; - ескерту; - жинақтық; - бақылау;
Ескерту фунциясы- сақтандыру тәуекелінің салдарымен дәрежесін
төмендетуге және сақтандыру қоры қаражатының бөлігін пайдаланумен
байланысты.
Жинақтау функциясы – отбасының жетістіктерін сақтық қорғауды
қажетсінуімен байланысты өмір сүруінің соңына дейін сақтандыру көмегімен
ақша сомаларын жинақтау.
Бақылау функциясы – сақтандыру қорын міндетті құру және оның
қаражаттарын мақсатты пайдалану ретіндегі, сақтандыру категориясының
қасиетін сипаттайды. Бұл функция сақтандырудың жоғарыда көрсетілген
функцияларынан шығады, және солармен бір уақытта нақты сақтандыру
қатынасында, сақтандыру жағдайларында көрініс табады. Бақылау функциясының
талаптарына сәйкес, сақтандыру операциясын дұрыс жүргізу бойынша қаржылық –
сақтандыру бақылауы жүзеге асырылады[16.69].
Сақтандыру теориясы және тарихы
Сақтандыру – экономикалық категория ретінде қауіптіліктің алдын алу.
өндірісті бөлу, айырбастау процестерінде экономикалық қатынастардан
туындайтын негативті факторлардың әсерінен шаруашылық субъектісі немесе
жеке тұлға алдын ала сақтану мақсатындағы байланыстарға түседі.
Сақтану мәні табиғат пен адамның етене байланысында, қарым-қатынасында
әртүрлі негативті жағдайлардың әсері болуы мүмкін. Осы тұрғыда
қауіптіліктің алдын алу мақсатында жеке адамның өз өмірінен бастап, әртүрлі
жағдайдан сақтануы қамтылуы мүмкін.
Сақтандырудың мақсат-міндеті әрине шаруашылық субъектілердің өкілдері
үшін әртүрлі жағдайдың алдын алуға мәжбүр. Мысалы, мал-мүлікті, капитал
қорын, жеке өмірді т.б. сақтау.
Сақтандыру нарықтық экономикасында жеке дара қауіптіліктен сақтану
мақсатында негізгі үш кезеңдік ерекшеліктеріне байланысты дамыды:
1.ХІV-ХV ғғ нарықтық экономикадағы сауда қарым-қатынасынан туындаған
капитал қорларын әртүрлі негізгі жағдайлардан сақтандыру мақсатында
қалыптасты. Мысалы Еуропадан Шығыс Азияға тауар өнімінің кішкене бөлігін
жергілікті сақтандыру мақсатынлда тұлғаларға тапсырып отырған.
2.Кейінгі кезең капиталистік жүйенің қарқынды даму кезеңдері ХVІІІ-
ХІХғғ еркін бәсекелестік дамуымен байланысты, ірі өнеркәсіп салаларында,
шаруашылық қатынастарда дамыды.
3.Сақтандыру кезеңі ХХ-ХХІ ғғ ерекшелік негізі кәсіпкерліктің алпауыт
монополия ұйымдастыру формалары өту кезеңдерінен бастап, ірі сақтандыру
компаниялары қалыптасты.
Б.ғ.д. 916 жылы жалпы орта мәнін алу жүйесі енгізілген. Бұл жүйе
қазіргі сақтандыру тарифтеріне сәйкес келеді. 1584 жылы қабылданған теңіз
жүктерін сақатндыру тәртібі жүктерді тасып жеткізу үшін 5% ақшалай сыйлық
төлеуді қарастырған. XVI ғасырдың аяғында Англияда теңіз тасымалдарын
сақтандыру 1601 жылы Парламент Актісімен бекітілді, ол саудагерлер
арасындағы сақтандыру жағдайларына қатысты Акт деп аталады. Ұзақ уақыт
бойы сақтандыру бизнесі сауда оперциясының бөлігі ретінде өмір сүріп
келеді.1584 жылы сақтандыру полисінде үш сақтандырушы қол қойған, олардың
бірі жарты міндетті мойнына алса, екінші жартысын қалған екеуі бөліп
алған[20.58].
XVIII ғасырда сауда көлемінің ұлғаюы алғашқы кәсіби
сақтандырушылардың шығуына әкелді. Өрттен сақтандырудың элементар түрлері
орта ғасырда дамыды. Англияда 30 жылдың ішінде бірнеше тәртіпсіз
компаниялар мен бірлескен қоғамдар құрылды. Олар халықтан ақша жинаумен
ғана айналысып, нақты жұмыс жасаған жоқ. Сақтандыру ісіндегі ең маңызды
оқиға 1797 жылы Орталық Еуропадағы селден қорғану жөніндегі бірлескен
сақтандыру компаниясының құрылуы болды. Өмірді сақтандырумен айналысқан
алғашқы компания 1706 жылы құрылған. Достық қоғам болды.
Ресейде XVIII ғасырдың аяғына дейін отандық сақтандыру ұйымдары
болған жоқ, тек шетелдік сақтандыру қоғамдарының қызметі пайдаланылады.
Сөйтіп көп қаржы шетелге кетіп қалып, Ресей экономикасына зиянын тигізді.
Сақтандыру сөзінің ұғымы жеке тәуекелге барудағы іс-әрекет немесе жеке
жауапкершілікті әрекетті білдіреді. Ағылшын тілінде сенімді болу дегенді
білдіреді, әртүрлі болатын қауіптің төнуінен бойында қорқыныштың болуы –
табиғи жағдай. Кім қауіптің алдын алса, бағалай білсе, жетістікке жетеді.
Кездейсоқ қауіпті жолдастармен бөлісу алдын ала жабу мақсатында жеке
мүдделерін қорғау үшін екі негізгі тәсілді ойлап тапты – превентивті және
репрессивті.
Превентивті – мүмкін болатын жағдайлардың алдын алу. Мысалы,
құрылыстағы өртке төзімді материалдар қолдану, қорларды қалыптастыру т.б.
Репрессивті – аяқ астынан келген қауіптің салдарынан жою. Мысалы, өртті
сөндіру, тоған қою, қауіпті объектілерден эвакуациялауды ұйымдастыру болып
табылады.
Сақтандыру ерте кезеңнен б.з.д. 2000ж шумер саудагерлері белгісіз
жағдайлардың болуынан (қарақшылар, апаттар) тауарларынан айырылып қалғанда,
өзара көмектесу мақсатында, арнайы қаржыларын бөліп, қорға салған, өзара
көмектесуден арнайы кәсіпкерлік сақтандыру формасы қалыптасып дамыды.
Ақылды адамдар жеке тәуекелділікті серіктестерімен бөлісе білген, кейіннен
арнайы ұйымдарға, яғни сақтандыру кәсіпкерлігіне сақтандырушылар деген
атқа ие болды. Сақтандырушылар белгіленген ақыға, сақтану төлемдеріне
сақтану қорларын қалыптастырды. Қоғамға немесе жеке адамға төнген
тәуекелділіктің саны көп болғандықтан да, резервтік және сақтану қорлары
құрылады. Олар әртүрлә формада ұйымдастырылады, әртүрлі мақсатта қызмет
етеді:
1. мемлекеттік резервтер (бюджет және әлеуметтік бағыттағы қорлар
болып табылады.)
2. корпоративті және индивидуалды резервтік қорлар
3. сақтандыру компанияларының жеке сақтандыру қорлары
Әрбір көрсетілген формалар тәжірибеде және жеке қолдану аясы бар. Бұл
жүйедегі сақтандыру қорлары негізгі үш бағыттағы сақтандыру қызметтерін
қамтиды:
1.Мемлекеттік-әлеуметтік сақтандыру (ұжымдық ынтымақта қағидаға
негізделген және пайдасыз, көбінесе мемлекеттік арнайы қорлармен іске асады
және коммерциялық емес сақтандыру компанияларын жатқызуға болады. Олардың
мақсаты - әлеуметтік теңестіру және белгілі бір әл-ауқаттылық деңгейін
қамтамасыз ету болып табылады.)
2.Жеке және заңды тұлғалардың мемлекеттік емес коммерциялық
сақтандыруға негізделеді. Көбінесе, еркіндік қағидатына, пайда көру
мақсатында іске асырылады.
3.Өзара сақтандыру, қоғамдағы өзара сақтану арқылы іске асады, өзара
көмектесу қағидаттарымен айқындалады.
Сонымен, сақтандырудың экономикалық мәні: қайта бөлу экономикалық
қатынасы болып табылады. кездейсоқ сипатталады: статистикалық қадағалау,
уақыт пен кеңістіктік шегі бар, сақтандыру жарналарының қайтарымдылығы және
т.б. Жалпы экономикалық мәні келесі белгілермен сипатталады:
1. қатынастардың бөлу табиғаты;
2. сақтандыру тәуекелділігінің болуы және оны бағалау критерийі;
3. сақтандырушы және сақтанушы сандарын қамтитын сақтандыру
қауымдастығының қалыптасуы;
4. индустриалды және топтық сақтану мүдделерінің сәйкестігі т.б.
1.2. Cақтандыру қызметінің құрылымы және жіктелу ерекшеліктері.
Сақтандыру нарығы тауар шаруашылығының пайда болу кезінде қалыптасты
және оның ажырамас маңызды элементі болып табылыда. Екеуінің де пайда болу
шарты-еңбектің қоғамдық бөлінісінің және әртүрлі меншік иелерінің
дараланған тауар өндірушілерінің болуы. Сақтандыру нарығы нарықтық
қатынастар субъектілерінің өз бетінше қызмет етуін, олардың сақтандыру
қызметін сату-сатып алу мәселесіндегі тең құқылы бірлесе қызмет жасауын,
көлденең және тіке байланыстардың дамыған жүйесінің болуын ескертеді.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде үстемдік етудің ең қауіпсіз
жағдайы көп бәсекелестердің қызмет жасауы, олардың ең ірісінің үлесі жалпы
сақтандыру қызметін сатудың жалпы көлемінен аспауы қажет. Егер осы
арақатынас бұзылса, мемлекет экономикалық санкциялар қолданып
сақтандырушылардың қатысуын шектейді. Сақтандыру нарығының құрылымы
институционалдық және аймақтық аспектілермен сипатталады.
Институционалдық аспект – ол акционерлік, коперативтік, өзара және
мемлекеттік сақтандыру компаниялары түрінде көрсетіледі. Аймақтық аспектіде
– жергілікті сақтандыру нарығын, ұлттық және әлемдік сақтандыру нарығын
бөлуге болады. Нарықтық қатынастардың дамуы қоғамдық – экономикалық прогесс
жолындағы аймақтық кедергілерді жойып, интеграциялық процестерді күшейту
арқылы ұлттық сақтандыру нарығын әлемдік нарыққа қосуға жеткізеді. Осындай
интеграцияның нәтижесінде ЕҚ-мүше елдердің жолпы еуропалық сақтандыру
нарығы саласы құрылды [23.93].
Сақтандыру қызметіне сұраныс пен ұсыныстың көлемдеріне қарай ішкі
сыртқы және халықаралық сақтандыру нарықтарын бөлуге болады. Ішкі
сақтандыру нарығы – нақты сақтандырушыларды қанағаттандыруға бағытталған
сақтандыру қызметіне тікелей сұранысы бар жергілікті нарық. Сыртқы
сақтандыру нарығы – ішкі нарық шеңберінде орналасқан және осы аймақтан тыс
жерлердегі аралас сақтандыру компанияларына да бейімделген нарықты айтады.
Әлемдік сақтандыру нарығы деп – дүние жүзілік шаруашылық аумағындағы
сақтандыру қызметіне сұраныс пен ұсыныстың мәнін түсіну керек. Сақтандыру
нарығында ұсынылатын тауар – сақтандыру қызметі. Ол қызмет шарт негізі мен
заң негізінде жеке заңды тұлғаға ұсынылады. Сақтандыру қызметін сату –
сатып алу актісі сақтандыру келісім – шартымен бекітіледі және де
сақтандыру полисін сақтандырушыға тапсырады. Сақтандыру түрлерінің тізімі
сақтандыру нарығының ассортименті деп аталады. Қазіргі уақытта
сақтандырудың әлемдік тәжрибесінде екі бағыт күшейген:
1) Сақтандырушылардың қызметін мамандандыру;
2) Сақтандырушылар қызметінің әмбебап сипатта болуы;
Біріншісі, қоғамдық еңбек бөлінісінің тереңдеуімен байланысты, яғни бұл
процесс сақтандыру ісінде объективтік қажеттілікке айналады. Сақтандыру
нарығы күрделі көп факторлы динамикалық жүйеге жатады, яғни әрдайым өзара
әсер етуші және өзара тәуекелді жеке құрамдас бөліктердің біртұтас топқа
бірігуі[16.76].
Сақтандыру қызметінің басты мақсаты – қаржылай сенімділігі бар жалпы
талаптарға сәйкес кездейсоқ қауіптен сақтану мақсатындағы қорғаныстар,
қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін әрекет ету. Олар: коммерциялық
және коммерциялық емес ретінде көрінеді. Пайда табу және әлеуметтік өзара
сақтануды қамтамасыз етеді. Бұл қоғамдастықтардың өзара іс-әрекеттегі
қарама-қайшылығы жоқ, жеке мақсаттарын кәсіпкерлігінде ұтымды есеппен заң
шеңберінде әрекет етеді.
Нарықтық экономикадағы сақтандыру ролі тәуекелділік ұғымымен
көрсетіледі. Олардан қорғану үшін қызметі және осы қызметтің құндық
ұғымдары жиі кездеседі. Қызмет ұғымы сақтандыру аясында фундаметалды болып
табылады. Ағылшындардың айтқанындай, сақтандырушы сақтанушыға тек уәдені
ғана сатады. Сақтану қызметінің мақсаты – тәуекелділіктен қорғану. Оның
негізінде кездейсоқ жағдайлардан алдын алу, қауіптен сақтану, әртүрлі
шаралар қолдану.
Хайнриктің әйгілі диаграммасында көрсетілгендей, сәтсіздікке ұшырау
көріністерінің ерекшеліктерін сипаттауда ірі, бірақ өте сирек болатын
жағдайлар және керісінше, ұсақ, бірақ өте көп кездесетін құбылыстар болады.
Сурет 1: Сақтандыру [7.76].
Сақтандыру ұғымы тар мағынада сақтандыру жайындағы заңмен реттелетін
қатынастар болып табылады. арнайы сақтандыру ұйымдарында қызмет етеді. Кең
мағынада, сақтандыру әлеуметтік жақтарды да қамтиды. Оның ішінде, зейнетақы
сақтандыру қоры, міндетті денсаулық сақтау, өзара сақтандыру басқа да
заңдармен реттеліп көрсетіледі [7.76].
Дәстүрлі көзқарастар сақтандыру қызметін сақтандыру объектісіне,
сақтандыру тарифтерін есептеу әдістеріне және басқа да шарттарына
байланысты жеке салалар мен түрлеріне бөледі. Сақтандыру салалар ішінде,
сақтандыру түрлері мен ерекшеліктеріне, мысалы, сақтандырудағы азаматтық
жауапкершілік, жеке және заңды тұлғалардың сақтандыру жауапкершіліктерін
атауға болады. Өрттен мал-мүлікті сақтандыру саласында, тұрғын-үйді,
индустриалды құрылыс объектілерін және ауыл шаруашылығы құрылымдарын
сақтандыру т.б. сақтандырудың түрлерін бөлуге болады. Сақтандыру түрлері
мен салалары әртүрлі критерийлері бойынша жіктеледі:
- Сақтандыру объектісі (тәуекелділік түрлеріне байланысты);
- Сақтандыру тарифтерін есептеу әдісі;
- Сақтандыру суммасының шектеулігі;
- Баланстық бағалау;
- Қолданылу аясы;
Сақтандыру объектісі ретінде заңға қайшы емес мүліктік мүдделерді, жеке
адамның мал-мүлкін, азаматтық жауапкершіліктегі қаржы жағдайын атауға
болады. Адамға әртүрлі қауіп-қатер төнуі мүмкін. Сондықтан критерийлері мен
белгілеріне байланысты сақтандыруды ірі салаға бөлуге болады: жеке
сақтандыру; мүліктік сақтандыру; азаматтық жауапкершілікті сақтандыру;
Сақтандыру тарифтерін есептеу бойынша жіктелуі әртүрлі жағымсыз
жағдайлардың табиғатына байланысты 2 топқа бөлінеді:
1. болу мүмкіндігі төмен болатын жағдайлар;
2. болуы әбден мүмкін жағдайлар, бірақ олардың уақыты кездейсоқ,
белгісіз болып табылады; [24.87]
Болу мүмкіндігі төмен болатын жағдайлардан сақтану тарифтері олардың
ықтималдығына байланысты есептеледі. Өмірді сақтандыру және зейнетақылық
сақтандыру (өлім кездейсоқтығы немесе қандай да бір жасқа, кәрілік жасына
келуіне байланысты), адам өлімнің келуін біледі, бірақ ешкім қай уақытта
болатынын айта алмайды. Адам өмірін белгілі бір сақтандыру саласына
байланысты сақтандырушының тәуекелділігі сақтандырудағы жарна
инвестициясының табысының жинағы сақтанушының мерзімінен бұрын өлуіне
байланысты жинақтай алмауы мүмкін. Сондықтан өмірді сақтандыруды сақтандыру
жарнасының жинағы сақтандыру саласының көлеміне тәуелді болады. өмірді
сақтандыруды сақтандыру қоры деп те атайды.
Сондықтан сақтандырудың жіктелуі сақтандыру тәуекелділігін бағалауға
әртүрлі тәсілдерде сақтану тарифтерінің әдістеріне негізделеді: өмірді
сақтандыру үшін өмір сүру ұзақтығының статисткасына және жағымсыз кездейсоқ
жағдайлардың сақтандыру статистикасына қарай байланысты.
Сақтандырудың кейбір жеке түрлері объектінің толыққанды қорғануын
қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан сақтандырушы кешенді түрдегі қорғанысты
ұсынады – үйлесімді сақтандыру. Мысалы, автомобильді авариясынан,
ұрлануынан және жолаушыларды кездейсоқ жағдайлардан сақтандыру.
Сақтандырудың баланстық классификациясы сақтандыру активі мен
сақтандыру пассивіне байланысты бөлінеді. Сақтандырудың пассивіне
сақтандырудың ең маңызды түрлеріндегі залалды жатқызуға болады. Бұл
-материалдық құндылықтарды жалпы заттарға байланысты сақтандыру. Оған
негізгі құрал-жабдықтар, өндірістік қорлар, аяқталмаған өндіріс, даяр өнім
және т.б. жатады. Ал пассивті сақтандырудағы залалды сақтандыру қарыз
өтемдері төлеусіз қалған жағдайда қалыптасады. Пассивті сақтандыруға заңды
түрде кәсіпорындардың белгілі бір міндеттерін сақтандыру, залалдан сақтану,
несиені сақтандыруды жатқызуға болады [29.94].
Сақтандыру тарифі сақтандыру қорынан және қаржылық сақтандыру
компанияларының экономикалық негізінде қалыптасады. Сақтандыру нарығы
қазіргі әлемдік тәжірибеде, дамыған және дамушы елдерде қалыпты жағдайда
дамуда. Сақтандыру нарығы сақтандыру ісі бойынша субъектілердің арасында
және олардың клиенттері мен сақтандыру тауарының сату және сатып алуға
байланысты экономикалық қатынастар жүйесін көрсетеді. Сақтандыру
рыногындағы ерекше тауар – сақтандыру қорғанысы болып табылады, ол –
сақтандырушылардың көрсететін қызметі. Кез келген тауар сияқты сақтандыру
қызметінің де өзінің жеке тұтыну құны мен бағасы болады. Тұтыну құны
кездейсоқ шығындардың келісімне байланысты қорғанысты қамтамасыз ететін
сақтандыру қызметін айтады.
Сақтандыру жағдайы күнделікті тұрмыс жағдайында кездесетін әртүрлі
оқиғалардың келуінен сақтану арқылы сақтандыру қорғанысы іске асады.
Келісім бойынша сақтандыру қайтарымының формасында сақтанушының шығындары
қайта жабады.
Сақтандыру қызметінің бағасы сақтандыру сыйақысы арқылы көрінеді.
Сақтандырушының сақтанушыға төлейтін төлемдері болып табылады. сақтандыру
тарифі сақтандыру саласының бірлігіндегі сақтандыру сыйақысының ставкасы
болап табылады. олар үлестік немесе басқа да өлшемдеріне байланысты
есептеледі.
Мүлікті сақтандыру кез келген заңды меншік иелерінің мүлкінің бүлінуі
немесе жоғалуы тәуекелділіктерінен қорғау мүддесін қамтамасыз етеді. Мүлік
меншік иесі немесе оның сенімді өкілі иемденетін, пайдаланатын және
басқаратын материалды объектілер немесе заттар. Жеке адамның немесе ұйымның
мүлкіне жер, ғимарат, банктік есептер, жиһаз, өнеркәсіптік акциялар,
авторлық шығарма туындылар, автомобиль және де басқа да мыңдаған заттар
енеді. Осы заттардан иесі табатын табыстан айыру, жоғалту тәуекелділігі де
сақтандырылуы мүмкін.
Мүліктік сақтандыру келісімшартты құрушы және іске асыруды
қамтамасыз ететін, оған сәйкес сақтандырушы сақтанушыға қандай да бір
сақтану оқиғасымен келуінен белгілі ақысын (сақтану сыйақысы) төлеуге
міндеттенеді немесе басқа адам пайдасына бекітілген келісім шығындарына
байланысты бұл затқа зақым тисе және басқа да мүліктік мүддесімен есепке
алынып іске асады.
Сақтандыру жайындағы жаңа заң нұсқасында мүліктік сақтандырудың
келесі түрлерін айтуға болады:
- Транспорттық сақтандыру;
- Темір жол транспортын сақтандыру;
- Су транспортын сақтандыру;
- Жүкті сақтандыру;
- Ауыл шаруашылығын сақтандыру (астық, көп жылдық өсімдік, жеміс
жидектер, жануарларды);
- Заңды тұлғалардың мүліктерін сақтандыру;
- Азаматтардың мүліктерін сақтандыру [13.59].
Мүлікті сақтандырудың мақсаты- кездейсоқ шығындар сақтану. Шығындардың
орнын толтыру принципі сақтандырушы сақтық оқиғасы өткеннен кейін ол
алдында қандай жағдайда болса, қаржы жағдайын сол жағдайға келтіруі тиіс.
Сондықтан сақтандыру соммасы сақтанушының мүліктік сақтандырудағы өз
мүддесіне сәйкес бағаланады. Тек мүліктің құнынан жоғары болмауы керек.
Сақтандыру соммасы бұл сақтандырушының сақтандыру жауапкершілігін мойнына
алып, белгілі бір мөлшерде мүліктік сақтандыру келісімі бойынша сақтық
төлемін қайтаруға міндеттенеді. Мүліктік сақтандыруда сақтандыру соммасының
максималды көлемі сақтық оқиғасының ену уақытында мүліктік сақтандыру
мүддесіндегі сақтандыру құнымен анықталады. Мүліктік сақтандыру құны оның
нағыз құымен есептеледі, яғни оның тұрған жері және келісімге отыру күнімен
бірге анықталады.
Сақтандыру құны бұл – шығындарын шегеріп тастағандағы мүліктің қайта
қайта қалпына келтіру құны.
Мүлік үшін тарихи қалыптасқан құн түрлерін ажыратуға болады:
1. Қалпына келтіру құны- жаңа объектілердің сметалық құны.
2. Шын мәніндегі құны- қайта қалпына келтіру (алғаш кезіндегі) құнымен
шығынға сәйкес деңгейі арасындағы соммасының айырмасы.
3. Қалдық құны (жалпы)- ғимараттың сату бағасы (егер ғимарат құндылығын
жоғалтса) сақтанушының алатын бағасы.
4. Баланстық құн – бухгалтерлік есепте көрсетілген құн.
Рыноктың бағасы мүліктің құнымен сәйкес келмеуі мүмкін. Дегенмен,
рыноктық баға ұғымында сұраныс пен ұсыныстың өзара байланыстылығының
нәтижесінде көрінеді. Ол барлық уақытта сәйкес бола бермейді.
Бағалау стандарттары бойынша келесі бағалау амалдары қолданылады:
- Табыс объектіні пайдалану бағасынан белгілі болатын табыстарға
негізделеді.
- Салыстырмалы объктілердің ұқсас объектілерге сәйкес бағалануы іске
асады. Мұндағы бағасы жайындағы ақпараттар көздерін жинақтау
объктілерге байланыста мәліметтерді талдау арқылы іске асады.
- Шығынды ескіруін және шығындарын есепке ала отырып объектіні
ауыстыруға байланысты қайта өндіру үшін кажетті шығындарын белгілеумен
анықталған объектіні бағалау құндарының әдістемелік жиынтығын
көрсетеді.
Аталған стандарттар келесі бағалаудағы түрлерінде пайдаланылады: -
Рыноктық; - Инвестициялық; - Кадастарлық;
Франшиза бұл сақтандырушы жағынан кайтаруға жатпайтын келісімшартта
белгіленген сақтану соммасының шығыны. Мүліктің сақтандырудың келісіміне
келудегі ұласпалы операцияларының механизмі алдымен:
- Объектіні талдауды кажет етеді;
- Тәуекелділікті бағалайды;
- Сақтандыру тарифтерін таңдау етеді;
- Сақтандыру соммасымен келісу;
- Франшизада келісу болып табылады
Коммерциялық кәсіпкелік қызмет пайда табуға бағытталған. Белгілі
кәсіпкерліктің мақсаты, міндеттері іс әрекеттің нәтижесінде барынша аз
шығынмен максимум пайда табу болып табылады. Әдетте, кәсіпкерлік тәуекел
деп тауар және қызметтерді өндіру, оларды өткізу, тауар ауша қаржы
операцияларының, коммерция және ғылыми техникалық жобаларға байланысты
кәсіпкерлік қызметтің кез келген түрінің пайда болуындағы мүмкін болатын
шығындарды айтады. Кәсіпкерлік қызметтегі қатынастарға байланысты сыртқы
ортадағы белгісіздікке қатысты кәсіпкерлік тәуекелділіктің объективті
негізі қалыптасады. Сыртқы ортадағы объективті экономикалық, әлеуметтік
және саяси шартының тәуекелділіктері жатады, яғни кәсіпкер әрекет етеді
және бейімделуге мәжбүр болатын өзгерістерді айтуға болады. Белгісіздік пен
тәуекелділік кәсіпкерлік орта іс әрекетіндегі өте маңызды рөл атқарады.
Кәсіпкерлік тәуекелділік көбіненсе кәсіпкерлік іс әрекеттің түрлеріне
байланысты ерекшеленеді:
- Өндірістік, сауда, қызмет аясы;
- Қаржы, банктік тәуекелділікті айтуға болады [27.79].
Қаржы тәуекелділігі деп қаржы келісімшарттарында туындайтын, мүмкін
болатынқауіпті жатқызуға болады. (банкке қаржы салуда, акцияларда, биржалық
ойындарда және т.б) Бұл тәуекелділік табыс ала алмауына немесе ақша
қаражаттарынан айырылуына байланысты туады. Сақтандыру арқылы шығындардан
құтылуға мүмкіндік береді.
Қаржы тәуекелінің басқа да түрлері инвестициялық тәуекелділік. Ол әр
түрлі жобаларға ақша қаражатын салу (инвестициялау) ерекшеліктерімен
байланысты. Қаржы тәуекелін сақтандырудың маңызды түрлеріне қндірістің
уақытша тоқтауына байланысты. Мысалы, цех бөлімінде өрт салдарынан пайда
болатын шығындардан сақтандыру.
Банктік іс әрекет басқа да кез келген кәсіпкерлік тәуекелділікпен
байланысты. Шетелде соңғы жылдарда отандық тәжірибеде банктік
тәуекелділікті сақтандыруда банктік сақтандыру қамтамасыз ететін жалпы
пакеттермен ерекшеленеді. Дәстүрлі банктік пакет шығындарын сақтандыру,
оның ішінде сенім артуға борышкердің өз міндетін атқармауыннан банк
құндылықтарының бүлінуінен, жоғалуынан және де банктік мүліктеріне
стихиялық қауіптердің әсерінен, авариялардан сақтануды атауға болады.
Дамыған елдерде сыртқы сауда операцияларында коммерциялық және саяси
тәуекелділіктерді сақтандыру сыртқы экономикалық қызметтің негізгі мызғымас
бөлігі болып табылады. Саяси тәуекелділік мемлекет саясатының,
заңдылықтарының өзгеруінен әскери қауіптің туындауына байланысты және де
отандық инвестиция салынған қаражаттарына байланысты қалыптасады. Сонымен,
жоғарыда анықталған қаржы салаларына байланысты тәуекелділіктің басты
ерекшеліктері банктік тәуекелділік, сыртқы экономикалық қатынасындағы
тәуекелділік нышандарын анықтадық.
Экономикалық оқулықтарда кәсіпкерлікке байланысыт туындайтын
проблемаларға кәсіпкерлік тәуекелділік классификациялық жүйесі калыптаса
қойған жоқ. Бұл тәуекелділіктерді классификациялау үшін оның бірінші
кезекте басты белгілерін анықтау қажет. Тәуекелділікті белгілі топтарға
бөлуге болады:
1.Кәсіпкерлік тәуекелдің пайда болу аясына ішкі және сыртқы деп бөлуге
болады.
Сыртқы кәсіпкерлік тәуекелділік басты көздеріне заңнамалық саяси режимінің
ұлттандыру процесі, қоғамдағы ереуілдер және экономикалық құрылымына
қолданылатын эмбаргалардың қалыптасуы жатады.
Ішкі көздеріне кәсіпкерлік іс әрекеттегі менеджмент басқару тиімсіздігі,
маркетингтік саяси қателігі, стратегиялық бағдарлама, жұмыс іс әрекет
бағыттарының дұрыс іске аспауындағы кез келген түрлі көздерді анықтауға
болады.
2.Уақытқа байланысты, қысқа тұрақтылыққа байланысты деп бөлуге болады.
(транспорттық жүк тасымалдау тәуекелділігі бойынша шығындар).
3.Сипаттық салдарынан статистикалық және динамикалық депе ажыратуға
болады.
Статистикалық – табиғи апаттар, қылмыстың нәтижесінде қалыптасады.
Динамикалық – табыс табу және пайдаға байланысты алып сатарлық спикулятивті
әрекеттерінің нәтижесінде көрінеді.
Сонымен, анықтап өтсек:
1. Саяси тәуекелділік мемлекеттік саясаттан туындайды.
2. Техникалық тәуекелділік өндірісіт ұйымдастырудағы қауіпсіздік
шаралары. Мысалы ғылыми зерттеу жұмыстарының теріс нәтижесінің болу
мүмкіндігі, конструкторлық және технологиялық өңдеудің нәтижесіздігін
атауға болады.
3. Өндірістік;
4. Коммерциялық тәуекелділік;
5. Қаржы тәуекелділігі (валюта, несие, инвестициялық тәуекелдер).
Сақтандыру компаниясы сақтандыру рыноғындағы институты құрылымының негізін
құрайды.Олар:
1. Меншік формасы бойынша: жеке акционерлік (корпоративті),
мемлекеттік, құқықтық.
2.Іске асырылатын операциялардың сипаты бойынша: арнаулы(өмірді
сақтандыру, медециналық сақтандыру және т.б.), әмбебап, қайта
сақтандыру.
3.Қызмет көрсету аймағы бойынша:жергілікті, ұлттық , өңірлік,
халықаралық (трансұлттық) болып бөлінеді.
Жарғылық капиталына байланысты сақтандыру төлемінің көлеміне және де
басқа техника экономикалық көрсеткіштеріне байланысты сақтандыру рыногында
олардың орны, рөлі, анықталады.Олар:ірі, орта, шағын болуы мүмкін.
Жеке сақтандыру бір немесе бірнеше үлестік негіздегі иелері
болады.Сақтаныдрк компаниясындағы тағы бір ерекшелік сипаттағы тұлғасы
ретіндегі кевтивті атауға болады.Кевтив сақтандыру компаниясы тұтас немесе
көбінесе корпорациялардың құрылымындағы мүддесіне қызмет етеді.Кейде жеке
шаруашылық субьектісіне де қызмет етеді.Кевтив сақтандыру компаниясының
еншілесі болуы мүмкін.
Сақтандыру компаниясының негізгі философиялық принциптерді
ұстанады:
- Әлеуметтік-жауапкершілік принципі
- Басқарушының этикалық принципі
- Ұжымдарды басқару өкілетінің қызметтік принципі болып табылады.
Нарық экономикасында институционалды ұйым ретіндегі ұлттық
стратегиялық бағдарламаларды іске асырудағы рөлі ерекше.Жекет сақтандыру
компаниясы ретінде зейнетақы қызметіменде байланыстыруға да
болады.Сақтандыру компаниясының қаржысы басқару да және табыс көзі
ретіндегі инвестициялануы немесе капитал ретінде қолданылуы мүмкін.Әрине
бұл ерекшеліктердің қызметтері тәуекелді сондықтанда ақпараттық көздерге
айырықша көңіл бөлінеді.Сақтандыру компаниясының маңызды қызметтерінің бірі
нарықтық экономиканың маркетингтік тұрғыда зерттеуді қажет етеді.
Жеке сақтандыру адамның ерте кезеңнен бастап белгілі алдын алу
мақсатындағы әрекетімен ерекшеленеді. Мысалы, ежелгі грек, рим
өркениетіндегі қоғамдық өзара көмектесу негізінде немесе адам алдындағы
қауіпті денгей барынша төмендету, қарыз беру немесе алдын ала қауіптен
сақтану мақсатында сақтану үлгілерін қалыптастыра бастады.
Жеке сақтандырудың келесі түрлерін ажыратуға болады:
1. Өлімнің келуіне байланысты белгілі бір жаска толуы немесе басқа
оқиғалардың туындауына байланысты өмірді сақтандыру.
2. Зейнеткерлік сақтандыру, яғни адамның бойындағы қайратының болашақта
туындауына байланысты алдын ала сақтану мақсатында қанда да бір
мөлшердегі бірліктік сыйақысын бөлу арқылы келешегін қамтамасыз ету.
3. Кезеңдік сақтандыру төлемдері сақтандырушының инвестициялық табысына
сақтанушының қатысуымен байланысты өмірін сақтандыру.
4. Бақытсыздық оқиғаларынан және ауырып, сырқатына байланысты сақтандыру.
5. Медициналық сақтандыру.
Бұл сақтандыру түрі адам өмірінің циклдарымен тығыз байланысты.
Мысалы, адамның жастық шағы және өмірдің белсенді кезеңдерінде кездейсоқ
оқиғалардың жиі болуына байланысты сақтануды қажет етеді. Ұлғайған жаста
өмірді сақтандыру жиі кездеседі. Кәрілікте зейнеткерлік сақтандыру және
өмір бойы медициналық сақтану келісімдерін іске асырады.
Жеке сақтандыру маңызды әлеуметтік кызметті атқарады және ол
сақтандырудың басқа салаларымен салыстырғанда әлемдік тәжірибеде 75-
80%-н құрайды. Оның ішінде, әрине, басымлдылықты зейнеткерлік және
медициналық сақтандыру болып табылады. Бұл жоғары денгейдегі елдердеғі
жылына 1000-4000$ сақтандыру соммасын құрайды[15.58]. Жеке сақтандырудың
коммерциялық шарты бойынша жеке сақтандыру компаниясы мемлекеттік
әлеуметтік сақтандырудағы қосымша қызметін атқарады және ұлттық
экономиканың дамуына септігін тигізеді. Дегенмен, олардың қатынастық
үлестері әртүрлі болуы мүмкін.
Өмірді сақтандыруды дамыту ұлттық экономика үшін өте маңызды. Ұзақ
мерзіміді сақтандыру келісімдері бойынша сақтандыру қорларын
инвестициялауға мүмкіндік алады. Дамыған елдерде сақтандыру сыйақысының
көлемі бойынша жеке сақтандыру түрлерінің ішінен өмірді сақтандыру көшбасшы
болып саналады. Өмірді сақтандыру зейнеткерлік сақтандырумен бірдей ұлттық
экономиканың дамуындағы маңызды көрсеткіші болып табылады. Мысалы,
Евроодақ, АҚШ, Жапония елдерінде ұзақ мерзімді, халықтың қаражатына
бағытталып үйлестірілген және өмірді сақтандыруға мамандандырылған
сақтандыру компанияларының инвестициялық мүмкіншіліктері банктердің
инвестициялық мүмкіншіліктерінен асып түседі.
Қазіргі кезде өмірді сақтандыру дамыған елдердің ересек
тұрғындарының 710 бөлігін құрайды. Мысалы, АҚШ та 78% отбасыларының
сақтандыру полистері бар. Автокөлік сақтандыру 74% құрайды [ ]. Сақтандыру
тәуекелі бұл накты адамның өмір сүру ұзақтығына байланысты кездейсоқ
ауытқулары, яғни тәуекелділік, бұл өнім емес, оның келу уакытысына
байланысты. Өмірді сақтандырудың негізгі қағидаттары бар:
1. Сақтану мүддесі
2. Пайдаға сақтандырушылардың қатысуы
3. Сатып алынған соммасын төлеу
4. Өмірді сақтандыру ашықтығы
Қазақстан тәжірибесіндегі сақтандыруда келесі базалық келісім-шарттар
типтерін бөлуге болады:
1. Жедел өмірді сақтандыру белгілі мерзім ішіндегі өлім оқиғасына
байланысты сақтандыру.
2. Өмір бойы өмірді сақтандыру өмір бойы сақтандыру ағынындағы өлім
оқиғасынан сақтандыру.
3.Аралас өмірді сақтандыру белгілі кезең ағымында өлім оқиғасына және өмір
сүріп жетуіндегі сақтандыру. Мұнда сақтандырушы сақтану соммасын төлеуге
міндеттенеді.
Сонымен бірге, келісім шарттарды жеке топтарға бөлуге болады:
1. Зейнеткерлік келісімшарт;
2. Аннуитеттік сақтандыру немесе ренталық өмірлік сақтандыру.
Зейнеткелік сақтандыру келісім шарты мемлекеттік зейнеткерлікпен камтамасыз
етудегі қосымшасы болып табылады. Бұл үшін, алдымен, жұмыс берушілердің
қаражаттарын пайдаланады. Зейнеткерлік сақтандыру келісі шартының нысаны
бойынша арнайы аннуитет өмір бойы рентасын төлеуді қарастырады.
Бірге сақтандыру және қайта сақтандыру Сақтандыру компаниясының
сақтандыру процессіндегі тәуекелділік қабылдау бойынша мүмкіншіліктері
обьективті түрде шектеулі болып келеді. Бұл тәуекелдердің негізгі себептері
сақтандырушыларды қаржы жағдайларына сақтандыруды қабылдаудағы тәуекелді
бағалау бойынша олардың мүмкіншіліктері және оқиға салдарының болжануы
жүзеге асуымен байланысты. Кейде жиі кездесетінсақтандырушының мүлде
бейхабар болатын тәуекелділігі қаржы мүмкіндіктерінен әлдеқайда жоғары
болатын тәуекелді сақтандыру ұсынылады. Мұндай жағдайлар: Қазақстан
сақтандыру нрығында жиі кездеседі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Сақтандыру теориясы, сақтандырудың экономикалық негізі
1. Сақтандыру түсінігі және оның экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Cақтандыру қызметінің құрылымы мен жіктелу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Сақтандыру қызметінің құқықтық мазмұны және
мемлекеттік реттеу
тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
2. Қазақстандағы сақтандыру нарығының қалыптасуы және дамуы.
1. Қазақстан сақтандыру нарығының ерекшелік
сипаты ... ... ... ... ... ... ...
2. Қазіргі кездегі сақтандыру қызметінің жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ...
2.3. Әлемдік сақтандыру нарығының негізгі даму
үрдістері ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Диплoмдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан
деп аталатын 2007-жылдың 28-ақпанында жасаған халыққа Жолдауында Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаев айтады: Осыдан 10 жыл бұрын, 1997- жылы Қазақстан
халқына алғашқы Жолдауда біздің қоғамымызды болашақта қалай көретіндігіміз
және мемлекетіміздің міндеттері жайлы 2030-жылға дейінгі Стратегия
ұсынылған болатын. Біз бұл Стратегияны не орнатқымыз келетіндігін, біздің
дамуымыздың басты траекториясы қандай болу керектігін анық білуіміз және
түсінуіміз керек деген принциптен шыға отырып жасадық . Біз өзіміздің
маңызды бағыттарымызды анықтап алып, сәйкес стратегияларды таңдап, ерік-
жігер мен шыдам, мақсатқа тырысушылық таныта отырып біздің жолымызда
тұратын кез келген қиындықтарды жеңе алатындығымызға сенімді болдық. Және
біз адаспадық. Бүгін толық жауапкешілікпен айтуға болады: Қазақстан өтпелі
кезеңді сәтті аяқтап, өз дамуында сапалық жағынан жаңа деңгейге өтті.
Сөз берілгендей, экономиканың тұрақты дамуы реформалардың әлеуметтік
бағыттылығын күшейтуге мүмкүндік туғызып отыр. Бұл біздің экономикалық
саясатымыздың маңызды қорытындысы. Қазақстан-2030 Стратегиясын жүйелі
түрде орындау ары қарай даму үшін сенімді негіз берді.
Бізде алға қарай бұдан да сәтті қозғалуға барлық негізіміз бар, және біз
өзіміздің тарихи мүмкіндігімізді қолдан жібермейміз.
Қазақстан расында да тауарлардың, қызмет көрсетулер мен еңбек
ресурстарының, қаржы және қазіргі заман технологиялар мен идеялар нарығының
ажырамс қарқынды бөлігіне айналуы үшін он маңызды міндеттің бірін
орындауымыз қажет. Олардың бірі:
Жұмыс істейтін әйел адамдардың жүкті болғанындағын, босануын, балаға
аналық күтім жасау кезінде міндетті әлеуметтік сақтандыру. Сонымен қоса
олардың зейнетақылық жинақтамасы декреттік демалыста кезінде және бала бір
жасқа толғанға дейінгі оған күтім жасауға байланысты алған мерізім
барысында түсіп отырады.
Бұл жәрдем ақыны төлеу әлеуметтік салықты қайта бөлістіру есебінен
құрылған әлеуметтік сақтандыру қорының қаражатынан жүргізіледі.
Бұған мемлекеттік бюджеттен қосымша 9,2 млрд. теңге бөлу қажет.
Қазақстанның сақтандыру нарығы негізінен банктердің қосалқы
құрылымдарынан тұрады және оның дамуы айтарлықтай дәрежеде банктік
өнімдердің сақтандырылуымен байланысты.
Қазақстанның сақтандыру нарығы көптегн себептерге байланысты тенденциялар
жиынтығымен сипатталады, олар : мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық даму
деңгейі, сақтандыру саласы заңнамаларының жалпы жағдайы, сақтандырылушылар
мен сақтандырушылардың төлемқабілеттілігі және мемлекеттік реттеу құралдары
мен олардың тиімділігі. Маңызды ықпал етуші себептер қатарына тек қан ішкі
фактоларды ғана емес, сонымен қоса сыртқы- Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі, ТМД
елдері мен Шығыс Еуропа елднрінің сақтандыру нарықтарының дамуы.
Нарықтың қозғалысы мен көлемдерін сипаттайтын көрсеткіштерді сараптай
отырып, отандық сақтандыру нарығының дамуын үш кезеңге бөлуге болады:
қалыптаса бастауы, әлеуметтік сақтандырудың дамуы және банктік
сақтандырудың дамуы. Төртінші кезең, біздің ойымызша, Қазақстанның ДСҰ-ға
кіруімен және шет елдік сақтандырушылар тарпынан болтын бәсекелестіктің
күшеюімен байланысты болатын сияқты.
1992-жылы Қазақстан Республикасының Сақтандыру туралы Заңы қабылданған
болатын және ол бүкіл отандық сақтандыру нарығының қатысушылары үшін
олардың іс қызметі барысындағы бағдар ретінде болды. Сол жылдар сақтандыру
іс қызметін мемлекеттік реттеу жүйесі енгізілді, яғни сақтандыру ұйымының
капитализациясына талаптар күшейтілді, олардың сақтандырудан басқа
кәсіакерлік түрімен айнаысуына тиым салынды, жекеленген келісімшарттардағы
жауапкершіліктің барынша жоғары көрсеткіші енгізілді. Бірақ бұған қарамай,
сақтандыру компанияларының саны өсе берді және 1999 – жылға қарай олардың
саны 71-ге жетті.
1998-жыл мен 2004-жыл арлығы қазақстандық сақтандырушылар үшін сандық
жағынан да, сапалық жағынан да ерекше кезең болды. Міндетті сақтандыру
сыйақыларының көлемі бірден 2000%-ке өсіп кетті. Бұған айтарлықтай
әсер еткен автокөлік иелерінің азаматтық құқықтық жауап-
кершілігіндегі сақтандырудың енгізілуі болды. Содан кейінгі жылдары
әлеуметтік сақтандыру түрлері 9-ға дейін жетті және бұл жалпы сақтандыру
нарығының дамуына түрткі болды.
Бірақ осы үрдіспен қатар, сақтандырушылардың саны қысқарды. Капитализация
дәрежесіне, қаржылық тұрақтылығына және төлем қабілеттілігіне деген
талаптардың күшеюі бірден бірнеше ондаған сақттандыру компанияларының
жабылуына әкелді.2004-жылы нарықта 34 сақтандыру компаниясы қалды.
Дәл осы кезеңде ерікті мүліктік сақтандыру түрлерінің айтарлықтай өсімі
басталды: 2004-жылы осы саладағы сақтандыру кірістері 33% , ал 2005-жылы -
40%, ал 2006 -жылы 93% құрады.Мамандар сақтандыру сыйақыларының көлеміні
ңжағымды қарқынмен өсуін банктік жарылыспен байланыстырады. Осылайша,егер
қарыз алушы банктердің бірінде автокөлік немесе пәтер несиеге алғысы келсе,
ол сол банктің қосалқы сақтандыру компаниясының сақтандыру полисін сатып
алуы қажет. Бұл шартты орындамайынша несиелендіру жүзеге асырылмайды.
Банктік сақтандырудың үлкен қарқынмен дамуы өз өзінен ресми емес түрде
отандық сақтандыру компанияларының банктік және нарықтық болып бөлінуіне
әкелді.Біріншілерінің міндеттері айтарлықтай дәрежеде өзінің бас бөлімінің
банктік өнімдерін сақтандыруды қамтамасыз ету деуге болады. Ал екіншілеріне
диверсификацияланған сақтандыру бумасы бар сақтандыру компаниялары жатады.
Көптеген зерттеушілер мен осы сала мамандарының пікірінше банктік
сақтандырудың біржақты даму тенденциясы отандық сақтандыру нарығының да,
жалпы қаржы нарығының дамуына тиімді емес.Банктік сақтандыру компаниялары
өздерінің басты құрылымдарының (банктің) қанатының астында өз қызметін
жүзеге асыра отырып, тәуекелділіктерді басқарушылардың орнына банк
кірістерінің оптимизаторларына айналып отыр. Бірақ мұнысымен банктік бизнес
душар болып отырған жүйелік тәуекелділіктердің артуына салдарын тигізуде.
Нәтижесінде сақтандыру компаниялары қаржылық нарықта тұрақтандырушы рөл
ойнай алмайды, себебі тәуекелділіктер өз құрылымдарының ішінде шоғырланады.
Басқа сөзбен айтқанда, ақша жай ғана бір қалтадан екінші бір қалтаға
өткізіледі.
Қалыптасып отырған бұл жағдай сақтандыру нарығының мүмкіндіктерін толық
пайдалану мүмкіндігін бермей отыр.Банктік сақтандыру қауымдастығының күннен
күнге өсіп отырған резервтері банктік трансакцияларға оралады да, қайтадан
сол банктік индустриясының мүдделеріне бағынышты болып қалады. Нәтижесінде,
сақтандыру нарығының шынайы капитализациясы шектеулі, жекеленген түрде
жүзеге асады да, ал бұл өз уақытысында сақтандырушылық қызмет көрсету
саласының ел экономикасна енуге кедергі болады. Шет елдердің тәжірибесі
көрсеткендей, сақтандыру компаниялары капитализация көлемі бойынша ол
елдерде сөзсіз көшбасшы болып отыр.Онда сақтандыру компаниялары банктерге
қатысты кіші іні емес, серіктес ретінде болады. Сондықтан, біздің
пікірімізше, бүкіл Қазақстан экономикасы үшін отандық сақтандыру нарығын
транспоренттілік бағытында және ата аналық әлпештеусіз дамыту тиімді
болар еді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – сақтандыру ұйымының төлем қабілеттілігіне
баға беру.
Қойылған мақсатты жүзеге асыру үшін келесі міндеттер қойылды және
шешілді:
- сақтандыру ұйымының төлем қабілеттілігінің мәні мен ерекшелігін ашу;
- сақтандыру ұйымын мемлекеттік реттеу органын қарастыру;
- Еуропалық Одақ елдерінің сақтандыру нарығын зерттеп-үйрену;
- сақтандыру ұйымының іс қызметі түрлеріне сараптама жасау;
- сақтандыру ұйымының қаржылық құрылымын зерттеу және оның төлем
қабілеттілігін бағалау;
- сақтандыру нарығын жетілдіру жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмысты жазуда әдістемелік негіз болған осы саладағы отандық
және шет ел авторларының еңбектері. Бұл бағыттағы ТМД елдері мен Қазақстан
ғалымдарының еңбеңтерін өте құнды деп атауға болады.
Ақпараттық база ретінде Қазақстан Республикасының Президентінің 2007-
жылдың 28-ақпанында халыққа Жолдауы, Қазақстан-2030 стратегиясы,
Қазақстан Республикасының Конститутциясы, Қазақстан Республикасының
Президентінің Нұсқаулары, Қазақстан Республикасының құқықтық нормативтік
актілері және Тұран Әлем Банкі АҚ-ның қаржылық есептерінің мәліметтері
пайдаланылды.
Зерттеу пәні сақтандыру ұйымының төлем қабілеттілігіне баға беру және
бақылау.
Зерттеу объектісі болып сақтандыру компаниясы табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Кіріспеден ,үш маңызды бөлімнен ,қорытындыдан ,23 кестеден ,9 суреттен
,28 әдебиеттерден құралды.
Бірінші бөлімде сақтандыру ұйымының төлем қабілеттілік ұғымы ,төлем
қабілеттілігінің мәні ,және оның сақтандыру ұйымының ерекшелігі.
Сақтандыру ұйымының төлем қабілеттілігін мемлекеттік реттеу
орган- дары,отандық және шетелдік үлгілерінің салыстырмалы анализі
көрскетілген.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімінде сақтандыру ұйым
төлем қабі- леттілк факторы ретінде капиталдың құрамы мен құрылымының
қалыптасуы қарастырылады.
Үшінші бөлімдесақтандыру ұйымының дамуының қиындықтары мен
басылымдықтары қарастырылады.
1. Сақтандыру теориясы, сақтандырудың экономикалық негізі.
1.1. Сақтандыру түсінігі және оның экономикалық мәні.
Cақтандырудың түп-тамыры ежелгі ғасырлар қойнауында жатыр. Б.ғ.д.
үшінші мыңжылдықта вавилондықтарды теңіз шаруашылығында қарыз беру жүйесі
болған, осы жүйеге сай іс зиян шегіп тоқтап қалған жағдайда қарыз
қайтарылмайтын болған. Б.ғ.д. 916 жылы жалпы орта мәнін алу жүйесі
енгізілген. 1584 жылы қабылданған теңіз жүктерін сақтандыру тәртібі
жүктерді тасып жеткізу үшін 5% ақшалай сыйлық төлеуді қарастырған. XVI
ғасырдың аяғында Англияда теңіз тасымалдарын сақтандыру 1601 жылы Парламент
Актісімен бекітілді, ол саудагерлер арасындағы сақтандыру жағдайларына
қатысты Акт деп аталады [6.34]. Ұзақ уақыт бойы сақтандыру бизнесі сауда
операциясының бөлігі ретінде өмір сүріп келеді. 1584 жылы сақтандыру
полисінде үш сақтандырушы қол қойған, олардың бірі жарты міндетті мойнына
алса, екінші жартысын қалған екеуі бөліп алған. XVIII ғасырда сауда
көлемінің ұлғаюы алғашқы кәсіби сақтандырушылардың шығуына әкелді.
Өрттен сақтандырудың элементар түрлері орта ғасырда дамыды. Англияда
30 жылдың ішінде бірнеше тәртіпсіз компаниялар мен бірлескен қоғамдар
құрылды. Олар халықтан ақша жинаумен ғана айналысып, нақты жұмыс жасаған
жоқ. Сақтандыру ісіндегі ең маңызды оқиға 1797 жылы Орталық Еуропадағы
селден қорғану жөніндегі бірлескен сақтандыру компаниясының құрылуы болды.
Өмірді сақтандырумен айналысқан алғашқы компания 1706 жылы құрылған.
Достық қоғам болды. Ресейде XVIII ғасырдың аяғына дейін отандық
сақтандыру ұйымдары болған жоқ, тек шетелдік сақтандыру қоғамдарының
қызметі пайдаланылады. Сөйтіп көп қаржы шетелге кетіп қалып, Ресей
экономикасына зиянын тигізді. 1786 жылы Ресейде мемлекеттік сақтандыру
монополиясы бекітілді. Сақтандыру экспедициясы өрттен құрылыстарды
сақтандыру, оның құныны 75% көлемінде жүргізілді. Төлемдер жылына
сақтандыру соммасының 1,5% құрады. 1827 жылы жеке сақтандыру кәсіпорындары
пайда болды. 1846 жылы Саламандр акционерлік сақтандыру қоғамы құрылды,
ол елдің жекелеген аймақтарындағы құрылыстарды сақтандыру құқына ие болды.
18 35 жылы Ресейде жеке сақтандыру ұйымдастырылып Өмір жеке акционерлік
сақтандыру қоғамы құрылды. 1875 жылы алғашқы үстемдік етуші бірлестік
сақтандыру синдикаты ұйымдастырылды. Бұл синдикат 1918 жылға дейін қызмет
жасады. 1864 жылы алғашқы өзара сақтандыру қоғамдары пайда болды. 1885
жылы Ресейде капиталының сақтандыру ісіндегі үлесі 1890 жылы 24% жетті.
Шетелдік сақтандыру қоғамдары ішкі істер министрлігі тарапынан мемлекеттік
бақылауға алынды. 1913 жылы Ресейдің барлық сақтандыру мекемелерінде 21
млрд. Сомның мүлкі сақтандырылды, мұндағы акционерлік сақтандыру қоғамының
үлесі-65%; жергілікті қоғамдардыкі-15%; өзара қалалық қоғамдардыкі-8%
болды. Орыс акционерлік сақтандыру қоғамдары 1913 жылы 129 млн. Сақтық
төлемдерді жинаса, шетелдіктер-12 млн.сом, өзара қоғамдар-14 млн.сом
жинады. Сақтандыру қоғамдарының қаржылық ресурстарына ірі инвестициялардың
көзіне айналды[11.98]. Олар мемлекеттік қарыздар мен акцияларға жұмсалынды.
Қоғамдық ұдайы өндіріс процесі – табиғи және әлеуметтәк –
экономикалық әртүрлі күштердің қарсыласуы мен өзара әрекет етуі болып
табылады. Адам мен табиғат арасындағы қарама-қайшылық (су тасқыны,
құрғақшылық, дауылдар жер сілкінісі және т.б. табиғи кездейсоқ апаттар),
бір жағынан, қоғамдық қарама-қйшылықтар (экономикалық, саяси, діни,
ұлтаралық дағдарыстар, әртүрлі сипаттағы соғыстар және т.б.), екінші
жағынан, бұлар жинақтала келе, кездейсоқ сипаттағы жағымсыз салдарлардың
пайда болуына жағдай жасайды, қоғамдық – ұдайы өндірістің әртүрлі
кезеңдеріне және кез-келген әлеуметтік – экономикалық қатынастатарға тән
белгілі бір тәуекел пайда болады. Осындай жағдайлар бүкіл әлемдегі
сақтандыру іс - әрекетінің пайда болуына және дамуына әкеледі.
Сақтандыру экономиканың маңызды, бірақ азырақ зерттелген саласы болып
табылады. Сақтандыру өте ертеректе пайда болған категориялардың бірі және
ол кездейсоқ қауіптерден сақтық қорғаудағы адамның әртүрі қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталады. Сақтандыруда өндіріс, айналым, материялдық
игіліктерді айырбастау және тұтыну процестерде адамда арасында қалыптасатын
бегілі экономикалық қатынастар іске асады. Ол барлық шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен қоғам мүшелеріне шығындарын өтеуде кепілдік береді, яғни
көптеген тұлғалар арасында бөлу арқылы заңды немесе жеке тұлғаның мойнына
алған шығындарын өтеу әдісі ретінде көрініс береді. Осылайша, шығындарды
өтеу (немесе орнын толтыру) сақтандыру ұйымдарының басшылығындағы
сақтандыру қорларының қаражаттарымен жүзеге асырылады.
Эономикалық категория ретінде сақтандыру әртүрлі тәуекелдер кезіндегі
сондай- ақ азаматтарға олардың өмірінде белгілі бір жағдайларда көмек
көрсету кезіндегі шығындарын өтеу үшін ақша қаражаттарының мақсатты құру
және пайдалану әдістері мен формаларының жиынтығын қамтитын экономикалық
қатынастар жүйесі болып табылады.
Сақтандыру, бір жағынан, адамдардың бизнесі мен ал – ауқатын қорғау
құралы. Ал екінші жағынан, табыс әкелетін іс - әрекет түрі ретінде кқрініс
табады. Сақтандыру ұйымдарының табыс көздері келесідей:
- саақтандыру іс - әркетінен түсетін табыстар;
- мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша табыстар;
- басқа кәсіпорындардың ауциялары бойынша табыстар;
- банктік депозиттер бойынша табыстар;
Экономикалық категория ретіндегі сақтандырудың қажеттілігі келесідей
белгілермен анықталады:
- табиғи апаттардың немесе басқа да қиратушы күштерінің кездейслқ
сипаты;
- залалдың (зиянның, шығынның) натуралды немесе ақшалай формадағы
көрінісі;
- шығындарды өтеудің объективтік қажеттілігі;
- нақты оқиғалардың салдарын алдын алу және өзгерту бойынша шараларды
іске асыру.
Сақтандыру экономикалық категория ретінде қаржының құрамбас бөлігі болып
табылады, бірақ оның бірқатар ерекшеліктері бар:
- қаржыға әрқашан ақшалай қатынастары және ақша қаражат қорларын құру
тән болса, сақтандыру натуралдық – заттық сипатты болуы мүмкін;
- сақтандыру әрқашан сақтандыру жағдайының болу мүмкіндігіне ие, яғни
сақтандыру қатынастары кездейсоқ мінездемелі; сақтандыру қорының
қаражаттарын пайдалану, сақтандыру оқиғаларының болуы мен салдарлары
мен байланысты;
- егер мемлекеттік бюджет табыстары заңды және жеке тұлғалардың міндетті
төлемдері есебінен құрылатын ьолса, мұнда, бұл қаражатты пайдалану осы
төлемдерді төлейтін төлеушілер шегінен шығын кетеді де белгілі бір
уақыт ішінде және аумақтық бірліктер арасында қайта бөлу жүреді, ал
сақтандыру – сақтандыру жарналары есебінен құралатын арнайы ақшалай
сақтандыру қорының көлемінде шығындардың тұнықталған қайта бөлінуін
қарастырады;
- құнның ақшалай формасының қозғалысы сақтандыруда сақтандыру оқиғасының
нәтижесінде әкелінетін шығын ықтималдығының дәрежесіне
бағынады[13.65].
Сондай – ақ , сақтандырудың қаржы және несие категорияларымен ұқсас
белгілері бар:
- қаржымен - сақтандыру кезінде арнайы сақтандыру қорын қалыптастыру
және пайдалану бойынша қайта бөлгіштік қатынастары пйда болады;
- несие мен - сақтандыру қорының қаражаттары қайтарымды болады.
(өмірді сақтандыруға қатысты); мүліктік сақтандыру кезінде, қайғылы
оқиғалардан сақтандыру және тағы басқа сақтандырудың түрлері бойынша,
төлемдер сақтандыру оқиғасы пайда болғанда және сәйкес қаражаттар
негізінде төленеді. Бірақ, бұл төлемдердің экономикалық мазмұны
сақтандыру төлемдерін қайтарудан айрықша.
сақтандыру - қаржы және несие категориялары мен байланыстырушы
белгілерге байланысты, экономикалық категория ретінде тек өзіне тән
функцияларды атқарады. Сақтандырудың функцияларын жалпы және арнайы деп
ажыратуға болады. Жалпы функциялары ретінде келесілерді көрсетуге болады:
1. Ақша қаражатының арнайы сақтандыру қорын құру: ол міндетті және
ерікті түрде құрылады. Бұл функция арқылы келесі жағдайлар іске асырылады:
- банктік және басқа да коммерциялық құрылымдардың қызметіне уақытша бос
қаражаттарды инвестициялау;
- жылжымайтын мүлікке ақша қаражаттарын салу;
- бағалы қағаздарға ие болу т.б.
2.Заңды және жеке тұлғалардың материалдық қамсыздандырылуы және
залалдардың орнын толтыру. Сақтандыру қорын қүруға қатысушылар болып
табылатын , заңды және жеке түлғалар ғана шығындардың орнын толтыруға
құқылы. Осы фунция арқылы олар сақтық қорғануда өздерінің экономикалық
қажеттілігін іске асырады.
3.Сақтандыру оқиғасын алдын ала ескерту және шығынды (зиянды) төмендету.
Бұл функция табиғи апаттар, қайғылы оқиғалардың жағымсыз салдарын азайту
немесе болдырмауға байланысты іс шараларды қаржыландыруды қамтитын шаралар
кешенін қарастырады. Осы функцияны іске асыру мақсатында сақтандырушы алдын-
ала ескерту іс-шараларының жүргізуде ерекше ақшалай қорын құрады. Қорды
құрудың көзі болып сақтандыру сомасы бойынша сақтандыру төлемдері табылады.
Қаржы категориясы өзінің мәнін бөлгіштік функциясы арқылы бейнелейді,
бұл функция сақтандырудың арнайы қызметтерінде көрініс табады: -
тәуекелдік; - ескерту; - жинақтық; - бақылау;
Ескерту фунциясы- сақтандыру тәуекелінің салдарымен дәрежесін
төмендетуге және сақтандыру қоры қаражатының бөлігін пайдаланумен
байланысты.
Жинақтау функциясы – отбасының жетістіктерін сақтық қорғауды
қажетсінуімен байланысты өмір сүруінің соңына дейін сақтандыру көмегімен
ақша сомаларын жинақтау.
Бақылау функциясы – сақтандыру қорын міндетті құру және оның
қаражаттарын мақсатты пайдалану ретіндегі, сақтандыру категориясының
қасиетін сипаттайды. Бұл функция сақтандырудың жоғарыда көрсетілген
функцияларынан шығады, және солармен бір уақытта нақты сақтандыру
қатынасында, сақтандыру жағдайларында көрініс табады. Бақылау функциясының
талаптарына сәйкес, сақтандыру операциясын дұрыс жүргізу бойынша қаржылық –
сақтандыру бақылауы жүзеге асырылады[16.69].
Сақтандыру теориясы және тарихы
Сақтандыру – экономикалық категория ретінде қауіптіліктің алдын алу.
өндірісті бөлу, айырбастау процестерінде экономикалық қатынастардан
туындайтын негативті факторлардың әсерінен шаруашылық субъектісі немесе
жеке тұлға алдын ала сақтану мақсатындағы байланыстарға түседі.
Сақтану мәні табиғат пен адамның етене байланысында, қарым-қатынасында
әртүрлі негативті жағдайлардың әсері болуы мүмкін. Осы тұрғыда
қауіптіліктің алдын алу мақсатында жеке адамның өз өмірінен бастап, әртүрлі
жағдайдан сақтануы қамтылуы мүмкін.
Сақтандырудың мақсат-міндеті әрине шаруашылық субъектілердің өкілдері
үшін әртүрлі жағдайдың алдын алуға мәжбүр. Мысалы, мал-мүлікті, капитал
қорын, жеке өмірді т.б. сақтау.
Сақтандыру нарықтық экономикасында жеке дара қауіптіліктен сақтану
мақсатында негізгі үш кезеңдік ерекшеліктеріне байланысты дамыды:
1.ХІV-ХV ғғ нарықтық экономикадағы сауда қарым-қатынасынан туындаған
капитал қорларын әртүрлі негізгі жағдайлардан сақтандыру мақсатында
қалыптасты. Мысалы Еуропадан Шығыс Азияға тауар өнімінің кішкене бөлігін
жергілікті сақтандыру мақсатынлда тұлғаларға тапсырып отырған.
2.Кейінгі кезең капиталистік жүйенің қарқынды даму кезеңдері ХVІІІ-
ХІХғғ еркін бәсекелестік дамуымен байланысты, ірі өнеркәсіп салаларында,
шаруашылық қатынастарда дамыды.
3.Сақтандыру кезеңі ХХ-ХХІ ғғ ерекшелік негізі кәсіпкерліктің алпауыт
монополия ұйымдастыру формалары өту кезеңдерінен бастап, ірі сақтандыру
компаниялары қалыптасты.
Б.ғ.д. 916 жылы жалпы орта мәнін алу жүйесі енгізілген. Бұл жүйе
қазіргі сақтандыру тарифтеріне сәйкес келеді. 1584 жылы қабылданған теңіз
жүктерін сақатндыру тәртібі жүктерді тасып жеткізу үшін 5% ақшалай сыйлық
төлеуді қарастырған. XVI ғасырдың аяғында Англияда теңіз тасымалдарын
сақтандыру 1601 жылы Парламент Актісімен бекітілді, ол саудагерлер
арасындағы сақтандыру жағдайларына қатысты Акт деп аталады. Ұзақ уақыт
бойы сақтандыру бизнесі сауда оперциясының бөлігі ретінде өмір сүріп
келеді.1584 жылы сақтандыру полисінде үш сақтандырушы қол қойған, олардың
бірі жарты міндетті мойнына алса, екінші жартысын қалған екеуі бөліп
алған[20.58].
XVIII ғасырда сауда көлемінің ұлғаюы алғашқы кәсіби
сақтандырушылардың шығуына әкелді. Өрттен сақтандырудың элементар түрлері
орта ғасырда дамыды. Англияда 30 жылдың ішінде бірнеше тәртіпсіз
компаниялар мен бірлескен қоғамдар құрылды. Олар халықтан ақша жинаумен
ғана айналысып, нақты жұмыс жасаған жоқ. Сақтандыру ісіндегі ең маңызды
оқиға 1797 жылы Орталық Еуропадағы селден қорғану жөніндегі бірлескен
сақтандыру компаниясының құрылуы болды. Өмірді сақтандырумен айналысқан
алғашқы компания 1706 жылы құрылған. Достық қоғам болды.
Ресейде XVIII ғасырдың аяғына дейін отандық сақтандыру ұйымдары
болған жоқ, тек шетелдік сақтандыру қоғамдарының қызметі пайдаланылады.
Сөйтіп көп қаржы шетелге кетіп қалып, Ресей экономикасына зиянын тигізді.
Сақтандыру сөзінің ұғымы жеке тәуекелге барудағы іс-әрекет немесе жеке
жауапкершілікті әрекетті білдіреді. Ағылшын тілінде сенімді болу дегенді
білдіреді, әртүрлі болатын қауіптің төнуінен бойында қорқыныштың болуы –
табиғи жағдай. Кім қауіптің алдын алса, бағалай білсе, жетістікке жетеді.
Кездейсоқ қауіпті жолдастармен бөлісу алдын ала жабу мақсатында жеке
мүдделерін қорғау үшін екі негізгі тәсілді ойлап тапты – превентивті және
репрессивті.
Превентивті – мүмкін болатын жағдайлардың алдын алу. Мысалы,
құрылыстағы өртке төзімді материалдар қолдану, қорларды қалыптастыру т.б.
Репрессивті – аяқ астынан келген қауіптің салдарынан жою. Мысалы, өртті
сөндіру, тоған қою, қауіпті объектілерден эвакуациялауды ұйымдастыру болып
табылады.
Сақтандыру ерте кезеңнен б.з.д. 2000ж шумер саудагерлері белгісіз
жағдайлардың болуынан (қарақшылар, апаттар) тауарларынан айырылып қалғанда,
өзара көмектесу мақсатында, арнайы қаржыларын бөліп, қорға салған, өзара
көмектесуден арнайы кәсіпкерлік сақтандыру формасы қалыптасып дамыды.
Ақылды адамдар жеке тәуекелділікті серіктестерімен бөлісе білген, кейіннен
арнайы ұйымдарға, яғни сақтандыру кәсіпкерлігіне сақтандырушылар деген
атқа ие болды. Сақтандырушылар белгіленген ақыға, сақтану төлемдеріне
сақтану қорларын қалыптастырды. Қоғамға немесе жеке адамға төнген
тәуекелділіктің саны көп болғандықтан да, резервтік және сақтану қорлары
құрылады. Олар әртүрлә формада ұйымдастырылады, әртүрлі мақсатта қызмет
етеді:
1. мемлекеттік резервтер (бюджет және әлеуметтік бағыттағы қорлар
болып табылады.)
2. корпоративті және индивидуалды резервтік қорлар
3. сақтандыру компанияларының жеке сақтандыру қорлары
Әрбір көрсетілген формалар тәжірибеде және жеке қолдану аясы бар. Бұл
жүйедегі сақтандыру қорлары негізгі үш бағыттағы сақтандыру қызметтерін
қамтиды:
1.Мемлекеттік-әлеуметтік сақтандыру (ұжымдық ынтымақта қағидаға
негізделген және пайдасыз, көбінесе мемлекеттік арнайы қорлармен іске асады
және коммерциялық емес сақтандыру компанияларын жатқызуға болады. Олардың
мақсаты - әлеуметтік теңестіру және белгілі бір әл-ауқаттылық деңгейін
қамтамасыз ету болып табылады.)
2.Жеке және заңды тұлғалардың мемлекеттік емес коммерциялық
сақтандыруға негізделеді. Көбінесе, еркіндік қағидатына, пайда көру
мақсатында іске асырылады.
3.Өзара сақтандыру, қоғамдағы өзара сақтану арқылы іске асады, өзара
көмектесу қағидаттарымен айқындалады.
Сонымен, сақтандырудың экономикалық мәні: қайта бөлу экономикалық
қатынасы болып табылады. кездейсоқ сипатталады: статистикалық қадағалау,
уақыт пен кеңістіктік шегі бар, сақтандыру жарналарының қайтарымдылығы және
т.б. Жалпы экономикалық мәні келесі белгілермен сипатталады:
1. қатынастардың бөлу табиғаты;
2. сақтандыру тәуекелділігінің болуы және оны бағалау критерийі;
3. сақтандырушы және сақтанушы сандарын қамтитын сақтандыру
қауымдастығының қалыптасуы;
4. индустриалды және топтық сақтану мүдделерінің сәйкестігі т.б.
1.2. Cақтандыру қызметінің құрылымы және жіктелу ерекшеліктері.
Сақтандыру нарығы тауар шаруашылығының пайда болу кезінде қалыптасты
және оның ажырамас маңызды элементі болып табылыда. Екеуінің де пайда болу
шарты-еңбектің қоғамдық бөлінісінің және әртүрлі меншік иелерінің
дараланған тауар өндірушілерінің болуы. Сақтандыру нарығы нарықтық
қатынастар субъектілерінің өз бетінше қызмет етуін, олардың сақтандыру
қызметін сату-сатып алу мәселесіндегі тең құқылы бірлесе қызмет жасауын,
көлденең және тіке байланыстардың дамыған жүйесінің болуын ескертеді.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде үстемдік етудің ең қауіпсіз
жағдайы көп бәсекелестердің қызмет жасауы, олардың ең ірісінің үлесі жалпы
сақтандыру қызметін сатудың жалпы көлемінен аспауы қажет. Егер осы
арақатынас бұзылса, мемлекет экономикалық санкциялар қолданып
сақтандырушылардың қатысуын шектейді. Сақтандыру нарығының құрылымы
институционалдық және аймақтық аспектілермен сипатталады.
Институционалдық аспект – ол акционерлік, коперативтік, өзара және
мемлекеттік сақтандыру компаниялары түрінде көрсетіледі. Аймақтық аспектіде
– жергілікті сақтандыру нарығын, ұлттық және әлемдік сақтандыру нарығын
бөлуге болады. Нарықтық қатынастардың дамуы қоғамдық – экономикалық прогесс
жолындағы аймақтық кедергілерді жойып, интеграциялық процестерді күшейту
арқылы ұлттық сақтандыру нарығын әлемдік нарыққа қосуға жеткізеді. Осындай
интеграцияның нәтижесінде ЕҚ-мүше елдердің жолпы еуропалық сақтандыру
нарығы саласы құрылды [23.93].
Сақтандыру қызметіне сұраныс пен ұсыныстың көлемдеріне қарай ішкі
сыртқы және халықаралық сақтандыру нарықтарын бөлуге болады. Ішкі
сақтандыру нарығы – нақты сақтандырушыларды қанағаттандыруға бағытталған
сақтандыру қызметіне тікелей сұранысы бар жергілікті нарық. Сыртқы
сақтандыру нарығы – ішкі нарық шеңберінде орналасқан және осы аймақтан тыс
жерлердегі аралас сақтандыру компанияларына да бейімделген нарықты айтады.
Әлемдік сақтандыру нарығы деп – дүние жүзілік шаруашылық аумағындағы
сақтандыру қызметіне сұраныс пен ұсыныстың мәнін түсіну керек. Сақтандыру
нарығында ұсынылатын тауар – сақтандыру қызметі. Ол қызмет шарт негізі мен
заң негізінде жеке заңды тұлғаға ұсынылады. Сақтандыру қызметін сату –
сатып алу актісі сақтандыру келісім – шартымен бекітіледі және де
сақтандыру полисін сақтандырушыға тапсырады. Сақтандыру түрлерінің тізімі
сақтандыру нарығының ассортименті деп аталады. Қазіргі уақытта
сақтандырудың әлемдік тәжрибесінде екі бағыт күшейген:
1) Сақтандырушылардың қызметін мамандандыру;
2) Сақтандырушылар қызметінің әмбебап сипатта болуы;
Біріншісі, қоғамдық еңбек бөлінісінің тереңдеуімен байланысты, яғни бұл
процесс сақтандыру ісінде объективтік қажеттілікке айналады. Сақтандыру
нарығы күрделі көп факторлы динамикалық жүйеге жатады, яғни әрдайым өзара
әсер етуші және өзара тәуекелді жеке құрамдас бөліктердің біртұтас топқа
бірігуі[16.76].
Сақтандыру қызметінің басты мақсаты – қаржылай сенімділігі бар жалпы
талаптарға сәйкес кездейсоқ қауіптен сақтану мақсатындағы қорғаныстар,
қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін әрекет ету. Олар: коммерциялық
және коммерциялық емес ретінде көрінеді. Пайда табу және әлеуметтік өзара
сақтануды қамтамасыз етеді. Бұл қоғамдастықтардың өзара іс-әрекеттегі
қарама-қайшылығы жоқ, жеке мақсаттарын кәсіпкерлігінде ұтымды есеппен заң
шеңберінде әрекет етеді.
Нарықтық экономикадағы сақтандыру ролі тәуекелділік ұғымымен
көрсетіледі. Олардан қорғану үшін қызметі және осы қызметтің құндық
ұғымдары жиі кездеседі. Қызмет ұғымы сақтандыру аясында фундаметалды болып
табылады. Ағылшындардың айтқанындай, сақтандырушы сақтанушыға тек уәдені
ғана сатады. Сақтану қызметінің мақсаты – тәуекелділіктен қорғану. Оның
негізінде кездейсоқ жағдайлардан алдын алу, қауіптен сақтану, әртүрлі
шаралар қолдану.
Хайнриктің әйгілі диаграммасында көрсетілгендей, сәтсіздікке ұшырау
көріністерінің ерекшеліктерін сипаттауда ірі, бірақ өте сирек болатын
жағдайлар және керісінше, ұсақ, бірақ өте көп кездесетін құбылыстар болады.
Сурет 1: Сақтандыру [7.76].
Сақтандыру ұғымы тар мағынада сақтандыру жайындағы заңмен реттелетін
қатынастар болып табылады. арнайы сақтандыру ұйымдарында қызмет етеді. Кең
мағынада, сақтандыру әлеуметтік жақтарды да қамтиды. Оның ішінде, зейнетақы
сақтандыру қоры, міндетті денсаулық сақтау, өзара сақтандыру басқа да
заңдармен реттеліп көрсетіледі [7.76].
Дәстүрлі көзқарастар сақтандыру қызметін сақтандыру объектісіне,
сақтандыру тарифтерін есептеу әдістеріне және басқа да шарттарына
байланысты жеке салалар мен түрлеріне бөледі. Сақтандыру салалар ішінде,
сақтандыру түрлері мен ерекшеліктеріне, мысалы, сақтандырудағы азаматтық
жауапкершілік, жеке және заңды тұлғалардың сақтандыру жауапкершіліктерін
атауға болады. Өрттен мал-мүлікті сақтандыру саласында, тұрғын-үйді,
индустриалды құрылыс объектілерін және ауыл шаруашылығы құрылымдарын
сақтандыру т.б. сақтандырудың түрлерін бөлуге болады. Сақтандыру түрлері
мен салалары әртүрлі критерийлері бойынша жіктеледі:
- Сақтандыру объектісі (тәуекелділік түрлеріне байланысты);
- Сақтандыру тарифтерін есептеу әдісі;
- Сақтандыру суммасының шектеулігі;
- Баланстық бағалау;
- Қолданылу аясы;
Сақтандыру объектісі ретінде заңға қайшы емес мүліктік мүдделерді, жеке
адамның мал-мүлкін, азаматтық жауапкершіліктегі қаржы жағдайын атауға
болады. Адамға әртүрлі қауіп-қатер төнуі мүмкін. Сондықтан критерийлері мен
белгілеріне байланысты сақтандыруды ірі салаға бөлуге болады: жеке
сақтандыру; мүліктік сақтандыру; азаматтық жауапкершілікті сақтандыру;
Сақтандыру тарифтерін есептеу бойынша жіктелуі әртүрлі жағымсыз
жағдайлардың табиғатына байланысты 2 топқа бөлінеді:
1. болу мүмкіндігі төмен болатын жағдайлар;
2. болуы әбден мүмкін жағдайлар, бірақ олардың уақыты кездейсоқ,
белгісіз болып табылады; [24.87]
Болу мүмкіндігі төмен болатын жағдайлардан сақтану тарифтері олардың
ықтималдығына байланысты есептеледі. Өмірді сақтандыру және зейнетақылық
сақтандыру (өлім кездейсоқтығы немесе қандай да бір жасқа, кәрілік жасына
келуіне байланысты), адам өлімнің келуін біледі, бірақ ешкім қай уақытта
болатынын айта алмайды. Адам өмірін белгілі бір сақтандыру саласына
байланысты сақтандырушының тәуекелділігі сақтандырудағы жарна
инвестициясының табысының жинағы сақтанушының мерзімінен бұрын өлуіне
байланысты жинақтай алмауы мүмкін. Сондықтан өмірді сақтандыруды сақтандыру
жарнасының жинағы сақтандыру саласының көлеміне тәуелді болады. өмірді
сақтандыруды сақтандыру қоры деп те атайды.
Сондықтан сақтандырудың жіктелуі сақтандыру тәуекелділігін бағалауға
әртүрлі тәсілдерде сақтану тарифтерінің әдістеріне негізделеді: өмірді
сақтандыру үшін өмір сүру ұзақтығының статисткасына және жағымсыз кездейсоқ
жағдайлардың сақтандыру статистикасына қарай байланысты.
Сақтандырудың кейбір жеке түрлері объектінің толыққанды қорғануын
қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан сақтандырушы кешенді түрдегі қорғанысты
ұсынады – үйлесімді сақтандыру. Мысалы, автомобильді авариясынан,
ұрлануынан және жолаушыларды кездейсоқ жағдайлардан сақтандыру.
Сақтандырудың баланстық классификациясы сақтандыру активі мен
сақтандыру пассивіне байланысты бөлінеді. Сақтандырудың пассивіне
сақтандырудың ең маңызды түрлеріндегі залалды жатқызуға болады. Бұл
-материалдық құндылықтарды жалпы заттарға байланысты сақтандыру. Оған
негізгі құрал-жабдықтар, өндірістік қорлар, аяқталмаған өндіріс, даяр өнім
және т.б. жатады. Ал пассивті сақтандырудағы залалды сақтандыру қарыз
өтемдері төлеусіз қалған жағдайда қалыптасады. Пассивті сақтандыруға заңды
түрде кәсіпорындардың белгілі бір міндеттерін сақтандыру, залалдан сақтану,
несиені сақтандыруды жатқызуға болады [29.94].
Сақтандыру тарифі сақтандыру қорынан және қаржылық сақтандыру
компанияларының экономикалық негізінде қалыптасады. Сақтандыру нарығы
қазіргі әлемдік тәжірибеде, дамыған және дамушы елдерде қалыпты жағдайда
дамуда. Сақтандыру нарығы сақтандыру ісі бойынша субъектілердің арасында
және олардың клиенттері мен сақтандыру тауарының сату және сатып алуға
байланысты экономикалық қатынастар жүйесін көрсетеді. Сақтандыру
рыногындағы ерекше тауар – сақтандыру қорғанысы болып табылады, ол –
сақтандырушылардың көрсететін қызметі. Кез келген тауар сияқты сақтандыру
қызметінің де өзінің жеке тұтыну құны мен бағасы болады. Тұтыну құны
кездейсоқ шығындардың келісімне байланысты қорғанысты қамтамасыз ететін
сақтандыру қызметін айтады.
Сақтандыру жағдайы күнделікті тұрмыс жағдайында кездесетін әртүрлі
оқиғалардың келуінен сақтану арқылы сақтандыру қорғанысы іске асады.
Келісім бойынша сақтандыру қайтарымының формасында сақтанушының шығындары
қайта жабады.
Сақтандыру қызметінің бағасы сақтандыру сыйақысы арқылы көрінеді.
Сақтандырушының сақтанушыға төлейтін төлемдері болып табылады. сақтандыру
тарифі сақтандыру саласының бірлігіндегі сақтандыру сыйақысының ставкасы
болап табылады. олар үлестік немесе басқа да өлшемдеріне байланысты
есептеледі.
Мүлікті сақтандыру кез келген заңды меншік иелерінің мүлкінің бүлінуі
немесе жоғалуы тәуекелділіктерінен қорғау мүддесін қамтамасыз етеді. Мүлік
меншік иесі немесе оның сенімді өкілі иемденетін, пайдаланатын және
басқаратын материалды объектілер немесе заттар. Жеке адамның немесе ұйымның
мүлкіне жер, ғимарат, банктік есептер, жиһаз, өнеркәсіптік акциялар,
авторлық шығарма туындылар, автомобиль және де басқа да мыңдаған заттар
енеді. Осы заттардан иесі табатын табыстан айыру, жоғалту тәуекелділігі де
сақтандырылуы мүмкін.
Мүліктік сақтандыру келісімшартты құрушы және іске асыруды
қамтамасыз ететін, оған сәйкес сақтандырушы сақтанушыға қандай да бір
сақтану оқиғасымен келуінен белгілі ақысын (сақтану сыйақысы) төлеуге
міндеттенеді немесе басқа адам пайдасына бекітілген келісім шығындарына
байланысты бұл затқа зақым тисе және басқа да мүліктік мүддесімен есепке
алынып іске асады.
Сақтандыру жайындағы жаңа заң нұсқасында мүліктік сақтандырудың
келесі түрлерін айтуға болады:
- Транспорттық сақтандыру;
- Темір жол транспортын сақтандыру;
- Су транспортын сақтандыру;
- Жүкті сақтандыру;
- Ауыл шаруашылығын сақтандыру (астық, көп жылдық өсімдік, жеміс
жидектер, жануарларды);
- Заңды тұлғалардың мүліктерін сақтандыру;
- Азаматтардың мүліктерін сақтандыру [13.59].
Мүлікті сақтандырудың мақсаты- кездейсоқ шығындар сақтану. Шығындардың
орнын толтыру принципі сақтандырушы сақтық оқиғасы өткеннен кейін ол
алдында қандай жағдайда болса, қаржы жағдайын сол жағдайға келтіруі тиіс.
Сондықтан сақтандыру соммасы сақтанушының мүліктік сақтандырудағы өз
мүддесіне сәйкес бағаланады. Тек мүліктің құнынан жоғары болмауы керек.
Сақтандыру соммасы бұл сақтандырушының сақтандыру жауапкершілігін мойнына
алып, белгілі бір мөлшерде мүліктік сақтандыру келісімі бойынша сақтық
төлемін қайтаруға міндеттенеді. Мүліктік сақтандыруда сақтандыру соммасының
максималды көлемі сақтық оқиғасының ену уақытында мүліктік сақтандыру
мүддесіндегі сақтандыру құнымен анықталады. Мүліктік сақтандыру құны оның
нағыз құымен есептеледі, яғни оның тұрған жері және келісімге отыру күнімен
бірге анықталады.
Сақтандыру құны бұл – шығындарын шегеріп тастағандағы мүліктің қайта
қайта қалпына келтіру құны.
Мүлік үшін тарихи қалыптасқан құн түрлерін ажыратуға болады:
1. Қалпына келтіру құны- жаңа объектілердің сметалық құны.
2. Шын мәніндегі құны- қайта қалпына келтіру (алғаш кезіндегі) құнымен
шығынға сәйкес деңгейі арасындағы соммасының айырмасы.
3. Қалдық құны (жалпы)- ғимараттың сату бағасы (егер ғимарат құндылығын
жоғалтса) сақтанушының алатын бағасы.
4. Баланстық құн – бухгалтерлік есепте көрсетілген құн.
Рыноктың бағасы мүліктің құнымен сәйкес келмеуі мүмкін. Дегенмен,
рыноктық баға ұғымында сұраныс пен ұсыныстың өзара байланыстылығының
нәтижесінде көрінеді. Ол барлық уақытта сәйкес бола бермейді.
Бағалау стандарттары бойынша келесі бағалау амалдары қолданылады:
- Табыс объектіні пайдалану бағасынан белгілі болатын табыстарға
негізделеді.
- Салыстырмалы объктілердің ұқсас объектілерге сәйкес бағалануы іске
асады. Мұндағы бағасы жайындағы ақпараттар көздерін жинақтау
объктілерге байланыста мәліметтерді талдау арқылы іске асады.
- Шығынды ескіруін және шығындарын есепке ала отырып объектіні
ауыстыруға байланысты қайта өндіру үшін кажетті шығындарын белгілеумен
анықталған объектіні бағалау құндарының әдістемелік жиынтығын
көрсетеді.
Аталған стандарттар келесі бағалаудағы түрлерінде пайдаланылады: -
Рыноктық; - Инвестициялық; - Кадастарлық;
Франшиза бұл сақтандырушы жағынан кайтаруға жатпайтын келісімшартта
белгіленген сақтану соммасының шығыны. Мүліктің сақтандырудың келісіміне
келудегі ұласпалы операцияларының механизмі алдымен:
- Объектіні талдауды кажет етеді;
- Тәуекелділікті бағалайды;
- Сақтандыру тарифтерін таңдау етеді;
- Сақтандыру соммасымен келісу;
- Франшизада келісу болып табылады
Коммерциялық кәсіпкелік қызмет пайда табуға бағытталған. Белгілі
кәсіпкерліктің мақсаты, міндеттері іс әрекеттің нәтижесінде барынша аз
шығынмен максимум пайда табу болып табылады. Әдетте, кәсіпкерлік тәуекел
деп тауар және қызметтерді өндіру, оларды өткізу, тауар ауша қаржы
операцияларының, коммерция және ғылыми техникалық жобаларға байланысты
кәсіпкерлік қызметтің кез келген түрінің пайда болуындағы мүмкін болатын
шығындарды айтады. Кәсіпкерлік қызметтегі қатынастарға байланысты сыртқы
ортадағы белгісіздікке қатысты кәсіпкерлік тәуекелділіктің объективті
негізі қалыптасады. Сыртқы ортадағы объективті экономикалық, әлеуметтік
және саяси шартының тәуекелділіктері жатады, яғни кәсіпкер әрекет етеді
және бейімделуге мәжбүр болатын өзгерістерді айтуға болады. Белгісіздік пен
тәуекелділік кәсіпкерлік орта іс әрекетіндегі өте маңызды рөл атқарады.
Кәсіпкерлік тәуекелділік көбіненсе кәсіпкерлік іс әрекеттің түрлеріне
байланысты ерекшеленеді:
- Өндірістік, сауда, қызмет аясы;
- Қаржы, банктік тәуекелділікті айтуға болады [27.79].
Қаржы тәуекелділігі деп қаржы келісімшарттарында туындайтын, мүмкін
болатынқауіпті жатқызуға болады. (банкке қаржы салуда, акцияларда, биржалық
ойындарда және т.б) Бұл тәуекелділік табыс ала алмауына немесе ақша
қаражаттарынан айырылуына байланысты туады. Сақтандыру арқылы шығындардан
құтылуға мүмкіндік береді.
Қаржы тәуекелінің басқа да түрлері инвестициялық тәуекелділік. Ол әр
түрлі жобаларға ақша қаражатын салу (инвестициялау) ерекшеліктерімен
байланысты. Қаржы тәуекелін сақтандырудың маңызды түрлеріне қндірістің
уақытша тоқтауына байланысты. Мысалы, цех бөлімінде өрт салдарынан пайда
болатын шығындардан сақтандыру.
Банктік іс әрекет басқа да кез келген кәсіпкерлік тәуекелділікпен
байланысты. Шетелде соңғы жылдарда отандық тәжірибеде банктік
тәуекелділікті сақтандыруда банктік сақтандыру қамтамасыз ететін жалпы
пакеттермен ерекшеленеді. Дәстүрлі банктік пакет шығындарын сақтандыру,
оның ішінде сенім артуға борышкердің өз міндетін атқармауыннан банк
құндылықтарының бүлінуінен, жоғалуынан және де банктік мүліктеріне
стихиялық қауіптердің әсерінен, авариялардан сақтануды атауға болады.
Дамыған елдерде сыртқы сауда операцияларында коммерциялық және саяси
тәуекелділіктерді сақтандыру сыртқы экономикалық қызметтің негізгі мызғымас
бөлігі болып табылады. Саяси тәуекелділік мемлекет саясатының,
заңдылықтарының өзгеруінен әскери қауіптің туындауына байланысты және де
отандық инвестиция салынған қаражаттарына байланысты қалыптасады. Сонымен,
жоғарыда анықталған қаржы салаларына байланысты тәуекелділіктің басты
ерекшеліктері банктік тәуекелділік, сыртқы экономикалық қатынасындағы
тәуекелділік нышандарын анықтадық.
Экономикалық оқулықтарда кәсіпкерлікке байланысыт туындайтын
проблемаларға кәсіпкерлік тәуекелділік классификациялық жүйесі калыптаса
қойған жоқ. Бұл тәуекелділіктерді классификациялау үшін оның бірінші
кезекте басты белгілерін анықтау қажет. Тәуекелділікті белгілі топтарға
бөлуге болады:
1.Кәсіпкерлік тәуекелдің пайда болу аясына ішкі және сыртқы деп бөлуге
болады.
Сыртқы кәсіпкерлік тәуекелділік басты көздеріне заңнамалық саяси режимінің
ұлттандыру процесі, қоғамдағы ереуілдер және экономикалық құрылымына
қолданылатын эмбаргалардың қалыптасуы жатады.
Ішкі көздеріне кәсіпкерлік іс әрекеттегі менеджмент басқару тиімсіздігі,
маркетингтік саяси қателігі, стратегиялық бағдарлама, жұмыс іс әрекет
бағыттарының дұрыс іске аспауындағы кез келген түрлі көздерді анықтауға
болады.
2.Уақытқа байланысты, қысқа тұрақтылыққа байланысты деп бөлуге болады.
(транспорттық жүк тасымалдау тәуекелділігі бойынша шығындар).
3.Сипаттық салдарынан статистикалық және динамикалық депе ажыратуға
болады.
Статистикалық – табиғи апаттар, қылмыстың нәтижесінде қалыптасады.
Динамикалық – табыс табу және пайдаға байланысты алып сатарлық спикулятивті
әрекеттерінің нәтижесінде көрінеді.
Сонымен, анықтап өтсек:
1. Саяси тәуекелділік мемлекеттік саясаттан туындайды.
2. Техникалық тәуекелділік өндірісіт ұйымдастырудағы қауіпсіздік
шаралары. Мысалы ғылыми зерттеу жұмыстарының теріс нәтижесінің болу
мүмкіндігі, конструкторлық және технологиялық өңдеудің нәтижесіздігін
атауға болады.
3. Өндірістік;
4. Коммерциялық тәуекелділік;
5. Қаржы тәуекелділігі (валюта, несие, инвестициялық тәуекелдер).
Сақтандыру компаниясы сақтандыру рыноғындағы институты құрылымының негізін
құрайды.Олар:
1. Меншік формасы бойынша: жеке акционерлік (корпоративті),
мемлекеттік, құқықтық.
2.Іске асырылатын операциялардың сипаты бойынша: арнаулы(өмірді
сақтандыру, медециналық сақтандыру және т.б.), әмбебап, қайта
сақтандыру.
3.Қызмет көрсету аймағы бойынша:жергілікті, ұлттық , өңірлік,
халықаралық (трансұлттық) болып бөлінеді.
Жарғылық капиталына байланысты сақтандыру төлемінің көлеміне және де
басқа техника экономикалық көрсеткіштеріне байланысты сақтандыру рыногында
олардың орны, рөлі, анықталады.Олар:ірі, орта, шағын болуы мүмкін.
Жеке сақтандыру бір немесе бірнеше үлестік негіздегі иелері
болады.Сақтаныдрк компаниясындағы тағы бір ерекшелік сипаттағы тұлғасы
ретіндегі кевтивті атауға болады.Кевтив сақтандыру компаниясы тұтас немесе
көбінесе корпорациялардың құрылымындағы мүддесіне қызмет етеді.Кейде жеке
шаруашылық субьектісіне де қызмет етеді.Кевтив сақтандыру компаниясының
еншілесі болуы мүмкін.
Сақтандыру компаниясының негізгі философиялық принциптерді
ұстанады:
- Әлеуметтік-жауапкершілік принципі
- Басқарушының этикалық принципі
- Ұжымдарды басқару өкілетінің қызметтік принципі болып табылады.
Нарық экономикасында институционалды ұйым ретіндегі ұлттық
стратегиялық бағдарламаларды іске асырудағы рөлі ерекше.Жекет сақтандыру
компаниясы ретінде зейнетақы қызметіменде байланыстыруға да
болады.Сақтандыру компаниясының қаржысы басқару да және табыс көзі
ретіндегі инвестициялануы немесе капитал ретінде қолданылуы мүмкін.Әрине
бұл ерекшеліктердің қызметтері тәуекелді сондықтанда ақпараттық көздерге
айырықша көңіл бөлінеді.Сақтандыру компаниясының маңызды қызметтерінің бірі
нарықтық экономиканың маркетингтік тұрғыда зерттеуді қажет етеді.
Жеке сақтандыру адамның ерте кезеңнен бастап белгілі алдын алу
мақсатындағы әрекетімен ерекшеленеді. Мысалы, ежелгі грек, рим
өркениетіндегі қоғамдық өзара көмектесу негізінде немесе адам алдындағы
қауіпті денгей барынша төмендету, қарыз беру немесе алдын ала қауіптен
сақтану мақсатында сақтану үлгілерін қалыптастыра бастады.
Жеке сақтандырудың келесі түрлерін ажыратуға болады:
1. Өлімнің келуіне байланысты белгілі бір жаска толуы немесе басқа
оқиғалардың туындауына байланысты өмірді сақтандыру.
2. Зейнеткерлік сақтандыру, яғни адамның бойындағы қайратының болашақта
туындауына байланысты алдын ала сақтану мақсатында қанда да бір
мөлшердегі бірліктік сыйақысын бөлу арқылы келешегін қамтамасыз ету.
3. Кезеңдік сақтандыру төлемдері сақтандырушының инвестициялық табысына
сақтанушының қатысуымен байланысты өмірін сақтандыру.
4. Бақытсыздық оқиғаларынан және ауырып, сырқатына байланысты сақтандыру.
5. Медициналық сақтандыру.
Бұл сақтандыру түрі адам өмірінің циклдарымен тығыз байланысты.
Мысалы, адамның жастық шағы және өмірдің белсенді кезеңдерінде кездейсоқ
оқиғалардың жиі болуына байланысты сақтануды қажет етеді. Ұлғайған жаста
өмірді сақтандыру жиі кездеседі. Кәрілікте зейнеткерлік сақтандыру және
өмір бойы медициналық сақтану келісімдерін іске асырады.
Жеке сақтандыру маңызды әлеуметтік кызметті атқарады және ол
сақтандырудың басқа салаларымен салыстырғанда әлемдік тәжірибеде 75-
80%-н құрайды. Оның ішінде, әрине, басымлдылықты зейнеткерлік және
медициналық сақтандыру болып табылады. Бұл жоғары денгейдегі елдердеғі
жылына 1000-4000$ сақтандыру соммасын құрайды[15.58]. Жеке сақтандырудың
коммерциялық шарты бойынша жеке сақтандыру компаниясы мемлекеттік
әлеуметтік сақтандырудағы қосымша қызметін атқарады және ұлттық
экономиканың дамуына септігін тигізеді. Дегенмен, олардың қатынастық
үлестері әртүрлі болуы мүмкін.
Өмірді сақтандыруды дамыту ұлттық экономика үшін өте маңызды. Ұзақ
мерзіміді сақтандыру келісімдері бойынша сақтандыру қорларын
инвестициялауға мүмкіндік алады. Дамыған елдерде сақтандыру сыйақысының
көлемі бойынша жеке сақтандыру түрлерінің ішінен өмірді сақтандыру көшбасшы
болып саналады. Өмірді сақтандыру зейнеткерлік сақтандырумен бірдей ұлттық
экономиканың дамуындағы маңызды көрсеткіші болып табылады. Мысалы,
Евроодақ, АҚШ, Жапония елдерінде ұзақ мерзімді, халықтың қаражатына
бағытталып үйлестірілген және өмірді сақтандыруға мамандандырылған
сақтандыру компанияларының инвестициялық мүмкіншіліктері банктердің
инвестициялық мүмкіншіліктерінен асып түседі.
Қазіргі кезде өмірді сақтандыру дамыған елдердің ересек
тұрғындарының 710 бөлігін құрайды. Мысалы, АҚШ та 78% отбасыларының
сақтандыру полистері бар. Автокөлік сақтандыру 74% құрайды [ ]. Сақтандыру
тәуекелі бұл накты адамның өмір сүру ұзақтығына байланысты кездейсоқ
ауытқулары, яғни тәуекелділік, бұл өнім емес, оның келу уакытысына
байланысты. Өмірді сақтандырудың негізгі қағидаттары бар:
1. Сақтану мүддесі
2. Пайдаға сақтандырушылардың қатысуы
3. Сатып алынған соммасын төлеу
4. Өмірді сақтандыру ашықтығы
Қазақстан тәжірибесіндегі сақтандыруда келесі базалық келісім-шарттар
типтерін бөлуге болады:
1. Жедел өмірді сақтандыру белгілі мерзім ішіндегі өлім оқиғасына
байланысты сақтандыру.
2. Өмір бойы өмірді сақтандыру өмір бойы сақтандыру ағынындағы өлім
оқиғасынан сақтандыру.
3.Аралас өмірді сақтандыру белгілі кезең ағымында өлім оқиғасына және өмір
сүріп жетуіндегі сақтандыру. Мұнда сақтандырушы сақтану соммасын төлеуге
міндеттенеді.
Сонымен бірге, келісім шарттарды жеке топтарға бөлуге болады:
1. Зейнеткерлік келісімшарт;
2. Аннуитеттік сақтандыру немесе ренталық өмірлік сақтандыру.
Зейнеткелік сақтандыру келісім шарты мемлекеттік зейнеткерлікпен камтамасыз
етудегі қосымшасы болып табылады. Бұл үшін, алдымен, жұмыс берушілердің
қаражаттарын пайдаланады. Зейнеткерлік сақтандыру келісі шартының нысаны
бойынша арнайы аннуитет өмір бойы рентасын төлеуді қарастырады.
Бірге сақтандыру және қайта сақтандыру Сақтандыру компаниясының
сақтандыру процессіндегі тәуекелділік қабылдау бойынша мүмкіншіліктері
обьективті түрде шектеулі болып келеді. Бұл тәуекелдердің негізгі себептері
сақтандырушыларды қаржы жағдайларына сақтандыруды қабылдаудағы тәуекелді
бағалау бойынша олардың мүмкіншіліктері және оқиға салдарының болжануы
жүзеге асуымен байланысты. Кейде жиі кездесетінсақтандырушының мүлде
бейхабар болатын тәуекелділігі қаржы мүмкіндіктерінен әлдеқайда жоғары
болатын тәуекелді сақтандыру ұсынылады. Мұндай жағдайлар: Қазақстан
сақтандыру нрығында жиі кездеседі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz