Сот шешімі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 СОТ ШЕШІМІ . ІСТІ МӘНІ БОЙЫНША ШЕШЕТІН СОТТЫҢ ҚАУЛЫСЫ РЕТІНДЕ
1.1 Сот шешімінің түсінігі, мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..7
1.2 Сот шешімінің мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
1.3 Шешім шығару, оны жариялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2 ЗАҢДЫ КҮШІНЕ ЕНГЕН СОТ АКТІЛЕРІН ҚАДАҒАЛАУ ТӘРТІБІМЕН ІС ЖҮРГІЗУ
2.1 Сот шешімінің заңдылығы және негізділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.2 Сот актілерін қадағалау тәртібімен қайта қарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.3 Қадағалау тәртібімен іс жүргізудегі сот өкілеттігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
3 СОТ ШЕШІМІНДЕГІ КЕМШІЛІКТЕРДІ ТҮЗЕУДІҢ ТӘЖІРИБЕЛІК МАҢЫЗЫ
3.1 Қосымша шешім шығару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
3.2 Шешімдегі қате жазулар мен айқын арифметикалық қателерді түзеу ... ..75
3.3 Сот шешімін түсіндіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... .../ ... ... ...80
1 СОТ ШЕШІМІ . ІСТІ МӘНІ БОЙЫНША ШЕШЕТІН СОТТЫҢ ҚАУЛЫСЫ РЕТІНДЕ
1.1 Сот шешімінің түсінігі, мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..7
1.2 Сот шешімінің мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
1.3 Шешім шығару, оны жариялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2 ЗАҢДЫ КҮШІНЕ ЕНГЕН СОТ АКТІЛЕРІН ҚАДАҒАЛАУ ТӘРТІБІМЕН ІС ЖҮРГІЗУ
2.1 Сот шешімінің заңдылығы және негізділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.2 Сот актілерін қадағалау тәртібімен қайта қарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.3 Қадағалау тәртібімен іс жүргізудегі сот өкілеттігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
3 СОТ ШЕШІМІНДЕГІ КЕМШІЛІКТЕРДІ ТҮЗЕУДІҢ ТӘЖІРИБЕЛІК МАҢЫЗЫ
3.1 Қосымша шешім шығару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
3.2 Шешімдегі қате жазулар мен айқын арифметикалық қателерді түзеу ... ..75
3.3 Сот шешімін түсіндіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... .../ ... ... ...80
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Азаматтық iстердi қарау кезiнде сот сот өндiрiсiн қозғаумен, iстi сотта қарауға әзiрлеумен, iстi қарау және оны мәнi бойынша шешумен, сот шешiмдерiн апелляциялық немесе қадағалау тәртiбiмен қайта қараумен, сот шешiмдерiн және басқа да актiлердi орындаумен байланысты әр түрлi процессуалдық әрекеттердi жүзеге асырады. Осы әрекеттердiң барлығы өзiнiң мазмұны мен сипаты бойынша процессуалдық әрекеттер болып табылады.
Соттың процессуалдық әрекеттерiнiң көпшiлiгi хаттамалармен, өкiмдермен, ұйғарымдармен, шешiмдермен, сот бұйрықтарымен, қаулыларымен және тағы басқа құжаттармен рәсiмделедi. Бұл процессуалдық құжаттар азаматтық iстiң пайда болуын, қозғалысын және шешiлуiн, сонымен қатар атқару өндiрiсiн байланыстырады. Алайда, заң барлық iс жүргiзу құжаттарын сот актiсi ретiнде тани бермейдi.
Бірінші инстанция соты азаматтық істі қарап, шеше отырып, сот билігін атқара отырып, материалдық және іс жүргізу нормаларын қолданып көптеген іс жүргізу әрекеттерін жасайды. Соттың бұл әрекеттері жазбаша түрде сот қаулылары мен хаттамаларында көрсетіледі.
Соттың бірінші инстанциясы қаулылары сот билігінің қаулылары ретінде азаматтық іс жүргізу заңында екі түрге бөледі. Оның бірі істі мәні бойынша шешетін сот шешімі болса, екіншісі істі мәні бойынша шешпейтін, тек сот әрекеттерін бекітіп отыратын сот қаулысы ұйғарым болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу институтына сот бұйрығы енгеннен кейін соттың бірінші инстанция қаулысының үшінші бір түрі ретінде азаматтық сот өндірісіне кірді. Сонымен, АIЖК-нiң 21-бабының 1-бөлiгiне сәйкес, сот азаматтық iстер бойынша сот актiлерiн қаулылар, шешiмдер, ұйғарымдар мен бұйрықтар нысанында қабылдайды. Осылайша, сот актiсi – бұл жалпы белгiлердi иеленетiн, азаматтық iстер бойынша шығарылатын төрт түрлi iс жүргiзу құжаттарын қамтитын ұғым. Сот актiсi құқық қолдану актiсi болып табылады. Онда құқық туралы дауды немесе басқа да даулы құқықтық мәселенi шешу үшiн соттың процессуалдық және материалдық құқық нормаларын қолдану процесi көрiнiс табуы және аяқталуы тиiс. Басқа құқық қолдану актiлерi сияқты сот актiлерiне мынадай жалпы белгiлер тән: қолданылатын құқық нормаларының негiзiнде және соларға сәйкес құрылады; әр түрлi мағынаға ие және нақты жағдайға қатысты қолданылады; ресми актi-құжатты бiлдiредi.
Басқа құқық қолдану актiлерiнен ерекшелейтiн сот актiлерiнiң ерекшелiктерi сот қызметiнiң пәнiне, сот төрелiгiнiң сипатына байланысты.
Сот актiсi:
1) Сот әдiлдiгi органының еркiн бiлдiретiн акт;
2) Тараптар мен үшiншi жақтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерiн қорғауды басты мақсаты етiп қояды;
Соттың процессуалдық әрекеттерiнiң көпшiлiгi хаттамалармен, өкiмдермен, ұйғарымдармен, шешiмдермен, сот бұйрықтарымен, қаулыларымен және тағы басқа құжаттармен рәсiмделедi. Бұл процессуалдық құжаттар азаматтық iстiң пайда болуын, қозғалысын және шешiлуiн, сонымен қатар атқару өндiрiсiн байланыстырады. Алайда, заң барлық iс жүргiзу құжаттарын сот актiсi ретiнде тани бермейдi.
Бірінші инстанция соты азаматтық істі қарап, шеше отырып, сот билігін атқара отырып, материалдық және іс жүргізу нормаларын қолданып көптеген іс жүргізу әрекеттерін жасайды. Соттың бұл әрекеттері жазбаша түрде сот қаулылары мен хаттамаларында көрсетіледі.
Соттың бірінші инстанциясы қаулылары сот билігінің қаулылары ретінде азаматтық іс жүргізу заңында екі түрге бөледі. Оның бірі істі мәні бойынша шешетін сот шешімі болса, екіншісі істі мәні бойынша шешпейтін, тек сот әрекеттерін бекітіп отыратын сот қаулысы ұйғарым болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу институтына сот бұйрығы енгеннен кейін соттың бірінші инстанция қаулысының үшінші бір түрі ретінде азаматтық сот өндірісіне кірді. Сонымен, АIЖК-нiң 21-бабының 1-бөлiгiне сәйкес, сот азаматтық iстер бойынша сот актiлерiн қаулылар, шешiмдер, ұйғарымдар мен бұйрықтар нысанында қабылдайды. Осылайша, сот актiсi – бұл жалпы белгiлердi иеленетiн, азаматтық iстер бойынша шығарылатын төрт түрлi iс жүргiзу құжаттарын қамтитын ұғым. Сот актiсi құқық қолдану актiсi болып табылады. Онда құқық туралы дауды немесе басқа да даулы құқықтық мәселенi шешу үшiн соттың процессуалдық және материалдық құқық нормаларын қолдану процесi көрiнiс табуы және аяқталуы тиiс. Басқа құқық қолдану актiлерi сияқты сот актiлерiне мынадай жалпы белгiлер тән: қолданылатын құқық нормаларының негiзiнде және соларға сәйкес құрылады; әр түрлi мағынаға ие және нақты жағдайға қатысты қолданылады; ресми актi-құжатты бiлдiредi.
Басқа құқық қолдану актiлерiнен ерекшелейтiн сот актiлерiнiң ерекшелiктерi сот қызметiнiң пәнiне, сот төрелiгiнiң сипатына байланысты.
Сот актiсi:
1) Сот әдiлдiгi органының еркiн бiлдiретiн акт;
2) Тараптар мен үшiншi жақтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерiн қорғауды басты мақсаты етiп қояды;
1. Арсентьев О.В. Гражданское процессуальное право (курс лекций): Учеб. пособие. Челябинск, 2000.
2. Воронков Г.В. Определение суда первой инстанций в советском гражданском процессе. - Саратов, 1967. С.13.
3. Зейдер Н.Б. Судебное решение по гражданскому делу. - М., 1966. 5-6 бет.
4. Зейдер Н.Б. Судебное заседание и судебное решение в советском гражданском процессе. - Саратов, 1959. 7-бет.
5. Гражданское процесульное право России. Отв.ред. Шакарян М.С. - М., 1996. 209 бет.
6. Агарков М.М. Обязательство по советскому гражданскому праву. - М., 1940. 58 бет.
7. Советский гражданский процесс. Под ред. Юдельсон К.С. - М., 1956. 206-208 бет.
8. Штутин Я.Л. Предмет доказывания в гражданском процессе. - М., 1963. 39 бет.
9. Полумордвинов Д.И. Законная сила судебного решения. - Тбилиси, 1964. 19 бет.
10. Треушников М.К. Особенности рассмотрение отдельных категории гражданских дел. - М., 1995. 30-31 бет.
11. Гражданское процессуальное право России. Учебник. Отв.ред. Шакарян М.С. - М., 1996. 210 бет.
12. Зейдер Н.Б. Судебное решение по гражданскому делу. - М., 1966. 63 бет.
13. Обзор апелляционной и надзорной практики Верховного Суда Республики Казахстан за второе полугодие 2005 года. Юрист құқықтық ақпараттық жүйесі.
14. Советский гражданский процесс. Отв.ред. Юдельсон К.С. - М., 1956. 292 бет.
15. Чечина Н.А. Норма права и судебное решение. – Л.: ЛГУ, 1961. с. 57.
16. Гражданский процесс: Учебник для вузов/ отв.ред. Ю.К. Осипова. – М.: БЕК, 1995.
17. Ширшиков А.М. Исполнение судебных решений. – М.: Юрид.: лит., 1966.
18. Решетняк В.И., Черных Н.И. Заочное производство и судебный приказ
19. Муравьева А.С. Проблемы судебного разбирательства // Актуальные проблемы теории и практики гражданского процесса. – Л.: ЛГУ, 1979. 153-177 бет.
20. Сот шешiмi туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003 ж. 11 шілдедегі № 5 нормативтік қаулысы (2009.12.01. берілген өзгерістерімен). Юрист құқықтық ақпараттық жүйесі.
21. Гуреев П.П. О понятии судебных доказательств в советском гражданском процессе // Советское государство и право. 1966. №8 с.55.
22. Чечот Д.М. Проблема защиты субъективных прав и интересов в порядке неисковых производств советского гражданского процесса: Автореферат дисс. д.ю.н. – Л. 1969, с. 73.
23. Зайцев И.М. Устранение судебных ошибок в гражданском процессе. – Саратов: Саратовск. гос. ун-т, 1985.
24. Пиантковский А.А. К методологии изучение действующего права. Ученые записки. ВИЮН., М., 1947 45 бет.
25. Лесницкая Л.Ф. Основания к отмене обжалованных судебных решений. Авореферат канд. дисс. - М., 1962. 6 бет.
26. Вышинский А.Я. Теория судебных доказательств в советском праве. 1950., 180 бет.
27. Чельцов М.А. Советский уголовный процесс. 1951., 386 бет.
28. Авдюков М.Г. Законная сила судебного решения. Автореферат канд.дисс. 1953. 8 бет.
29. Абрамов С.Н. Проверка обоснованности судебного решения вышестояшим судом. М., 1950. 81-82 бет.
30. Лесницкая Л.Ф. Основания к отмене обжалованных судебных решении. Автореферат канд.диссерт. М., 1962., 15-16 бет.
31. Гражданский процесс / отв.редакторы К.И. Комиссаров и Ю.К. Осипов. – М.: БЕК, 1996, с. 305-306.
32. Ткачев Н.И. Законность и обоснованность судебных постанолений по гражданским делам. – Саратов: Саратовский гос.университет, 1987; Трубников П.Я. Пересмотр решений в порядке судебного надзора. – М.: юрид.лит., 1974; Щеглов В.Н. Советское гражданское процессуальное право (Понятие, предмет, метод, принципы, гражданское процессуальное правоотношение): Лекции для студентов. Томск. ТГУ, 1976; Юдельсон К.С. Предвадительная подготовка дела в советском гражданском процессе. – М.: Госюриздат, 1951.
33. Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право РК. 2-том. Алматы, 2001. 102 бет.
34. Авдюков М.Г. Судебное решение. - М., 1959. 92 бет.
35. Гурвич М.А. Решение советского суда в исковом производстве. - М., 1955., 93-бет.
36. Абрамов С.Н. Советский гражданский процесс. – М.: Госюриздат, 1952; Гурвич М.А. Судебное решение: Теоретические проблемы. – М.: юрид.лит., 1976.
37. Заводская Л.Н. Реализация судебных решений: Теоретические аспекты. – М.: Наука, 1982.
38. Викут М.А., Зайцев И.М. Гражданский процесс России: Учебник.- М.: Юристъ, 1999; Зейдер Н.Б. судебное решение по гражданскому делу. – М.: Юрид.лит., 1966; Масленникова Н.И. Законная сила судебного решения в советском гражданском процессе: Автореферат. дисс. к.ю.н. – Свердловск, 1975.
39. Егембердиев Е.О. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу құқығы.- 2006. 207-232б.
2. Воронков Г.В. Определение суда первой инстанций в советском гражданском процессе. - Саратов, 1967. С.13.
3. Зейдер Н.Б. Судебное решение по гражданскому делу. - М., 1966. 5-6 бет.
4. Зейдер Н.Б. Судебное заседание и судебное решение в советском гражданском процессе. - Саратов, 1959. 7-бет.
5. Гражданское процесульное право России. Отв.ред. Шакарян М.С. - М., 1996. 209 бет.
6. Агарков М.М. Обязательство по советскому гражданскому праву. - М., 1940. 58 бет.
7. Советский гражданский процесс. Под ред. Юдельсон К.С. - М., 1956. 206-208 бет.
8. Штутин Я.Л. Предмет доказывания в гражданском процессе. - М., 1963. 39 бет.
9. Полумордвинов Д.И. Законная сила судебного решения. - Тбилиси, 1964. 19 бет.
10. Треушников М.К. Особенности рассмотрение отдельных категории гражданских дел. - М., 1995. 30-31 бет.
11. Гражданское процессуальное право России. Учебник. Отв.ред. Шакарян М.С. - М., 1996. 210 бет.
12. Зейдер Н.Б. Судебное решение по гражданскому делу. - М., 1966. 63 бет.
13. Обзор апелляционной и надзорной практики Верховного Суда Республики Казахстан за второе полугодие 2005 года. Юрист құқықтық ақпараттық жүйесі.
14. Советский гражданский процесс. Отв.ред. Юдельсон К.С. - М., 1956. 292 бет.
15. Чечина Н.А. Норма права и судебное решение. – Л.: ЛГУ, 1961. с. 57.
16. Гражданский процесс: Учебник для вузов/ отв.ред. Ю.К. Осипова. – М.: БЕК, 1995.
17. Ширшиков А.М. Исполнение судебных решений. – М.: Юрид.: лит., 1966.
18. Решетняк В.И., Черных Н.И. Заочное производство и судебный приказ
19. Муравьева А.С. Проблемы судебного разбирательства // Актуальные проблемы теории и практики гражданского процесса. – Л.: ЛГУ, 1979. 153-177 бет.
20. Сот шешiмi туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003 ж. 11 шілдедегі № 5 нормативтік қаулысы (2009.12.01. берілген өзгерістерімен). Юрист құқықтық ақпараттық жүйесі.
21. Гуреев П.П. О понятии судебных доказательств в советском гражданском процессе // Советское государство и право. 1966. №8 с.55.
22. Чечот Д.М. Проблема защиты субъективных прав и интересов в порядке неисковых производств советского гражданского процесса: Автореферат дисс. д.ю.н. – Л. 1969, с. 73.
23. Зайцев И.М. Устранение судебных ошибок в гражданском процессе. – Саратов: Саратовск. гос. ун-т, 1985.
24. Пиантковский А.А. К методологии изучение действующего права. Ученые записки. ВИЮН., М., 1947 45 бет.
25. Лесницкая Л.Ф. Основания к отмене обжалованных судебных решений. Авореферат канд. дисс. - М., 1962. 6 бет.
26. Вышинский А.Я. Теория судебных доказательств в советском праве. 1950., 180 бет.
27. Чельцов М.А. Советский уголовный процесс. 1951., 386 бет.
28. Авдюков М.Г. Законная сила судебного решения. Автореферат канд.дисс. 1953. 8 бет.
29. Абрамов С.Н. Проверка обоснованности судебного решения вышестояшим судом. М., 1950. 81-82 бет.
30. Лесницкая Л.Ф. Основания к отмене обжалованных судебных решении. Автореферат канд.диссерт. М., 1962., 15-16 бет.
31. Гражданский процесс / отв.редакторы К.И. Комиссаров и Ю.К. Осипов. – М.: БЕК, 1996, с. 305-306.
32. Ткачев Н.И. Законность и обоснованность судебных постанолений по гражданским делам. – Саратов: Саратовский гос.университет, 1987; Трубников П.Я. Пересмотр решений в порядке судебного надзора. – М.: юрид.лит., 1974; Щеглов В.Н. Советское гражданское процессуальное право (Понятие, предмет, метод, принципы, гражданское процессуальное правоотношение): Лекции для студентов. Томск. ТГУ, 1976; Юдельсон К.С. Предвадительная подготовка дела в советском гражданском процессе. – М.: Госюриздат, 1951.
33. Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право РК. 2-том. Алматы, 2001. 102 бет.
34. Авдюков М.Г. Судебное решение. - М., 1959. 92 бет.
35. Гурвич М.А. Решение советского суда в исковом производстве. - М., 1955., 93-бет.
36. Абрамов С.Н. Советский гражданский процесс. – М.: Госюриздат, 1952; Гурвич М.А. Судебное решение: Теоретические проблемы. – М.: юрид.лит., 1976.
37. Заводская Л.Н. Реализация судебных решений: Теоретические аспекты. – М.: Наука, 1982.
38. Викут М.А., Зайцев И.М. Гражданский процесс России: Учебник.- М.: Юристъ, 1999; Зейдер Н.Б. судебное решение по гражданскому делу. – М.: Юрид.лит., 1966; Масленникова Н.И. Законная сила судебного решения в советском гражданском процессе: Автореферат. дисс. к.ю.н. – Свердловск, 1975.
39. Егембердиев Е.О. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу құқығы.- 2006. 207-232б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
РЕЗЮМЕ
Гражданский процесс постепенно становится эффективным инструментом
защиты прав и законных интересов всех субъектов гражданско-правовых
отношений. Конституционное закрепление решимости создания демократического
общества и правового государства в Казахстане требует принятия
качественного законодательства, высокопрофессионального правоприменения,
безошибочной работы судов, признания авторитета суда.
Судебная ветвь власти в глазах общества выступает как гарант защиты
прав и свобод человека и гражданина. Не менее важно и то, что судебное акты
– это оценка эффективности законодательства в соответствии с объективными
потребностями общества, поскольку именно судьи, отправляя правосудие,
первыми сталкиваются с проблемой применения и толкования законов, их
несовершенством, противоречивостью и т.д.
Этим и обусловлена постановка приоритетных задач для судебных органов,
в числе которых: защита прав, свобод и законных интересов граждан и
организаций, обеспечение исполнения Конституции, законов, иных нормативных
правовых актов, международных договоров республики, обеспечение гарантий
судебной защиты от любых неправомерных решений и действий государственных
органов, организаций, должностных и иных лиц, ущемляющих или ограничивающих
права, свободы и законные интересы, предусмотренные Конституцией и законами
республики, недопущение лишения права на рассмотрение их дела с соблюдением
всех требований закона компетентным, независимым и беспристрастным судом.
Необходима научно-обоснованная разработка необходимых механизмов
эффективной реализации судебного акта в Республике Казахстан. Например, еще
встречаются такие факты, когда суды, желая уклониться от ответственности за
принимаемое решение, необоснованно возвращают или оставить без движение
гражданские дела. Существуют отдельные проблемы в деятельности судов по
рассмотрению гражданских и хозяйственных дел. Многочисленные жалобы
физических и юридических лиц о ненадлежащем рассмотрении судами дел также
не способствуют поднятию имиджа судов, вызывая недоверие и неверие в
справедливость.
Целью дипломной работы является изучение решения суда первой инстанции
и определения его значения в гражданском процессуальном законодательстве.
В ходе диссертационного исследования использовались 45 специальных
литературы.
Дипломная работа состоит из введения, три главы и заключения, в
завершении работы дана список использованной литературы.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 СОТ ШЕШІМІ – ІСТІ МӘНІ БОЙЫНША ШЕШЕТІН СОТТЫҢ ҚАУЛЫСЫ РЕТІНДЕ
1.1 Сот шешімінің түсінігі,
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..7
1.2 Сот шешімінің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 22
1.3 Шешім шығару, оны
жариялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..34
2 ЗАҢДЫ КҮШІНЕ ЕНГЕН СОТ АКТІЛЕРІН ҚАДАҒАЛАУ ТӘРТІБІМЕН ІС ЖҮРГІЗУ
2.1 Сот шешімінің заңдылығы және
негізділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.2 Сот актілерін қадағалау тәртібімен қайта
қарау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 46
2.3 Қадағалау тәртібімен іс жүргізудегі сот
өкілеттігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .48
3 СОТ ШЕШІМІНДЕГІ КЕМШІЛІКТЕРДІ ТҮЗЕУДІҢ ТӘЖІРИБЕЛІК МАҢЫЗЫ
3.1 Қосымша шешім
шығару ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..71
3.2 Шешімдегі қате жазулар мен айқын арифметикалық қателерді түзеу ... ..75
3.3 Сот шешімін
түсіндіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .76
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .78
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... .. ... ... ...80
КIРIСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Азаматтық iстердi қарау кезiнде сот сот
өндiрiсiн қозғаумен, iстi сотта қарауға әзiрлеумен, iстi қарау және оны
мәнi бойынша шешумен, сот шешiмдерiн апелляциялық немесе қадағалау
тәртiбiмен қайта қараумен, сот шешiмдерiн және басқа да актiлердi
орындаумен байланысты әр түрлi процессуалдық әрекеттердi жүзеге асырады.
Осы әрекеттердiң барлығы өзiнiң мазмұны мен сипаты бойынша процессуалдық
әрекеттер болып табылады.
Соттың процессуалдық әрекеттерiнiң көпшiлiгi хаттамалармен, өкiмдермен,
ұйғарымдармен, шешiмдермен, сот бұйрықтарымен, қаулыларымен және тағы басқа
құжаттармен рәсiмделедi. Бұл процессуалдық құжаттар азаматтық iстiң пайда
болуын, қозғалысын және шешiлуiн, сонымен қатар атқару өндiрiсiн
байланыстырады. Алайда, заң барлық iс жүргiзу құжаттарын сот актiсi ретiнде
тани бермейдi.
Бірінші инстанция соты азаматтық істі қарап, шеше отырып, сот билігін
атқара отырып, материалдық және іс жүргізу нормаларын қолданып көптеген іс
жүргізу әрекеттерін жасайды. Соттың бұл әрекеттері жазбаша түрде сот
қаулылары мен хаттамаларында көрсетіледі.
Соттың бірінші инстанциясы қаулылары сот билігінің қаулылары ретінде
азаматтық іс жүргізу заңында екі түрге бөледі. Оның бірі істі мәні бойынша
шешетін сот шешімі болса, екіншісі істі мәні бойынша шешпейтін, тек сот
әрекеттерін бекітіп отыратын сот қаулысы ұйғарым болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу институтына сот бұйрығы енгеннен кейін соттың
бірінші инстанция қаулысының үшінші бір түрі ретінде азаматтық сот
өндірісіне кірді. Сонымен, АIЖК-нiң 21-бабының 1-бөлiгiне сәйкес, сот
азаматтық iстер бойынша сот актiлерiн қаулылар, шешiмдер, ұйғарымдар мен
бұйрықтар нысанында қабылдайды. Осылайша, сот актiсi – бұл жалпы белгiлердi
иеленетiн, азаматтық iстер бойынша шығарылатын төрт түрлi iс жүргiзу
құжаттарын қамтитын ұғым. Сот актiсi құқық қолдану актiсi болып табылады.
Онда құқық туралы дауды немесе басқа да даулы құқықтық мәселенi шешу үшiн
соттың процессуалдық және материалдық құқық нормаларын қолдану процесi
көрiнiс табуы және аяқталуы тиiс. Басқа құқық қолдану актiлерi сияқты сот
актiлерiне мынадай жалпы белгiлер тән: қолданылатын құқық нормаларының
негiзiнде және соларға сәйкес құрылады; әр түрлi мағынаға ие және нақты
жағдайға қатысты қолданылады; ресми актi-құжатты бiлдiредi.
Басқа құқық қолдану актiлерiнен ерекшелейтiн сот актiлерiнiң
ерекшелiктерi сот қызметiнiң пәнiне, сот төрелiгiнiң сипатына байланысты.
Сот актiсi:
1) Сот әдiлдiгi органының еркiн бiлдiретiн акт;
2) Тараптар мен үшiншi жақтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерiн қорғауды басты мақсаты етiп қояды;
3) Азаматтық iстi дұрыс шешу мен оларды шығаруға қойылатын талаптарды
сақтауға кепiлдiк беруге бағытталған белгiлi бiр iс жүргiзу тәртiбiмен
шығарылады;
4) Белгiлi бiр кезектiлiктi сақтайды, яғни белгiлi бiр құрылымы бар;
5) Тұрғылықты жерi немесе орналасқан жерi Қазақстан Республикасы болып
табылатын барлық жеке және заңды тұлғаларға мiндеттi болып табылады.
Сот актiлерi, бiрiншi сатыдағы соттың ұйғарымдарын қоспағанда, заңды
күшiне енедi (талап қоюдан бас тартумен және бiтiмгершiлiк келiсiмдi
бекiтумен байланысты iс бойынша iс жүргiзудi тоқтату туралы ұйғарымдардан
басқасы). Нәтижелерi сот актiлерiнде бекiтiлген сот қызметiмен қатар,
азаматтық iс жүргiзу нысанымен қамтылмайтын, сот төрелiгiмен тығыз
байланысты болса да, оның шегiнде жатқан басқа қызметтi ажырату қажет. Бұл
– iс өндiрiсi және соттық басқару. Iс өндiрiсi - азаматтық iстi қарау мен
шешу бойынша қызметке техникалық қызмет көрсету (хаттама жасау, сотта iс
қарауға қатысушыларға хабарландыру жасау мен оларды сотқа шақыру).
Соттық басқару тұтастай сот саясатын ұйымдастыруға, сот жүйесiнiң әрбiр
буынының соттарының сот төрелiгiн жүзеге асыру саласын жоғарлатуға және сот
қызметтерiн материалдық-техникалық және басқалай қамтамасыз етуге
бағытталады. Берiлген алдағы қызмет, мысалы, жергiлiктi соттардың қызметiн
тексеру нәтижелерi бойынша Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
актiлерiнде, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жанындағы соттық
әкiмшiлiктендiру Комитетiнiң актiлерiнде және т.б. актiлерде көрiнiс табуы
мүмкiн. Мұның үстiне соттық басқару соттың тәуелсiздiгi және сот төрелiгiн
жүзеге асыру кезiнде соттың қызметiне ешкiмнiң араласпау қағидасын қатаң
сақтаумен жүзеге асырылады.
Жұмыстың мақсаты. Қазақстан Республикасы азаматтық іс жүргізу
заңнамасындағы сот шешімі мәселелеріне тарихи, теориялық және салыстырмалы
талдау жүргізу, сот шешімінің заңдылығы және негізділігі, сот шешіміне
қойылатын өзге де талаптардың сақталуы мәселелерінің тәжірибесін зерттеу
болып табылады. Бұл мақсат азаматтық іс жүргізу заңнамасының және оның
қолдану тәжірибесін жетілдіру үшін осы тақырып көлеміндегі теориялық
мәселелерді толығымен зерттей отырып, барынша ұтымды және дұрыс бағыттағы
шешім ұсыну, оларды тәжірибеге енгізу мүмкіндіктерін қарастырумен ұштасады.
Жұмыстың мақсаты азаматтық іс жүргізу заңнамасының мақсатына (азаматтардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау) жетуге үлес қосуды, яғни сот
шешімінің заңдылық жіне негізділік ережелерін және оның тәжірибеде көрініс
табуы бойынша қолдану қағидаларын дұрыс анықтауды да көздейді.
Дипломдық зерттеудің міндеттерін алға қойылған мақсаттар айқындайды
және олардың қатары төмендегідей түрде анықталады:
- сот шешімі істі мәні бойынша шешетін соттың қаулысы ретінде сот
шешімінің құқықтық табиғатын ашып, айқындап, соттың шешім шығаруда
қарастыратын мән-жайлар қатарын анықтау;
- сот шешіміне қойылатын негізгі талаптардың мәнін ашып көрсету және
олардың азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауда сот
тәжірибесіне әсер етуін ескеру;
- сот шешіміндегі кеткен кемшіліктерді қосымша шешім шығару, шешімдегі
қате жазулар мен айқын арифметикалық қателерді түзеу және сот шешімін
түсіндіру арқылы түзеудің тәжірибелік маңызын ескеріп, олардың мазмұнын
ашып көрсету.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы жұмыс мазмұнында келтірілген
қорытындыларды, шешімдер мен ұсыныстарды тәжірибеде қолданудың
мүмкіндіктерін көрсетеді. Алынған қорытындылар мен ұсыныстарды:
- заң шығару қызметінде – Қазақстан Республикасының азаматтық іс
жүргізу заңдарын жетілдіру жұмыстарында қолдануға, Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының жетекші түсініктерін дайындауда;
- құқық қолданушылық процесінде – сот шешімін қабылдау, сот шешімінің
заңды күші, оның заңдылығы және негізділігі мәселелерін реттейтін заңнаманы
арнайы мемлекеттік органдарының, құқық қорғау органдары мен сот
органдарының дұрыс қолдану мақсатында;
- ғылыми жұмыстарда – сот шешімдерінің қабылдану тәртібі, олардың
заңдылығы және негізділігі, сот шешіміндегі кемшіліктерді жөндеу мәселелері
туралы азаматтық заңдардың құқықтық негіздерін дұрыс қалыптастыру үшін
ғылыми тұжырымдаманы даярлауда;
- оқу процесінде – азаматтық іс жүргізу құқығы пәні бойынша және кейбір
арнайы курстар бойынша оқу істерін жүргізуде, сонымен қатар, оқулық және
әдістемелік құралдарды дайындауда пайдалануға болады.
Дипломдық құрылымы мен көлемі жұмыстағы зерттеліп отырған мәселелердің
мазмұнына, мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес анықталады және ол
кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен
құралады.
1 СОТ ШЕШІМІ – ІСТІ МӘНІ БОЙЫНША ШЕШЕТІН СОТТЫҢ ҚАУЛЫСЫ РЕТІНДЕ
1.1 Сот шешімінің түсінігі, мәні
Ата заңымыз Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасында сот
әділдігін тек сот қана жүзеге асырады. Сот билігі Қазақстан Республикасы
атынан жүзеге асырылады және өзіне азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын,
бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, Республиканың
Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің,
халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды.
Әділсоттылықтың табиғаты және сот әділдігін жүзеге асырудағы мемлекет
қызметін ерекшелігін сипаттайтын белгілер сот қаулыларының, әсіресе, оның
ішінде сот шешімінің маңыздылығын анықтайды. Сот шешімінің маңыздылығы
туралы айтқанда сот шешімі мәні кең, үстемдігі жоғары акті екендігін
ескерген жөн. Белгілі бір тұлға мүддесіне қатысты шығарылған сот шешімі
тұтастай қоғам мен мемлекет үшін маңызы зор.
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің 21 бабының 1
бөлігіне сәйкес азаматтық істер бойынша сот шешім, қаулы, ұйғарым және
бұйрық ретінде сот актілерін шығарады.
Бірінші сатыдағы сот актілері жазбаша нысанында жасалынып, сот билігін
жүзеге асыратын актілер [1]. Сот актісі бұл құқықтық қолдану актісі. Мұнда
құқық туралы дау немесе өзге даулы мәселені шешу үшін іс жүргізуде сотпен
материалдық және процессуалдық құқық нормаларын қолдануының аяқталғаны және
қорытындысы көрінеді.
Сот актілеріне тән белгілер:
құқық нормалары негізінде және оларға сәйкес қолданумен жасалады;
нақты бір жағдайда қолданылады;
ресми акт болып танылатын құжат.
Сот актілердің басқа құқықтық қолдану актілерінен ерекшелігі сот
қызметімен, сот төрелігін жүзеге асырумен сипатталады, яғни сот актісі:
сот органының ерікті (жігерлі) актісі;
тараптардың және үшінші тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды
мүдделерін қорғауға бағытталған;
істі дұрыс шешуді және оны шығару талаптарын сақталуын кепілдік ететін
белгіленген процессуалдық тәртіпте шығарылады;
белгіленген дәйектілікте қабылданады (өз құрылымы бар);
Қазақстан Республикасы аумағында тұратын немесе орналасқан барлық жеке және
заңды тұлғалар үшін міндетті болады.
ҚР АІЖК бойынша іс жүргізу құжаттары ретінде бірінші сатыдағы сот
қабылдайтын актілердің төрт түрі бар:
сот қаулысы;
сот шешімі;
сот ұйғарымы;
сот бұйрығы.
Сот қаулысы бұл іс жүргізу кезінде азаматтық істі қарап және шешкен соң
сот шығаратын акт. Азаматтық процесте бірінші сатыдағы сот қаулысы сотпен
(жеке дара, алқа құрамда) жасалатын іс жүргізу әрекеттерін ресімдейтін және
тікелей заң зардаптарын туғызатын сот актісі. Бірінші сатыдағы соттың
барлық іс жүргізу қызметінің нысаны бойынша ҚР АІЖК кейбір нормаларында
қаулы ұғымы қолданылады. Мысалы, Г.В. Воронков азаматтық іс жүргізуде
сот актілері ұғымын қолдануды ұсынады [2].
Сот шешімі істі мәні бойынша шешетін бірінші сатыдағы сот қаулысы (ҚР
АІЖК 217 б.). Соттар қайсыбіреулердің еркіне қарамастан тек Конституция мен
Республика заңдарына сәйкес, өздеріне Республика атынан берілген билікті
жүзеге асырады, іс жүргізу нысанында заңмен белгіленген сот ісін қарауға
процесс мүшелерінің барлығының да белсенді түрде қатысу мүмкіндігін
қамтамасыз етеді, істің ақиқатын ашады және ол бойынша заңды және
негізделген шешім шығарады. Әр азаматтық істі мәні бойынша қарағаннан кейін
сот шешім шығарумен аяқтайды. Сонымен сот жарыссөздерінен кейін немесе
прокурор іс бойынша қорытынды бергеннен кейін сот шешім шығарады. Шешім
шығарған кезде сот дәлелдемелерге баға береді, іс үшін маңызы бар қандай
мән-жайлардың анықталғанын және қандай мән-жайлардың анықталмағанын,
тараптардың құқықтық қатынастарының қандай екенін, осы іс бойынша қандай
заң қолданылуға тиісті екенін және қойылған талаптың қанағаттандырылуға
жататынын не жатпайтынын айқындайды (ҚР АІЖК 219 бабы).
Сот ұйғарымы істі мәні бойынша шешілмейтін бірінші сатыдағы сот актісі
(ҚР АІЖК 251 бабының 1 бөлігі). Сот ұйғарымының мазмұны, субъектісі,
нысаны, шығару тәртібі және шағымдану әдісі бойынша жіктеуге болады.
Мазмұны бойынша сот ұйғарымдары:
әзірлеумен байланысты ұйғарым, бұл азаматтық істі қозғау туралы, істі сотта
қарауға әзірлеу туралы (сараптама тағайындау, мүдделі тұлғаларды іске
қатыстыру және т.б. туралы), істі сотта іс қарауға тағайындау ұйғарым.
қорытынды ұйғарым мүдделі тұлғалардың өз еркілері бойынша істі қысқарту
жөнінде (талап қоюдан бас тарту және бітімгершілік келісімін жасау туралы)
ұйғарым.
Сот шешімін жүзеге асыруы бойынша ұйғарым – бұл сот шешімінің
қателіктерін түзетуге және оны жүзеге асыруға қажетті жағдайлар жасауға
бағытталған ұйғарым.
Жеке ұйғарым сот отырысында іс қарау кезінде ұйымдар, басқару қызметін
атқаратын лауазымды немесе өзге де адамдар заңдылықты бұзған жағдайда
сотпен қабылданатын ұйғарым. Мұндай ұйғарымда сотта іс қарау кезінде
жасалған қателіктер және құқық бұзушылық анықтағаны, оларды жоюға шаралар
қолдануға ұсыныстар көзделеді. Жеке ұйғарымның көшірмесін алган күннен
бастап қабылдаған шаралар туралы бір ай мерзім ішінде хабарлауға міндетті.
Лауазымды тұлға жеке ұйғарымды қараусыз қалдырғанда, көрсетілген заң
бұзушылықтарды жоюға шаралар қолданбағанда, сондай-ақ қабылданған шаралар
туралы заңда көзделген мерзімде хабарламау заңға сәйкес әкімшілік
жауапкершілікке әкеп соғады. Мүдделеріне қатысы бар жеке ұйғарымға адамдар
ҚР АІЖК 344 бабының 4 бөлігінде көзделген тәртіппен шағым бере алады.
Субъектісі бойынша ұйғарымдар белгілі бір тұлғаға арналған, мысалы, заң
бұзушылықты жою туралы, еріксіз келтіру туралы, айып салу және т.б. Нысаны
бойынша ұйғарымдар дербес іс жүргізу құжаты немесе сот отырысының
хаттамасына енгізілуі түрінде шығарылады. Шығару тәртібі бойынша ұйғарымдар
судьямен жеке дара немесе алқалы құрамда шығарылады, ол туралы сот
отырысының хаттамасына белгілейді.
Шағымдану әдісі бойынша:
апелляциялық тәртібі бойынша шағым берілуі немесе наразылық келтірілуі
мүмкін ұйғарымдар;
қадағалау тәртібі бойынша шағым берілуі немесе наразылық келтірілуі
мүмкін ұйғарымдар.
Сот бұйрығы дегеніміз бұл өндіріп алушының ақшалай сомаларды өндіріп
алу немесе жылжымайтын мүлікті борышкерді немесе өндіріп алушыны олардың
түсіндірмелерін тыңдау үшін шақырмай-ақ және сотта іс қарамай-ақ, даусыз
талаптар бойынша борышкерден талап ету туралы арызы бойынша шығарылған
судьяның актісі. Сот бұйрығының атқарушылық құжат күші болады (ҚР АІЖК 139
бабының 1 және 3 бөліктері; ҚР "Атқарушылық іс жүргізу" заңының 5 бабының 1
бөлігінің 11) тармақшасы).
Жоғарыда айтылған сот актілерінің ішіндегі ең маңыздысы және зерттеудің
объектісі болып отырған ол – сот шешімі.
Сот шешімі – соттың және іске қатысушы тұлғалардың іс-әрекеттері
бағытталған, бірінші инстанция сотындағы нақты азаматтық істі қараған судья
шығаратын ақырғы әділсоттық актісі болып табылады. Сот шешімі талап
өндірісі, ерекше талап өндірісі немесе ерекше өндіріс тәртібімен қаралған
істер бойынша тек бірінші инстанция сотында ғана шығарылады.
Істі қараушы судья өз қызметінде шешім шығару үшін өзіне ұсынылған
дәлелдемелерді қабылдайды, дәлелдемелерді алуға байланысты қажетті
шараларды жүзеге асырады және куәларды сұрау, жазбаша дәлелдерді қарау,
сараптама жүргізуді тағайындау, заттай дәлелдемелерді қарау және іске
қатысушы тұлғалардың түсініктемелерін тыңдау арқылы жиналған барлық дәлелді
материалдарды сот отырысында тексереді. Ақыр соңында шешім шығару
мақсатында судья іс бойынша жиналған және сот отырысында талқыланған барлық
дәлелді материалдарды ішкі сенімі бойынша бағалайды да, объективтік құқық
нормалары негізінде дауды арызданылған талап шеңберінде шешіп және ол
туралы өзінің заңды шешімін шығарады, яғни судья шешім шығару арқылы сотқа
жүгінген азаматтар мен заңды тұлғалар құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғайды.
Жалпы түсінік бойынша, азаматтық әділсоттылық түсінігі мазмұнын құқық
туралы дауды қараудағы соттың іс-әрекеті деп түсінуге болады. Бірақ та тек
құқық туралы даулар ғана әділсоттылықты атқару саласындағы сот іс-
әрекетінің пәні болып табылмайды [3, 5-6 б.]. Бұл жерде құқық туралы дау
мазмұнының ерекшеліктеріне тоқталып өткен жөн. Құқық туралы дау – бұл
азаматтық, неке және отбасы, еңбек және өзге де құқықтық қатынастардан
туындайды. Осындай дауларды шешуші сот алдымен нақты құқықтық қатынастың
бар жоғын және бұл құқықтық қатынас элементтерінің мазмұны қандай екендігін
анықтау керек.
Құқықтың бұзылуы немесе құқыққа нұқсан келтіру нәтижесі азаматтық құқық
туралы дауды тудырады. Сондықтан да соттың азаматтық дауды қарауы бұзылған
немесе нұқсан келтірілген талапкер құқығын қорғауға бағытталады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы жеке және заңды тұлғалар, мемлекет және
қоғам мүдделерін қорғау үшін қызмет етеді. Сондықтан да еліміздегі сот
органдары сот төрелігін жүзеге асыратын кезде азаматтық іс жүргізу құқығы
нормаларын басшылыққа алады. Сот тек ұсынылған дәлелдемелермен,
түсініктемелермен шектеліп қоймай, істің мән-жайын, тараптардың құқықтары
мен міндеттерін толық, жан-жақты және объективті анықтау үшін заңмен рұқсат
етілген барлық шараларды қолдануға тиіс. Кез-келген азаматтық істі
қарағанда сот шешімі тек тараптар арасындағы дауды жою және әділдікті
қалпына келтірумен шектеліп қоймауы керек. Сот шешімі даулы құқықтық
қатынастың шын мәнінде бар екендігін анықтап, барлық бұзылған немесе нұқсан
келтірген құқыққа қорғаныш беруі керек [3, 12-13 б.].
Жоғарыда айтып өткендей азаматтық, отбасылық, еңбек қатынастарынан
туындайтын дауларды шешумен қатар азаматтық іс-жүргізуде соттар әкімшілік
құқықтық қатынастардан туындайтын істер мен ерекше өндіріс істерін де
қарайды. Әкімшілік құқықтық қатынастардан туындайтын ерекше талап қою
тәртібімен жүргізілетін істерге мыналар жатады: әкімшілік құқық бұзушылық
туралы істерді қарауға уәкілетті органдардың қаулыларына дау айту туралы
істер; сайлауға, референдумдарға қатысушы азаматтар мен қоғамдық
бірлестіктердің сайлау құқықтарын қорғау туралы арыздары бойынша;
мемлекеттік өкілді, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, қоғамдық
бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды адамдар мен мемлекеттік
қызметкерлердің шешімдері мен әрекеттеріне дау айту туралы істер;
нормативтік құқықтық актілердің заңдылығына орай даулар туралы істер;
прокурордың органдар мен лауазымды адамдардың актілері мен іс-әрекеттерін
заңсыз деп тану туралы жүгінуіне байланысты істер.
Ерекше талап қою тәртібімен жүргізілетін істердің ерекшелігі – сот бұл
істерді шешу арқылы кейбір әкімшілік органдар қызметіне бақылау жасайды.
Мұндай бақылау заңда көзделген негіздер бойынша азаматтардың әкімшілік
орган әрекетіне шағымданған шағымын қарағанда жүзеге асырады. Айтылған
істер бойынша талап өндірісі істеріндегідей сот шешетін даулы қатынас
болады.
Ал ерекше өндіріс істер бойынша сот белгілі бір фактілердің бар жоғын
растайды. Ерекше іс жүргізуде іске қатысушылар арасында дау болмайды. Бірақ
белгілі бір фактілердің болу болмауы заң бойынша азаматтардың жеке және
мүліктік құқықтарының пайда болуы, өзгеруі не тоқтатылуына байланысты
болады. Мысалы: заңдық маңызы бар фактілерді анықтау, азаматты хабар
ошарсыз кетті деп тану және т.б. Бұл айтылған жағдайларда сот талқыға салып
шешетін азаматтық және өзге де құқықтық қатынас саласында мәселерді
анықтап, растау құқық туралы дауға байланысты емес. Сондықтан да бұл
істерде дауласушы тараптар, яғни талапкер мен жауапкер болмайды.
Сот қарауына мұндай даусыз өндірістің істері жатқызылғанын қалай
түсінуге болады?
Әрине, талап өндірісі мен даусыз өндірісті қарама-қайшы қоюға болмайды.
Себебі, бұл айтылған екі өндіріс істердің сот қарауының мақсаты
азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қорғау болып табылады. Бірақ ерекше
өндіріс істерде азаматтардың құқықтары мен мүдделері бұзылмайды, сол
себептен арызданушы мүдделі тұлғаға ешбір талап қоймайды. Өйткені бұл істер
бойынша азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделері өзінен-өзі даулы болып
табылады. Сондықтан да сот шешім шығару арқылы азаматтардың құқықтары мен
заңды мүдделерін нақтылауы керек. Сот шешімі даулы құқықты жойып, нақты
жағдайды бекітеді.
Сот шешімі – әділсоттылық актісі ретінде кең ауқымды түсінік.
Н.Б.Зейдер пікірінше: Сот шешімі – істің мән-жайын анықтау, дауды шешу
бұзылған немесе нұқсан келтірілген құқықты қорғауды жүзеге асыратын соттың
белсенді іс-әрекетінің нәтежесін білдіретін процессуалдық акті болып
табылады. Бұл актінің объективтік мәні жекелеген нақты істерді шешу арқылы
қоғамдық қатынастарды нығайту, дамыту және қорғауға бағытталады [4]. Ал,
ҚР АІЖК-де сот шешіміне қысқаша былай анықтама берген: Істі мәні бойынша
шешетін бірінші сатыдағы сот қаулысы шешім нысанында шығарылады (217бап).
Сондай-ақ, сот шешімінің Қазақстан Республикасының құқық жүйесінде
тәрбиелік маңызы зор. Ол әділсоттылықты жүзеге асыру актісі болып табылатын
сот шешімі қандай мақсатта шығарылатыны туралы айтқанда білінеді.
Сот шешіміне анықтама беру кезінде бұл мәселені зерттеуші ғалымдар
арасында пікірлер әртүрлі болып бөлінеді. Солардың ішінде М.С. Шакарянның
пікірі ерекше орынға ие: Дәлелдемелер мен нақтыланған заңды фактілерден,
тиісті құқықтық қатынасты реттейтін материалдық құқықтық нормаларды қолдану
арқылы тараптардың құқықтары мен міндеттері туралы сот тұжырымы, яғни
соттың талап арызға негізі бойынша берген жауабы шешім нысанында
шығарылады [5]. Ал, Д.М. Чечот болса сот шешіміне былай анықтама берген:
Сот шешімі – бұл істің шынайы болған мән-жайларына сәйкес осы дау
субъектілерінің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау және ақырын анықтау
мақсатында материалдық құқықтық дауды мәні бойынша шешетін сот қаулысы
[6]. Өз кезегінде В.К. Шегловтың та сот шешіміне берген анықтамасы назардан
тыс қалмайды: Сот шешімі әділсоттылықтың маңызды актісі болып табылады.
Онда сот талқылауының қорытындысы көрініс табады. Саяси дұрыс, заңды,
негізді және қоғам мүшелерін сендіретіндей сот шешімі елімізде
демократиялық қоғам орнатуда белсенді рөл атқаратын акті болып табылады.
Сот шешімімен даулы құқықтық қатынастың дауы шешіледі, азаматтар мен
ұйымдардың жеке және мүліктік құқықтары қорғалады, азаматтық айналымда
тұрақтылық қалыптасады [7]. М.А. Гурвич сот шешімін объективтік шындыққа
жету қағидасы негізінде іс бойынша бар заңдық фактілерді анықтайтын,
заңдарға сай азаматтық құқықтық қатынас туралы дауды мәжбүрлі түрде шешетін
және сотта қаралған дәлелдемелерді бағалау негізінде мемлекет атынан
шығарылатын сот қаулысы ретінде атап көрсетеді [8].
Сонымен, жоғарыда аталған авторлардың пікірлерінен сот шешімін өзінше
әртүрлі қырынан сипаттағандарын көреміз. Бірақ, барлық автор сот шешіміне
істі мәні бойынша шешетін сот қаулысы екендігін мойындайды. Себебі, ол сот
шешімін басқа сот қаулыларынан ерекшелейтін басты белгі болып табылады.
Жоғарыда айтылған пікірлердің негізінде сот шешіміне келесідей толық қанды
түсінік беруге болады: Сот шешімі деп – тиісті құқықтық қатынасты реттейтін
материалдық құқықтық нормаларды қолданып, іс жүргізуге дейін болған
тараптардың қарым-қатынасын анықтау арқылы олардың объективті шынайы
құқықтары мен мүдделерін белгілейтін, заңға және істің шынайы болған мән-
жайларына сай азаматтық құқықтық дауды мәжбүрлі түрде шешетін, тек сотта
қаралған дәлелдемелерге негізделген бірінші инстанция сотының процессуалдық
қаулысын айтамыз.
Сот шешімінің маңызы туралы мәселені қарағанда іс жүргізу
әдебиеттеріндегі ғалымдар арасында екі негізгі бағыт анықталады.
Ғалымдардың бірінші тобы сот шешімі ақыр соңында соттың тараптарға, өзге
де тұлғаларға және мемлекеттік органдарға бағытталған соттың бұйрығын
білдіреді - дейді. Ал, ғалымдардың екінші тобы сот шешімі іс жүргізу
тараптары арасында белгілі құқықтық қатынас бар жоғын, тиісті жағдайларда
азаматтардың құқықтары бұзылған немесе бұзылмағандығын әділсоттылық органы
ретінде сот бекітетін бекіту актісін білдіреді - дейді [9].
Бұдан біз сот шешімінің маңызын айқындайтын екі элементті көреміз:
1. Бұйрық элементі
2. Бекіту элементі
Сот шешімінің маңызы туралы мәселені зерттегенде сот шешімінде тек
бұйрық элементі бар деп шектелмеу керек. Сот шешіміндегі бұйрық элементі
тараптар арасындағы даулы құқықтық қатынастың бар жоғын бекітетін сот
бекіту элементінің бар болуынан туындайды. Бұзылған немесе нұқсан
келтірілген құқықты қалпына келтіру үшін әділсоттылық актісі – сот
шешімінде мемлекеттік органның бұйрығы болуы шарт. Ал, кері жағдайда
бұзылған құқық қорғалды деп санауға болмайды.
Сот шешімінде декларативтік және императивтік жағдайлардың болуы
әділсоттылық актісі ретінде сот шешімінің ерекшелігін білдіреді. Сот
шешімін бір уақытта бекіту және бұйыру актісі ретінде тану әділсоттылық
табиғатынан туындайды. Сот шешімінің бұл 2 элементі сондықтан да бір-
бірінен ажыратылмайды.
Сот өз шешімінен нақты құқықтық қатынастың, субъективтік азаматтық
құқықтың немесе іс қозғауға себеп болған фактінің болғанын немесе
болмағанын бекітеді. Мұндай бекіту өз мазмұны бойынша болымды және болымсыз
күйде болады. Сот құқықтық қатынастың бар жоғын бекіту арқылы осы құқықтық
қатынастың болуына, өзгеруіне және тоқтатылуына ықпал ететін белгілі заңды
фактілердің бар жоғын бекітеді. Сот қарайтын талаптың түріне байланысты сот
бекітуінің сипаты да әртүрлі болады. Сондықтан да, осы мәселе бойынша
талдау жасағанда жекелеген санаттағы істерді қарау ерекшеліктерін ескеру
керек.
Сот шешімімен беру туралы талапты қанағаттандырғанда сот бекітуінің
пәні болып табылады:
1. Талапкер мен жауапкер арасындағы құқықтық қатынас;
2. Талапкердің субъективтік құқығы;
3. Талап негізделген фактілер;
4. Сот негізіне алынатын өзге де әртүрлі фактілер.
Беру туралы талаптың мақсаты жауапкердің талапкер пайдасына белгілі бір
мүлікті немесе ақша сомасына не белгілі бір іс-әрекетті жасауын сот арқылы
бекіткізу болып табылады. Сондықтан да сот талапкердің субъективтік құқығын
білдіретін жауапкер мен талапкер арасындағы қарым-қатынастың бар жоғын
дұрыс анықтау керек.
Ал, тану туралы талапты қанағаттандырғанда сот шешімінің бекіту
объектісі де осы сияқты. Бірақ талапкер тану туралы талап қойғанда
жауапкерден белгілі бір затты немесе ақша сомасын өндіртіп алуды неғ қандай
да бір іс-әрекетті өз пайдасына істеуді талап етпейді. Сондықтан да
талапкер мәжбүрлі түрде орындату немесе мәжбүрлі түрде құқықтарды жүзеге
асыру туралы сот шешімін алуға мүдделі емес. Тану туралы талапты
қанағаттандырғанда сот құқықтық қатынастың бар жоғы туралы даулы мәселені
шешеді.
Сонымен тану туралы талапты қарағанда сот бекітуінің объектісі болып
табылады:
1. тараптар арасындағы құқықтық қатынастар;
2. талап негізделген фактілер;
3. арнайы сот пайымдауына негіз болатын өзге де фактілер.
Сот өз шешімімен тану туралы талапты қанағаттандырғанда тараптар
арасындағы қатынастар жағымды және жағымсыз сот бекітуінің объектісі болуы
мүмкін.
Жағымды бекіту сот белгісі құқықтық қатынастың бар екендігін тану
туралы талапты қанағаттандырғанда көрініс табады. Мысалы: авторлық құқықты
тану туралы жағымды талап жән т.б. Керісінше жағымсыз бекіту сот белгілі
құқықтық қатынастың жоқ екендігін тану туралы талапты қанағаттандырғанда
көрініс табады. Мысалы: тараптар арасындағы шарттың жарамсыздығын тану
туралы талап, әкесі еместігін тану туралы талап және т.б.
Құқықтық қатынасты әрі жағымды әрі жағымсыз бекіту мүмкіндігі тану
туралы талапты қанағаттандырған сот шешімінің ерекшелігін сипаттайтын белгі
деп тану керек. Ал, беру туралы талапты қанағаттандырғанда сот шешімінде
тек жағымды сот бекітуі ғана (болуы мүмкін) болады. Кері жағдайда талап
қанағаттандырылмайды.
Шын мәнінде сот кез-келген беру туралы талапты қанағаттандырғанда
талапкердің жауапкерден талап ететіндігі субъективтік құқығы бар екендігін
бекітеді. Егер мұндай субъективтік құқық талапкерде болмаса онда көп
жағдайда талапкер мен жауапкер арасындағы құқықтық қатынас та болмайды.
Алайда, тәжірибеде тану туралы талаппен беру туралы талап бір талап
арызда бірге келетін жағдайлар аз кездеспейді. Мысалы: шартты жарамсыз деп
тану және негізсіз алған заттар мен ақша қаражаттарын өндіріп алу туралы
талап-арыз; заңсыз жұмыстан қуылғанын тану, жұмысқа қайта орналастырып беру
және лажсыз бос жүрген жұмыс күндері үшін жалақысын өндіріп алу туралы
талап арыз. Мұндай қосылған талаптарды қарағанда, мәселен сот шартты
жарамсыз деп тану және осы шарт бойынша негізсіз алғандарын өндіріп алу
туралы талапты қанағаттандырғанда сот өз шешімімен:
1. шарттың жарамсыз болуына байланысты құқықтық қатынастың жоқ
екендігін;
2. жарамсыз шарт негізінде заттар мен мүліктік жиналымдарды, ақша
қаражаттарын алуға байланысты құқықтық қатынастың бар
екендігін;
3. негізсіз алғандарын қайтару туралы талапкердің талап етуін
бекітеді.
Сондай-ақ сот тану туралы талапты қанағаттандырғанда, талап негізделген
фактілерді де бекіту керек. Сот алдымен өз шешімінде қандай заңды фактілер
нақты даулы құқықтық қатынасты туындатқандығын немесе жойып жібергенін
анықтап бекіту керек. Бұл заңды фактілерді анықтамай сот объективті шынайы
құқықтық қатынастың бар жоғы туралы тұжырымға келе алмайды [10].
Ақыр соңында сот талап негізінен тыс тұратын фактілерді, яғни соттың
арнайы қарауына негіз болатын фактілерді бекітеді. Шешімді орындаудың
белгілі бір тәртібіне және мерзіміне қатысты мәселелер соттың арнайы
қарауына жатады. Бұл мәселерді анықтаудың беру туралы талап бойынша шешім
шығарылғанда маңызы зор. Ал тану туралы талаптарды қарағанда бұл фактілерді
анықтаудың маңызы екінші деңгейде тұрады.
Сол арқылы азаматтардың құқықтарын қорғау олардың арасындағы құқықтық
қатынасты өзгерту немесе тоқтату жолымен де жүзеге асырылады. Сот
талапкердің жауапкер екеуінің арасындағы құқықтық қатынасты өзгерту немесе
тоқтату туралы талабын қарағанда бекітеді:
1. Талапкер ойынша тоқтатылуға не өзгертілуге жататын нақты қандай
құқықтық қатынас дауласушы тараптар арасында бар екендігін;
2. Заң бойынша осы құқықтық қатынасты тоқтатуға немесе өзгертуге
жол беретін заңды фактілердің бар жоғын.
Ақыр соңында сот шешімінде нақты қай заңды факті негізінде құқықтық
қатынас тоқтатылғанын немесе өзгертілгенін көрсетіп кетуі керек.
Өзгертілген құқықтық қатынас мазмұнын сот анықтайды. Мысалы: жалдап
алушының басқа жаққа кетіп қалуы және оның жалдап алған тұрғын үйде 6 айдан
көп уақыт болмағандығы көрсетілген тұрғын үйді жалдау шартын тоқтату туралы
талапты қарағанда сот:
1. Тұрғын үйді жалдау шарты бойынша тараптар арасындағы құқықтық
қатынастың бар екендігін;
2. Жауапкердің басқа жаққа кетіп қалуы және жалдаған тұрғын үйде 6
айдан көп уақыт болмағандығы туралы фактіні;
3. Тиісті заңдарға сай тараптар арасындағы құқықтық қатынасты
тоқтату туралы фактіні бекіту.
Енді ерекше және ерекше талап өндірісі істері бойынша шығарылған сот
шешімдерін қарастырып өтейік. Жоғарыда айтылып өткендей сот ерекше және
ерекше талап өндірісі істерін қарағанда белгілі құқықтық қатынастың не
фактінің даулылығын жою арқылы азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғауды мақсат етеді. Әрине, сот осы істер бойынша да белгілі құқықтар мен
фактілерді өз шешімімен бекітеді.
Заңдық маңызы бар фактілерді анықтау туралы ерекше өндіріс істерде сот
өз шешімімен арызданушының жеке не мүліктік құқықтарының пайда болуына,
өзгеруіне немесе тоқтатылуына әсер ететін фактілерді бекітеді. Дәл сондай
заңдық маңызы бар белгілі фактілерді сот азаматты хабар-ошарсыз кетті деп
тану немесе азаматты қайтыс болды деп жариялау туралы және өзге де ерекше
өндіріс істерін қарағанда бекітеді.
Жекелеген жағдайларда беру туралы талапты қанағаттандырмағанда сот
тараптар арасындағы даулы құқықтық қатынастың бар екендігін және
талапкердің жауапкерге талап етуінің жоқ екендігін бекітуге мәжбүр болады.
Мысалы: талапты ескіру мерзімінің өтуіне байланысты қанағаттандырмау. Мұнда
сот тараптар арасындағы белгілі азаматтық құқықтық қатынастар бар екендігін
бекітуге мүмкіндігі бар, бірақ сонымен қатар ескіру мерзімі өтуіне
байланысты талапкердің талап етуінің жоқ екендігін анықтайды [11].
Істі қарау барысында талап пәнін не негізін сот өз бастамашылығымен
өзгерте ала ма деген сауал процессуалдық әдебиеттерде даулы мәселеге
айналды. Іс жүргізудің диспозитивтік қағидасына сәйкес талап пәнін не
негізін өзгерту құқығы талапкерге берілгені бәрімізге аян. Алайда, бір топ
авторлар сот өз бастамашылығымен талап пәнін не негізін өзгерте алады деп
пайымдайды [12]. Я.Л. Штутин ойынша сот өз бастамашылығымен тек талап
негізін өзгертуге құқылы, ал талап пәнін өзгерте алмайды [13]. Ал,
Д.И.Полумордвинов былай жазған: Сотқа өз бастамашылығымен талап пәнін не
негізін өзгерту құқығын беруге болмайды [14].
Біздің ойымызша осы мәселе бойынша тек Д.И.Полумордвинов пікірімен ғана
келісуге болады. Себебі, талап қою құқығы тек тараптарға беріледі. Талапкер
өз талабында өзінің құқықтары мен заңды мүдделері бұзылғандығы немесе
нұқсан келтірілгендігі туралы фактілерді келтіреді және соттан өзінің
бұзылған не нұқсан келтірілген құқығын қорғауды сұрайды. Егер біз талап
пәнін немесе негізін өзгерту құқығын сотқа берсек онда бұл талапкер құқығын
шектегеніміз болады және іс жүргізудің диспозитивтік қағидасына қайшы
келеді. Сонымен қатар, мұндай әрекет заңға қайша келеді. Іс жүргізу
заңдарына сәйкес соттың өз бастамашылығы бойынша талап қою пәнін немесе
негіздемесін өзгертуге құқығы жоқ (ҚР АІЖК 49-бап, 2-тармақ).
АIЖК-нiң 219-бабының 2-бөлiгiне және 49-бабының 2-бөлiгiне сәйкес сот
iстi талапкер мәлiм еткен талаптар шегiнде шешедi және талап-арыздың мәнiн
немесе негiздемесiн өз бастамасы бойынша өзгертуге құқығы жоқ. Алайда, сот
шешiм шығара отырып, егер мұндай шешiм талапкердiң құқықтарын,
бостандықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерi үшiн қажет деп санаса, сондай-
ақ заңда көзделген басқа да жағдайларға байланысты болса, талапкердiң
келiсiмiмен сот талаптардың шегiнен шығуы мүмкiн. Мәселен, ата-ана
құқықтарын шектеу немесе одан айыру туралы шешiм шығарумен бiрге баланы
асырауға алименттi өндiру жайлы сот шешiм қабылдауға құқылы (Неке және
отбасы туралы Қазақстан Республикасы Заңының 68-бабының 3-тармағы, 71-
бабының 5-тармағы).
Талап-арыздың мәнi талапкердiң (арыз берушiнiң) нақты талаптарымен
келiсiледi және жүгiнушiнiң құқықтары, бостандықтары немесе заңды мүдделерi
бұзылуының немесе бұзылуына қауiп төнуiнiң мәнi көрсетiле отырып,
материалдық-құқықтық талап ретiнде анықталады.
Талап-арыздың негiздемесi деп мүдделi адам көрсеткен, өзiнiң талап-
арызының мәнi болып табылатын материалдық-құқықтық қатынастардың пайда
болуына, өзгеруiне немесе тоқтатылуына әсер ететiн фактiлер түсiнiлуге
тиiс.
Талап-арыздың мөлшерiн ұлғайтуды немесе азайтуды, мәселе талап-арыздың
көлемiн нақтылау туралы болғандықтан, талап-арыздың мәнiн өзгерту ретiнде
қарауға болмайды.
Мемлекеттік билік органы актісі ретінде сот шешімі кез-келген жағдайда
және кез-келген іс бойынша сот бұйрығының көрінісі. Сот шешімінің қорытынды
бөлімі шешімнің бұйрықтық сипатын білдіретіндігі бәрімізге аян. Сот өз
шешімімен жауапкерден талапкерге белгілі бір ақша сомасын не мүлікті
өндіріп беріп немесе жауапкерге белгілі бір әрекет жасауды міндеттеу арқылы
іс жүргізуге қатысушы тараптардың, әсіресе жауапкердің жүзеге асыруға тиіс
белгілі бір әрекетін, қатынастарын анықтайды. Мысалы: тұрғын үйді босату
туралы, талапкерді қайтадан жұмысқа орналастыру туралы және т.б.с.с. сот
бұйрықтарын тараптар орындауға міндетті.
Бұйыру элементі кез-келген сипаттағы сот шешімінің ажырамас бөлігі.
Сондай-ақ сот шешімінің орындалуы, егер ерікті түрде жүзеге асырылмаса онда
мәжбүрлі түрде тиісті мемлекеттік органдармен орындатылатыны бізге заң
жүзінде әрі тәжірибеде мәлім.
Соттың азаматтық істі шешуде объективті шынайы құқық нормаларын
қолдануының шешімнің орындалуында маңызы ерекше. Сот нақты азаматтық
құқықтық дауды шешкенде заңның еркін білдіреді. Осы тұрғыда сот шешімін
еріктілік акті ретінде қарастырған жөн. Сот шешімі нақты іс бойынша
қолданылған заңда көрініс табатын халықтың еркін білдіреді.
Сот шешімі нақты азаматтық-құқықтық дауды шешкенде тиісті заң
нормаларын қолдану арқылы тараптардың құқықтық қатынастарын және белгілі
фактілерді бекітуді білдіретін мемлекеттік билік органының ерік білдіру
актісі болып табылады.
Құқықтық норма сот шешімінде өзінің нақты қолданысын табады. Осыған
байланысты теория мен практикада жеке сипатқа ие келесі тұжырымдарды
келтірген жөн:
1. кез-келген сот шешімі заңға негізделуі тиіс және бұл туралы шешімде
тікелей көрсетілуі керек. Сот шешімі материалдық құқықтық нормалар
негізінде, процессуалдық құқық нормаларын сай шығарылады. Осыған байланысты
М.К.Треушников былай жазған: Кез-келген азаматтық істерді қарағанда сот
тиісті материалдық құқықтық нормалар негізінде процессуалдық нормаларды
қолданады. Сондықтан да сот шешімін материалдық құқық нормаларын қолдану
актісі деп айтамыз [15].
2. Нақты жеке жағдай бойынша мемлекет актісі ретінде сот шешімінің
заңдық күшін заңның күшін көрсетуші белгі ретінде тану керек. Құқықтық
әдебиеттерде осы тұрғыдағы сауалға Д.И.Полумордвинов көзқарасы мынандай:
...сот шешімі өзінің заңи табиғатынан заңды жүзеге асырушы акт болуы
шешімнің заңдық күшіне негізделеді. Құқықты көрсету формасы ретінде заң сот
шешімімен жүзеге асырылып сот шешіміне құқыққа тән заңдық күш бере алмауы
мүмкін емес. Құқықтың заңдық күшінің бейнесі сот шешімінің заңдық күші
болып табылады [14, 19 б.].
Сот шешімі іске қатысушы тараптардың нақты құқықтары мен міндеттерінің
бар немесе жоқ екендігін бекітеді және осымен құқықтық норманың іске
қатысушылардың іс жүзінде бар қатынастармен байланыстырады.
Әділ соттылықты жүзеге асыру барысында сот шешімінің тәрбиелік маңызы
зор. Азаматтық істерді қарау барысында сот азаматтарды адамгершілікке,
ізеттілікке, бір-біріне деген әділдікке тәрбиелеуді және құқықбұзушылықтың
алдын-алуды мақсат етеді. Сот ашық сот отырысында істің мән-жайын жан-жақты
толық зерттеу негізінде өз шешімін шығару арқылы тараптар арасындағы
құқықтық қатынасты заңға сай анықтап, даулы мәселені шешеді. Сондай-ақ, сот
істі қарауға қатыспаған, бірақ сот талқылауының жариялылығы қағидасы
негізінде сот шешімімен бұқаралық ақпараттық құралдары арқылы азаматтарды
әділеттілікке тәрбиелейді.
Кез-келген іс бойынша мәдениетті, анық, заңға сай жүргізілген сот
мәжілісі және саяси дұрыс, заңға және істің фактілік жағдайларына
негізделген, сендіретіндей тұжырымдалған сот шешімі халықтың көпшілігіне
сөз жоқ үлкен тәрбиелік әсер етеді. Мысалы: жүйелі түрде себепсіз өзінің
міндеттерін орындамағаны үшін жұмыстан босатылғанын дұрыс деп таныған және
жұмысқа қайта орналастыру туралы талапты қанағаттардырмаған сот шешімі
талапкерге және осы шешіммен хабардар тұлғаларға өз еңбек міндеттерін адал
атқарып, жауаптылықпен қарау керектігі туралы тәрбиелік кеңес береді. Ал,
алимент өндіріп беру туралы шешім азаматтарды өз әкелік міндеттерін дұрыс
түсінуге тәрбиелейді.
Сондай-ақ, сот шешімінің заң нормаларын негізделгенін ал заң нормалары
Қазақстан халқының еркін білдіретіндігіне және шешімнің әділ шешім
екендігіне бұқара халықты сендіре білу керек. Сот шешімі толық, нақты
түсінікті әрі азаматтарды сендіретіндей болу үшін сот процессуалдық норманы
дұрыс және ұқыпты пайдалану керек, сонымен қатар сот шешімінің дәлелдеу
бөлімі сипаттау бөлігінде көрсетілген фактілерден туындауы тиіс және
шешімнің қорытынды бөлігіндегі сот тұжырымын негіздеу керек.
Азаматтық істерді бірінші инстанция сотында қарау және шешу барысында
мәні бойынша әртүрлі, бірақ бір-бірімен байланысты көптеген процессуалдық
әрекеттер жүргізіледі. Бұл әрекеттердің кейбірі тікелей заңдық салдар
туғызбайтындықтан соттың арнайы қаулысы ретінде рәсімделмейді. Куәдан жауап
алу, хабарлау сияқты процессуалдық әрекеттер тиісінше сот отырысы
хаттамасында немесе сот шақыру қағазында көрініс табады. Процессуалдық іс-
әрекеттердің көптеген бөлігі белгілі заңды салдар тудырады және олар арнайы
сот қаулысы түрінде рәсімделеді. Азаматтық іс-жүргізуде бірінші инстанция
сотының қаулылары деп тікелей заңдық салдар тудыратын сот жүргізген
процессуалдық әрекеттер рәсімделетін сот актісін айтамыз [6, 5 б.].
М.Г.Авдюков сот қаулысына келесідей анықтама берген: Сот қаулысы – бұл
азаматтық істерді қарап, шешу барысында, заңда бекітілген тәртіпте және
белгілі процессуалдық формада әділсоттылық органы шығаратын процессуалдық
акт [16].
Азаматтық істер бойынша сот қаулыларын 2 түрге бөліп қарастырамыз:
1) Істі мәні бойынша шешетін сот қаулылары;
2) Істі мәні бойынша шешпейтін сот қаулылары.
Істі мәні бойынша шешетін сот қаулыларына сот шешімін жатқызамыз.
Шешімде сот азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау туралы
талаптарына ақырғы шынайы, жан-жақты, дәлелді жауап береді. Сот шешімімен
мәні бойынша шешілетін кез-келген азаматтық іс аяқталады.
Сот шешімі – бұл істің шынайы болған мән-жайларына сәйкес осы дау
субъектілерінің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау және ақырғы анықтап,
бекіту мақсатында материалдық құқықтық дауды мәні бойынша шештін сот
қаулысы [6]. Ал, істі мәні бойынша шешпейтін сот қаулылары ұйғарым
нысанында шығарылады. Сот ұйғарымы мен арызды қабылдағаннан со шешімі
орындалмағанға дейінгі іс-жүргізу барысында пайда болған кез-келген
мәселелер шешіледі. Сот шешімі мемлекет атынан жүзеге асырылатын
әділсоттылық актісі болып табылады. Елімізде сот шешімі ҚР атынан
шығарылады. (ҚР АІЖК 221-бап). Заң талаптарына сәйкес жиналған және сотпен
зерттелген материалдар негізінде, белгілі процессуалдық тәртіпке сәйкес
шығарылған сот шешімі нақты осы іс бойынша шынайы айқын және жалғыз дұрыс
сот тұжырымын білдіреді.
Сот шешімінің маңызы материалдық құқықтық қатынасқа әсер етуінен
байқалады [17]. Сот шешімі материалдық құқық субъектілері қарым-қатынасын
немесе өзге де ерекше іс жүзіндегі құқықтық жағдйларды билікті түрде
бекітеді, олардың даулылығын жояды. Азаматтар мен заңды тұлғалардың
құқықтары мен заңды мүдделерін ешбір кедергісіз жүзеге асыруына құқықтық
мүмкіндігін жасау арқылы оларды қандай да болмасын заңсыз іс-әрекеттерден
қорғайды.
Сот шешімінің күші сот билігінің беделдігінен және азаматтық істі
шешуде сот қолданатын материалдық құқық нормаларынан көрініс табады. Сот
құқық нормасын немесе құқықтық қатынасты жасамайды, ол құқық нормасын
қолданып, құқықтық қатынастың бар жоғын бекітеді және қажет болған жағдайда
құқықтық норма санкциясын қолданады. Сот шешімі – атқару өндірісіндегі
мәжбүрлеп орындатудың құқықтық негізі болып табылады.
Сот шешімі кез-келген жағдайда талап-арыз қанағаттандырылғанына не одан
бас тартуына байланыссыз материалдық құқықтық қатынас субъектілері іс-
әрекеттеріне әсер етеді, яғни барлық іске қатысушы тұлғалар сот шешіміне
сәйкес әрекет етуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Гражданский процесс постепенно становится эффективным инструментом
защиты прав и законных интересов всех субъектов гражданско-правовых
отношений. Конституционное закрепление решимости создания демократического
общества и правового государства в Казахстане требует принятия
качественного законодательства, высокопрофессионального правоприменения,
безошибочной работы судов, признания авторитета суда.
Судебная ветвь власти в глазах общества выступает как гарант защиты
прав и свобод человека и гражданина. Не менее важно и то, что судебное акты
– это оценка эффективности законодательства в соответствии с объективными
потребностями общества, поскольку именно судьи, отправляя правосудие,
первыми сталкиваются с проблемой применения и толкования законов, их
несовершенством, противоречивостью и т.д.
Этим и обусловлена постановка приоритетных задач для судебных органов,
в числе которых: защита прав, свобод и законных интересов граждан и
организаций, обеспечение исполнения Конституции, законов, иных нормативных
правовых актов, международных договоров республики, обеспечение гарантий
судебной защиты от любых неправомерных решений и действий государственных
органов, организаций, должностных и иных лиц, ущемляющих или ограничивающих
права, свободы и законные интересы, предусмотренные Конституцией и законами
республики, недопущение лишения права на рассмотрение их дела с соблюдением
всех требований закона компетентным, независимым и беспристрастным судом.
Необходима научно-обоснованная разработка необходимых механизмов
эффективной реализации судебного акта в Республике Казахстан. Например, еще
встречаются такие факты, когда суды, желая уклониться от ответственности за
принимаемое решение, необоснованно возвращают или оставить без движение
гражданские дела. Существуют отдельные проблемы в деятельности судов по
рассмотрению гражданских и хозяйственных дел. Многочисленные жалобы
физических и юридических лиц о ненадлежащем рассмотрении судами дел также
не способствуют поднятию имиджа судов, вызывая недоверие и неверие в
справедливость.
Целью дипломной работы является изучение решения суда первой инстанции
и определения его значения в гражданском процессуальном законодательстве.
В ходе диссертационного исследования использовались 45 специальных
литературы.
Дипломная работа состоит из введения, три главы и заключения, в
завершении работы дана список использованной литературы.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 СОТ ШЕШІМІ – ІСТІ МӘНІ БОЙЫНША ШЕШЕТІН СОТТЫҢ ҚАУЛЫСЫ РЕТІНДЕ
1.1 Сот шешімінің түсінігі,
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..7
1.2 Сот шешімінің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 22
1.3 Шешім шығару, оны
жариялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..34
2 ЗАҢДЫ КҮШІНЕ ЕНГЕН СОТ АКТІЛЕРІН ҚАДАҒАЛАУ ТӘРТІБІМЕН ІС ЖҮРГІЗУ
2.1 Сот шешімінің заңдылығы және
негізділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.2 Сот актілерін қадағалау тәртібімен қайта
қарау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 46
2.3 Қадағалау тәртібімен іс жүргізудегі сот
өкілеттігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .48
3 СОТ ШЕШІМІНДЕГІ КЕМШІЛІКТЕРДІ ТҮЗЕУДІҢ ТӘЖІРИБЕЛІК МАҢЫЗЫ
3.1 Қосымша шешім
шығару ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..71
3.2 Шешімдегі қате жазулар мен айқын арифметикалық қателерді түзеу ... ..75
3.3 Сот шешімін
түсіндіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .76
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .78
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... .. ... ... ...80
КIРIСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Азаматтық iстердi қарау кезiнде сот сот
өндiрiсiн қозғаумен, iстi сотта қарауға әзiрлеумен, iстi қарау және оны
мәнi бойынша шешумен, сот шешiмдерiн апелляциялық немесе қадағалау
тәртiбiмен қайта қараумен, сот шешiмдерiн және басқа да актiлердi
орындаумен байланысты әр түрлi процессуалдық әрекеттердi жүзеге асырады.
Осы әрекеттердiң барлығы өзiнiң мазмұны мен сипаты бойынша процессуалдық
әрекеттер болып табылады.
Соттың процессуалдық әрекеттерiнiң көпшiлiгi хаттамалармен, өкiмдермен,
ұйғарымдармен, шешiмдермен, сот бұйрықтарымен, қаулыларымен және тағы басқа
құжаттармен рәсiмделедi. Бұл процессуалдық құжаттар азаматтық iстiң пайда
болуын, қозғалысын және шешiлуiн, сонымен қатар атқару өндiрiсiн
байланыстырады. Алайда, заң барлық iс жүргiзу құжаттарын сот актiсi ретiнде
тани бермейдi.
Бірінші инстанция соты азаматтық істі қарап, шеше отырып, сот билігін
атқара отырып, материалдық және іс жүргізу нормаларын қолданып көптеген іс
жүргізу әрекеттерін жасайды. Соттың бұл әрекеттері жазбаша түрде сот
қаулылары мен хаттамаларында көрсетіледі.
Соттың бірінші инстанциясы қаулылары сот билігінің қаулылары ретінде
азаматтық іс жүргізу заңында екі түрге бөледі. Оның бірі істі мәні бойынша
шешетін сот шешімі болса, екіншісі істі мәні бойынша шешпейтін, тек сот
әрекеттерін бекітіп отыратын сот қаулысы ұйғарым болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу институтына сот бұйрығы енгеннен кейін соттың
бірінші инстанция қаулысының үшінші бір түрі ретінде азаматтық сот
өндірісіне кірді. Сонымен, АIЖК-нiң 21-бабының 1-бөлiгiне сәйкес, сот
азаматтық iстер бойынша сот актiлерiн қаулылар, шешiмдер, ұйғарымдар мен
бұйрықтар нысанында қабылдайды. Осылайша, сот актiсi – бұл жалпы белгiлердi
иеленетiн, азаматтық iстер бойынша шығарылатын төрт түрлi iс жүргiзу
құжаттарын қамтитын ұғым. Сот актiсi құқық қолдану актiсi болып табылады.
Онда құқық туралы дауды немесе басқа да даулы құқықтық мәселенi шешу үшiн
соттың процессуалдық және материалдық құқық нормаларын қолдану процесi
көрiнiс табуы және аяқталуы тиiс. Басқа құқық қолдану актiлерi сияқты сот
актiлерiне мынадай жалпы белгiлер тән: қолданылатын құқық нормаларының
негiзiнде және соларға сәйкес құрылады; әр түрлi мағынаға ие және нақты
жағдайға қатысты қолданылады; ресми актi-құжатты бiлдiредi.
Басқа құқық қолдану актiлерiнен ерекшелейтiн сот актiлерiнiң
ерекшелiктерi сот қызметiнiң пәнiне, сот төрелiгiнiң сипатына байланысты.
Сот актiсi:
1) Сот әдiлдiгi органының еркiн бiлдiретiн акт;
2) Тараптар мен үшiншi жақтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерiн қорғауды басты мақсаты етiп қояды;
3) Азаматтық iстi дұрыс шешу мен оларды шығаруға қойылатын талаптарды
сақтауға кепiлдiк беруге бағытталған белгiлi бiр iс жүргiзу тәртiбiмен
шығарылады;
4) Белгiлi бiр кезектiлiктi сақтайды, яғни белгiлi бiр құрылымы бар;
5) Тұрғылықты жерi немесе орналасқан жерi Қазақстан Республикасы болып
табылатын барлық жеке және заңды тұлғаларға мiндеттi болып табылады.
Сот актiлерi, бiрiншi сатыдағы соттың ұйғарымдарын қоспағанда, заңды
күшiне енедi (талап қоюдан бас тартумен және бiтiмгершiлiк келiсiмдi
бекiтумен байланысты iс бойынша iс жүргiзудi тоқтату туралы ұйғарымдардан
басқасы). Нәтижелерi сот актiлерiнде бекiтiлген сот қызметiмен қатар,
азаматтық iс жүргiзу нысанымен қамтылмайтын, сот төрелiгiмен тығыз
байланысты болса да, оның шегiнде жатқан басқа қызметтi ажырату қажет. Бұл
– iс өндiрiсi және соттық басқару. Iс өндiрiсi - азаматтық iстi қарау мен
шешу бойынша қызметке техникалық қызмет көрсету (хаттама жасау, сотта iс
қарауға қатысушыларға хабарландыру жасау мен оларды сотқа шақыру).
Соттық басқару тұтастай сот саясатын ұйымдастыруға, сот жүйесiнiң әрбiр
буынының соттарының сот төрелiгiн жүзеге асыру саласын жоғарлатуға және сот
қызметтерiн материалдық-техникалық және басқалай қамтамасыз етуге
бағытталады. Берiлген алдағы қызмет, мысалы, жергiлiктi соттардың қызметiн
тексеру нәтижелерi бойынша Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
актiлерiнде, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жанындағы соттық
әкiмшiлiктендiру Комитетiнiң актiлерiнде және т.б. актiлерде көрiнiс табуы
мүмкiн. Мұның үстiне соттық басқару соттың тәуелсiздiгi және сот төрелiгiн
жүзеге асыру кезiнде соттың қызметiне ешкiмнiң араласпау қағидасын қатаң
сақтаумен жүзеге асырылады.
Жұмыстың мақсаты. Қазақстан Республикасы азаматтық іс жүргізу
заңнамасындағы сот шешімі мәселелеріне тарихи, теориялық және салыстырмалы
талдау жүргізу, сот шешімінің заңдылығы және негізділігі, сот шешіміне
қойылатын өзге де талаптардың сақталуы мәселелерінің тәжірибесін зерттеу
болып табылады. Бұл мақсат азаматтық іс жүргізу заңнамасының және оның
қолдану тәжірибесін жетілдіру үшін осы тақырып көлеміндегі теориялық
мәселелерді толығымен зерттей отырып, барынша ұтымды және дұрыс бағыттағы
шешім ұсыну, оларды тәжірибеге енгізу мүмкіндіктерін қарастырумен ұштасады.
Жұмыстың мақсаты азаматтық іс жүргізу заңнамасының мақсатына (азаматтардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау) жетуге үлес қосуды, яғни сот
шешімінің заңдылық жіне негізділік ережелерін және оның тәжірибеде көрініс
табуы бойынша қолдану қағидаларын дұрыс анықтауды да көздейді.
Дипломдық зерттеудің міндеттерін алға қойылған мақсаттар айқындайды
және олардың қатары төмендегідей түрде анықталады:
- сот шешімі істі мәні бойынша шешетін соттың қаулысы ретінде сот
шешімінің құқықтық табиғатын ашып, айқындап, соттың шешім шығаруда
қарастыратын мән-жайлар қатарын анықтау;
- сот шешіміне қойылатын негізгі талаптардың мәнін ашып көрсету және
олардың азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауда сот
тәжірибесіне әсер етуін ескеру;
- сот шешіміндегі кеткен кемшіліктерді қосымша шешім шығару, шешімдегі
қате жазулар мен айқын арифметикалық қателерді түзеу және сот шешімін
түсіндіру арқылы түзеудің тәжірибелік маңызын ескеріп, олардың мазмұнын
ашып көрсету.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы жұмыс мазмұнында келтірілген
қорытындыларды, шешімдер мен ұсыныстарды тәжірибеде қолданудың
мүмкіндіктерін көрсетеді. Алынған қорытындылар мен ұсыныстарды:
- заң шығару қызметінде – Қазақстан Республикасының азаматтық іс
жүргізу заңдарын жетілдіру жұмыстарында қолдануға, Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының жетекші түсініктерін дайындауда;
- құқық қолданушылық процесінде – сот шешімін қабылдау, сот шешімінің
заңды күші, оның заңдылығы және негізділігі мәселелерін реттейтін заңнаманы
арнайы мемлекеттік органдарының, құқық қорғау органдары мен сот
органдарының дұрыс қолдану мақсатында;
- ғылыми жұмыстарда – сот шешімдерінің қабылдану тәртібі, олардың
заңдылығы және негізділігі, сот шешіміндегі кемшіліктерді жөндеу мәселелері
туралы азаматтық заңдардың құқықтық негіздерін дұрыс қалыптастыру үшін
ғылыми тұжырымдаманы даярлауда;
- оқу процесінде – азаматтық іс жүргізу құқығы пәні бойынша және кейбір
арнайы курстар бойынша оқу істерін жүргізуде, сонымен қатар, оқулық және
әдістемелік құралдарды дайындауда пайдалануға болады.
Дипломдық құрылымы мен көлемі жұмыстағы зерттеліп отырған мәселелердің
мазмұнына, мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес анықталады және ол
кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен
құралады.
1 СОТ ШЕШІМІ – ІСТІ МӘНІ БОЙЫНША ШЕШЕТІН СОТТЫҢ ҚАУЛЫСЫ РЕТІНДЕ
1.1 Сот шешімінің түсінігі, мәні
Ата заңымыз Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасында сот
әділдігін тек сот қана жүзеге асырады. Сот билігі Қазақстан Республикасы
атынан жүзеге асырылады және өзіне азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын,
бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, Республиканың
Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің,
халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды.
Әділсоттылықтың табиғаты және сот әділдігін жүзеге асырудағы мемлекет
қызметін ерекшелігін сипаттайтын белгілер сот қаулыларының, әсіресе, оның
ішінде сот шешімінің маңыздылығын анықтайды. Сот шешімінің маңыздылығы
туралы айтқанда сот шешімі мәні кең, үстемдігі жоғары акті екендігін
ескерген жөн. Белгілі бір тұлға мүддесіне қатысты шығарылған сот шешімі
тұтастай қоғам мен мемлекет үшін маңызы зор.
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің 21 бабының 1
бөлігіне сәйкес азаматтық істер бойынша сот шешім, қаулы, ұйғарым және
бұйрық ретінде сот актілерін шығарады.
Бірінші сатыдағы сот актілері жазбаша нысанында жасалынып, сот билігін
жүзеге асыратын актілер [1]. Сот актісі бұл құқықтық қолдану актісі. Мұнда
құқық туралы дау немесе өзге даулы мәселені шешу үшін іс жүргізуде сотпен
материалдық және процессуалдық құқық нормаларын қолдануының аяқталғаны және
қорытындысы көрінеді.
Сот актілеріне тән белгілер:
құқық нормалары негізінде және оларға сәйкес қолданумен жасалады;
нақты бір жағдайда қолданылады;
ресми акт болып танылатын құжат.
Сот актілердің басқа құқықтық қолдану актілерінен ерекшелігі сот
қызметімен, сот төрелігін жүзеге асырумен сипатталады, яғни сот актісі:
сот органының ерікті (жігерлі) актісі;
тараптардың және үшінші тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды
мүдделерін қорғауға бағытталған;
істі дұрыс шешуді және оны шығару талаптарын сақталуын кепілдік ететін
белгіленген процессуалдық тәртіпте шығарылады;
белгіленген дәйектілікте қабылданады (өз құрылымы бар);
Қазақстан Республикасы аумағында тұратын немесе орналасқан барлық жеке және
заңды тұлғалар үшін міндетті болады.
ҚР АІЖК бойынша іс жүргізу құжаттары ретінде бірінші сатыдағы сот
қабылдайтын актілердің төрт түрі бар:
сот қаулысы;
сот шешімі;
сот ұйғарымы;
сот бұйрығы.
Сот қаулысы бұл іс жүргізу кезінде азаматтық істі қарап және шешкен соң
сот шығаратын акт. Азаматтық процесте бірінші сатыдағы сот қаулысы сотпен
(жеке дара, алқа құрамда) жасалатын іс жүргізу әрекеттерін ресімдейтін және
тікелей заң зардаптарын туғызатын сот актісі. Бірінші сатыдағы соттың
барлық іс жүргізу қызметінің нысаны бойынша ҚР АІЖК кейбір нормаларында
қаулы ұғымы қолданылады. Мысалы, Г.В. Воронков азаматтық іс жүргізуде
сот актілері ұғымын қолдануды ұсынады [2].
Сот шешімі істі мәні бойынша шешетін бірінші сатыдағы сот қаулысы (ҚР
АІЖК 217 б.). Соттар қайсыбіреулердің еркіне қарамастан тек Конституция мен
Республика заңдарына сәйкес, өздеріне Республика атынан берілген билікті
жүзеге асырады, іс жүргізу нысанында заңмен белгіленген сот ісін қарауға
процесс мүшелерінің барлығының да белсенді түрде қатысу мүмкіндігін
қамтамасыз етеді, істің ақиқатын ашады және ол бойынша заңды және
негізделген шешім шығарады. Әр азаматтық істі мәні бойынша қарағаннан кейін
сот шешім шығарумен аяқтайды. Сонымен сот жарыссөздерінен кейін немесе
прокурор іс бойынша қорытынды бергеннен кейін сот шешім шығарады. Шешім
шығарған кезде сот дәлелдемелерге баға береді, іс үшін маңызы бар қандай
мән-жайлардың анықталғанын және қандай мән-жайлардың анықталмағанын,
тараптардың құқықтық қатынастарының қандай екенін, осы іс бойынша қандай
заң қолданылуға тиісті екенін және қойылған талаптың қанағаттандырылуға
жататынын не жатпайтынын айқындайды (ҚР АІЖК 219 бабы).
Сот ұйғарымы істі мәні бойынша шешілмейтін бірінші сатыдағы сот актісі
(ҚР АІЖК 251 бабының 1 бөлігі). Сот ұйғарымының мазмұны, субъектісі,
нысаны, шығару тәртібі және шағымдану әдісі бойынша жіктеуге болады.
Мазмұны бойынша сот ұйғарымдары:
әзірлеумен байланысты ұйғарым, бұл азаматтық істі қозғау туралы, істі сотта
қарауға әзірлеу туралы (сараптама тағайындау, мүдделі тұлғаларды іске
қатыстыру және т.б. туралы), істі сотта іс қарауға тағайындау ұйғарым.
қорытынды ұйғарым мүдделі тұлғалардың өз еркілері бойынша істі қысқарту
жөнінде (талап қоюдан бас тарту және бітімгершілік келісімін жасау туралы)
ұйғарым.
Сот шешімін жүзеге асыруы бойынша ұйғарым – бұл сот шешімінің
қателіктерін түзетуге және оны жүзеге асыруға қажетті жағдайлар жасауға
бағытталған ұйғарым.
Жеке ұйғарым сот отырысында іс қарау кезінде ұйымдар, басқару қызметін
атқаратын лауазымды немесе өзге де адамдар заңдылықты бұзған жағдайда
сотпен қабылданатын ұйғарым. Мұндай ұйғарымда сотта іс қарау кезінде
жасалған қателіктер және құқық бұзушылық анықтағаны, оларды жоюға шаралар
қолдануға ұсыныстар көзделеді. Жеке ұйғарымның көшірмесін алган күннен
бастап қабылдаған шаралар туралы бір ай мерзім ішінде хабарлауға міндетті.
Лауазымды тұлға жеке ұйғарымды қараусыз қалдырғанда, көрсетілген заң
бұзушылықтарды жоюға шаралар қолданбағанда, сондай-ақ қабылданған шаралар
туралы заңда көзделген мерзімде хабарламау заңға сәйкес әкімшілік
жауапкершілікке әкеп соғады. Мүдделеріне қатысы бар жеке ұйғарымға адамдар
ҚР АІЖК 344 бабының 4 бөлігінде көзделген тәртіппен шағым бере алады.
Субъектісі бойынша ұйғарымдар белгілі бір тұлғаға арналған, мысалы, заң
бұзушылықты жою туралы, еріксіз келтіру туралы, айып салу және т.б. Нысаны
бойынша ұйғарымдар дербес іс жүргізу құжаты немесе сот отырысының
хаттамасына енгізілуі түрінде шығарылады. Шығару тәртібі бойынша ұйғарымдар
судьямен жеке дара немесе алқалы құрамда шығарылады, ол туралы сот
отырысының хаттамасына белгілейді.
Шағымдану әдісі бойынша:
апелляциялық тәртібі бойынша шағым берілуі немесе наразылық келтірілуі
мүмкін ұйғарымдар;
қадағалау тәртібі бойынша шағым берілуі немесе наразылық келтірілуі
мүмкін ұйғарымдар.
Сот бұйрығы дегеніміз бұл өндіріп алушының ақшалай сомаларды өндіріп
алу немесе жылжымайтын мүлікті борышкерді немесе өндіріп алушыны олардың
түсіндірмелерін тыңдау үшін шақырмай-ақ және сотта іс қарамай-ақ, даусыз
талаптар бойынша борышкерден талап ету туралы арызы бойынша шығарылған
судьяның актісі. Сот бұйрығының атқарушылық құжат күші болады (ҚР АІЖК 139
бабының 1 және 3 бөліктері; ҚР "Атқарушылық іс жүргізу" заңының 5 бабының 1
бөлігінің 11) тармақшасы).
Жоғарыда айтылған сот актілерінің ішіндегі ең маңыздысы және зерттеудің
объектісі болып отырған ол – сот шешімі.
Сот шешімі – соттың және іске қатысушы тұлғалардың іс-әрекеттері
бағытталған, бірінші инстанция сотындағы нақты азаматтық істі қараған судья
шығаратын ақырғы әділсоттық актісі болып табылады. Сот шешімі талап
өндірісі, ерекше талап өндірісі немесе ерекше өндіріс тәртібімен қаралған
істер бойынша тек бірінші инстанция сотында ғана шығарылады.
Істі қараушы судья өз қызметінде шешім шығару үшін өзіне ұсынылған
дәлелдемелерді қабылдайды, дәлелдемелерді алуға байланысты қажетті
шараларды жүзеге асырады және куәларды сұрау, жазбаша дәлелдерді қарау,
сараптама жүргізуді тағайындау, заттай дәлелдемелерді қарау және іске
қатысушы тұлғалардың түсініктемелерін тыңдау арқылы жиналған барлық дәлелді
материалдарды сот отырысында тексереді. Ақыр соңында шешім шығару
мақсатында судья іс бойынша жиналған және сот отырысында талқыланған барлық
дәлелді материалдарды ішкі сенімі бойынша бағалайды да, объективтік құқық
нормалары негізінде дауды арызданылған талап шеңберінде шешіп және ол
туралы өзінің заңды шешімін шығарады, яғни судья шешім шығару арқылы сотқа
жүгінген азаматтар мен заңды тұлғалар құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғайды.
Жалпы түсінік бойынша, азаматтық әділсоттылық түсінігі мазмұнын құқық
туралы дауды қараудағы соттың іс-әрекеті деп түсінуге болады. Бірақ та тек
құқық туралы даулар ғана әділсоттылықты атқару саласындағы сот іс-
әрекетінің пәні болып табылмайды [3, 5-6 б.]. Бұл жерде құқық туралы дау
мазмұнының ерекшеліктеріне тоқталып өткен жөн. Құқық туралы дау – бұл
азаматтық, неке және отбасы, еңбек және өзге де құқықтық қатынастардан
туындайды. Осындай дауларды шешуші сот алдымен нақты құқықтық қатынастың
бар жоғын және бұл құқықтық қатынас элементтерінің мазмұны қандай екендігін
анықтау керек.
Құқықтың бұзылуы немесе құқыққа нұқсан келтіру нәтижесі азаматтық құқық
туралы дауды тудырады. Сондықтан да соттың азаматтық дауды қарауы бұзылған
немесе нұқсан келтірілген талапкер құқығын қорғауға бағытталады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы жеке және заңды тұлғалар, мемлекет және
қоғам мүдделерін қорғау үшін қызмет етеді. Сондықтан да еліміздегі сот
органдары сот төрелігін жүзеге асыратын кезде азаматтық іс жүргізу құқығы
нормаларын басшылыққа алады. Сот тек ұсынылған дәлелдемелермен,
түсініктемелермен шектеліп қоймай, істің мән-жайын, тараптардың құқықтары
мен міндеттерін толық, жан-жақты және объективті анықтау үшін заңмен рұқсат
етілген барлық шараларды қолдануға тиіс. Кез-келген азаматтық істі
қарағанда сот шешімі тек тараптар арасындағы дауды жою және әділдікті
қалпына келтірумен шектеліп қоймауы керек. Сот шешімі даулы құқықтық
қатынастың шын мәнінде бар екендігін анықтап, барлық бұзылған немесе нұқсан
келтірген құқыққа қорғаныш беруі керек [3, 12-13 б.].
Жоғарыда айтып өткендей азаматтық, отбасылық, еңбек қатынастарынан
туындайтын дауларды шешумен қатар азаматтық іс-жүргізуде соттар әкімшілік
құқықтық қатынастардан туындайтын істер мен ерекше өндіріс істерін де
қарайды. Әкімшілік құқықтық қатынастардан туындайтын ерекше талап қою
тәртібімен жүргізілетін істерге мыналар жатады: әкімшілік құқық бұзушылық
туралы істерді қарауға уәкілетті органдардың қаулыларына дау айту туралы
істер; сайлауға, референдумдарға қатысушы азаматтар мен қоғамдық
бірлестіктердің сайлау құқықтарын қорғау туралы арыздары бойынша;
мемлекеттік өкілді, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, қоғамдық
бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды адамдар мен мемлекеттік
қызметкерлердің шешімдері мен әрекеттеріне дау айту туралы істер;
нормативтік құқықтық актілердің заңдылығына орай даулар туралы істер;
прокурордың органдар мен лауазымды адамдардың актілері мен іс-әрекеттерін
заңсыз деп тану туралы жүгінуіне байланысты істер.
Ерекше талап қою тәртібімен жүргізілетін істердің ерекшелігі – сот бұл
істерді шешу арқылы кейбір әкімшілік органдар қызметіне бақылау жасайды.
Мұндай бақылау заңда көзделген негіздер бойынша азаматтардың әкімшілік
орган әрекетіне шағымданған шағымын қарағанда жүзеге асырады. Айтылған
істер бойынша талап өндірісі істеріндегідей сот шешетін даулы қатынас
болады.
Ал ерекше өндіріс істер бойынша сот белгілі бір фактілердің бар жоғын
растайды. Ерекше іс жүргізуде іске қатысушылар арасында дау болмайды. Бірақ
белгілі бір фактілердің болу болмауы заң бойынша азаматтардың жеке және
мүліктік құқықтарының пайда болуы, өзгеруі не тоқтатылуына байланысты
болады. Мысалы: заңдық маңызы бар фактілерді анықтау, азаматты хабар
ошарсыз кетті деп тану және т.б. Бұл айтылған жағдайларда сот талқыға салып
шешетін азаматтық және өзге де құқықтық қатынас саласында мәселерді
анықтап, растау құқық туралы дауға байланысты емес. Сондықтан да бұл
істерде дауласушы тараптар, яғни талапкер мен жауапкер болмайды.
Сот қарауына мұндай даусыз өндірістің істері жатқызылғанын қалай
түсінуге болады?
Әрине, талап өндірісі мен даусыз өндірісті қарама-қайшы қоюға болмайды.
Себебі, бұл айтылған екі өндіріс істердің сот қарауының мақсаты
азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қорғау болып табылады. Бірақ ерекше
өндіріс істерде азаматтардың құқықтары мен мүдделері бұзылмайды, сол
себептен арызданушы мүдделі тұлғаға ешбір талап қоймайды. Өйткені бұл істер
бойынша азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделері өзінен-өзі даулы болып
табылады. Сондықтан да сот шешім шығару арқылы азаматтардың құқықтары мен
заңды мүдделерін нақтылауы керек. Сот шешімі даулы құқықты жойып, нақты
жағдайды бекітеді.
Сот шешімі – әділсоттылық актісі ретінде кең ауқымды түсінік.
Н.Б.Зейдер пікірінше: Сот шешімі – істің мән-жайын анықтау, дауды шешу
бұзылған немесе нұқсан келтірілген құқықты қорғауды жүзеге асыратын соттың
белсенді іс-әрекетінің нәтежесін білдіретін процессуалдық акті болып
табылады. Бұл актінің объективтік мәні жекелеген нақты істерді шешу арқылы
қоғамдық қатынастарды нығайту, дамыту және қорғауға бағытталады [4]. Ал,
ҚР АІЖК-де сот шешіміне қысқаша былай анықтама берген: Істі мәні бойынша
шешетін бірінші сатыдағы сот қаулысы шешім нысанында шығарылады (217бап).
Сондай-ақ, сот шешімінің Қазақстан Республикасының құқық жүйесінде
тәрбиелік маңызы зор. Ол әділсоттылықты жүзеге асыру актісі болып табылатын
сот шешімі қандай мақсатта шығарылатыны туралы айтқанда білінеді.
Сот шешіміне анықтама беру кезінде бұл мәселені зерттеуші ғалымдар
арасында пікірлер әртүрлі болып бөлінеді. Солардың ішінде М.С. Шакарянның
пікірі ерекше орынға ие: Дәлелдемелер мен нақтыланған заңды фактілерден,
тиісті құқықтық қатынасты реттейтін материалдық құқықтық нормаларды қолдану
арқылы тараптардың құқықтары мен міндеттері туралы сот тұжырымы, яғни
соттың талап арызға негізі бойынша берген жауабы шешім нысанында
шығарылады [5]. Ал, Д.М. Чечот болса сот шешіміне былай анықтама берген:
Сот шешімі – бұл істің шынайы болған мән-жайларына сәйкес осы дау
субъектілерінің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау және ақырын анықтау
мақсатында материалдық құқықтық дауды мәні бойынша шешетін сот қаулысы
[6]. Өз кезегінде В.К. Шегловтың та сот шешіміне берген анықтамасы назардан
тыс қалмайды: Сот шешімі әділсоттылықтың маңызды актісі болып табылады.
Онда сот талқылауының қорытындысы көрініс табады. Саяси дұрыс, заңды,
негізді және қоғам мүшелерін сендіретіндей сот шешімі елімізде
демократиялық қоғам орнатуда белсенді рөл атқаратын акті болып табылады.
Сот шешімімен даулы құқықтық қатынастың дауы шешіледі, азаматтар мен
ұйымдардың жеке және мүліктік құқықтары қорғалады, азаматтық айналымда
тұрақтылық қалыптасады [7]. М.А. Гурвич сот шешімін объективтік шындыққа
жету қағидасы негізінде іс бойынша бар заңдық фактілерді анықтайтын,
заңдарға сай азаматтық құқықтық қатынас туралы дауды мәжбүрлі түрде шешетін
және сотта қаралған дәлелдемелерді бағалау негізінде мемлекет атынан
шығарылатын сот қаулысы ретінде атап көрсетеді [8].
Сонымен, жоғарыда аталған авторлардың пікірлерінен сот шешімін өзінше
әртүрлі қырынан сипаттағандарын көреміз. Бірақ, барлық автор сот шешіміне
істі мәні бойынша шешетін сот қаулысы екендігін мойындайды. Себебі, ол сот
шешімін басқа сот қаулыларынан ерекшелейтін басты белгі болып табылады.
Жоғарыда айтылған пікірлердің негізінде сот шешіміне келесідей толық қанды
түсінік беруге болады: Сот шешімі деп – тиісті құқықтық қатынасты реттейтін
материалдық құқықтық нормаларды қолданып, іс жүргізуге дейін болған
тараптардың қарым-қатынасын анықтау арқылы олардың объективті шынайы
құқықтары мен мүдделерін белгілейтін, заңға және істің шынайы болған мән-
жайларына сай азаматтық құқықтық дауды мәжбүрлі түрде шешетін, тек сотта
қаралған дәлелдемелерге негізделген бірінші инстанция сотының процессуалдық
қаулысын айтамыз.
Сот шешімінің маңызы туралы мәселені қарағанда іс жүргізу
әдебиеттеріндегі ғалымдар арасында екі негізгі бағыт анықталады.
Ғалымдардың бірінші тобы сот шешімі ақыр соңында соттың тараптарға, өзге
де тұлғаларға және мемлекеттік органдарға бағытталған соттың бұйрығын
білдіреді - дейді. Ал, ғалымдардың екінші тобы сот шешімі іс жүргізу
тараптары арасында белгілі құқықтық қатынас бар жоғын, тиісті жағдайларда
азаматтардың құқықтары бұзылған немесе бұзылмағандығын әділсоттылық органы
ретінде сот бекітетін бекіту актісін білдіреді - дейді [9].
Бұдан біз сот шешімінің маңызын айқындайтын екі элементті көреміз:
1. Бұйрық элементі
2. Бекіту элементі
Сот шешімінің маңызы туралы мәселені зерттегенде сот шешімінде тек
бұйрық элементі бар деп шектелмеу керек. Сот шешіміндегі бұйрық элементі
тараптар арасындағы даулы құқықтық қатынастың бар жоғын бекітетін сот
бекіту элементінің бар болуынан туындайды. Бұзылған немесе нұқсан
келтірілген құқықты қалпына келтіру үшін әділсоттылық актісі – сот
шешімінде мемлекеттік органның бұйрығы болуы шарт. Ал, кері жағдайда
бұзылған құқық қорғалды деп санауға болмайды.
Сот шешімінде декларативтік және императивтік жағдайлардың болуы
әділсоттылық актісі ретінде сот шешімінің ерекшелігін білдіреді. Сот
шешімін бір уақытта бекіту және бұйыру актісі ретінде тану әділсоттылық
табиғатынан туындайды. Сот шешімінің бұл 2 элементі сондықтан да бір-
бірінен ажыратылмайды.
Сот өз шешімінен нақты құқықтық қатынастың, субъективтік азаматтық
құқықтың немесе іс қозғауға себеп болған фактінің болғанын немесе
болмағанын бекітеді. Мұндай бекіту өз мазмұны бойынша болымды және болымсыз
күйде болады. Сот құқықтық қатынастың бар жоғын бекіту арқылы осы құқықтық
қатынастың болуына, өзгеруіне және тоқтатылуына ықпал ететін белгілі заңды
фактілердің бар жоғын бекітеді. Сот қарайтын талаптың түріне байланысты сот
бекітуінің сипаты да әртүрлі болады. Сондықтан да, осы мәселе бойынша
талдау жасағанда жекелеген санаттағы істерді қарау ерекшеліктерін ескеру
керек.
Сот шешімімен беру туралы талапты қанағаттандырғанда сот бекітуінің
пәні болып табылады:
1. Талапкер мен жауапкер арасындағы құқықтық қатынас;
2. Талапкердің субъективтік құқығы;
3. Талап негізделген фактілер;
4. Сот негізіне алынатын өзге де әртүрлі фактілер.
Беру туралы талаптың мақсаты жауапкердің талапкер пайдасына белгілі бір
мүлікті немесе ақша сомасына не белгілі бір іс-әрекетті жасауын сот арқылы
бекіткізу болып табылады. Сондықтан да сот талапкердің субъективтік құқығын
білдіретін жауапкер мен талапкер арасындағы қарым-қатынастың бар жоғын
дұрыс анықтау керек.
Ал, тану туралы талапты қанағаттандырғанда сот шешімінің бекіту
объектісі де осы сияқты. Бірақ талапкер тану туралы талап қойғанда
жауапкерден белгілі бір затты немесе ақша сомасын өндіртіп алуды неғ қандай
да бір іс-әрекетті өз пайдасына істеуді талап етпейді. Сондықтан да
талапкер мәжбүрлі түрде орындату немесе мәжбүрлі түрде құқықтарды жүзеге
асыру туралы сот шешімін алуға мүдделі емес. Тану туралы талапты
қанағаттандырғанда сот құқықтық қатынастың бар жоғы туралы даулы мәселені
шешеді.
Сонымен тану туралы талапты қарағанда сот бекітуінің объектісі болып
табылады:
1. тараптар арасындағы құқықтық қатынастар;
2. талап негізделген фактілер;
3. арнайы сот пайымдауына негіз болатын өзге де фактілер.
Сот өз шешімімен тану туралы талапты қанағаттандырғанда тараптар
арасындағы қатынастар жағымды және жағымсыз сот бекітуінің объектісі болуы
мүмкін.
Жағымды бекіту сот белгісі құқықтық қатынастың бар екендігін тану
туралы талапты қанағаттандырғанда көрініс табады. Мысалы: авторлық құқықты
тану туралы жағымды талап жән т.б. Керісінше жағымсыз бекіту сот белгілі
құқықтық қатынастың жоқ екендігін тану туралы талапты қанағаттандырғанда
көрініс табады. Мысалы: тараптар арасындағы шарттың жарамсыздығын тану
туралы талап, әкесі еместігін тану туралы талап және т.б.
Құқықтық қатынасты әрі жағымды әрі жағымсыз бекіту мүмкіндігі тану
туралы талапты қанағаттандырған сот шешімінің ерекшелігін сипаттайтын белгі
деп тану керек. Ал, беру туралы талапты қанағаттандырғанда сот шешімінде
тек жағымды сот бекітуі ғана (болуы мүмкін) болады. Кері жағдайда талап
қанағаттандырылмайды.
Шын мәнінде сот кез-келген беру туралы талапты қанағаттандырғанда
талапкердің жауапкерден талап ететіндігі субъективтік құқығы бар екендігін
бекітеді. Егер мұндай субъективтік құқық талапкерде болмаса онда көп
жағдайда талапкер мен жауапкер арасындағы құқықтық қатынас та болмайды.
Алайда, тәжірибеде тану туралы талаппен беру туралы талап бір талап
арызда бірге келетін жағдайлар аз кездеспейді. Мысалы: шартты жарамсыз деп
тану және негізсіз алған заттар мен ақша қаражаттарын өндіріп алу туралы
талап-арыз; заңсыз жұмыстан қуылғанын тану, жұмысқа қайта орналастырып беру
және лажсыз бос жүрген жұмыс күндері үшін жалақысын өндіріп алу туралы
талап арыз. Мұндай қосылған талаптарды қарағанда, мәселен сот шартты
жарамсыз деп тану және осы шарт бойынша негізсіз алғандарын өндіріп алу
туралы талапты қанағаттандырғанда сот өз шешімімен:
1. шарттың жарамсыз болуына байланысты құқықтық қатынастың жоқ
екендігін;
2. жарамсыз шарт негізінде заттар мен мүліктік жиналымдарды, ақша
қаражаттарын алуға байланысты құқықтық қатынастың бар
екендігін;
3. негізсіз алғандарын қайтару туралы талапкердің талап етуін
бекітеді.
Сондай-ақ сот тану туралы талапты қанағаттандырғанда, талап негізделген
фактілерді де бекіту керек. Сот алдымен өз шешімінде қандай заңды фактілер
нақты даулы құқықтық қатынасты туындатқандығын немесе жойып жібергенін
анықтап бекіту керек. Бұл заңды фактілерді анықтамай сот объективті шынайы
құқықтық қатынастың бар жоғы туралы тұжырымға келе алмайды [10].
Ақыр соңында сот талап негізінен тыс тұратын фактілерді, яғни соттың
арнайы қарауына негіз болатын фактілерді бекітеді. Шешімді орындаудың
белгілі бір тәртібіне және мерзіміне қатысты мәселелер соттың арнайы
қарауына жатады. Бұл мәселерді анықтаудың беру туралы талап бойынша шешім
шығарылғанда маңызы зор. Ал тану туралы талаптарды қарағанда бұл фактілерді
анықтаудың маңызы екінші деңгейде тұрады.
Сол арқылы азаматтардың құқықтарын қорғау олардың арасындағы құқықтық
қатынасты өзгерту немесе тоқтату жолымен де жүзеге асырылады. Сот
талапкердің жауапкер екеуінің арасындағы құқықтық қатынасты өзгерту немесе
тоқтату туралы талабын қарағанда бекітеді:
1. Талапкер ойынша тоқтатылуға не өзгертілуге жататын нақты қандай
құқықтық қатынас дауласушы тараптар арасында бар екендігін;
2. Заң бойынша осы құқықтық қатынасты тоқтатуға немесе өзгертуге
жол беретін заңды фактілердің бар жоғын.
Ақыр соңында сот шешімінде нақты қай заңды факті негізінде құқықтық
қатынас тоқтатылғанын немесе өзгертілгенін көрсетіп кетуі керек.
Өзгертілген құқықтық қатынас мазмұнын сот анықтайды. Мысалы: жалдап
алушының басқа жаққа кетіп қалуы және оның жалдап алған тұрғын үйде 6 айдан
көп уақыт болмағандығы көрсетілген тұрғын үйді жалдау шартын тоқтату туралы
талапты қарағанда сот:
1. Тұрғын үйді жалдау шарты бойынша тараптар арасындағы құқықтық
қатынастың бар екендігін;
2. Жауапкердің басқа жаққа кетіп қалуы және жалдаған тұрғын үйде 6
айдан көп уақыт болмағандығы туралы фактіні;
3. Тиісті заңдарға сай тараптар арасындағы құқықтық қатынасты
тоқтату туралы фактіні бекіту.
Енді ерекше және ерекше талап өндірісі істері бойынша шығарылған сот
шешімдерін қарастырып өтейік. Жоғарыда айтылып өткендей сот ерекше және
ерекше талап өндірісі істерін қарағанда белгілі құқықтық қатынастың не
фактінің даулылығын жою арқылы азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғауды мақсат етеді. Әрине, сот осы істер бойынша да белгілі құқықтар мен
фактілерді өз шешімімен бекітеді.
Заңдық маңызы бар фактілерді анықтау туралы ерекше өндіріс істерде сот
өз шешімімен арызданушының жеке не мүліктік құқықтарының пайда болуына,
өзгеруіне немесе тоқтатылуына әсер ететін фактілерді бекітеді. Дәл сондай
заңдық маңызы бар белгілі фактілерді сот азаматты хабар-ошарсыз кетті деп
тану немесе азаматты қайтыс болды деп жариялау туралы және өзге де ерекше
өндіріс істерін қарағанда бекітеді.
Жекелеген жағдайларда беру туралы талапты қанағаттандырмағанда сот
тараптар арасындағы даулы құқықтық қатынастың бар екендігін және
талапкердің жауапкерге талап етуінің жоқ екендігін бекітуге мәжбүр болады.
Мысалы: талапты ескіру мерзімінің өтуіне байланысты қанағаттандырмау. Мұнда
сот тараптар арасындағы белгілі азаматтық құқықтық қатынастар бар екендігін
бекітуге мүмкіндігі бар, бірақ сонымен қатар ескіру мерзімі өтуіне
байланысты талапкердің талап етуінің жоқ екендігін анықтайды [11].
Істі қарау барысында талап пәнін не негізін сот өз бастамашылығымен
өзгерте ала ма деген сауал процессуалдық әдебиеттерде даулы мәселеге
айналды. Іс жүргізудің диспозитивтік қағидасына сәйкес талап пәнін не
негізін өзгерту құқығы талапкерге берілгені бәрімізге аян. Алайда, бір топ
авторлар сот өз бастамашылығымен талап пәнін не негізін өзгерте алады деп
пайымдайды [12]. Я.Л. Штутин ойынша сот өз бастамашылығымен тек талап
негізін өзгертуге құқылы, ал талап пәнін өзгерте алмайды [13]. Ал,
Д.И.Полумордвинов былай жазған: Сотқа өз бастамашылығымен талап пәнін не
негізін өзгерту құқығын беруге болмайды [14].
Біздің ойымызша осы мәселе бойынша тек Д.И.Полумордвинов пікірімен ғана
келісуге болады. Себебі, талап қою құқығы тек тараптарға беріледі. Талапкер
өз талабында өзінің құқықтары мен заңды мүдделері бұзылғандығы немесе
нұқсан келтірілгендігі туралы фактілерді келтіреді және соттан өзінің
бұзылған не нұқсан келтірілген құқығын қорғауды сұрайды. Егер біз талап
пәнін немесе негізін өзгерту құқығын сотқа берсек онда бұл талапкер құқығын
шектегеніміз болады және іс жүргізудің диспозитивтік қағидасына қайшы
келеді. Сонымен қатар, мұндай әрекет заңға қайша келеді. Іс жүргізу
заңдарына сәйкес соттың өз бастамашылығы бойынша талап қою пәнін немесе
негіздемесін өзгертуге құқығы жоқ (ҚР АІЖК 49-бап, 2-тармақ).
АIЖК-нiң 219-бабының 2-бөлiгiне және 49-бабының 2-бөлiгiне сәйкес сот
iстi талапкер мәлiм еткен талаптар шегiнде шешедi және талап-арыздың мәнiн
немесе негiздемесiн өз бастамасы бойынша өзгертуге құқығы жоқ. Алайда, сот
шешiм шығара отырып, егер мұндай шешiм талапкердiң құқықтарын,
бостандықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерi үшiн қажет деп санаса, сондай-
ақ заңда көзделген басқа да жағдайларға байланысты болса, талапкердiң
келiсiмiмен сот талаптардың шегiнен шығуы мүмкiн. Мәселен, ата-ана
құқықтарын шектеу немесе одан айыру туралы шешiм шығарумен бiрге баланы
асырауға алименттi өндiру жайлы сот шешiм қабылдауға құқылы (Неке және
отбасы туралы Қазақстан Республикасы Заңының 68-бабының 3-тармағы, 71-
бабының 5-тармағы).
Талап-арыздың мәнi талапкердiң (арыз берушiнiң) нақты талаптарымен
келiсiледi және жүгiнушiнiң құқықтары, бостандықтары немесе заңды мүдделерi
бұзылуының немесе бұзылуына қауiп төнуiнiң мәнi көрсетiле отырып,
материалдық-құқықтық талап ретiнде анықталады.
Талап-арыздың негiздемесi деп мүдделi адам көрсеткен, өзiнiң талап-
арызының мәнi болып табылатын материалдық-құқықтық қатынастардың пайда
болуына, өзгеруiне немесе тоқтатылуына әсер ететiн фактiлер түсiнiлуге
тиiс.
Талап-арыздың мөлшерiн ұлғайтуды немесе азайтуды, мәселе талап-арыздың
көлемiн нақтылау туралы болғандықтан, талап-арыздың мәнiн өзгерту ретiнде
қарауға болмайды.
Мемлекеттік билік органы актісі ретінде сот шешімі кез-келген жағдайда
және кез-келген іс бойынша сот бұйрығының көрінісі. Сот шешімінің қорытынды
бөлімі шешімнің бұйрықтық сипатын білдіретіндігі бәрімізге аян. Сот өз
шешімімен жауапкерден талапкерге белгілі бір ақша сомасын не мүлікті
өндіріп беріп немесе жауапкерге белгілі бір әрекет жасауды міндеттеу арқылы
іс жүргізуге қатысушы тараптардың, әсіресе жауапкердің жүзеге асыруға тиіс
белгілі бір әрекетін, қатынастарын анықтайды. Мысалы: тұрғын үйді босату
туралы, талапкерді қайтадан жұмысқа орналастыру туралы және т.б.с.с. сот
бұйрықтарын тараптар орындауға міндетті.
Бұйыру элементі кез-келген сипаттағы сот шешімінің ажырамас бөлігі.
Сондай-ақ сот шешімінің орындалуы, егер ерікті түрде жүзеге асырылмаса онда
мәжбүрлі түрде тиісті мемлекеттік органдармен орындатылатыны бізге заң
жүзінде әрі тәжірибеде мәлім.
Соттың азаматтық істі шешуде объективті шынайы құқық нормаларын
қолдануының шешімнің орындалуында маңызы ерекше. Сот нақты азаматтық
құқықтық дауды шешкенде заңның еркін білдіреді. Осы тұрғыда сот шешімін
еріктілік акті ретінде қарастырған жөн. Сот шешімі нақты іс бойынша
қолданылған заңда көрініс табатын халықтың еркін білдіреді.
Сот шешімі нақты азаматтық-құқықтық дауды шешкенде тиісті заң
нормаларын қолдану арқылы тараптардың құқықтық қатынастарын және белгілі
фактілерді бекітуді білдіретін мемлекеттік билік органының ерік білдіру
актісі болып табылады.
Құқықтық норма сот шешімінде өзінің нақты қолданысын табады. Осыған
байланысты теория мен практикада жеке сипатқа ие келесі тұжырымдарды
келтірген жөн:
1. кез-келген сот шешімі заңға негізделуі тиіс және бұл туралы шешімде
тікелей көрсетілуі керек. Сот шешімі материалдық құқықтық нормалар
негізінде, процессуалдық құқық нормаларын сай шығарылады. Осыған байланысты
М.К.Треушников былай жазған: Кез-келген азаматтық істерді қарағанда сот
тиісті материалдық құқықтық нормалар негізінде процессуалдық нормаларды
қолданады. Сондықтан да сот шешімін материалдық құқық нормаларын қолдану
актісі деп айтамыз [15].
2. Нақты жеке жағдай бойынша мемлекет актісі ретінде сот шешімінің
заңдық күшін заңның күшін көрсетуші белгі ретінде тану керек. Құқықтық
әдебиеттерде осы тұрғыдағы сауалға Д.И.Полумордвинов көзқарасы мынандай:
...сот шешімі өзінің заңи табиғатынан заңды жүзеге асырушы акт болуы
шешімнің заңдық күшіне негізделеді. Құқықты көрсету формасы ретінде заң сот
шешімімен жүзеге асырылып сот шешіміне құқыққа тән заңдық күш бере алмауы
мүмкін емес. Құқықтың заңдық күшінің бейнесі сот шешімінің заңдық күші
болып табылады [14, 19 б.].
Сот шешімі іске қатысушы тараптардың нақты құқықтары мен міндеттерінің
бар немесе жоқ екендігін бекітеді және осымен құқықтық норманың іске
қатысушылардың іс жүзінде бар қатынастармен байланыстырады.
Әділ соттылықты жүзеге асыру барысында сот шешімінің тәрбиелік маңызы
зор. Азаматтық істерді қарау барысында сот азаматтарды адамгершілікке,
ізеттілікке, бір-біріне деген әділдікке тәрбиелеуді және құқықбұзушылықтың
алдын-алуды мақсат етеді. Сот ашық сот отырысында істің мән-жайын жан-жақты
толық зерттеу негізінде өз шешімін шығару арқылы тараптар арасындағы
құқықтық қатынасты заңға сай анықтап, даулы мәселені шешеді. Сондай-ақ, сот
істі қарауға қатыспаған, бірақ сот талқылауының жариялылығы қағидасы
негізінде сот шешімімен бұқаралық ақпараттық құралдары арқылы азаматтарды
әділеттілікке тәрбиелейді.
Кез-келген іс бойынша мәдениетті, анық, заңға сай жүргізілген сот
мәжілісі және саяси дұрыс, заңға және істің фактілік жағдайларына
негізделген, сендіретіндей тұжырымдалған сот шешімі халықтың көпшілігіне
сөз жоқ үлкен тәрбиелік әсер етеді. Мысалы: жүйелі түрде себепсіз өзінің
міндеттерін орындамағаны үшін жұмыстан босатылғанын дұрыс деп таныған және
жұмысқа қайта орналастыру туралы талапты қанағаттардырмаған сот шешімі
талапкерге және осы шешіммен хабардар тұлғаларға өз еңбек міндеттерін адал
атқарып, жауаптылықпен қарау керектігі туралы тәрбиелік кеңес береді. Ал,
алимент өндіріп беру туралы шешім азаматтарды өз әкелік міндеттерін дұрыс
түсінуге тәрбиелейді.
Сондай-ақ, сот шешімінің заң нормаларын негізделгенін ал заң нормалары
Қазақстан халқының еркін білдіретіндігіне және шешімнің әділ шешім
екендігіне бұқара халықты сендіре білу керек. Сот шешімі толық, нақты
түсінікті әрі азаматтарды сендіретіндей болу үшін сот процессуалдық норманы
дұрыс және ұқыпты пайдалану керек, сонымен қатар сот шешімінің дәлелдеу
бөлімі сипаттау бөлігінде көрсетілген фактілерден туындауы тиіс және
шешімнің қорытынды бөлігіндегі сот тұжырымын негіздеу керек.
Азаматтық істерді бірінші инстанция сотында қарау және шешу барысында
мәні бойынша әртүрлі, бірақ бір-бірімен байланысты көптеген процессуалдық
әрекеттер жүргізіледі. Бұл әрекеттердің кейбірі тікелей заңдық салдар
туғызбайтындықтан соттың арнайы қаулысы ретінде рәсімделмейді. Куәдан жауап
алу, хабарлау сияқты процессуалдық әрекеттер тиісінше сот отырысы
хаттамасында немесе сот шақыру қағазында көрініс табады. Процессуалдық іс-
әрекеттердің көптеген бөлігі белгілі заңды салдар тудырады және олар арнайы
сот қаулысы түрінде рәсімделеді. Азаматтық іс-жүргізуде бірінші инстанция
сотының қаулылары деп тікелей заңдық салдар тудыратын сот жүргізген
процессуалдық әрекеттер рәсімделетін сот актісін айтамыз [6, 5 б.].
М.Г.Авдюков сот қаулысына келесідей анықтама берген: Сот қаулысы – бұл
азаматтық істерді қарап, шешу барысында, заңда бекітілген тәртіпте және
белгілі процессуалдық формада әділсоттылық органы шығаратын процессуалдық
акт [16].
Азаматтық істер бойынша сот қаулыларын 2 түрге бөліп қарастырамыз:
1) Істі мәні бойынша шешетін сот қаулылары;
2) Істі мәні бойынша шешпейтін сот қаулылары.
Істі мәні бойынша шешетін сот қаулыларына сот шешімін жатқызамыз.
Шешімде сот азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау туралы
талаптарына ақырғы шынайы, жан-жақты, дәлелді жауап береді. Сот шешімімен
мәні бойынша шешілетін кез-келген азаматтық іс аяқталады.
Сот шешімі – бұл істің шынайы болған мән-жайларына сәйкес осы дау
субъектілерінің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау және ақырғы анықтап,
бекіту мақсатында материалдық құқықтық дауды мәні бойынша шештін сот
қаулысы [6]. Ал, істі мәні бойынша шешпейтін сот қаулылары ұйғарым
нысанында шығарылады. Сот ұйғарымы мен арызды қабылдағаннан со шешімі
орындалмағанға дейінгі іс-жүргізу барысында пайда болған кез-келген
мәселелер шешіледі. Сот шешімі мемлекет атынан жүзеге асырылатын
әділсоттылық актісі болып табылады. Елімізде сот шешімі ҚР атынан
шығарылады. (ҚР АІЖК 221-бап). Заң талаптарына сәйкес жиналған және сотпен
зерттелген материалдар негізінде, белгілі процессуалдық тәртіпке сәйкес
шығарылған сот шешімі нақты осы іс бойынша шынайы айқын және жалғыз дұрыс
сот тұжырымын білдіреді.
Сот шешімінің маңызы материалдық құқықтық қатынасқа әсер етуінен
байқалады [17]. Сот шешімі материалдық құқық субъектілері қарым-қатынасын
немесе өзге де ерекше іс жүзіндегі құқықтық жағдйларды билікті түрде
бекітеді, олардың даулылығын жояды. Азаматтар мен заңды тұлғалардың
құқықтары мен заңды мүдделерін ешбір кедергісіз жүзеге асыруына құқықтық
мүмкіндігін жасау арқылы оларды қандай да болмасын заңсыз іс-әрекеттерден
қорғайды.
Сот шешімінің күші сот билігінің беделдігінен және азаматтық істі
шешуде сот қолданатын материалдық құқық нормаларынан көрініс табады. Сот
құқық нормасын немесе құқықтық қатынасты жасамайды, ол құқық нормасын
қолданып, құқықтық қатынастың бар жоғын бекітеді және қажет болған жағдайда
құқықтық норма санкциясын қолданады. Сот шешімі – атқару өндірісіндегі
мәжбүрлеп орындатудың құқықтық негізі болып табылады.
Сот шешімі кез-келген жағдайда талап-арыз қанағаттандырылғанына не одан
бас тартуына байланыссыз материалдық құқықтық қатынас субъектілері іс-
әрекеттеріне әсер етеді, яғни барлық іске қатысушы тұлғалар сот шешіміне
сәйкес әрекет етуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz