Еліктеу сөздердің фоносемантикалық сипаты
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СЕМАНТИКА МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Еліктеу сөздердің семантикалық жағынан топтастырылуы ... ... ... ... .6
1.2 Еліктеу сөздердің жасалу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Еліктеу сөздердің семантикалық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
ІІ. ЕЛІКТЕУ СӨЗДЕРДІҢ ФОНОСЕМАНТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.1 Еліктеу сөздердегі дауысты дыбыстардың фоносемантикасы ... ... ... 23
2.2 Еліктеу сөздердегі дауыссыз дыбыстардың фоносемантикасы ... ... ...33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
І. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СЕМАНТИКА МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Еліктеу сөздердің семантикалық жағынан топтастырылуы ... ... ... ... .6
1.2 Еліктеу сөздердің жасалу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Еліктеу сөздердің семантикалық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
ІІ. ЕЛІКТЕУ СӨЗДЕРДІҢ ФОНОСЕМАНТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.1 Еліктеу сөздердегі дауысты дыбыстардың фоносемантикасы ... ... ... 23
2.2 Еліктеу сөздердегі дауыссыз дыбыстардың фоносемантикасы ... ... ...33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақ тілінде басқа сөз таптарындағы сөздерден фонетикалық, грамматикалық, әсіресе, семантикалық жақтан ерекшеленіп, өз алдына жеке-дара тұрған тарс [етті], борс [етті], жымың-жымың [етті], бүрсең-бүрсең [жүрді], алба-жұлба [болды] сияқты көру, есіту қабілетінен пайда болған сөздер бар. Бұл сөздер – ғылыми-публицистикалық әдебиеттерден гөрі, көркем әдебиетте көп кездесетін, айтайын деген ойды дәл, көркем жеткізу жағынан ерекше мәні бар, тілімізге әрдайым әсемдік, ықшамдылық, көріктік сипат беріп тұратын, шығарма тілін бейнелеп, мәнерлеп тұратын сөздер.
Еліктеу сөздер - шығуы, құрылысы жағынан ешбір сөз табына ұқсамайтын, бірақ қазақ лексикасында өзіндік үлкен орын алатын ертеден бері қолданылып келе жатқан сөздер. Осындай рөлі бар бола тұра, зерттелуі басқа сөз таптарына қарағанда кенже қалған. Түркі системалы тілдердің құрамына енетін қазақ, өзбек, чуваш, якут, қырғыз, қарақалпақ тілдерінің өзіндік ерекшеліктеріне қарай еліктеу сөздер бірде одағай, бірде үстеу сөздер тобына ендіріліп, түрліше қарастырылып келген.
Тюркологияда еліктеу сөздерді зерттеуші ғалымның бірі – Л.Н.Харитонов якут тілінің еліктеу сөздерін арнайы зерттеп, ол жайында бірнеше ғылыми еңбек жазып, якут тілінің еліктеу сөздерін өз алдына жеке сөз табы ретінде таныған. Л. Н. Харитонов еңбектерінде еліктеу сөздерді семантикалық ерекшелігіне байланысты дыбыстық еліктеуіш және бейнелеуіш сөздер деп екі топқа бөледі.
Түркі системалы тілдердің ішінде еліктеу сөздерді алғаш арнайы зерттеген және еліктеу сөздердің тілде алатын орнын бірінші рет сөз еткен чуваш тілді ғалым Н. И. Ашмарин болды. Алғаш кезінде Н. И. Ашмарин еліктеу сөздерді гректің мимема деген сөзімен атап, бірнеше еңбектер жазған. Н. И. Ашмарин чуваш тілінің еліктеу сөздерін .семантика жағынан қарастырып, оларды дыбыстық еліктеуіштер; қимыл - қозғалыстық, түрлі түстердің көрініс бейнелері; сөйлеу, дыбыстау аппараттарынан шыққан дыбыстарға еліктеуден пайда болған еліктеуіштер; дене - организмінде пайда болатын сезім - құбылыстардыц бейнелері және баланың тіліне байланысты еліктеуіштер сияқты бес салаға бөледі. Н. И. Ашмарин өзінің еңбегінде еліктеу сөздердің тамақ қуысында, мұрын қуысында және ауыз қуысында пайда болатын жолдарына арнайы тоқталады. Бүл ғалым чуваш тілдерінің еліктеу сөздерін морфология саласынан да зерттеп, 115 түрлі топқа бөліп қарастырған.
Еліктеу сөздер жайында А. Н. Кононовтың еңбектерінен де кездестіруге болады. А. Н. Кононов «Өзбек тілінің грамматикасы» атты еңбегінде еліктеу сөздерді өз алдына сөйлем мүшесі бола алмайтын, тіпті негізгі сөздерге көмекші де қызмет атқара алмайтын категория ретінде танып, еліктеу сөздерді одағайдың бір тобы етіп қарастырады.
Еліктеу сөздер - шығуы, құрылысы жағынан ешбір сөз табына ұқсамайтын, бірақ қазақ лексикасында өзіндік үлкен орын алатын ертеден бері қолданылып келе жатқан сөздер. Осындай рөлі бар бола тұра, зерттелуі басқа сөз таптарына қарағанда кенже қалған. Түркі системалы тілдердің құрамына енетін қазақ, өзбек, чуваш, якут, қырғыз, қарақалпақ тілдерінің өзіндік ерекшеліктеріне қарай еліктеу сөздер бірде одағай, бірде үстеу сөздер тобына ендіріліп, түрліше қарастырылып келген.
Тюркологияда еліктеу сөздерді зерттеуші ғалымның бірі – Л.Н.Харитонов якут тілінің еліктеу сөздерін арнайы зерттеп, ол жайында бірнеше ғылыми еңбек жазып, якут тілінің еліктеу сөздерін өз алдына жеке сөз табы ретінде таныған. Л. Н. Харитонов еңбектерінде еліктеу сөздерді семантикалық ерекшелігіне байланысты дыбыстық еліктеуіш және бейнелеуіш сөздер деп екі топқа бөледі.
Түркі системалы тілдердің ішінде еліктеу сөздерді алғаш арнайы зерттеген және еліктеу сөздердің тілде алатын орнын бірінші рет сөз еткен чуваш тілді ғалым Н. И. Ашмарин болды. Алғаш кезінде Н. И. Ашмарин еліктеу сөздерді гректің мимема деген сөзімен атап, бірнеше еңбектер жазған. Н. И. Ашмарин чуваш тілінің еліктеу сөздерін .семантика жағынан қарастырып, оларды дыбыстық еліктеуіштер; қимыл - қозғалыстық, түрлі түстердің көрініс бейнелері; сөйлеу, дыбыстау аппараттарынан шыққан дыбыстарға еліктеуден пайда болған еліктеуіштер; дене - организмінде пайда болатын сезім - құбылыстардыц бейнелері және баланың тіліне байланысты еліктеуіштер сияқты бес салаға бөледі. Н. И. Ашмарин өзінің еңбегінде еліктеу сөздердің тамақ қуысында, мұрын қуысында және ауыз қуысында пайда болатын жолдарына арнайы тоқталады. Бүл ғалым чуваш тілдерінің еліктеу сөздерін морфология саласынан да зерттеп, 115 түрлі топқа бөліп қарастырған.
Еліктеу сөздер жайында А. Н. Кононовтың еңбектерінен де кездестіруге болады. А. Н. Кононов «Өзбек тілінің грамматикасы» атты еңбегінде еліктеу сөздерді өз алдына сөйлем мүшесі бола алмайтын, тіпті негізгі сөздерге көмекші де қызмет атқара алмайтын категория ретінде танып, еліктеу сөздерді одағайдың бір тобы етіп қарастырады.
1. Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 216 бет.
2. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 384 бет.
3. Исаев С.М. Қазақ тілі. – Алматы, Университет «Қайнар», 1993. – 111 бет.
4. Төлеуов Ә. Сөз таптары. – Алматы: Мектеп, 1982. – 128 бет.
5. Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – Москва: Наука, 1986. – 301 стр.
6. Маманов И. Вспомагательные глаголы в казахском языке. – Алма-Ата, 1949. – 97 стр.
7. Кайдар А. Грамматические индикаторы в производных основах подражаний в тюркских языках. Кітапта: Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 бет.
8. Хусаинов К.Ш. О причинах количественного различия звукоизобразительных слов в разносистемных языках. В книге: Проблемы этимологии тюркских языков. – Алма-Ата: Гылым, 1990. – 400 стр.
9. Строй казахского языка. – Алма-Ата, 1991.
10. Қалиев Б. Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың редукциясы (экспериментальды-фонетикалық зерттеу). – Алматы: Ғылым, 1984 – 116 бет.
11. Хусайнов К.Ш. Звукоизобразительность в казахском языке. – Алма-ата: Наука, 1988. – 226 стр.
12. Орузбаева Б.О. Словооброзования в киргизском языке. – Фрунзе: Илим, 1964. – 312 стр.
13. Қараев М.Ә. Қазақ тілі. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 216 бет.
14. Кайдаров А.Т. Парные слова в современном уйгурском языке. – Алма-Ата: Изд.акд.наук.Каз.ССР, 1958. – 160 стр.
15. Грамматика ногайского языка (част I. фонетика, морфология). – Черкаск, 1979.
16. Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексика дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы: Санат, 1994. – 168 бет.
17. Баскаков Н.А. Историко-типологическая морфология тюркских языков. – Москва: Наука, 1979. – 274 стр.
18. Жүнісбаева Ж. Түркі тілдеріндегі ішкі флексия қалдықтары. Фил.ғыл.кан. ғыл.дәр.ал.үшін канд.дис. автор-ы. – Алматы, 2003. – 32 бет.
19. Өткелбаева С.А. Қазақ тіліндегі дыбыстық символика құбылысы. Филол.ғылым.канд.дисс.авторефераты. – Алматы, 1994. – 25 бет.
20. Нұрмағамбетов Ә. Қос сөздердің құпиясы. – Алматы: Жалын, 1991. – 96 бет.
21. Ысқақов А. Қазақ тілінің фономорфологиялық құрылысын тарихи тұрғыдан сараптау. – Алматы: Ғылым, 1999. – 186 бет.
22. Калабаева Т.Б. Лексика-грамматическая структура повторов в казахском языке. Ав.реф.дис. на соис. уч.степ. кан.фил.наук. – Алма-Ата, 1980.
23. Айдаров Т. Парные слова в казахских говорах Узбекистана. В книге: Проблемы этимологии тюркских языков. – Алма-Ата: Гылым, 1990. – 400 стр.
24. Кайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. – Алма-Ата, 1986.
25. Айғабылова Г.А. Қазақ тіліндегі ықшамдалған сөздер мен сөзформалар. – Алматы: Мектеп, 1996. – 80 бет.
26. Қазақ тілінің грамматикасы. Морфология. – Алматы, Қазақ ССР «Ғылым» баспасы, 1967.
27. Ислам А. Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері – ұстаз еңбектерінде // Тілтаным, 2005. – № 1, 16-18 беттер.
28. Платон. Соч.в 3-х т. – Москва, 1968, т І.
29. Теория и методика ономастических исследований. – М.: Наука, 1986. – 255 стр.
30. Корнилов Г.Е. Имитативы в чувашском языке. – Чебоксары: Чувашское книжное издательство, 1984. – 184 стр.
31. Воронин С.В. Этимология и фоносемантика (на материале тюркских и некоторых других языков) // Проблемы этимологии тюркских языков. – Алма-Ата: Ғылым, 1990. – стр. 62-70.
32. Ыскаков А. Морфологическая структура слова и именные части речи в современном казахском языке. Автореф.дисс.д-ра филол.наук. – Алма-Ата, 1964.
33. Воронин С.В. Основы фоносемантики. – Ленинград, 1982. – 244 стр.
34. Цыденданбаев Ц.Б. Изобразительные слова в бурятском языке // Филология и история монгольских народов. – М., 1958. – стр 136-152.
35. Харитонов Л.Н. Типы глагольной основы в якутском языке. – М.: Л., 1954.
36. Абаев В.И. Историко-этимологический словарь осетинского языка. – М.: Л., 1958. Т.1.
37. Қазақ тілінің сөздігі. Жалпы ред. басқарған. Т. Жанұзақов. – Алматы: Дайк-Пресс, 1999 – 776 бет.
38. Малолетко А.М. Палеотопонимика. – Томск: Изд-во Томского университета, 1992. – 264 стр.
39. Жанұзақов Т. Қазақстан географиялық атаулары. Алматы облысы. – Алматы: Арыс, 2005. – 256 бет.
2. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 384 бет.
3. Исаев С.М. Қазақ тілі. – Алматы, Университет «Қайнар», 1993. – 111 бет.
4. Төлеуов Ә. Сөз таптары. – Алматы: Мектеп, 1982. – 128 бет.
5. Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – Москва: Наука, 1986. – 301 стр.
6. Маманов И. Вспомагательные глаголы в казахском языке. – Алма-Ата, 1949. – 97 стр.
7. Кайдар А. Грамматические индикаторы в производных основах подражаний в тюркских языках. Кітапта: Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 бет.
8. Хусаинов К.Ш. О причинах количественного различия звукоизобразительных слов в разносистемных языках. В книге: Проблемы этимологии тюркских языков. – Алма-Ата: Гылым, 1990. – 400 стр.
9. Строй казахского языка. – Алма-Ата, 1991.
10. Қалиев Б. Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың редукциясы (экспериментальды-фонетикалық зерттеу). – Алматы: Ғылым, 1984 – 116 бет.
11. Хусайнов К.Ш. Звукоизобразительность в казахском языке. – Алма-ата: Наука, 1988. – 226 стр.
12. Орузбаева Б.О. Словооброзования в киргизском языке. – Фрунзе: Илим, 1964. – 312 стр.
13. Қараев М.Ә. Қазақ тілі. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 216 бет.
14. Кайдаров А.Т. Парные слова в современном уйгурском языке. – Алма-Ата: Изд.акд.наук.Каз.ССР, 1958. – 160 стр.
15. Грамматика ногайского языка (част I. фонетика, морфология). – Черкаск, 1979.
16. Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексика дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы: Санат, 1994. – 168 бет.
17. Баскаков Н.А. Историко-типологическая морфология тюркских языков. – Москва: Наука, 1979. – 274 стр.
18. Жүнісбаева Ж. Түркі тілдеріндегі ішкі флексия қалдықтары. Фил.ғыл.кан. ғыл.дәр.ал.үшін канд.дис. автор-ы. – Алматы, 2003. – 32 бет.
19. Өткелбаева С.А. Қазақ тіліндегі дыбыстық символика құбылысы. Филол.ғылым.канд.дисс.авторефераты. – Алматы, 1994. – 25 бет.
20. Нұрмағамбетов Ә. Қос сөздердің құпиясы. – Алматы: Жалын, 1991. – 96 бет.
21. Ысқақов А. Қазақ тілінің фономорфологиялық құрылысын тарихи тұрғыдан сараптау. – Алматы: Ғылым, 1999. – 186 бет.
22. Калабаева Т.Б. Лексика-грамматическая структура повторов в казахском языке. Ав.реф.дис. на соис. уч.степ. кан.фил.наук. – Алма-Ата, 1980.
23. Айдаров Т. Парные слова в казахских говорах Узбекистана. В книге: Проблемы этимологии тюркских языков. – Алма-Ата: Гылым, 1990. – 400 стр.
24. Кайдаров А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке. – Алма-Ата, 1986.
25. Айғабылова Г.А. Қазақ тіліндегі ықшамдалған сөздер мен сөзформалар. – Алматы: Мектеп, 1996. – 80 бет.
26. Қазақ тілінің грамматикасы. Морфология. – Алматы, Қазақ ССР «Ғылым» баспасы, 1967.
27. Ислам А. Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері – ұстаз еңбектерінде // Тілтаным, 2005. – № 1, 16-18 беттер.
28. Платон. Соч.в 3-х т. – Москва, 1968, т І.
29. Теория и методика ономастических исследований. – М.: Наука, 1986. – 255 стр.
30. Корнилов Г.Е. Имитативы в чувашском языке. – Чебоксары: Чувашское книжное издательство, 1984. – 184 стр.
31. Воронин С.В. Этимология и фоносемантика (на материале тюркских и некоторых других языков) // Проблемы этимологии тюркских языков. – Алма-Ата: Ғылым, 1990. – стр. 62-70.
32. Ыскаков А. Морфологическая структура слова и именные части речи в современном казахском языке. Автореф.дисс.д-ра филол.наук. – Алма-Ата, 1964.
33. Воронин С.В. Основы фоносемантики. – Ленинград, 1982. – 244 стр.
34. Цыденданбаев Ц.Б. Изобразительные слова в бурятском языке // Филология и история монгольских народов. – М., 1958. – стр 136-152.
35. Харитонов Л.Н. Типы глагольной основы в якутском языке. – М.: Л., 1954.
36. Абаев В.И. Историко-этимологический словарь осетинского языка. – М.: Л., 1958. Т.1.
37. Қазақ тілінің сөздігі. Жалпы ред. басқарған. Т. Жанұзақов. – Алматы: Дайк-Пресс, 1999 – 776 бет.
38. Малолетко А.М. Палеотопонимика. – Томск: Изд-во Томского университета, 1992. – 264 стр.
39. Жанұзақов Т. Қазақстан географиялық атаулары. Алматы облысы. – Алматы: Арыс, 2005. – 256 бет.
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: Еліктеу сөздердің фоносемантикалық сипаты.
Диплом жұмысының көлемі: 42.
Диплом жұмысында пайдаланылған әдебиеттер саны: 39.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен және
қорытындыдан тұрады.
Жұмыстың нысаны: Қазақ тіліндегі еліктеу сөздердің фоносемантикалық
сипаты.
Диплом жұмысында қолданылған тірек сөздер: еліктеу сөздер, еліктеуіш
сөздер, бейнелеуіш сөздер, семантика, фоносемантика, имитатив және
этимология.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Еліктеу сөздердің өз алдына
жеке-дара сөз табы екенін нақтылау және олардың семантикалық
топтастырылуына тоқталу, сонымен қатар еліктеу сөздердің семантикалық
ерекшеліктерін айқындау – зерттеу жұмысының негізгі мақсаттары. Диплом
жұмысының міндеттеріне еліктеу сөздерді фоносемантикалық тұрғыдан зерттеу
мен еліктеу сөздердегі дауысты дыбыстардың мағына өзгерту мәселелері
жатқызылды.
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер. Дайын материалдарды
мақсатқа сай іріктеу, бір жүйеге келтіру, саралау, зерттеу барысында
жинақтау, сипаттау, жүйелеу, салыстыру және алты операциядан (тәсілден)
тұратын С.В.Воронин ұсынған фоносемантикалық талдау әдісі жұмыста кеңінен
қолданыс тапты. Сонымен бірге, индуктивтік, жүйелеу, сипаттама,
салыстырмалы, салғастырмалы т.б. тәсіл мен әдістер пайдаланылды.
Диплом жұмысының дереккөздері. Зерттеу еңбектері, отандық ғалымдардың
диссертациялық зерттеулері, оқу құралдары, сондай-ақ ғылыми мақалалар.
Жұмыстың нәтижелілігі. Жалпы жұмыс барысында еліктеу сөздердің
фоносемантикалық сипатына талдау жасай келе, келесі мәселелер анықталды:
1. Еліктеу сөздердің өз алдына жеке сөз табы ретіндегі ерекшеліктері;
2. Еліктеу сөздердегі дауысты және дауыссыз дыбыстардың мағына
өзгертуде рөлі.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СЕМАНТИКА МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ..6
1.1 Еліктеу сөздердің семантикалық жағынан топтастырылуы ... ... ... ... .6
1.2 Еліктеу сөздердің жасалу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Еліктеу сөздердің семантикалық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..18
ІІ. ЕЛІКТЕУ СӨЗДЕРДІҢ ФОНОСЕМАНТИКАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Еліктеу сөздердегі дауысты дыбыстардың фоносемантикасы ... ... ... 23
2.2 Еліктеу сөздердегі дауыссыз дыбыстардың фоносемантикасы ... ... ...33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақ тілінде басқа сөз таптарындағы
сөздерден фонетикалық, грамматикалық, әсіресе, семантикалық жақтан
ерекшеленіп, өз алдына жеке-дара тұрған тарс [етті], борс [етті], жымың-
жымың [етті], бүрсең-бүрсең [жүрді], алба-жұлба [болды] сияқты көру, есіту
қабілетінен пайда болған сөздер бар. Бұл сөздер – ғылыми-публицистикалық
әдебиеттерден гөрі, көркем әдебиетте көп кездесетін, айтайын деген ойды
дәл, көркем жеткізу жағынан ерекше мәні бар, тілімізге әрдайым әсемдік,
ықшамдылық, көріктік сипат беріп тұратын, шығарма тілін бейнелеп, мәнерлеп
тұратын сөздер.
Еліктеу сөздер - шығуы, құрылысы жағынан ешбір сөз табына ұқсамайтын,
бірақ қазақ лексикасында өзіндік үлкен орын алатын ертеден бері
қолданылып келе жатқан сөздер. Осындай рөлі бар бола тұра, зерттелуі басқа
сөз таптарына қарағанда кенже қалған. Түркі системалы тілдердің құрамына
енетін қазақ, өзбек, чуваш, якут, қырғыз, қарақалпақ тілдерінің өзіндік
ерекшеліктеріне қарай еліктеу сөздер бірде одағай, бірде үстеу сөздер
тобына ендіріліп, түрліше қарастырылып келген.
Тюркологияда еліктеу сөздерді зерттеуші ғалымның бірі – Л.Н.Харитонов
якут тілінің еліктеу сөздерін арнайы зерттеп, ол жайында бірнеше ғылыми
еңбек жазып, якут тілінің еліктеу сөздерін өз алдына жеке сөз табы ретінде
таныған. Л. Н. Харитонов еңбектерінде еліктеу сөздерді семантикалық
ерекшелігіне байланысты дыбыстық еліктеуіш және бейнелеуіш сөздер деп екі
топқа бөледі.
Түркі системалы тілдердің ішінде еліктеу сөздерді алғаш арнайы
зерттеген және еліктеу сөздердің тілде алатын орнын бірінші рет сөз еткен
чуваш тілді ғалым Н. И. Ашмарин болды. Алғаш кезінде Н. И. Ашмарин еліктеу
сөздерді гректің мимема деген сөзімен атап, бірнеше еңбектер жазған. Н. И.
Ашмарин чуваш тілінің еліктеу сөздерін .семантика жағынан қарастырып,
оларды дыбыстық еліктеуіштер; қимыл - қозғалыстық, түрлі түстердің көрініс
бейнелері; сөйлеу, дыбыстау аппараттарынан шыққан дыбыстарға еліктеуден
пайда болған еліктеуіштер; дене - организмінде пайда болатын сезім -
құбылыстардыц бейнелері және баланың тіліне байланысты еліктеуіштер сияқты
бес салаға бөледі. Н. И. Ашмарин өзінің еңбегінде еліктеу сөздердің тамақ
қуысында, мұрын қуысында және ауыз қуысында пайда болатын жолдарына арнайы
тоқталады. Бүл ғалым чуваш тілдерінің еліктеу сөздерін морфология саласынан
да зерттеп, 115 түрлі топқа бөліп қарастырған.
Еліктеу сөздер жайында А. Н. Кононовтың еңбектерінен де кездестіруге
болады. А. Н. Кононов Өзбек тілінің грамматикасы атты еңбегінде еліктеу
сөздерді өз алдына сөйлем мүшесі бола алмайтын, тіпті негізгі сөздерге
көмекші де қызмет атқара алмайтын категория ретінде танып, еліктеу сөздерді
одағайдың бір тобы етіп қарастырады.
Еліктеу сөздер түркі тілдерінің біразында арнайы зерттеліп, өз алдына
жеке сөз табы ретінде танылды. Атап айтсақ, С. Құдайбергеновтің Қырғыз
тіліндегі еліктеу сөздер, М. Худайкулиевтің Түркмен тіліндегі еліктеу
сөздер, Р. Кунгуровтың Қазіргі өзбек әдеби тіліндегі еліктеу сөздер
деген зерттеу еңбектерінде еліктеу сөздердің өзіндік ерекшеліктері мол,
ешбір сөз табыша ұқсамайтын жеке категория екенін жан-жақты дәлелдеп,
тоғызыншы сөз табы етуді ұсынады.
Ахмет Байтұрсынұлы белгілеген, Құдайберген Жұбанов шылау терминін
қосқан сегіз сөз табы 1930 жылдарға дейін танылып, ғылымда қолданылып
келді, бірақ ол сегіз сөз табының ішінде еліктеу сөз табы жоқ.
Осы ғылымда қалыптасқан пікірде сөз таптары толық қамтылмай жүр деп
алғаш батыл айтқан Ахмеди Ысқақов болды. Бұл мәселе 1948 жылы көтерілді. Ол
1948 жылы Халық мұғалімі журналында (№6) Еліктеуіш сөздер туралы деген
мақала жазды. Осы мақалада А.Ысқақов еліктеу сөздердің одағай қатарына қате
қосылып жүргенін жан-жақты дәлелдеді және еліктеу сөздердің ешбір сөз
табына ұқсамайтын өзіндік ерекшеліктерін санамалап, оларды тілдік
деректермен анық көрсетті. Сонымен бірге, 1952 жылы Қазақ тілі
грамматикасында Ахмеди Ысқақов еліктеуіш сөздерді жеке сөз табы деп берді
(А., Мектеп) Міне, бұл нағыз үлкен ғылыми жаналықтың танылуына жол ашты.
1954 жылы Қазіргі қазақ тілі (А., Мектеп) атты тұңғыш ғылыми
грамматикасында 9 сөз табы берілген, олар: 1) зат есім, 2) сын есім, 3) сан
есім, 4) есімдік, 5) етістік, 6) үстеу, 7) еліктеуіш сөз, 8) көмекші
(шылау) сөз, 9) одағай.
Бұл ғылыми грамматикада еліктеу сөздер деген терминді бұл сөз табының
жалпы атауы ретінде қолданып, оның ішінде мына мәселелер сипатталған: 1)
еліктеуіш сөздер туралы қысқаша түсінік; 2) еліктеуіш сөздер; 3) бейнелеуіш
сөздер; 4) еліктеу сөздерден жасалатын туынды сөздер. Ғылыми грамматикада
Еліктеу сөздер туралы қысқаша түсінік деген тақырыпта еліктеуіш сөздердің
басқа сөз таптарына ұқсамайтын ерекше сөздер, қолданыста белсенді сөздер
екені айтылған және еліктеу сөздердің еліктеуіш пен бейнелеуіш деген екі
топқа бөлінетіні сөз болған.
Демек, А.Ысқақов еліктеуіш сөздер жеке сөз табы деп 1948 жылы мақала
жазып, дәлелдеп қана қоймай, оны мектеп грамматикасында (1952 жылы) сөз
табына қосты, 1954 жылы ғылыми грамматикада оның теориялық негізін жасады.
Ахмеди Ысқақовтың еліктеу сөздер дербес сөз табы деген пікіріне алғаш
үн қосқан, еліктеу сөз табына арнап еңбек жазған ғалымдардың алдыңғы
қатарында болған ғалым - Шора Шамғалиұлы Сарыбаев. Шора Сарыбаев 1950 жылы
Қазақ тіліндегі еліктеуіш сөздер деген кітап шығарды (А., Мектеп). Бұл
еңбек мектеп мұғалімдеріне үлкен көмек көрсетті. Өйткені бұл жаңа мәселені
оқыту үшін оның жайы-күйін мұғалім алдымен өзі түсіну керек, оқулықтағы
деректер өте қысқа болды.
Қазақ тілінің еліктеуіш сөздері морфологиялық жағынан қарастырылып
жүйеленгенімен және де фоносемантика ғылымы негізінде жаңаша үрдісте
зерделенгенімен, қазақ тілі сөздік қорының көптеген лексика-семантикалық,
тақырыптық және категориялық топтары осы тұрғыдан әлі зерттелмеген.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаттары
ретінде еліктеу сөздердің өз алдына жеке-дара сөз табы екенін нақтылау және
олардың семантикалық топтастырылуына тоқталу, сондай-ақ еліктеу сөздердің
семантикалық ерекшелігін айқындап беру мәселелері қамтылған. Еліктеу
сөздерге фоносемантикалық тұрғыдан зерттеу жүргізуді, олардың дауысты
дыбыстарының мағына өзгертудегі рөлін анықтауды зерттеудің міндеттері
қарастырады.
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер. Дайын материалдарды
мақсатқа сай іріктеу, бір жүйеге келтіру, саралау, зерттеу барысында
жинақтау, сипаттау, жүйелеу, салыстыру және алты операциядан (тәсілден)
тұратын С.В.Воронин ұсынған фоносемантикалық талдау әдісі жұмыста кеңінен
қолданыс тапты. Сонымен бірге индуктивтік, жүйелеу, сипаттама,
салыстырмалы, салғастырмалы т.б. тәсіл мен әдістер қолданылды.
Диплом жұмысының дереккөздері. Зерттеу еңбектері, отандық ғалымдардың
диссертациялық зерттеулері, оқу құралдары, ғылыми мақалалар.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі еліктеу сөздердің фоносемантикалық
сипаты.
Жұмыс нәтижелілігі: жалпы жұмыс барысында еліктеу сөздердің
фоносемантикалық сипатына талдау жасай келе, келесі мәселелер анықталды:
1. Еліктеу сөздердің өз алдына жеке сөз табы ретіндегі ерекшеліктері;
2. Еліктеу сөздердің дауысты және дауыссыз дыбыстарының мағына
өзгертудегі рөлі.
І. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СЕМАНТИКА МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Еліктеу сөздердің семантикалық жағынан топтастырылуы
XIX ғасыр мен XX ғасырдың бірінші жартысында қазақ тіл білімі (жалпы
түркологияда) өкілдері, негізінен, грамматикалық категориялардың табиғатын
анықтаумен ғана шектелді. Тілдің фонема, лексика салалары болса, оқулықтың
талабынан әрі аспай, программа шеңберінен шыға алмады. Тек алпысыншы
жылдардан кейін ғана тілдік элементтерді жан-жақты зерттеп, бірінің
екіншісімен байланысын анықтау, басқа пәндермен байланыстырып, солардың
жетістігін пайдалану сөз бола бастады. Осы бағыттағы жаңа саланың бірі –
семантика.
Семантика гректің Semantikos (белгілеуші) деген сөзінен алынған,
қазір сөз мағынасы деген түсінікпен тең дәрежеде қолданылып жүр.
Сондықтан да оқулықтарда семантикаға сөз мағынасын зерттейтін лексиканың
бір саласы деген анықтама беріледі. Тіл білімінің басқа салаларына
қарағанда семасиологияның пән ретінде зерттеле бастау тарихы онша ұзаққа
бармайды, ал түркологияда өте кенже пән болып саналады. Сол үшін де
семасиологияның негізгі мәселелерінің көпшілігі зерттелмеген.
Зерттелгендерінің өздері де әрі қарай талдай түсуді қажет етеді.
Семасиологиялық зерттеулердің қиындық туғызатын екінші бір жағы да бар. Ол
– түркі тілдерінде семантика терминдерінің әлі де анықтала қоймағандығында
[1,3]. Мысалы, семасиология сөз мағынасын зерттейді дедік. Бірақ сөз
мағынасының да күрделі түсінік беретіні, оның лексикалық және грамматикалық
мағынаның арақатынасын оқулықтарда салыстырып, айырмашылықтарын санап
көрсетумен ғана шектеліп жүрміз. Негізінде олардың айырмашылықтары
болғанымен, бастарын біріктіріп, тілдік категория ретінде қолданылуына
себепші болатын белгілері де аз емес. Ең басты ортақ белгісі – олардың
екеуі де объектив дүниедегі заттар мен құбылыстарға қатысты, оларды
өздерінде белгілі дәрежеде сәулелендіріп, адам ойын абстракциялау
қызметімен байланысты болады. Сонымен бірге олардың айырмашылықтары да бар.
Лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаның ең басты айырмашылығы -
олардың абстракциялану дәрежесі мен берілу формаларында [1,4].
Қоғам мүшелерінің өзара пікір алысуы, негізінен, дыбыстық тіл арқылы
болатындықтан дыбысталу тілдің, оның ішінде, сөздің ең негізгі элементінің
бірі екендігі даусыз. Тіпті жас балалардың мағынамен байланыспаған былдырап
түрлі дыбыс шығаруын баланың тілі шықты, сөйлей бастады деуіміздің өзі де
осы дыбысталудың тілдің негізгі элементтерінің бірі екендігін білдіретін
бір белгі. Әрине жас баланың былдырлап сөйлеуінде мағына жоқ екендігін
барлық адам біледі, сонымен бірге түрлі дыбыстардың басын құрап былдырай
бастауы тілінің шыға бастауы екендігі де анық [1,17].
Еліктеу сөздердің түрлері. Еліктеу сөздер мағынасы жағынан айналадағы
әр түрлі дыбысқа және жеке қимылға, іс-әрекетке еліктеуді білдіруіне
байланысты еліктеуіш сөздер және бейнелеуіш сөздер болып екіге бөлінеді.
Еліктеуіш сөздер. Табиғатта заттардың қозғалуы, бір-бірімен қақтығысуы,
соғылуы сияқты алуан түрлі қимыл, амал-әрекеттердің нәтижесінде әр түрлі
дыбыстар пайда болады. Оларды біз құлақпен естиміз. Сол дыбыстарға еліктеу
арқылы пайда болған сөздер еліктеуіш сөздер деп аталады. Мысалы: Боз,
күрең, жирен, ала, шұбар, Өтеді ауыздығын қарш-қарш шайнап (Ж.Ж.). Ырғалып
қарға қарқ етті, ірімшік жерге салп етті (А). Еліктеуіш сөздер көмекші
етістікпен (көбінесе ет көмекші етістігімен) тіркесіп жұмсалады. Мысалы:
тырс етті, сарт етті, қыңқ етпеді, топ ете түсті, қор ете қалды, гүрс ете
түсті, саңқ етті т.б. Еліктеуіш сөздер қайталанып, қосарланып та жұмсалады.
Ондайда көмекші етістікпен тіркесіп, онымен бір қызметте немесе жеке тұрып
қимылдың амалын білдіреді. Мысалы: тарс-тұрс етті, дүңк-дүңк етті, ырс-ырс
етеді, сарт-сұрт болды, шаң-шұң болды, арс-арс етеді, қорс-қорс етеді және
қарш-қарш шайнайды, гүрс-гүрс шығады, бырт-бырт шайнайды, шарт-шұрт сынды,
пыр-пыр ұйықтайды т.б.
Жоғарыда айтылғандай, еліктеуіш сөздер деп табиғатта ұшырасатын сан
алуан құбылыстар мен заттардың бір-біріне қақтығысу-соқтығысуларынан туатын
дыбыстарды, сондай-ақ, жан-жануарлардың дыбысталу мүшелерінен шығатын әр
түрлі дыбыстарды есіту қабілеті арқылы белгілі-белгілі түсініктер ретінде
қабылдаудан болған және сол түсініктердің атаулары есебінде қалыптасқан
сөздерді айтамыз. Мысалы: Мылтық тарс етті; қарға қарқ етті деген
сөйлемдерді алсақ, ондағы тарс деген сөз мылтықтың атылуынан туған дыбыстың
атын білдірсе, қарқ деген сөз қарғаның дыбыстау мүшесінен (қарқылдауынан)
шыққан дыбыстың атын білдіреді. Демек, бұл екі сөздің екеуіне де жансыз
және жанды заттардан шыққан дыбыстар негіз болған. Бірақ бұл дыбыстардың
қайсысы болса да, әрине, сол дыбыстардың дауыстарын дәлме-дәл етіп айтуға
тырысудан туған әрі дыбыстық бейне, әрі сол бейненің атауы ретінде
қалыптасқан дыбыстар. Заттың құрылымдық бөлшектерінің ерекшеліктеріне
қарай, жерге түскендегі дыбысы я дүңк, я тыңқ, я діңк, я тоқ, я тық... етіп
естілуін тілмен дәлме-дәл айтып жеткізу қиын-ақ. Дегенмен, осы дыбыстар
дыбыстық бейне ретінде де, сол бейнелердің атаулары ретінде де
қалыптасқандықтан, оларды біз сөздер есебінде қабылдаймыз. Оның бер
жағында, бұл дыбыстар, қайсысы болса да, жалаң дыбыстар емес, күрделі
дыбыстар. Ал осы күрделі дыбыстар белгілі-белгілі табиғат дыбыстарының
таңбалары есебінде қабылданып, тиісті сөздерге айналған. Оған көркем
әдебиеттен кейбір мысалдар келтірейік.
А. Ысқақов еңбегінде мынадай мысалдарды ұсынады: Дәл сол кезде түп
қарағаннан аса бере, алдына жас қызыл қозы топ ете түсті (М. Әуезов);
Қасқыр тыпырлап жатқан қозыны көре сала, ырр етіп барып бас салды (бұл да);
Қозы екі қомағай ауыздың кергісінде қанжоса болып дар-дар айрылды. Сырт-
сырт етіп жас сүйек сынды. Қапа ш-құпаш қорқ-қорқ етіп қомағай қанды
ауыздар асайды (бұл да). Осы сөйлемдердегі топ, ырр, дар-дар, сырт-сырт,
қорқ-қорқ сөздері де тиісті дыбыстарды есітуден пайда болған түсініктерді
білдіреді. Сондықтан бұлар да, әрине, еліктеуіш сөздерге жатады [2,378].
Бейнелеуіш сөздер – табиғаттағы заттардың қозғалысын, күйін көру арқылы
сипаттайтын, бейнелейтін сөздер. Мысалы: Аттылар бұрылып келіп, дөңгелене
отырған жиынға жапыр-жұпыр сәлем берісіп амандасып қалды (М.Ә.). Кенеттен
шыққан дауысқа Ботагөз е деуге үлгермей, жүрісін кілт тоқтатып, жалт
қарады. (С.М.). Селк ете қалды кең далам, Селк ете қалды дау іші. (Ж.Ж.).
Берілген мысалдағы жапыр-жұпыр сөзі бірнеше адамның (аттылардың)
бірінен соң бірі рет сақтамай-ақ тез-тез сәлем беруін, кілт сөзі бірден,
тез тоқтауды, жалт шапшаң бұрылып қарауды, селк сөзі бейғам даланың (тау
ішінің) бірден шоши қозғалуын білдіріп тұр.
Еліктеуіш сөздер есіту қабілеті арқылы пайда болатын түсініктердің
аттарын білдірсе, бейнелеуіш сөздер табиғатта кездесетін белгілі-белгілі
елес, құбылыстарды көзбен көру қабілеті арқылы туатын түсініктердің аттарын
білдіреді.
Мысалы: Ырғалып қарға қарқ етті; ірімшік аузынан салп етті деген
сөйлемдерді алайық. Мұндағы қарқ деген сөз - қарғаның дауыстауынан естілген
дыбыстың атын аңғартатыны, соған сәйкес, еліктеуіш сөз сол түсініктің атауы
болатыны жоғарыда айтылды. Ал осы салалас сөйлемнің екінші жартысындағы
салп деген сөз дыбысты емес, қарғаның аузынан ірімшіктің жерге қарай түсіп
бара жатқан я түскен кезіндегі көрініс елесін, сол көріністің бейнесін
білдіреді. Екінші сөзбен айтқанда, салп деген сөз ірімшіктің жерге тез
түсіп бара жатқан кезінде көзбен көру қабілеті арқылы қабылданған
көріністің, оның бейнесінің атауы есебінде қызмет етеді.
Екінші бір мысал алайық: Кенеттен шыққан дауысқа Ботагөз ә деуге
үлгермей, жүрісін кілт тоқтатып, жалт қарады (С. Мұқанов) дегендегі кілт
және жалт деген сөздер де қалай тоқтағандықтың және қалай қарағандықтың
бейнесін көрсетеді [2, 379].
Бейнелеуіш сөздер көмекші етістікпен (көбінесе ет көмекші етістігімен)
тіркесіп жұмсалады. Мысалы: Жалп ете түсті, жалт қарады, қалт етті, ербең
етті т.б. Бейнелеуіш сөздер қайталанып, қосарланып, көмекші етістікпен
тіркесіп жұмсалады. Мысалы: маң-маң басты, жалт-жұлт етті, жылт-жылт етті,
жарқ-жұрқ етті, далаң-далаң жүгірді, бүгжең-бүгжең жүрді, қызараң-қызараң
етті, қиқаң-қиқаң етті, ербең-ербең етті [3, 108-111]. Еліктеуіш сөздер
сияқты, бейнелеуіш сөздердің де қайталанған екінші сыңарының ашық дауысты
дыбысы қысаң дауысты еріндікке айналып, іс-қимылдың бейнесінің бірде олай,
бірде бұлай болып алмасып отыратынын білдіреді, мысалы: жалт-жұлт, жалп-
жұлп, қалт-құлт т.б.
Еліктеуіш сөздер сияқты, бейнелеуіш сөздердің де түбіріндегі дауысты
дыбыстың ашық я қысаң болуы немесе жуан я жіңішке болуы сол сөздердің
мағыналарына әсер етеді. Мысалы, От жалт етті және от жылт етті
дегендердегі жалт деген сөзден көру қабілетінің күшті екендігі аңғарылса,
жылт деген сөзден көріністің әлсіз болатыны аңғарылады.
Еліктеуіш сөздер сияқты, бейнелеуіш сөздердің де түбіріндегі дауысты
дыбыстардың ашық болуы қозғалыс пен әрекеттердің еребейсіздігін,
дөкірлігін, оңтайсыздығын, епсіздігін білдірсе, дауысты дыбыстырдың қысаң
болуы әрекет қозғалыстың мардымсыздығын, өнімсіздігін білдіреді. Мысалы:
арбаң-арбаң, талтаң-талтаң, тарбаң-тарбаң, одыраң-одыраң деген сөздердің
мағыналарын сол реті бойынша ербең-ербең, тылтың-тылтың, тырбың-тырбың,
едірең-едірең деген сөздердің мағыналарымен салыстырып байқауға болады.
Алдыңғы топ пен соңғы топтың мағыналарында, әрине, айырмашылық бар. Өйткені
Нұрқожа талтаң-талтаң басып келеді екен (С.Мұқанов) деген мен Нұрқожа
тылтың-тылтың басып келеді екен дегендердегі талтаң-талтаң мен тылтың-
тылтың дегендердің мағыналары тең емес.
Еліктеуіш сөздер сияқты, бейнелеуіш сөздердің де түбіріндегі дауысты
дыбыстардың жуан я жіңішке болуы олардың мағынасында айырмашылық болатынын
аңдатады, мысалы: жалп-жалп етеді деген мен желп-желп етеді дегеннің,
осыдан туған жалпылдайды және желпілдейді деген сөздердің мағыналары тең
емес. Алғашқы көріністен күшті, дөрекі, епсіз бейне байқалса, соңғыда әрі
нәзік, әрі майда бейне елестейді [2, 378].
Еліктеу сөздер семантикалық жағынан алғанда, біріншіден, табиғатта
соқтығысуларынан туатын, сондай-ақ, неше түрлі жан-жануарлардың дыбыстау
мүшелерінен шығатын әр қилы дыбыстарға еліктеуден пайда болған түсініктерді
білдірсе, екіншіден, сол табиғатта ұшырайтын сан алуан құбылыстар мен
заттардың және неше түрлі жан-жануарлардың сыртқы сын-сипаты мен қимыл-
әрекеттерінің де қилы-қилы көріністерінен пайда болатын түсініктерді
білдіреді. Мысалы: арс, гүрс, дүрс, қорс, тарс, тырс, ырс, барқ, борт,
күрт, кірт, морт, сарт, шырт, дүңк, күңк, қыңқ, мыңқ, маңқ, саңқ, шаңқ,
шіңқ, сыңқ, таңқ, тыңқ, ыңқ, болп, былп, жалп, желп, қолп, ірк, ырқ, сарт-
сұрт, тарс-тұрс, арс-ұрс, жалт-жалт, жалт-жұлт, қалт-қалт, қалт-құлт, қаңқ-
қаңқ, қаңқ-құңқ, шаңқ-шаңқ, шаңқ-шұңқ, арбаң-арбаң, бүгжең-бүгжең, арсалаң-
арсалаң, ербелең-ербелең, батыр-бұтыр, далаң-далаң, тарбаң-тарбаң, қызараң-
қызараң, қаңғыр-күңгір, қайқаң-құйқаң, митың-митың, салаң-сұлаң, ыржың-
тыржың т.б.
Еліктеу сөздердің бір тобы семантикалық мағыналары жағынан табиғатта
ұшырасатын әл алуан дыбыстармен байланысты болса, екінші тобының
семантикалық мағыналары сол табиғаттағы әр қилы табиғи көріністердің
бейнелерімен байланысты. Осы себептен бұл сөздер іштей екі салаға бөлінеді,
бір тобы еліктеуіш (еліктеме) сөздер деп, екінші саласы бейнелеуіш
(бейнелеме) сөздер деп аталады.
Бұл сөздер семантикалық жағынан ғана емес, фонетика-грамматикалық сыр-
сипаттары жақтарынан да (мысалы: буын құрылымы, морфологиялық тұлғалары,
синтаксистік қызметтері) бір-бірімен ұқсас, орайлас болып келеді.
1.2 Еліктеу сөздердің жасалу жолдары
Ә.Төлеуов еліктеу сөздерге мынадай анықтама береді: Табиғаттағы әр
түрлі құбылыстардың дыбыстарына еліктеу немесе олардың бейнесін
елестетумен, сондай-ақ адам айналасындағы заттар өздігінен я қозғалу,
соқтығу процесінде дыбыстардың шығуы, қимыл әрекетінің көрінісін білдіретін
сөздер – еліктеу сөздер деп аталады [4, 112].
Еліктеу сөздердің жасалу табиғаты мүлдем басқа және атқаратын өзіндік
қызметі бар, дыбыстық құрамына байланысты олар дыбыс шығару арқылы жүзеге
асатын үрдісті немесе дыбыстың өзін білдіреді деп есептейтін
Б.А.Серебренников өз ойын: Человек, создающиий звукоподражательного слова,
должен переобразовать неартикулируемый поток звков в фонемно членимый
комплекс, - деп қорытындылайды [5, 241]. Ал Ә.Қайдар түркі тілдеріндегі
әртүрлі объектілер мен қоршаған ортада болып жатқан қимыл-қозғалыстарды,
дыбыстарды, құбылыстарды білдіретін еліктеуіш сөздер түркі тілдерінің
базалық лексикасына жатады, олар түркі тілдерінің әрқайсысына ұлттық бояу
берумен қатар, жасалуында белгілі бір тәртіп, жүйе болуымен ерекшеленеді,
сондықтан түркі тілдерінің тарихи грамматикасын жасауда бұл категорияға
деген көзқарасты өзгерту қажет деп есептейді де өз ойын былай түйіндейді:
Структурный анализ методом поморфемного членения в системе
словообразовательных моделей убедительно показывает, что первичная
наикратчайшая корневая часть всех без исключений подражательных слов
исторически сложилась в рамках односложных сегментов, на базе которых
развились и продолжают развиваться их производные основы. Отметим, что в
пределах односложного сегмента подражательных основ, например, в казахском,
уйгурском, киргизском и других тюркских языках, выступают все шесть
классических типов моносиллабов, как Г, ГС, ГСС, СГ, СГС, СГСС, хотя не все
они обладают на данным этапе своего развития самостоятельностью
употребления и семантической наполняемостью [6, 100]. Сөйтіп, оның
пікірінше барлық еліктеуіш сөздер қарапайымнан күрделіге қарай аглютинация
ұстанымы бойынша дамып отырған. Бүкіл еліктеуіш сөздердің алғашқы түбірі
бір дауысты (Г) немесе дауысты-дауыссыз (ГС) болған. Что же касается
однозвучных корневых производящих элементов, то они, потеряв свою былую
самостоятельность, сохранились в структуре производных основ в виде
консервированных или мертвых рудиментов, - дейді [7, 100-101]. Ә.Қайдардың
айтуынша бітеу буынды еліктеуіш сөздерге жалғанған модификаторлар (шар-т,
қал-т, сыл-п) қимылдың немесе дыбыстың күрт үзілгенін, біртекті және кенет
болғанын білдіреді [7, 104-105].
Еліктеуіш сөздердің жасалуы туралы филология ғылымдарының докторы
К.Құсайыновтың пікірі басқаша. Ол жалғамалы тілдерді, соның ішінде түркі
тілдерінде бір буынды түбір морфемалар флективті тілдерге қарағанда
әлдеқайда тұрақты, көп жағдайда шап ет, тыз ет лап ет сияқты болып жеке
қолданыла береді дейді де: Такой способ образования аналитической формы
глагола со звукоизобразительной односложной морфемой в качестве именной
части в тюркских языках очень продуктивен, - деп түйіндейді. Ал қазақ
тіліндегі бітеу буынды, соңы екі дауыссыз дыбысқа аяқталған еліктеуіш
сөздердің пайда болу себебін былай түсіндіреді: Рассмотрев их
морфологический состав, звукоизобразительную функцию модификаторов, мы
убедились, что звукоизобразительные основы типа СГСС как производные от
соответствующих корней (типа СГС) не являются результатом механического
соединения корневой морфемы с модификатором, а представляют собой усеченный
вариант глагольного образования (тарсылдады ≥ тарс, тарпылдады ≥ тарп,
тырқылдады ≥ тырқ и т. д.) [8, 161-162].
Сөйтіп, СГСС типті еліктеуіш сөздердің жасалуы туралы екі ғалымның
пікірі екі басқа екенін көреміз. Мұндай типті еліктеуш сөздердің соңғы
дыбыстары үнді және қатаң дыбыстан тұрады. Оның себебі үнді дауыссыздардың
барлық дауыссыздармен тіркесе алатын қасиетіне байланысты болса керек [9,
46].
Сонымен қатар еліктеуіш сөздердің екі дауыссыз дыбысқа аяқталуының тағы
бір себебі бар деп айтуға болады. Б.Қалиев экспериментальды-фонетикалық
зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, бұл және құр сөздеріндегі ұ
дыбысы созылыңқы айтылса, бұлт, құрт сөздеріндегіде алғашқыларынан 20
мск қысқа естіледі деген қорытындыға келеді [10,70]. Біздіңше, екі
дауыссызға аяқталған еліктеуіш сөздердің табиғатын академик Ә.Қайдардың
пікірі анық көрсетіп тұр. Оның айтқандарын қолдай отырып, еліктеуіш
сөздердің екі дауыссыз дыбысқа аяқталуы дыбыс пен құбылысты келте, анық
қылып айту қажеттігінен туған деген тұжырымға келуге болады.
Еліктеуіш сөздер көбінесе қайталанып қолданылады. Бұлардың дыбыстық
өзгеріске түспей қайталанғандарының беретін грамматикалық мағынасы туралы
К.Құсайынов Звукоизобразительность в казахском языке деген еңбегінде
былай дейді: Чистые повторы представляют собой структурно-
звукосимволический способ образования значения множественности [11, 158].
Ә.Төлеуов те аналитикалық тәсілмен жасалған қосарлы еліктеу сөздер
дүркінділік, созылыңқылықты білдіреді, дені бір буынды болады дейді [4,
113].
Қимылдың дүркінділігін, созылыңқылығын білдіру мақсатында қос сөздер үш
рет қайталанып қолданылатын кезі болады деп есептейтін ғалымдардың бірі
Б.Орузбаева оған қырғыз тіліндегі маң-маң-маң басқан және жаза-жаза-жаза
чарчадым сияқты сөздерді мысалға келтірсе [12, 257], Ә.Төлеуов те балпаң-
балпаң-балпаң басып, шұнаң-шұнаң-шұнаң қағып сияқтыларды осындай жолмен
қайталанған еліктеуіш сөздерге жатқызады [4, 113]. Қос сөздердің бір бунақ
құрап айтататынын ескерсек, Б.Орузбаеваның да, Ә.Төлеуовтың да келтірген
мысалдарындағы еліктеуіш сөздер маң-маң ∕ ∕ маң басқан немесе балпаң-
балпаң ∕ ∕ балпаң басып, шұнаң-шұнаң ∕ ∕ шұнаң қағып болып, екі
бунаққа бөлініп айтылатындығы анық. Бұлар өлеңнің буын санын толтыру үшін
ғана қолданылып тұр. Сондықтан еліктеуіш сөздердің үш рет қайталануы
қимылдың дүркінділігін, созылыңқылығын білдірудің бір жолы деп айтуға негіз
жоқ. Ал Б.Орузбаеваның екінші мысалына келетін болсақ, адам бір істі өте
көп істегенін білдіру үшін, оны үш рет, тіпті одан да көп қайталай беруі
мүмкін. Бірақ олар қос сөз бола алмайды және бір сөзді үш-төрт рет қайталау
іс-қимылдың дүркінділігін, созылыңқылығын білдірудің тәсілі емес.
А.Ысқақов еліктеуіш сөз ешқандай дыбыстық өзгеріссіз қайталануы,
қайталанатын сыңарының бір дауысты дыбысы еріндік дауысты дыбысқа алмасып
айтылуы (тарс-тарс, тарс-тұрс), немесе қайталанатын сыңарының басқаша
дыбысталуы да (бұрқ-бұрқ, бұрқ-сарқ) әртүрлі мағына беретінін, сондай-ақ
жуан дауысты дыбыстар арқылы немесе жіңішке дауысты дыбыстар арқылы
жасалған бейнелуіш сөздердің де әртүрлі мағына беретінін сөз етеді [2, 347-
350]. Ә.Қараев та еліктеуіш сөздердің түбіріндегі дауысты дыбыстардың жуан
немесе жіңішке болуы сөздің мағынасына әсер етеді десе [13, 147], Ә.Төлеуов
А.Ысқақовтың пікіріне ұқсас ой айтады. Ол: Еліктеу сөздердің басқа
сөздерден тағы бір айырылатын жері – олардың белгілі бір пішіндік құрылысы.
Дауысты дыбыстың ашық не қысаң болуы, ол сөздің семантикасына әсері болады:
сырт-сырт, тарс-тарс, қалш-қалш, қарш-қарш, саңқ-саңқ, шарт-шарт т.б. Ол
мағына түбіріндегі дауысты (а-ы) дыбыстардың өзгешелігі, - дейді [4, 113].
Дыбыстың әр текті болып қайталанғанын білдіру үшін, дыбыстық еліктеуіш
сөздердің екінші сыңарының дауысты дыбысы еріндік болып (қарш-құрш, сарт-
сұрт, тарс-тұрс т.б.) қайталанады. Мұндай қайталамаларды Ә.Қайдаров
қайталама-редупликациялар деп атайды [14, 61-62]. Еліктеуіш сөздердің
осындай жасалу ерекшеліктерін дұрыс ескермегендіктен болса керек, ноғай
тілі грамматикасының авторлары тақ-тұқ (лязг, бряцание), бырқ-шырқ
(неразбериха) сияқты еліктеуіштерді екі сыңарының да мағынасы жоқ қосарлы
күрделі зат есімдерге жатқызып жіберген [15, 125].
Түбір еліктеуіштерге әртүрлі жұрнақтар жалғану арқылы жасалған туынды
еліктеуіштердің де қайталанатын сыңарындағы а дыбысы ұ дыбысына алмасып
айтылу жиі кездеседі. Мысалы: арбаң-ұрбаң, бажаң-бұжаң (Ауыл ортасынан
бажаң-бұжаң еткен дауыс та шығып қалды (І.Жансүгіров, Шығ.)), жалтаң-
жұлтаң, жарбаң-жұрбаң, қажаң-құжаң, қалбаң-құлбаң, тарпаң-тұрпаң (Тарпаң-
тұрпаң тайлағым, Ботақаным, маймағым (С.Боранбаев, Қалытқы.), батыр-бұтыр
(Дәл осы секундте, далада, базға жақын жерде көп мылтық түн тыныштығын қақ
жара батыр-бұтыр етті (М.Әуезов, Шығ.)), жалтыр-жұлтыр (Не көрсе соған
талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен болса еткен болса, оған қызығып, көзі көрген,
құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді (Абай, Толық шығ.жин.)),
жапыр-жұпыр, тарсыл-тұрсыл, қашыр-құшыр, салдыр-сұлдыр, сақыр-сұқыр, жалақ-
жұлақ, т.б.
Әртүрлі дыбыстарды, құбылыстарды білдіретін, яғни аралас еліктеуіш
сөздер де (салдыр-гүлдір, сатыр-күтір, тарс-күрс т.б.), сондай-ақ бірінші
сыңары жуан, екінші сыңары жіңішке дауыстылардан тұратын еліктеуіш сөздер
де (дабыр-дүбір, даңғыр-дүңгір, қаңғыр-күңгір т.б.) көптеп кездеседі.
Еліктеуіш сөздердің осындай ерекшелігі туралы қазақ тілі тарихы туралы
көптеген еңбектер жазған белгілі ғалым, профессор Б.Сағындықұлы Қазақ тілі
лексикасы дамуының этимологиялық негіздері атты монографиясында былай
дейді: Атам заманнан бері халықпен бірге жасасып келе жатқан еліктеуіш
сөздердің бір тобынан ашық, қысаң, жуан, жіңішке дауыстылардың өзара
алмасуының байқалуы, осының негізінде сөздің мағынасына әсер етушілік
қабілеттің пайда болуы, әлбетте, кездейсоқ құбылыс емес. Оның алтай
тілдерінде бір замандарда болған заңдылықтардан бастау алғаны сөзсіз [16,
98]. Сөйтіп ол түркі тілдерінің алтай дәуірінде ішкі флексия құбылысы
болған деген тұжырымға келеді де, оған көптеген дәлелдер келтіреді. Мысалы:
байқап көру, аңғару мағынасын беретін бақ етістігін аңғару, тексеру
мағыналарын беретін байқа етістігімен салыстырсақ, ортақ түбір екенін
байқаймыз дейді. Бұларға мағынасы жағынан жақын абайла етістігі бар. Бұл
етістіктердің мағыналарында азын-аулақ қана өзгешелік болғанымен,
дыбысталуы мүлде сәйке келмеуінің себебі ашық а дауыстысының бірде б
дыбысынан кейін айтылса, бірде б дыбысының алдында айтылуына байланысты деп
түсіндіреді. Ол сондай-ақ дәйім, ұдайы, долы, дүлей, адуын сөздерінің де
осындай жолмен жасалғанын дәлелдейді [16, 99-100]. Түркі тілдеріндегі ішкі
флексия тәсілі туралы көрінекті ғалым Н.А.Баскаков кезінде мынадай пікір
айтқан: Существующие попытки некоторых тюркологов найти в морфологической
структуре тюркских языков элементы флективного строя пока остаются
малорезультативным. Тюркские языки, как нам представляется, имеют
последовательно выдержанной аглютинативный строй [17, 65]. Дегенмен,
профессор Б.Сағындықұлы жоғарыда аталған еңбегінде түркі тілдерінде өте
ерте заманда ішкі флексия тәсілі болғанын жан-жақты дәлелдеп шықты [17, 96-
107]. Профессор Б.Сағындықұлының жетекшілігімен Түркі тілдеріндегі ішкі
флексия қалдықтары атты тақырыпта кандидаттық диссертация жазған
Ж.Жүнісбаева: Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілінің флексиялық құрылым
дәуірін басынан өткізгені соңғы зерттеулердің нәтижесінде белгілі болып
отыр. Ішкі флексия қалдықтары бір буынды түбірлер көлемінде едәуір дәрежеде
қазір де бар, - деп есептейді [18, 13]. Ол ішкі флексия құбылысына сарт-
сарт, сырт-сырт, жарқ-жарқ, жарқ-жұрқ сияқты еліктеуіш сөздерді мысалға
келтіре отырып мынадай қорытынды жасайды: Қазіргі тілдің тұрғысынан
еліктеуіш сөздердің табиғатын ашу өте қиын, өйткені түрлі себептерге
байланысты дыбыс реңкі үнемі өзгеріп отырады. Жоғарыдағы екі түбір де
мағынасы жағынан ерекшеленіп тұр, біріншісінде дыбыстың ашық, еркін,
қатты шыққаны білінсе, екіншісінде, түбірде дауыстының алмасуынан дыбыстың
ақырын, біркелкі шықпағаны сезіледі. Әрине, бұл сөз жоқ, ішкі флексия
құбылысының қатысуымен жасалып отыр [18, 20].
Еліктеуіш сөздердің сәл дыбыстық өзгеріспен айтылуы нәтижесінде басқаша
мағына беруінің сырын дыбыстық символика құбылысы арқылы түсіндіретіндер де
бар. Осы тақырыпта арнайы зерттеу жұмысын жүргізген С.Өткелбаева: Қазіргі
таңда көптеген сөздердің дыбыстық формасы мен олардың мағынасы арасында
тікелей және символикалық байланыс теориялық тұрғыдан негізделіп дәлелденсе
де, аталған құбылыс тіл білімінің қызықты және әлі де таласты мәселелерінің
бірі болып саналады, − дейді [19,3]. Ол жасанды сөздер арқылы эксперимент
жасау нәтижесінде үлкен деген ұғымды тіл арты дыбыстары, кіші деген
ұғымды тіл алды дыбыстары, сондай-ақ күшті деген ұғымды тіл арты
дауыстылары, әлсіздік деген ұғымды тіл алды дауыстылары береді деген
тұжырым жасайды [19, 15]. С.Өткелбаева мұндай мағыналарды тек дауысты
дыбыстар ғана бермейді, тұтас буынның да жуан немесе жіңішке болуының да
әсері бар деген өзінің пікірін былай дәлелдейді: Белгілі бір ұғымды
берудегі буынның жуан-жіңішкелілігінің рөлін, әсіресе көлем, күш
шкалаларының деректерінен айқын көруге болады: жуан буынды жасанды сөздер
көп жағдайда үлкен, күшті деп бағаланса, жіңішке буындылар кіші,
әлсіз деген бағаға ие болды [19, 15-16]. Профессор М.Оразов дыбыстық
символика құбылысын, сол арқылы үстеме мағына беру тәсілі бар екенін жоққа
шығармайды. Бірақ бұл мағыналар, дыбыстың төл мағыналары болып саналмайды,
оған таңылған үстеме мағына болып есептеледі, − дейді [1, 26]. Оның
еліктеуіш сөздердің жасалуы турал пікірі мынадай: Еліктеуіш сөздердің
құрамындағы дауысты дыбыстардың сөз сөздің білдіретін мағынасымен тікелей
байланысты (белгілі мөлшерде) барлығын мойындасақ та, олар арасындағы
байланыс негізі мүлде басқа табиғатпен, қасиетпен байланысты деп айта
аламыз. Соңғы жағдай барлық сөздер туралы пікір айтуға негіз бола алмайды
[1,27].
Ә.Төлеуов апыраң-топыраң, бұрқан-талқан, үргін-сүргін сияқтыларды жеке
қолданылмайтын қосарлы еліктеуіш сөздерге жатқызады [4, 113]. Бұрқан-
талқан, үргін-сүргін қос сөздерінің шығу төркініне үңілсек, бір кездері
дербес мағынасы бар сөздер болғанына көзіміз жетеді [20, 23; 20, 50] және
сырт тұлғасы еліктеуіш сөздерге ұқсағанымен, дыбыстың немесе қимылдың
сипатын білдіріп тұрған жоқ. Ал апыраң-топыраң сөзіне келетін болсақ, мұның
екінші сыңары жып-жып (жыпыр-жыпыр), тып-тып (тыпыр-тыпыр) тәрізді әу баста
топ-топ (топыр-топыр) болғаны дау туғызбаса керек. Топыр-топыр еліктеуіші
кейде алғашқы дауыссызы түсіріліп, опыр-топыр болып та қолданылады. Ал енді
апыраң-топыраң сөзінің жасалуы топыраң сөзіндегі т дыбысының түсіп қалып,
еріндік о дыбысының езулік а дыбысына алмасуы нәтижесінде жасалып тұр деуге
болады.
Қазақ тіліндегі көптеген сөздердің арғы түбі еліктеуіш сөздерден
шыққаны анық. Мысалы, күр деген еліктеуіштен күрс, күрт, күрк, күрп сияқты
еліктеуіштер, одан күрсілде, күртілде, күркілде, күрпілде сияқты етістіктер
пайда болған [7, 104]. Біздіңше байырғы сөздердің түп төркіні еліктеме
сөздер болған деген пікірді қолдай отырып [21, 24], бұлардың қайталануы
арқылы да жасалған сөздер деген қорытынды жасауға болады. Ә.Қайдаров ұйғыр
тіліндегі еліктеуіш сөздердің қайталануы арқылы жасалған сөздерге пил-пил
гүл (цветок огонек), па-пас түгмә (кнопка, застежка), күр-күр тоху
(индюк), боң-боң қоңғуз (майский жук), зиң-зиң (стрекоза), хор-хор
(кальян), гир-гир (свитулка), тоқ-тоқ (дятель) сияқтыларды жатқызса [14,
59], Т.Қалабаева қазақ тіліндегі бақбақ, қорқор сияқты сөздерді толық
лексикаланған, жар-жар, тар-тар (ауызекі тілде құс деген мағынада), без-
без сөздерін жартылай лексикаланған сөздер деп санайды [22, 16].
Қосарлы еліктеуіш сөздер қимылдың, құбылыстың бірнеше дүркін болғанын
білдіреді. Олардың қайталантын сыңарындағы дауысты дыбыстың еріндік немесе
жіңішке дауыстыға алмасуы осы құбылыстардың әртекті болып өткенін
білдіреді.
Қос сөздердің сыңарларының буын саны, негізінен, тең болатынын, буын
саны әртүрлі болған жағдайда, көбінесе, бірінші болып буын саны аз, немесе
дауысты дыбыстан басталатын сыңары бірінші айтылатынын жоғарыда айтып
өттік. Біздің байқауымызша, бір сөздің екі рет қайталануы арқылы жасалатын,
яғни қайталама қос сөздердің жасалуында кең тараған тәсілдің бірі ─ оның
бірінші сыңарының дауыссыз дыбысы түсірілуі арқылы қайталануы. Мысалы:
Барақ аңлау-саңлауларынан уілдеп желмен бірге қар кіріп тұр (С.Сейфуллин,
Тар жол.), Мақұл, мақұл!─ десті тұс-тұстан шулап абыр-жұбыр мойындарын
созған жасақшылар (Қ.Есенжанов, Тар кезең). Кереку дуанына абыр-сабыр
қаладан қашып жатқан малай, келіп жатқан жатақ (І.Жансүгіров, шығ.). Айдақ-
жайдақ жататын, Үй болмасын бұрынғы (А.Тоқмағамбетов, Сайрайды бұлбұл). Ала
қыстай адам тұрмай әбден шаң тұтқан қабырғалар бүгін аяқ астынан асығыс
айдақ-сайдақ ағартылғаны бірден көрініп тұр (Қаз.әдеб.). Еламанның елге
кеп, Мөңке үйіне түсіп, апақ-шапақ боп қуанысып жатқанын есітті
(Ә.Нұрпейсов, Сергелдең). Сабаздың бәрекелді талабына, Тағы алды қырық
құнан қой аппай-шаппай (Батырлар жыры). Барлығы апас-қапас шығып кетеді
(М.Сатыбалдиев, Қоңыр қозы). Үш сағаттық арпалыстың өзінде-ақ біздің жақ
жау жағын апыра-жапыра еңсеріп тастаған еді (С.Сейтов, Сөз сұрайды.).
Өкпеден өтіп барып, жерге батып, Бастырды аяқтарын арпаң-тарпаң
(Т.Ізтілеуов, Рүстем). Жүргізіп жыл толғанда апыл-тапыл, Бойымды бұрынғыдан
жеңілдеттің (Үш ғасыр.). Шоқан оқуға кеткен жылы апыл-тапыл жүре бастаған,
алдыр-бұлдыр тілі шығып қалған бұл інісі бес жасында сүзекпен ауырады да
өледі (С.Мұқанов, Аққан жұлдыз). Қараса, аяғын апыл-тұпыл басқан басқан үш-
төрт жас шамасындағы бала (Қ.Исабаев, Апат құрсауы.). т.б. Сапаның қасында
қазір бойлары бір тұтам едел-жедел сегіз ұлы, екі қызы бар (Б.Төлегенов,
Көктем.). Есік ашық, тоқтатылды ем-дем де, Күбірлейді күткеніміз елден де
(Х.Ерғалиев, Сенің.). Иқу-қиқу басылып, тына қалды табиғат. (Ө.Тұрманжанов,
Таңдамалы.). Жұрт уман-думан қол соғып жатыр (Ж.Мусин, Ақ алаң.). Басқа
құнандар тобы жаңағы сары белден, осы кезде ғана умақ-шумақ боратып келе
жатты (Ғ.Нұрпейсов, Аңшы.). Етегіне оралған балаларымен ұмар-жұмар
топырлап, күле шулап Сәлима үйіне кірді (А.Нұрманов, Аққу.). Жайлауға қарай
ұбап-шұбап көшкенін ауызынан суы құрып айтып отыр (Ә.Нұрпейісов, Қан мен
тер). Естісе ат елеңдер үбір-дүбір, Жігітті дүбірлетер жиырма бір (Халық
әні) т.б.
Мұндай алдыңғы дауыссыз дыбысы түсіріліп айтылу арқылы жасалған қос
сөздерге Ә.Нұрмағамбетов апыл-құпыл сөзін де жатқызады. Ол шуваш тілінде
тез, шапшаң дегенді хаплт сөзі арқылы берілетінін, ал осы тілде
асығу, әбігерлену мағынасын беретін хаплтат сөзі бар екенін айта
келе: Біздің жобалауымызша, қазақ тілінде де ертеде осы сөз жиі қолданылып
келгенімен, кейінгі кездерде дербес қолданудан қалып қос сөз құрамында
сақталған,─ деген қорытынды жасайды. Сөйтіп, ол қапыл сөзі дыбыстық
өзгеріс арқылы жасалған сөз екенін алға тарта отырып бұл қос сөздің
жасалуын былай түйіндейді: Ал қос сөздің алғашқы сыңарындағы қ дыбысы
түсіріліп, апыл-қапылды, апыл-құпыл түрінде айту дағдыға айналған [20,
17-18]. Өзбекстандағы қазақтардың тілінде абыл-ғұбыл болып айтылатын бұл
сөздің шығу төркіні туралы Т.Айдаров былай деп тұжырым жасайды: Можно
предположить, что абыл-ғұбыл в литературным языке (орфографически апыл-
құпыл) является вариантом вариантом парного слова апыл-тапыл, имитирующего
ходьбу маленкого ребенка, и образовано посредством звукого изменения
древнетюрского ew-ewil. Слова топ, лежащее в основе второго компонента в
древнетюрском, означает вмиг, сразу [23,167]. Біздіңше, Т.Айдаровтың
пікірі бұл қос сөздің жасалуын нақтырақ көрсетіп тұрған тәрізді. Қазақ
тілінде қалт тоқтады, кілт тоқтады сөз тіркестері іс-әрекеттің бірден,
тез үзілгенін білдіреді. Еліктеуіш қалт сөзі қосарланғанда қалт-қалт
болып та, қалт-құлт болып екінші сыңарындағы дауысты дыбыс еріндікке
дауыстыға алмасып та айтылады. Топ-топ сөзінен жасалған топыр-топыр
еліктеуіші тапыр-тұпыр, опыр-топыр, апыр-топыр, апыр-тұпыр болып бірнеше
вариант құрап айтыла беретіні сияқты, қалт-қалт, қалт-құлт, қалтыл-қалтыл,
қалтыл-құлтыл, қапыл-құпыл, апыл-құпыл варианттары пайда болған. Жоғарыдағы
мысалдардағы апас-қапас, апақ-шапақ қос сөздері де, осы апыл-құпыл қос
сөзінің дыбыстық өзгеріске ұшыраған түрлері деп есептейміз. Апыл-құпыл сөзі
апаш-құпаш болып та қолданыла береді. Мысалы: Апаш-құпаш ұзатқанын Жібек
жеңгесі Жәлелге әдейі барып айтқан екен, ол: Мейілдері, маған десе қазір
неге жөнелтіп жібермейді, - деп қабағын шытып қысқа қайырыпты (С.Омаров,
Қайырлы жаз). Он минөтте ойыма осы ән түсті, Апаш-құпаш қолымды сермеген
соң (Ақылбайдың әні). т.б. Сөйтіп, сөз басындағы дауыссыз дыбысы түсіп
қалған компоненті бірінші болып айтылуы арқылы жасалу қайталама қос
сөздерде кең тараған тәсіл деп айтуға болады. Қос сөздердің бұл
ерекшеліктеріне көптеген ғалымдар назар аударған. Мысалы, филология
ғылымдарының докторы Ә.Нұрмағамбетов осындай жолмен жасалған қос сөзге ұбап-
шұбап сөзінде жатқызса [20, 74], академик Ә.Қайдар ұйғыр тіліндегі өргилип-
чөргилип (обходится очень вежливо, ласково) сөзін бірінші сыңарындағы ч
дыбысы түсіп қалу арқылы жасалған қос сөз деп есептейді [24, 72].
Ал енді төл сөздеріміздегі сөз басындағы дауыссыз дыбыстардың түсіріліп
айтылуына тоқталайық. Тарихи тұрғыдан алғанда, түспейтін дыбыс жоқ:
дауыстылар да, дауыссыздар да фонологиялық жүк атқармаған кезде әлсіреп,
сөз құрамынан шығып қалады, - деп есептейтін профессор Б.Сағындықұлы сөз
басындағы дауыссыз дыбыстардың түсіріліп айтылуы арқылы жасалған вариант
сөздерге балбыра-албыра, бадырақ-адырақ, бадырай-адырай, бақыр-ақыр,
бедірей-едірей, қайран-айран, қадым-адым, дөңкиген-өңкиген, дабдыра-абдыра,
делбең-елбең, кебежедей-қабажадай-абажадай, тарби-арби, сарқыра-арқыра,
шәңгі-әңгі сияқты сөздерді жатқызады [16, 76]. Сөз басында дауыссыз
дыбыстың түсірілуі арқылы жасалған сөздерге Г.Айғабылова бақыр-ақыр,
бадырай-адырай, бажырай-ажырай, бедірей-едірей, былжыра-ылжыра, кеміріл-
жеміріл-еміріл сияқты сөздерді жатқызады да: Әрине, бұлардың мағыналарының
жақындығы қолданылудағы өзгешеліктерін, әрқайсысысының стильдік өң ала
бастағанын жоққа шығара алмайды. Ұзақ уақыт қолданыста келе жатқан бұл
сыңарлар қазір вариант деуден гөрі синонимдік қатар деп айтуға лайық
келеді, - деп түйіндейді [25, 20-21].
Кейде -лы жұрнағы ықшамдалып түсіп қалады да, оның орнына -аң, -ең
жұрнағы жалғану арқылы жасалатын қос сөздер де болады. Мысалы: Аттан түсіп
бойын жазып ерсең-қарсаң жүрді (Е.Қонарбаев, Түнгі от.). Мұның себебін
анықтау үшін профессор Б.Сағындықұлының ң дыбысының пайда болуы туралы
жорамалына назар аударайық. Ол ң дыбысының н дыбысының аллофоны ретінде
пайда болып фонемалық дәрежеге жеткеніне көптеген дәлелдер келтіреді.
Солардың біріне тоқталайық. Ол: Н ═ нің ң ═ ға айналуының тағы бір себебі
мынада деп білеміз. Тіл алды дыбысы н ═ ге қарағанда тіл арты дыбысы ң ═
ның үні (тоны) басымырақ. Бұл ерекшелік, әсіресе, еліктеуіш сөздерге
экспрессивті күшейткіш мән үстеуге ыңғайлы. Мысалы, балпаң-балпаң, далаң-
далаң, жалаң-жалаң, жалтаң-жалтаң, секең-секең, күлмең-күлмең, қайқаң-
қайқаң, қиқаң-қиқаң, қипаң-қипаң, қомпаң-қомпаң, қоқаң-қоқаң, қутың-қутың,
құнжың-құнжың, сылаң-сылаң т.б. Сөйтіп ң фонемасы, біріншіден, біршама
созылыңқы үнмен айтылатындықтан, екіншіден, экспрессивтік күшейткіш мән
жамап алғандықтан, жоғарыдағыдай еліктеуіш сөздердің құрамында түбегейлі
баян тапты, - дейді [16, 48]. Жоғарыдағы мысалдағы қос сөзді (ерсең-
қарсаң) ерсілі-қарсылы жүрді деп айтсақ та, мағынаға ешқандай нұқсан
келмейді. Тек ерсең-қарсаң деп қолдану ат үстінде ұзақ отырған адамның,
жерге түсіп жүргенде алғашында бойын дұрыс игере алмай, сөлекеттеу
жүретінін дәлірек сипаттайды.Қорыта айтқанда, дыбыстардың, кейде толық
буындардың түсіп, ықшамдалу қос сөздерде жиі кездеседі және көп жағдайда
соның нәтижесінде олардың компоненттерінің буын сандары теңесіп, айтылуы
оңайланады. Бұл құбылыстар, мағынаға нұқсан келмейтін жағдайда жүзеге
асады.
Жоғарыда мысалға келтірген ерсілі-қарсылы сөздерінің бірде ерсіл-
қарсыл, бірде ерсең-қарсаң болып айтылуын да осы жабық буынмен айту
қажеттігіне туған деп айтуға толық негіз бар.
1.3 Еліктеуіш сөздердің семантикалық ерекшеліктері
Дыбыстық еліктеуіш сөздер. Бұл топқа енетін сөздер мына төмендегі
дыбыстарға еліктеуден пайда болады:
1) Табиғат құбылыстарының дыбыстарына (желдің гуілі, жапырақтың,
қамыстың сыбдыры, найзағайдың жарқылдауы, күннің күркіреуі, өзеннің
сылдырап ағуы т.б.) және айналадағы заттардың қозғалуынан шыққан дыбыстарға
(заттың құлап түсуі, домалануы, олардың бір-біріне соқтығысуынан шыққан
дыбыстар) еліктеуден пайда болған сөздер. Мысалы: Танк борс етті де лап
берді (Мүсірепов). Абай қасына келді де, суға Оспанмен бірге шомп етіп
құлай кетті (Әуезов)
2) Түрлі хайуан, аң-құстардың дауыстарына еліктеуден пайда болған
сөздер. Мысалы:
Бақ-бақ еткен текені,
Қар жауғанда көрерміз.
Батырсынган жігітті,
Жау келгенде көрерміз (мақал).
3) Адамның сөйлеу аппаратынан шыққан дыбыстарына (түшкіру, пысылдау,
қорылдау, жылау, күлу т.б.) еліктеуден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысының тақырыбы: Еліктеу сөздердің фоносемантикалық сипаты.
Диплом жұмысының көлемі: 42.
Диплом жұмысында пайдаланылған әдебиеттер саны: 39.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен және
қорытындыдан тұрады.
Жұмыстың нысаны: Қазақ тіліндегі еліктеу сөздердің фоносемантикалық
сипаты.
Диплом жұмысында қолданылған тірек сөздер: еліктеу сөздер, еліктеуіш
сөздер, бейнелеуіш сөздер, семантика, фоносемантика, имитатив және
этимология.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Еліктеу сөздердің өз алдына
жеке-дара сөз табы екенін нақтылау және олардың семантикалық
топтастырылуына тоқталу, сонымен қатар еліктеу сөздердің семантикалық
ерекшеліктерін айқындау – зерттеу жұмысының негізгі мақсаттары. Диплом
жұмысының міндеттеріне еліктеу сөздерді фоносемантикалық тұрғыдан зерттеу
мен еліктеу сөздердегі дауысты дыбыстардың мағына өзгерту мәселелері
жатқызылды.
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер. Дайын материалдарды
мақсатқа сай іріктеу, бір жүйеге келтіру, саралау, зерттеу барысында
жинақтау, сипаттау, жүйелеу, салыстыру және алты операциядан (тәсілден)
тұратын С.В.Воронин ұсынған фоносемантикалық талдау әдісі жұмыста кеңінен
қолданыс тапты. Сонымен бірге, индуктивтік, жүйелеу, сипаттама,
салыстырмалы, салғастырмалы т.б. тәсіл мен әдістер пайдаланылды.
Диплом жұмысының дереккөздері. Зерттеу еңбектері, отандық ғалымдардың
диссертациялық зерттеулері, оқу құралдары, сондай-ақ ғылыми мақалалар.
Жұмыстың нәтижелілігі. Жалпы жұмыс барысында еліктеу сөздердің
фоносемантикалық сипатына талдау жасай келе, келесі мәселелер анықталды:
1. Еліктеу сөздердің өз алдына жеке сөз табы ретіндегі ерекшеліктері;
2. Еліктеу сөздердегі дауысты және дауыссыз дыбыстардың мағына
өзгертуде рөлі.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СЕМАНТИКА МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ..6
1.1 Еліктеу сөздердің семантикалық жағынан топтастырылуы ... ... ... ... .6
1.2 Еліктеу сөздердің жасалу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Еліктеу сөздердің семантикалық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..18
ІІ. ЕЛІКТЕУ СӨЗДЕРДІҢ ФОНОСЕМАНТИКАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Еліктеу сөздердегі дауысты дыбыстардың фоносемантикасы ... ... ... 23
2.2 Еліктеу сөздердегі дауыссыз дыбыстардың фоносемантикасы ... ... ...33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақ тілінде басқа сөз таптарындағы
сөздерден фонетикалық, грамматикалық, әсіресе, семантикалық жақтан
ерекшеленіп, өз алдына жеке-дара тұрған тарс [етті], борс [етті], жымың-
жымың [етті], бүрсең-бүрсең [жүрді], алба-жұлба [болды] сияқты көру, есіту
қабілетінен пайда болған сөздер бар. Бұл сөздер – ғылыми-публицистикалық
әдебиеттерден гөрі, көркем әдебиетте көп кездесетін, айтайын деген ойды
дәл, көркем жеткізу жағынан ерекше мәні бар, тілімізге әрдайым әсемдік,
ықшамдылық, көріктік сипат беріп тұратын, шығарма тілін бейнелеп, мәнерлеп
тұратын сөздер.
Еліктеу сөздер - шығуы, құрылысы жағынан ешбір сөз табына ұқсамайтын,
бірақ қазақ лексикасында өзіндік үлкен орын алатын ертеден бері
қолданылып келе жатқан сөздер. Осындай рөлі бар бола тұра, зерттелуі басқа
сөз таптарына қарағанда кенже қалған. Түркі системалы тілдердің құрамына
енетін қазақ, өзбек, чуваш, якут, қырғыз, қарақалпақ тілдерінің өзіндік
ерекшеліктеріне қарай еліктеу сөздер бірде одағай, бірде үстеу сөздер
тобына ендіріліп, түрліше қарастырылып келген.
Тюркологияда еліктеу сөздерді зерттеуші ғалымның бірі – Л.Н.Харитонов
якут тілінің еліктеу сөздерін арнайы зерттеп, ол жайында бірнеше ғылыми
еңбек жазып, якут тілінің еліктеу сөздерін өз алдына жеке сөз табы ретінде
таныған. Л. Н. Харитонов еңбектерінде еліктеу сөздерді семантикалық
ерекшелігіне байланысты дыбыстық еліктеуіш және бейнелеуіш сөздер деп екі
топқа бөледі.
Түркі системалы тілдердің ішінде еліктеу сөздерді алғаш арнайы
зерттеген және еліктеу сөздердің тілде алатын орнын бірінші рет сөз еткен
чуваш тілді ғалым Н. И. Ашмарин болды. Алғаш кезінде Н. И. Ашмарин еліктеу
сөздерді гректің мимема деген сөзімен атап, бірнеше еңбектер жазған. Н. И.
Ашмарин чуваш тілінің еліктеу сөздерін .семантика жағынан қарастырып,
оларды дыбыстық еліктеуіштер; қимыл - қозғалыстық, түрлі түстердің көрініс
бейнелері; сөйлеу, дыбыстау аппараттарынан шыққан дыбыстарға еліктеуден
пайда болған еліктеуіштер; дене - организмінде пайда болатын сезім -
құбылыстардыц бейнелері және баланың тіліне байланысты еліктеуіштер сияқты
бес салаға бөледі. Н. И. Ашмарин өзінің еңбегінде еліктеу сөздердің тамақ
қуысында, мұрын қуысында және ауыз қуысында пайда болатын жолдарына арнайы
тоқталады. Бүл ғалым чуваш тілдерінің еліктеу сөздерін морфология саласынан
да зерттеп, 115 түрлі топқа бөліп қарастырған.
Еліктеу сөздер жайында А. Н. Кононовтың еңбектерінен де кездестіруге
болады. А. Н. Кононов Өзбек тілінің грамматикасы атты еңбегінде еліктеу
сөздерді өз алдына сөйлем мүшесі бола алмайтын, тіпті негізгі сөздерге
көмекші де қызмет атқара алмайтын категория ретінде танып, еліктеу сөздерді
одағайдың бір тобы етіп қарастырады.
Еліктеу сөздер түркі тілдерінің біразында арнайы зерттеліп, өз алдына
жеке сөз табы ретінде танылды. Атап айтсақ, С. Құдайбергеновтің Қырғыз
тіліндегі еліктеу сөздер, М. Худайкулиевтің Түркмен тіліндегі еліктеу
сөздер, Р. Кунгуровтың Қазіргі өзбек әдеби тіліндегі еліктеу сөздер
деген зерттеу еңбектерінде еліктеу сөздердің өзіндік ерекшеліктері мол,
ешбір сөз табыша ұқсамайтын жеке категория екенін жан-жақты дәлелдеп,
тоғызыншы сөз табы етуді ұсынады.
Ахмет Байтұрсынұлы белгілеген, Құдайберген Жұбанов шылау терминін
қосқан сегіз сөз табы 1930 жылдарға дейін танылып, ғылымда қолданылып
келді, бірақ ол сегіз сөз табының ішінде еліктеу сөз табы жоқ.
Осы ғылымда қалыптасқан пікірде сөз таптары толық қамтылмай жүр деп
алғаш батыл айтқан Ахмеди Ысқақов болды. Бұл мәселе 1948 жылы көтерілді. Ол
1948 жылы Халық мұғалімі журналында (№6) Еліктеуіш сөздер туралы деген
мақала жазды. Осы мақалада А.Ысқақов еліктеу сөздердің одағай қатарына қате
қосылып жүргенін жан-жақты дәлелдеді және еліктеу сөздердің ешбір сөз
табына ұқсамайтын өзіндік ерекшеліктерін санамалап, оларды тілдік
деректермен анық көрсетті. Сонымен бірге, 1952 жылы Қазақ тілі
грамматикасында Ахмеди Ысқақов еліктеуіш сөздерді жеке сөз табы деп берді
(А., Мектеп) Міне, бұл нағыз үлкен ғылыми жаналықтың танылуына жол ашты.
1954 жылы Қазіргі қазақ тілі (А., Мектеп) атты тұңғыш ғылыми
грамматикасында 9 сөз табы берілген, олар: 1) зат есім, 2) сын есім, 3) сан
есім, 4) есімдік, 5) етістік, 6) үстеу, 7) еліктеуіш сөз, 8) көмекші
(шылау) сөз, 9) одағай.
Бұл ғылыми грамматикада еліктеу сөздер деген терминді бұл сөз табының
жалпы атауы ретінде қолданып, оның ішінде мына мәселелер сипатталған: 1)
еліктеуіш сөздер туралы қысқаша түсінік; 2) еліктеуіш сөздер; 3) бейнелеуіш
сөздер; 4) еліктеу сөздерден жасалатын туынды сөздер. Ғылыми грамматикада
Еліктеу сөздер туралы қысқаша түсінік деген тақырыпта еліктеуіш сөздердің
басқа сөз таптарына ұқсамайтын ерекше сөздер, қолданыста белсенді сөздер
екені айтылған және еліктеу сөздердің еліктеуіш пен бейнелеуіш деген екі
топқа бөлінетіні сөз болған.
Демек, А.Ысқақов еліктеуіш сөздер жеке сөз табы деп 1948 жылы мақала
жазып, дәлелдеп қана қоймай, оны мектеп грамматикасында (1952 жылы) сөз
табына қосты, 1954 жылы ғылыми грамматикада оның теориялық негізін жасады.
Ахмеди Ысқақовтың еліктеу сөздер дербес сөз табы деген пікіріне алғаш
үн қосқан, еліктеу сөз табына арнап еңбек жазған ғалымдардың алдыңғы
қатарында болған ғалым - Шора Шамғалиұлы Сарыбаев. Шора Сарыбаев 1950 жылы
Қазақ тіліндегі еліктеуіш сөздер деген кітап шығарды (А., Мектеп). Бұл
еңбек мектеп мұғалімдеріне үлкен көмек көрсетті. Өйткені бұл жаңа мәселені
оқыту үшін оның жайы-күйін мұғалім алдымен өзі түсіну керек, оқулықтағы
деректер өте қысқа болды.
Қазақ тілінің еліктеуіш сөздері морфологиялық жағынан қарастырылып
жүйеленгенімен және де фоносемантика ғылымы негізінде жаңаша үрдісте
зерделенгенімен, қазақ тілі сөздік қорының көптеген лексика-семантикалық,
тақырыптық және категориялық топтары осы тұрғыдан әлі зерттелмеген.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаттары
ретінде еліктеу сөздердің өз алдына жеке-дара сөз табы екенін нақтылау және
олардың семантикалық топтастырылуына тоқталу, сондай-ақ еліктеу сөздердің
семантикалық ерекшелігін айқындап беру мәселелері қамтылған. Еліктеу
сөздерге фоносемантикалық тұрғыдан зерттеу жүргізуді, олардың дауысты
дыбыстарының мағына өзгертудегі рөлін анықтауды зерттеудің міндеттері
қарастырады.
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер. Дайын материалдарды
мақсатқа сай іріктеу, бір жүйеге келтіру, саралау, зерттеу барысында
жинақтау, сипаттау, жүйелеу, салыстыру және алты операциядан (тәсілден)
тұратын С.В.Воронин ұсынған фоносемантикалық талдау әдісі жұмыста кеңінен
қолданыс тапты. Сонымен бірге индуктивтік, жүйелеу, сипаттама,
салыстырмалы, салғастырмалы т.б. тәсіл мен әдістер қолданылды.
Диплом жұмысының дереккөздері. Зерттеу еңбектері, отандық ғалымдардың
диссертациялық зерттеулері, оқу құралдары, ғылыми мақалалар.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі еліктеу сөздердің фоносемантикалық
сипаты.
Жұмыс нәтижелілігі: жалпы жұмыс барысында еліктеу сөздердің
фоносемантикалық сипатына талдау жасай келе, келесі мәселелер анықталды:
1. Еліктеу сөздердің өз алдына жеке сөз табы ретіндегі ерекшеліктері;
2. Еліктеу сөздердің дауысты және дауыссыз дыбыстарының мағына
өзгертудегі рөлі.
І. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СЕМАНТИКА МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Еліктеу сөздердің семантикалық жағынан топтастырылуы
XIX ғасыр мен XX ғасырдың бірінші жартысында қазақ тіл білімі (жалпы
түркологияда) өкілдері, негізінен, грамматикалық категориялардың табиғатын
анықтаумен ғана шектелді. Тілдің фонема, лексика салалары болса, оқулықтың
талабынан әрі аспай, программа шеңберінен шыға алмады. Тек алпысыншы
жылдардан кейін ғана тілдік элементтерді жан-жақты зерттеп, бірінің
екіншісімен байланысын анықтау, басқа пәндермен байланыстырып, солардың
жетістігін пайдалану сөз бола бастады. Осы бағыттағы жаңа саланың бірі –
семантика.
Семантика гректің Semantikos (белгілеуші) деген сөзінен алынған,
қазір сөз мағынасы деген түсінікпен тең дәрежеде қолданылып жүр.
Сондықтан да оқулықтарда семантикаға сөз мағынасын зерттейтін лексиканың
бір саласы деген анықтама беріледі. Тіл білімінің басқа салаларына
қарағанда семасиологияның пән ретінде зерттеле бастау тарихы онша ұзаққа
бармайды, ал түркологияда өте кенже пән болып саналады. Сол үшін де
семасиологияның негізгі мәселелерінің көпшілігі зерттелмеген.
Зерттелгендерінің өздері де әрі қарай талдай түсуді қажет етеді.
Семасиологиялық зерттеулердің қиындық туғызатын екінші бір жағы да бар. Ол
– түркі тілдерінде семантика терминдерінің әлі де анықтала қоймағандығында
[1,3]. Мысалы, семасиология сөз мағынасын зерттейді дедік. Бірақ сөз
мағынасының да күрделі түсінік беретіні, оның лексикалық және грамматикалық
мағынаның арақатынасын оқулықтарда салыстырып, айырмашылықтарын санап
көрсетумен ғана шектеліп жүрміз. Негізінде олардың айырмашылықтары
болғанымен, бастарын біріктіріп, тілдік категория ретінде қолданылуына
себепші болатын белгілері де аз емес. Ең басты ортақ белгісі – олардың
екеуі де объектив дүниедегі заттар мен құбылыстарға қатысты, оларды
өздерінде белгілі дәрежеде сәулелендіріп, адам ойын абстракциялау
қызметімен байланысты болады. Сонымен бірге олардың айырмашылықтары да бар.
Лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаның ең басты айырмашылығы -
олардың абстракциялану дәрежесі мен берілу формаларында [1,4].
Қоғам мүшелерінің өзара пікір алысуы, негізінен, дыбыстық тіл арқылы
болатындықтан дыбысталу тілдің, оның ішінде, сөздің ең негізгі элементінің
бірі екендігі даусыз. Тіпті жас балалардың мағынамен байланыспаған былдырап
түрлі дыбыс шығаруын баланың тілі шықты, сөйлей бастады деуіміздің өзі де
осы дыбысталудың тілдің негізгі элементтерінің бірі екендігін білдіретін
бір белгі. Әрине жас баланың былдырлап сөйлеуінде мағына жоқ екендігін
барлық адам біледі, сонымен бірге түрлі дыбыстардың басын құрап былдырай
бастауы тілінің шыға бастауы екендігі де анық [1,17].
Еліктеу сөздердің түрлері. Еліктеу сөздер мағынасы жағынан айналадағы
әр түрлі дыбысқа және жеке қимылға, іс-әрекетке еліктеуді білдіруіне
байланысты еліктеуіш сөздер және бейнелеуіш сөздер болып екіге бөлінеді.
Еліктеуіш сөздер. Табиғатта заттардың қозғалуы, бір-бірімен қақтығысуы,
соғылуы сияқты алуан түрлі қимыл, амал-әрекеттердің нәтижесінде әр түрлі
дыбыстар пайда болады. Оларды біз құлақпен естиміз. Сол дыбыстарға еліктеу
арқылы пайда болған сөздер еліктеуіш сөздер деп аталады. Мысалы: Боз,
күрең, жирен, ала, шұбар, Өтеді ауыздығын қарш-қарш шайнап (Ж.Ж.). Ырғалып
қарға қарқ етті, ірімшік жерге салп етті (А). Еліктеуіш сөздер көмекші
етістікпен (көбінесе ет көмекші етістігімен) тіркесіп жұмсалады. Мысалы:
тырс етті, сарт етті, қыңқ етпеді, топ ете түсті, қор ете қалды, гүрс ете
түсті, саңқ етті т.б. Еліктеуіш сөздер қайталанып, қосарланып та жұмсалады.
Ондайда көмекші етістікпен тіркесіп, онымен бір қызметте немесе жеке тұрып
қимылдың амалын білдіреді. Мысалы: тарс-тұрс етті, дүңк-дүңк етті, ырс-ырс
етеді, сарт-сұрт болды, шаң-шұң болды, арс-арс етеді, қорс-қорс етеді және
қарш-қарш шайнайды, гүрс-гүрс шығады, бырт-бырт шайнайды, шарт-шұрт сынды,
пыр-пыр ұйықтайды т.б.
Жоғарыда айтылғандай, еліктеуіш сөздер деп табиғатта ұшырасатын сан
алуан құбылыстар мен заттардың бір-біріне қақтығысу-соқтығысуларынан туатын
дыбыстарды, сондай-ақ, жан-жануарлардың дыбысталу мүшелерінен шығатын әр
түрлі дыбыстарды есіту қабілеті арқылы белгілі-белгілі түсініктер ретінде
қабылдаудан болған және сол түсініктердің атаулары есебінде қалыптасқан
сөздерді айтамыз. Мысалы: Мылтық тарс етті; қарға қарқ етті деген
сөйлемдерді алсақ, ондағы тарс деген сөз мылтықтың атылуынан туған дыбыстың
атын білдірсе, қарқ деген сөз қарғаның дыбыстау мүшесінен (қарқылдауынан)
шыққан дыбыстың атын білдіреді. Демек, бұл екі сөздің екеуіне де жансыз
және жанды заттардан шыққан дыбыстар негіз болған. Бірақ бұл дыбыстардың
қайсысы болса да, әрине, сол дыбыстардың дауыстарын дәлме-дәл етіп айтуға
тырысудан туған әрі дыбыстық бейне, әрі сол бейненің атауы ретінде
қалыптасқан дыбыстар. Заттың құрылымдық бөлшектерінің ерекшеліктеріне
қарай, жерге түскендегі дыбысы я дүңк, я тыңқ, я діңк, я тоқ, я тық... етіп
естілуін тілмен дәлме-дәл айтып жеткізу қиын-ақ. Дегенмен, осы дыбыстар
дыбыстық бейне ретінде де, сол бейнелердің атаулары ретінде де
қалыптасқандықтан, оларды біз сөздер есебінде қабылдаймыз. Оның бер
жағында, бұл дыбыстар, қайсысы болса да, жалаң дыбыстар емес, күрделі
дыбыстар. Ал осы күрделі дыбыстар белгілі-белгілі табиғат дыбыстарының
таңбалары есебінде қабылданып, тиісті сөздерге айналған. Оған көркем
әдебиеттен кейбір мысалдар келтірейік.
А. Ысқақов еңбегінде мынадай мысалдарды ұсынады: Дәл сол кезде түп
қарағаннан аса бере, алдына жас қызыл қозы топ ете түсті (М. Әуезов);
Қасқыр тыпырлап жатқан қозыны көре сала, ырр етіп барып бас салды (бұл да);
Қозы екі қомағай ауыздың кергісінде қанжоса болып дар-дар айрылды. Сырт-
сырт етіп жас сүйек сынды. Қапа ш-құпаш қорқ-қорқ етіп қомағай қанды
ауыздар асайды (бұл да). Осы сөйлемдердегі топ, ырр, дар-дар, сырт-сырт,
қорқ-қорқ сөздері де тиісті дыбыстарды есітуден пайда болған түсініктерді
білдіреді. Сондықтан бұлар да, әрине, еліктеуіш сөздерге жатады [2,378].
Бейнелеуіш сөздер – табиғаттағы заттардың қозғалысын, күйін көру арқылы
сипаттайтын, бейнелейтін сөздер. Мысалы: Аттылар бұрылып келіп, дөңгелене
отырған жиынға жапыр-жұпыр сәлем берісіп амандасып қалды (М.Ә.). Кенеттен
шыққан дауысқа Ботагөз е деуге үлгермей, жүрісін кілт тоқтатып, жалт
қарады. (С.М.). Селк ете қалды кең далам, Селк ете қалды дау іші. (Ж.Ж.).
Берілген мысалдағы жапыр-жұпыр сөзі бірнеше адамның (аттылардың)
бірінен соң бірі рет сақтамай-ақ тез-тез сәлем беруін, кілт сөзі бірден,
тез тоқтауды, жалт шапшаң бұрылып қарауды, селк сөзі бейғам даланың (тау
ішінің) бірден шоши қозғалуын білдіріп тұр.
Еліктеуіш сөздер есіту қабілеті арқылы пайда болатын түсініктердің
аттарын білдірсе, бейнелеуіш сөздер табиғатта кездесетін белгілі-белгілі
елес, құбылыстарды көзбен көру қабілеті арқылы туатын түсініктердің аттарын
білдіреді.
Мысалы: Ырғалып қарға қарқ етті; ірімшік аузынан салп етті деген
сөйлемдерді алайық. Мұндағы қарқ деген сөз - қарғаның дауыстауынан естілген
дыбыстың атын аңғартатыны, соған сәйкес, еліктеуіш сөз сол түсініктің атауы
болатыны жоғарыда айтылды. Ал осы салалас сөйлемнің екінші жартысындағы
салп деген сөз дыбысты емес, қарғаның аузынан ірімшіктің жерге қарай түсіп
бара жатқан я түскен кезіндегі көрініс елесін, сол көріністің бейнесін
білдіреді. Екінші сөзбен айтқанда, салп деген сөз ірімшіктің жерге тез
түсіп бара жатқан кезінде көзбен көру қабілеті арқылы қабылданған
көріністің, оның бейнесінің атауы есебінде қызмет етеді.
Екінші бір мысал алайық: Кенеттен шыққан дауысқа Ботагөз ә деуге
үлгермей, жүрісін кілт тоқтатып, жалт қарады (С. Мұқанов) дегендегі кілт
және жалт деген сөздер де қалай тоқтағандықтың және қалай қарағандықтың
бейнесін көрсетеді [2, 379].
Бейнелеуіш сөздер көмекші етістікпен (көбінесе ет көмекші етістігімен)
тіркесіп жұмсалады. Мысалы: Жалп ете түсті, жалт қарады, қалт етті, ербең
етті т.б. Бейнелеуіш сөздер қайталанып, қосарланып, көмекші етістікпен
тіркесіп жұмсалады. Мысалы: маң-маң басты, жалт-жұлт етті, жылт-жылт етті,
жарқ-жұрқ етті, далаң-далаң жүгірді, бүгжең-бүгжең жүрді, қызараң-қызараң
етті, қиқаң-қиқаң етті, ербең-ербең етті [3, 108-111]. Еліктеуіш сөздер
сияқты, бейнелеуіш сөздердің де қайталанған екінші сыңарының ашық дауысты
дыбысы қысаң дауысты еріндікке айналып, іс-қимылдың бейнесінің бірде олай,
бірде бұлай болып алмасып отыратынын білдіреді, мысалы: жалт-жұлт, жалп-
жұлп, қалт-құлт т.б.
Еліктеуіш сөздер сияқты, бейнелеуіш сөздердің де түбіріндегі дауысты
дыбыстың ашық я қысаң болуы немесе жуан я жіңішке болуы сол сөздердің
мағыналарына әсер етеді. Мысалы, От жалт етті және от жылт етті
дегендердегі жалт деген сөзден көру қабілетінің күшті екендігі аңғарылса,
жылт деген сөзден көріністің әлсіз болатыны аңғарылады.
Еліктеуіш сөздер сияқты, бейнелеуіш сөздердің де түбіріндегі дауысты
дыбыстардың ашық болуы қозғалыс пен әрекеттердің еребейсіздігін,
дөкірлігін, оңтайсыздығын, епсіздігін білдірсе, дауысты дыбыстырдың қысаң
болуы әрекет қозғалыстың мардымсыздығын, өнімсіздігін білдіреді. Мысалы:
арбаң-арбаң, талтаң-талтаң, тарбаң-тарбаң, одыраң-одыраң деген сөздердің
мағыналарын сол реті бойынша ербең-ербең, тылтың-тылтың, тырбың-тырбың,
едірең-едірең деген сөздердің мағыналарымен салыстырып байқауға болады.
Алдыңғы топ пен соңғы топтың мағыналарында, әрине, айырмашылық бар. Өйткені
Нұрқожа талтаң-талтаң басып келеді екен (С.Мұқанов) деген мен Нұрқожа
тылтың-тылтың басып келеді екен дегендердегі талтаң-талтаң мен тылтың-
тылтың дегендердің мағыналары тең емес.
Еліктеуіш сөздер сияқты, бейнелеуіш сөздердің де түбіріндегі дауысты
дыбыстардың жуан я жіңішке болуы олардың мағынасында айырмашылық болатынын
аңдатады, мысалы: жалп-жалп етеді деген мен желп-желп етеді дегеннің,
осыдан туған жалпылдайды және желпілдейді деген сөздердің мағыналары тең
емес. Алғашқы көріністен күшті, дөрекі, епсіз бейне байқалса, соңғыда әрі
нәзік, әрі майда бейне елестейді [2, 378].
Еліктеу сөздер семантикалық жағынан алғанда, біріншіден, табиғатта
соқтығысуларынан туатын, сондай-ақ, неше түрлі жан-жануарлардың дыбыстау
мүшелерінен шығатын әр қилы дыбыстарға еліктеуден пайда болған түсініктерді
білдірсе, екіншіден, сол табиғатта ұшырайтын сан алуан құбылыстар мен
заттардың және неше түрлі жан-жануарлардың сыртқы сын-сипаты мен қимыл-
әрекеттерінің де қилы-қилы көріністерінен пайда болатын түсініктерді
білдіреді. Мысалы: арс, гүрс, дүрс, қорс, тарс, тырс, ырс, барқ, борт,
күрт, кірт, морт, сарт, шырт, дүңк, күңк, қыңқ, мыңқ, маңқ, саңқ, шаңқ,
шіңқ, сыңқ, таңқ, тыңқ, ыңқ, болп, былп, жалп, желп, қолп, ірк, ырқ, сарт-
сұрт, тарс-тұрс, арс-ұрс, жалт-жалт, жалт-жұлт, қалт-қалт, қалт-құлт, қаңқ-
қаңқ, қаңқ-құңқ, шаңқ-шаңқ, шаңқ-шұңқ, арбаң-арбаң, бүгжең-бүгжең, арсалаң-
арсалаң, ербелең-ербелең, батыр-бұтыр, далаң-далаң, тарбаң-тарбаң, қызараң-
қызараң, қаңғыр-күңгір, қайқаң-құйқаң, митың-митың, салаң-сұлаң, ыржың-
тыржың т.б.
Еліктеу сөздердің бір тобы семантикалық мағыналары жағынан табиғатта
ұшырасатын әл алуан дыбыстармен байланысты болса, екінші тобының
семантикалық мағыналары сол табиғаттағы әр қилы табиғи көріністердің
бейнелерімен байланысты. Осы себептен бұл сөздер іштей екі салаға бөлінеді,
бір тобы еліктеуіш (еліктеме) сөздер деп, екінші саласы бейнелеуіш
(бейнелеме) сөздер деп аталады.
Бұл сөздер семантикалық жағынан ғана емес, фонетика-грамматикалық сыр-
сипаттары жақтарынан да (мысалы: буын құрылымы, морфологиялық тұлғалары,
синтаксистік қызметтері) бір-бірімен ұқсас, орайлас болып келеді.
1.2 Еліктеу сөздердің жасалу жолдары
Ә.Төлеуов еліктеу сөздерге мынадай анықтама береді: Табиғаттағы әр
түрлі құбылыстардың дыбыстарына еліктеу немесе олардың бейнесін
елестетумен, сондай-ақ адам айналасындағы заттар өздігінен я қозғалу,
соқтығу процесінде дыбыстардың шығуы, қимыл әрекетінің көрінісін білдіретін
сөздер – еліктеу сөздер деп аталады [4, 112].
Еліктеу сөздердің жасалу табиғаты мүлдем басқа және атқаратын өзіндік
қызметі бар, дыбыстық құрамына байланысты олар дыбыс шығару арқылы жүзеге
асатын үрдісті немесе дыбыстың өзін білдіреді деп есептейтін
Б.А.Серебренников өз ойын: Человек, создающиий звукоподражательного слова,
должен переобразовать неартикулируемый поток звков в фонемно членимый
комплекс, - деп қорытындылайды [5, 241]. Ал Ә.Қайдар түркі тілдеріндегі
әртүрлі объектілер мен қоршаған ортада болып жатқан қимыл-қозғалыстарды,
дыбыстарды, құбылыстарды білдіретін еліктеуіш сөздер түркі тілдерінің
базалық лексикасына жатады, олар түркі тілдерінің әрқайсысына ұлттық бояу
берумен қатар, жасалуында белгілі бір тәртіп, жүйе болуымен ерекшеленеді,
сондықтан түркі тілдерінің тарихи грамматикасын жасауда бұл категорияға
деген көзқарасты өзгерту қажет деп есептейді де өз ойын былай түйіндейді:
Структурный анализ методом поморфемного членения в системе
словообразовательных моделей убедительно показывает, что первичная
наикратчайшая корневая часть всех без исключений подражательных слов
исторически сложилась в рамках односложных сегментов, на базе которых
развились и продолжают развиваться их производные основы. Отметим, что в
пределах односложного сегмента подражательных основ, например, в казахском,
уйгурском, киргизском и других тюркских языках, выступают все шесть
классических типов моносиллабов, как Г, ГС, ГСС, СГ, СГС, СГСС, хотя не все
они обладают на данным этапе своего развития самостоятельностью
употребления и семантической наполняемостью [6, 100]. Сөйтіп, оның
пікірінше барлық еліктеуіш сөздер қарапайымнан күрделіге қарай аглютинация
ұстанымы бойынша дамып отырған. Бүкіл еліктеуіш сөздердің алғашқы түбірі
бір дауысты (Г) немесе дауысты-дауыссыз (ГС) болған. Что же касается
однозвучных корневых производящих элементов, то они, потеряв свою былую
самостоятельность, сохранились в структуре производных основ в виде
консервированных или мертвых рудиментов, - дейді [7, 100-101]. Ә.Қайдардың
айтуынша бітеу буынды еліктеуіш сөздерге жалғанған модификаторлар (шар-т,
қал-т, сыл-п) қимылдың немесе дыбыстың күрт үзілгенін, біртекті және кенет
болғанын білдіреді [7, 104-105].
Еліктеуіш сөздердің жасалуы туралы филология ғылымдарының докторы
К.Құсайыновтың пікірі басқаша. Ол жалғамалы тілдерді, соның ішінде түркі
тілдерінде бір буынды түбір морфемалар флективті тілдерге қарағанда
әлдеқайда тұрақты, көп жағдайда шап ет, тыз ет лап ет сияқты болып жеке
қолданыла береді дейді де: Такой способ образования аналитической формы
глагола со звукоизобразительной односложной морфемой в качестве именной
части в тюркских языках очень продуктивен, - деп түйіндейді. Ал қазақ
тіліндегі бітеу буынды, соңы екі дауыссыз дыбысқа аяқталған еліктеуіш
сөздердің пайда болу себебін былай түсіндіреді: Рассмотрев их
морфологический состав, звукоизобразительную функцию модификаторов, мы
убедились, что звукоизобразительные основы типа СГСС как производные от
соответствующих корней (типа СГС) не являются результатом механического
соединения корневой морфемы с модификатором, а представляют собой усеченный
вариант глагольного образования (тарсылдады ≥ тарс, тарпылдады ≥ тарп,
тырқылдады ≥ тырқ и т. д.) [8, 161-162].
Сөйтіп, СГСС типті еліктеуіш сөздердің жасалуы туралы екі ғалымның
пікірі екі басқа екенін көреміз. Мұндай типті еліктеуш сөздердің соңғы
дыбыстары үнді және қатаң дыбыстан тұрады. Оның себебі үнді дауыссыздардың
барлық дауыссыздармен тіркесе алатын қасиетіне байланысты болса керек [9,
46].
Сонымен қатар еліктеуіш сөздердің екі дауыссыз дыбысқа аяқталуының тағы
бір себебі бар деп айтуға болады. Б.Қалиев экспериментальды-фонетикалық
зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, бұл және құр сөздеріндегі ұ
дыбысы созылыңқы айтылса, бұлт, құрт сөздеріндегіде алғашқыларынан 20
мск қысқа естіледі деген қорытындыға келеді [10,70]. Біздіңше, екі
дауыссызға аяқталған еліктеуіш сөздердің табиғатын академик Ә.Қайдардың
пікірі анық көрсетіп тұр. Оның айтқандарын қолдай отырып, еліктеуіш
сөздердің екі дауыссыз дыбысқа аяқталуы дыбыс пен құбылысты келте, анық
қылып айту қажеттігінен туған деген тұжырымға келуге болады.
Еліктеуіш сөздер көбінесе қайталанып қолданылады. Бұлардың дыбыстық
өзгеріске түспей қайталанғандарының беретін грамматикалық мағынасы туралы
К.Құсайынов Звукоизобразительность в казахском языке деген еңбегінде
былай дейді: Чистые повторы представляют собой структурно-
звукосимволический способ образования значения множественности [11, 158].
Ә.Төлеуов те аналитикалық тәсілмен жасалған қосарлы еліктеу сөздер
дүркінділік, созылыңқылықты білдіреді, дені бір буынды болады дейді [4,
113].
Қимылдың дүркінділігін, созылыңқылығын білдіру мақсатында қос сөздер үш
рет қайталанып қолданылатын кезі болады деп есептейтін ғалымдардың бірі
Б.Орузбаева оған қырғыз тіліндегі маң-маң-маң басқан және жаза-жаза-жаза
чарчадым сияқты сөздерді мысалға келтірсе [12, 257], Ә.Төлеуов те балпаң-
балпаң-балпаң басып, шұнаң-шұнаң-шұнаң қағып сияқтыларды осындай жолмен
қайталанған еліктеуіш сөздерге жатқызады [4, 113]. Қос сөздердің бір бунақ
құрап айтататынын ескерсек, Б.Орузбаеваның да, Ә.Төлеуовтың да келтірген
мысалдарындағы еліктеуіш сөздер маң-маң ∕ ∕ маң басқан немесе балпаң-
балпаң ∕ ∕ балпаң басып, шұнаң-шұнаң ∕ ∕ шұнаң қағып болып, екі
бунаққа бөлініп айтылатындығы анық. Бұлар өлеңнің буын санын толтыру үшін
ғана қолданылып тұр. Сондықтан еліктеуіш сөздердің үш рет қайталануы
қимылдың дүркінділігін, созылыңқылығын білдірудің бір жолы деп айтуға негіз
жоқ. Ал Б.Орузбаеваның екінші мысалына келетін болсақ, адам бір істі өте
көп істегенін білдіру үшін, оны үш рет, тіпті одан да көп қайталай беруі
мүмкін. Бірақ олар қос сөз бола алмайды және бір сөзді үш-төрт рет қайталау
іс-қимылдың дүркінділігін, созылыңқылығын білдірудің тәсілі емес.
А.Ысқақов еліктеуіш сөз ешқандай дыбыстық өзгеріссіз қайталануы,
қайталанатын сыңарының бір дауысты дыбысы еріндік дауысты дыбысқа алмасып
айтылуы (тарс-тарс, тарс-тұрс), немесе қайталанатын сыңарының басқаша
дыбысталуы да (бұрқ-бұрқ, бұрқ-сарқ) әртүрлі мағына беретінін, сондай-ақ
жуан дауысты дыбыстар арқылы немесе жіңішке дауысты дыбыстар арқылы
жасалған бейнелуіш сөздердің де әртүрлі мағына беретінін сөз етеді [2, 347-
350]. Ә.Қараев та еліктеуіш сөздердің түбіріндегі дауысты дыбыстардың жуан
немесе жіңішке болуы сөздің мағынасына әсер етеді десе [13, 147], Ә.Төлеуов
А.Ысқақовтың пікіріне ұқсас ой айтады. Ол: Еліктеу сөздердің басқа
сөздерден тағы бір айырылатын жері – олардың белгілі бір пішіндік құрылысы.
Дауысты дыбыстың ашық не қысаң болуы, ол сөздің семантикасына әсері болады:
сырт-сырт, тарс-тарс, қалш-қалш, қарш-қарш, саңқ-саңқ, шарт-шарт т.б. Ол
мағына түбіріндегі дауысты (а-ы) дыбыстардың өзгешелігі, - дейді [4, 113].
Дыбыстың әр текті болып қайталанғанын білдіру үшін, дыбыстық еліктеуіш
сөздердің екінші сыңарының дауысты дыбысы еріндік болып (қарш-құрш, сарт-
сұрт, тарс-тұрс т.б.) қайталанады. Мұндай қайталамаларды Ә.Қайдаров
қайталама-редупликациялар деп атайды [14, 61-62]. Еліктеуіш сөздердің
осындай жасалу ерекшеліктерін дұрыс ескермегендіктен болса керек, ноғай
тілі грамматикасының авторлары тақ-тұқ (лязг, бряцание), бырқ-шырқ
(неразбериха) сияқты еліктеуіштерді екі сыңарының да мағынасы жоқ қосарлы
күрделі зат есімдерге жатқызып жіберген [15, 125].
Түбір еліктеуіштерге әртүрлі жұрнақтар жалғану арқылы жасалған туынды
еліктеуіштердің де қайталанатын сыңарындағы а дыбысы ұ дыбысына алмасып
айтылу жиі кездеседі. Мысалы: арбаң-ұрбаң, бажаң-бұжаң (Ауыл ортасынан
бажаң-бұжаң еткен дауыс та шығып қалды (І.Жансүгіров, Шығ.)), жалтаң-
жұлтаң, жарбаң-жұрбаң, қажаң-құжаң, қалбаң-құлбаң, тарпаң-тұрпаң (Тарпаң-
тұрпаң тайлағым, Ботақаным, маймағым (С.Боранбаев, Қалытқы.), батыр-бұтыр
(Дәл осы секундте, далада, базға жақын жерде көп мылтық түн тыныштығын қақ
жара батыр-бұтыр етті (М.Әуезов, Шығ.)), жалтыр-жұлтыр (Не көрсе соған
талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен болса еткен болса, оған қызығып, көзі көрген,
құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді (Абай, Толық шығ.жин.)),
жапыр-жұпыр, тарсыл-тұрсыл, қашыр-құшыр, салдыр-сұлдыр, сақыр-сұқыр, жалақ-
жұлақ, т.б.
Әртүрлі дыбыстарды, құбылыстарды білдіретін, яғни аралас еліктеуіш
сөздер де (салдыр-гүлдір, сатыр-күтір, тарс-күрс т.б.), сондай-ақ бірінші
сыңары жуан, екінші сыңары жіңішке дауыстылардан тұратын еліктеуіш сөздер
де (дабыр-дүбір, даңғыр-дүңгір, қаңғыр-күңгір т.б.) көптеп кездеседі.
Еліктеуіш сөздердің осындай ерекшелігі туралы қазақ тілі тарихы туралы
көптеген еңбектер жазған белгілі ғалым, профессор Б.Сағындықұлы Қазақ тілі
лексикасы дамуының этимологиялық негіздері атты монографиясында былай
дейді: Атам заманнан бері халықпен бірге жасасып келе жатқан еліктеуіш
сөздердің бір тобынан ашық, қысаң, жуан, жіңішке дауыстылардың өзара
алмасуының байқалуы, осының негізінде сөздің мағынасына әсер етушілік
қабілеттің пайда болуы, әлбетте, кездейсоқ құбылыс емес. Оның алтай
тілдерінде бір замандарда болған заңдылықтардан бастау алғаны сөзсіз [16,
98]. Сөйтіп ол түркі тілдерінің алтай дәуірінде ішкі флексия құбылысы
болған деген тұжырымға келеді де, оған көптеген дәлелдер келтіреді. Мысалы:
байқап көру, аңғару мағынасын беретін бақ етістігін аңғару, тексеру
мағыналарын беретін байқа етістігімен салыстырсақ, ортақ түбір екенін
байқаймыз дейді. Бұларға мағынасы жағынан жақын абайла етістігі бар. Бұл
етістіктердің мағыналарында азын-аулақ қана өзгешелік болғанымен,
дыбысталуы мүлде сәйке келмеуінің себебі ашық а дауыстысының бірде б
дыбысынан кейін айтылса, бірде б дыбысының алдында айтылуына байланысты деп
түсіндіреді. Ол сондай-ақ дәйім, ұдайы, долы, дүлей, адуын сөздерінің де
осындай жолмен жасалғанын дәлелдейді [16, 99-100]. Түркі тілдеріндегі ішкі
флексия тәсілі туралы көрінекті ғалым Н.А.Баскаков кезінде мынадай пікір
айтқан: Существующие попытки некоторых тюркологов найти в морфологической
структуре тюркских языков элементы флективного строя пока остаются
малорезультативным. Тюркские языки, как нам представляется, имеют
последовательно выдержанной аглютинативный строй [17, 65]. Дегенмен,
профессор Б.Сағындықұлы жоғарыда аталған еңбегінде түркі тілдерінде өте
ерте заманда ішкі флексия тәсілі болғанын жан-жақты дәлелдеп шықты [17, 96-
107]. Профессор Б.Сағындықұлының жетекшілігімен Түркі тілдеріндегі ішкі
флексия қалдықтары атты тақырыпта кандидаттық диссертация жазған
Ж.Жүнісбаева: Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілінің флексиялық құрылым
дәуірін басынан өткізгені соңғы зерттеулердің нәтижесінде белгілі болып
отыр. Ішкі флексия қалдықтары бір буынды түбірлер көлемінде едәуір дәрежеде
қазір де бар, - деп есептейді [18, 13]. Ол ішкі флексия құбылысына сарт-
сарт, сырт-сырт, жарқ-жарқ, жарқ-жұрқ сияқты еліктеуіш сөздерді мысалға
келтіре отырып мынадай қорытынды жасайды: Қазіргі тілдің тұрғысынан
еліктеуіш сөздердің табиғатын ашу өте қиын, өйткені түрлі себептерге
байланысты дыбыс реңкі үнемі өзгеріп отырады. Жоғарыдағы екі түбір де
мағынасы жағынан ерекшеленіп тұр, біріншісінде дыбыстың ашық, еркін,
қатты шыққаны білінсе, екіншісінде, түбірде дауыстының алмасуынан дыбыстың
ақырын, біркелкі шықпағаны сезіледі. Әрине, бұл сөз жоқ, ішкі флексия
құбылысының қатысуымен жасалып отыр [18, 20].
Еліктеуіш сөздердің сәл дыбыстық өзгеріспен айтылуы нәтижесінде басқаша
мағына беруінің сырын дыбыстық символика құбылысы арқылы түсіндіретіндер де
бар. Осы тақырыпта арнайы зерттеу жұмысын жүргізген С.Өткелбаева: Қазіргі
таңда көптеген сөздердің дыбыстық формасы мен олардың мағынасы арасында
тікелей және символикалық байланыс теориялық тұрғыдан негізделіп дәлелденсе
де, аталған құбылыс тіл білімінің қызықты және әлі де таласты мәселелерінің
бірі болып саналады, − дейді [19,3]. Ол жасанды сөздер арқылы эксперимент
жасау нәтижесінде үлкен деген ұғымды тіл арты дыбыстары, кіші деген
ұғымды тіл алды дыбыстары, сондай-ақ күшті деген ұғымды тіл арты
дауыстылары, әлсіздік деген ұғымды тіл алды дауыстылары береді деген
тұжырым жасайды [19, 15]. С.Өткелбаева мұндай мағыналарды тек дауысты
дыбыстар ғана бермейді, тұтас буынның да жуан немесе жіңішке болуының да
әсері бар деген өзінің пікірін былай дәлелдейді: Белгілі бір ұғымды
берудегі буынның жуан-жіңішкелілігінің рөлін, әсіресе көлем, күш
шкалаларының деректерінен айқын көруге болады: жуан буынды жасанды сөздер
көп жағдайда үлкен, күшті деп бағаланса, жіңішке буындылар кіші,
әлсіз деген бағаға ие болды [19, 15-16]. Профессор М.Оразов дыбыстық
символика құбылысын, сол арқылы үстеме мағына беру тәсілі бар екенін жоққа
шығармайды. Бірақ бұл мағыналар, дыбыстың төл мағыналары болып саналмайды,
оған таңылған үстеме мағына болып есептеледі, − дейді [1, 26]. Оның
еліктеуіш сөздердің жасалуы турал пікірі мынадай: Еліктеуіш сөздердің
құрамындағы дауысты дыбыстардың сөз сөздің білдіретін мағынасымен тікелей
байланысты (белгілі мөлшерде) барлығын мойындасақ та, олар арасындағы
байланыс негізі мүлде басқа табиғатпен, қасиетпен байланысты деп айта
аламыз. Соңғы жағдай барлық сөздер туралы пікір айтуға негіз бола алмайды
[1,27].
Ә.Төлеуов апыраң-топыраң, бұрқан-талқан, үргін-сүргін сияқтыларды жеке
қолданылмайтын қосарлы еліктеуіш сөздерге жатқызады [4, 113]. Бұрқан-
талқан, үргін-сүргін қос сөздерінің шығу төркініне үңілсек, бір кездері
дербес мағынасы бар сөздер болғанына көзіміз жетеді [20, 23; 20, 50] және
сырт тұлғасы еліктеуіш сөздерге ұқсағанымен, дыбыстың немесе қимылдың
сипатын білдіріп тұрған жоқ. Ал апыраң-топыраң сөзіне келетін болсақ, мұның
екінші сыңары жып-жып (жыпыр-жыпыр), тып-тып (тыпыр-тыпыр) тәрізді әу баста
топ-топ (топыр-топыр) болғаны дау туғызбаса керек. Топыр-топыр еліктеуіші
кейде алғашқы дауыссызы түсіріліп, опыр-топыр болып та қолданылады. Ал енді
апыраң-топыраң сөзінің жасалуы топыраң сөзіндегі т дыбысының түсіп қалып,
еріндік о дыбысының езулік а дыбысына алмасуы нәтижесінде жасалып тұр деуге
болады.
Қазақ тіліндегі көптеген сөздердің арғы түбі еліктеуіш сөздерден
шыққаны анық. Мысалы, күр деген еліктеуіштен күрс, күрт, күрк, күрп сияқты
еліктеуіштер, одан күрсілде, күртілде, күркілде, күрпілде сияқты етістіктер
пайда болған [7, 104]. Біздіңше байырғы сөздердің түп төркіні еліктеме
сөздер болған деген пікірді қолдай отырып [21, 24], бұлардың қайталануы
арқылы да жасалған сөздер деген қорытынды жасауға болады. Ә.Қайдаров ұйғыр
тіліндегі еліктеуіш сөздердің қайталануы арқылы жасалған сөздерге пил-пил
гүл (цветок огонек), па-пас түгмә (кнопка, застежка), күр-күр тоху
(индюк), боң-боң қоңғуз (майский жук), зиң-зиң (стрекоза), хор-хор
(кальян), гир-гир (свитулка), тоқ-тоқ (дятель) сияқтыларды жатқызса [14,
59], Т.Қалабаева қазақ тіліндегі бақбақ, қорқор сияқты сөздерді толық
лексикаланған, жар-жар, тар-тар (ауызекі тілде құс деген мағынада), без-
без сөздерін жартылай лексикаланған сөздер деп санайды [22, 16].
Қосарлы еліктеуіш сөздер қимылдың, құбылыстың бірнеше дүркін болғанын
білдіреді. Олардың қайталантын сыңарындағы дауысты дыбыстың еріндік немесе
жіңішке дауыстыға алмасуы осы құбылыстардың әртекті болып өткенін
білдіреді.
Қос сөздердің сыңарларының буын саны, негізінен, тең болатынын, буын
саны әртүрлі болған жағдайда, көбінесе, бірінші болып буын саны аз, немесе
дауысты дыбыстан басталатын сыңары бірінші айтылатынын жоғарыда айтып
өттік. Біздің байқауымызша, бір сөздің екі рет қайталануы арқылы жасалатын,
яғни қайталама қос сөздердің жасалуында кең тараған тәсілдің бірі ─ оның
бірінші сыңарының дауыссыз дыбысы түсірілуі арқылы қайталануы. Мысалы:
Барақ аңлау-саңлауларынан уілдеп желмен бірге қар кіріп тұр (С.Сейфуллин,
Тар жол.), Мақұл, мақұл!─ десті тұс-тұстан шулап абыр-жұбыр мойындарын
созған жасақшылар (Қ.Есенжанов, Тар кезең). Кереку дуанына абыр-сабыр
қаладан қашып жатқан малай, келіп жатқан жатақ (І.Жансүгіров, шығ.). Айдақ-
жайдақ жататын, Үй болмасын бұрынғы (А.Тоқмағамбетов, Сайрайды бұлбұл). Ала
қыстай адам тұрмай әбден шаң тұтқан қабырғалар бүгін аяқ астынан асығыс
айдақ-сайдақ ағартылғаны бірден көрініп тұр (Қаз.әдеб.). Еламанның елге
кеп, Мөңке үйіне түсіп, апақ-шапақ боп қуанысып жатқанын есітті
(Ә.Нұрпейсов, Сергелдең). Сабаздың бәрекелді талабына, Тағы алды қырық
құнан қой аппай-шаппай (Батырлар жыры). Барлығы апас-қапас шығып кетеді
(М.Сатыбалдиев, Қоңыр қозы). Үш сағаттық арпалыстың өзінде-ақ біздің жақ
жау жағын апыра-жапыра еңсеріп тастаған еді (С.Сейтов, Сөз сұрайды.).
Өкпеден өтіп барып, жерге батып, Бастырды аяқтарын арпаң-тарпаң
(Т.Ізтілеуов, Рүстем). Жүргізіп жыл толғанда апыл-тапыл, Бойымды бұрынғыдан
жеңілдеттің (Үш ғасыр.). Шоқан оқуға кеткен жылы апыл-тапыл жүре бастаған,
алдыр-бұлдыр тілі шығып қалған бұл інісі бес жасында сүзекпен ауырады да
өледі (С.Мұқанов, Аққан жұлдыз). Қараса, аяғын апыл-тұпыл басқан басқан үш-
төрт жас шамасындағы бала (Қ.Исабаев, Апат құрсауы.). т.б. Сапаның қасында
қазір бойлары бір тұтам едел-жедел сегіз ұлы, екі қызы бар (Б.Төлегенов,
Көктем.). Есік ашық, тоқтатылды ем-дем де, Күбірлейді күткеніміз елден де
(Х.Ерғалиев, Сенің.). Иқу-қиқу басылып, тына қалды табиғат. (Ө.Тұрманжанов,
Таңдамалы.). Жұрт уман-думан қол соғып жатыр (Ж.Мусин, Ақ алаң.). Басқа
құнандар тобы жаңағы сары белден, осы кезде ғана умақ-шумақ боратып келе
жатты (Ғ.Нұрпейсов, Аңшы.). Етегіне оралған балаларымен ұмар-жұмар
топырлап, күле шулап Сәлима үйіне кірді (А.Нұрманов, Аққу.). Жайлауға қарай
ұбап-шұбап көшкенін ауызынан суы құрып айтып отыр (Ә.Нұрпейісов, Қан мен
тер). Естісе ат елеңдер үбір-дүбір, Жігітті дүбірлетер жиырма бір (Халық
әні) т.б.
Мұндай алдыңғы дауыссыз дыбысы түсіріліп айтылу арқылы жасалған қос
сөздерге Ә.Нұрмағамбетов апыл-құпыл сөзін де жатқызады. Ол шуваш тілінде
тез, шапшаң дегенді хаплт сөзі арқылы берілетінін, ал осы тілде
асығу, әбігерлену мағынасын беретін хаплтат сөзі бар екенін айта
келе: Біздің жобалауымызша, қазақ тілінде де ертеде осы сөз жиі қолданылып
келгенімен, кейінгі кездерде дербес қолданудан қалып қос сөз құрамында
сақталған,─ деген қорытынды жасайды. Сөйтіп, ол қапыл сөзі дыбыстық
өзгеріс арқылы жасалған сөз екенін алға тарта отырып бұл қос сөздің
жасалуын былай түйіндейді: Ал қос сөздің алғашқы сыңарындағы қ дыбысы
түсіріліп, апыл-қапылды, апыл-құпыл түрінде айту дағдыға айналған [20,
17-18]. Өзбекстандағы қазақтардың тілінде абыл-ғұбыл болып айтылатын бұл
сөздің шығу төркіні туралы Т.Айдаров былай деп тұжырым жасайды: Можно
предположить, что абыл-ғұбыл в литературным языке (орфографически апыл-
құпыл) является вариантом вариантом парного слова апыл-тапыл, имитирующего
ходьбу маленкого ребенка, и образовано посредством звукого изменения
древнетюрского ew-ewil. Слова топ, лежащее в основе второго компонента в
древнетюрском, означает вмиг, сразу [23,167]. Біздіңше, Т.Айдаровтың
пікірі бұл қос сөздің жасалуын нақтырақ көрсетіп тұрған тәрізді. Қазақ
тілінде қалт тоқтады, кілт тоқтады сөз тіркестері іс-әрекеттің бірден,
тез үзілгенін білдіреді. Еліктеуіш қалт сөзі қосарланғанда қалт-қалт
болып та, қалт-құлт болып екінші сыңарындағы дауысты дыбыс еріндікке
дауыстыға алмасып та айтылады. Топ-топ сөзінен жасалған топыр-топыр
еліктеуіші тапыр-тұпыр, опыр-топыр, апыр-топыр, апыр-тұпыр болып бірнеше
вариант құрап айтыла беретіні сияқты, қалт-қалт, қалт-құлт, қалтыл-қалтыл,
қалтыл-құлтыл, қапыл-құпыл, апыл-құпыл варианттары пайда болған. Жоғарыдағы
мысалдардағы апас-қапас, апақ-шапақ қос сөздері де, осы апыл-құпыл қос
сөзінің дыбыстық өзгеріске ұшыраған түрлері деп есептейміз. Апыл-құпыл сөзі
апаш-құпаш болып та қолданыла береді. Мысалы: Апаш-құпаш ұзатқанын Жібек
жеңгесі Жәлелге әдейі барып айтқан екен, ол: Мейілдері, маған десе қазір
неге жөнелтіп жібермейді, - деп қабағын шытып қысқа қайырыпты (С.Омаров,
Қайырлы жаз). Он минөтте ойыма осы ән түсті, Апаш-құпаш қолымды сермеген
соң (Ақылбайдың әні). т.б. Сөйтіп, сөз басындағы дауыссыз дыбысы түсіп
қалған компоненті бірінші болып айтылуы арқылы жасалу қайталама қос
сөздерде кең тараған тәсіл деп айтуға болады. Қос сөздердің бұл
ерекшеліктеріне көптеген ғалымдар назар аударған. Мысалы, филология
ғылымдарының докторы Ә.Нұрмағамбетов осындай жолмен жасалған қос сөзге ұбап-
шұбап сөзінде жатқызса [20, 74], академик Ә.Қайдар ұйғыр тіліндегі өргилип-
чөргилип (обходится очень вежливо, ласково) сөзін бірінші сыңарындағы ч
дыбысы түсіп қалу арқылы жасалған қос сөз деп есептейді [24, 72].
Ал енді төл сөздеріміздегі сөз басындағы дауыссыз дыбыстардың түсіріліп
айтылуына тоқталайық. Тарихи тұрғыдан алғанда, түспейтін дыбыс жоқ:
дауыстылар да, дауыссыздар да фонологиялық жүк атқармаған кезде әлсіреп,
сөз құрамынан шығып қалады, - деп есептейтін профессор Б.Сағындықұлы сөз
басындағы дауыссыз дыбыстардың түсіріліп айтылуы арқылы жасалған вариант
сөздерге балбыра-албыра, бадырақ-адырақ, бадырай-адырай, бақыр-ақыр,
бедірей-едірей, қайран-айран, қадым-адым, дөңкиген-өңкиген, дабдыра-абдыра,
делбең-елбең, кебежедей-қабажадай-абажадай, тарби-арби, сарқыра-арқыра,
шәңгі-әңгі сияқты сөздерді жатқызады [16, 76]. Сөз басында дауыссыз
дыбыстың түсірілуі арқылы жасалған сөздерге Г.Айғабылова бақыр-ақыр,
бадырай-адырай, бажырай-ажырай, бедірей-едірей, былжыра-ылжыра, кеміріл-
жеміріл-еміріл сияқты сөздерді жатқызады да: Әрине, бұлардың мағыналарының
жақындығы қолданылудағы өзгешеліктерін, әрқайсысысының стильдік өң ала
бастағанын жоққа шығара алмайды. Ұзақ уақыт қолданыста келе жатқан бұл
сыңарлар қазір вариант деуден гөрі синонимдік қатар деп айтуға лайық
келеді, - деп түйіндейді [25, 20-21].
Кейде -лы жұрнағы ықшамдалып түсіп қалады да, оның орнына -аң, -ең
жұрнағы жалғану арқылы жасалатын қос сөздер де болады. Мысалы: Аттан түсіп
бойын жазып ерсең-қарсаң жүрді (Е.Қонарбаев, Түнгі от.). Мұның себебін
анықтау үшін профессор Б.Сағындықұлының ң дыбысының пайда болуы туралы
жорамалына назар аударайық. Ол ң дыбысының н дыбысының аллофоны ретінде
пайда болып фонемалық дәрежеге жеткеніне көптеген дәлелдер келтіреді.
Солардың біріне тоқталайық. Ол: Н ═ нің ң ═ ға айналуының тағы бір себебі
мынада деп білеміз. Тіл алды дыбысы н ═ ге қарағанда тіл арты дыбысы ң ═
ның үні (тоны) басымырақ. Бұл ерекшелік, әсіресе, еліктеуіш сөздерге
экспрессивті күшейткіш мән үстеуге ыңғайлы. Мысалы, балпаң-балпаң, далаң-
далаң, жалаң-жалаң, жалтаң-жалтаң, секең-секең, күлмең-күлмең, қайқаң-
қайқаң, қиқаң-қиқаң, қипаң-қипаң, қомпаң-қомпаң, қоқаң-қоқаң, қутың-қутың,
құнжың-құнжың, сылаң-сылаң т.б. Сөйтіп ң фонемасы, біріншіден, біршама
созылыңқы үнмен айтылатындықтан, екіншіден, экспрессивтік күшейткіш мән
жамап алғандықтан, жоғарыдағыдай еліктеуіш сөздердің құрамында түбегейлі
баян тапты, - дейді [16, 48]. Жоғарыдағы мысалдағы қос сөзді (ерсең-
қарсаң) ерсілі-қарсылы жүрді деп айтсақ та, мағынаға ешқандай нұқсан
келмейді. Тек ерсең-қарсаң деп қолдану ат үстінде ұзақ отырған адамның,
жерге түсіп жүргенде алғашында бойын дұрыс игере алмай, сөлекеттеу
жүретінін дәлірек сипаттайды.Қорыта айтқанда, дыбыстардың, кейде толық
буындардың түсіп, ықшамдалу қос сөздерде жиі кездеседі және көп жағдайда
соның нәтижесінде олардың компоненттерінің буын сандары теңесіп, айтылуы
оңайланады. Бұл құбылыстар, мағынаға нұқсан келмейтін жағдайда жүзеге
асады.
Жоғарыда мысалға келтірген ерсілі-қарсылы сөздерінің бірде ерсіл-
қарсыл, бірде ерсең-қарсаң болып айтылуын да осы жабық буынмен айту
қажеттігіне туған деп айтуға толық негіз бар.
1.3 Еліктеуіш сөздердің семантикалық ерекшеліктері
Дыбыстық еліктеуіш сөздер. Бұл топқа енетін сөздер мына төмендегі
дыбыстарға еліктеуден пайда болады:
1) Табиғат құбылыстарының дыбыстарына (желдің гуілі, жапырақтың,
қамыстың сыбдыры, найзағайдың жарқылдауы, күннің күркіреуі, өзеннің
сылдырап ағуы т.б.) және айналадағы заттардың қозғалуынан шыққан дыбыстарға
(заттың құлап түсуі, домалануы, олардың бір-біріне соқтығысуынан шыққан
дыбыстар) еліктеуден пайда болған сөздер. Мысалы: Танк борс етті де лап
берді (Мүсірепов). Абай қасына келді де, суға Оспанмен бірге шомп етіп
құлай кетті (Әуезов)
2) Түрлі хайуан, аң-құстардың дауыстарына еліктеуден пайда болған
сөздер. Мысалы:
Бақ-бақ еткен текені,
Қар жауғанда көрерміз.
Батырсынган жігітті,
Жау келгенде көрерміз (мақал).
3) Адамның сөйлеу аппаратынан шыққан дыбыстарына (түшкіру, пысылдау,
қорылдау, жылау, күлу т.б.) еліктеуден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz