Корпоративтік табыс салығы: алыну механизмі және жетілдіру мәселелері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
I. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1 Корпоративтік табыс салығының мәні мен табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Корпоративтік табыс салығының дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Корпоративтік табыс салығын салудағы жекелеген шет мемлекеттердің іс.тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
II. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ АЛЫНУ МЕХАНИЗМІ МЕН БЮДЖЕТТЕГІ ОРНЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.1 Корпоративтік табыс салығының есептелу және алыну механизмін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Корпоративтік табыс салығының Алматы қаласы Әуезов ауданының бюджетті толтырудағы орнын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
III. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
I. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1 Корпоративтік табыс салығының мәні мен табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Корпоративтік табыс салығының дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Корпоративтік табыс салығын салудағы жекелеген шет мемлекеттердің іс.тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
II. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ АЛЫНУ МЕХАНИЗМІ МЕН БЮДЖЕТТЕГІ ОРНЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.1 Корпоративтік табыс салығының есептелу және алыну механизмін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Корпоративтік табыс салығының Алматы қаласы Әуезов ауданының бюджетті толтырудағы орнын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
III. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
Мемлекет қызметінің барлық бағыттарының қаржыландыру көзі және оның қаржылық қажеттілігін қанағаттандыратын экономикалық құралы салықтар болып табылады. Салықтар экономикалық категория ретінде мемлекет тарпынан біржақты ережелермен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір көлемде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай қаражаттар.
Экономиканың нарықтық шаруашылық түрін жүргізуге байланысты, табыстың көп қырлы аспектілерінің мағынасы арта бастады. Корпорациялардың акционерлік, жеке немесе басқа жекеменшік формаларына ие болғанынан кейін, өздерінің қаржылық тәуелсіздігі мен дербестігін алды. Бұл корпорацияның табыстарын қандай мақсатта және қанша мөлшерде қолдануға байланысты құқық алды.
Пайда (табыс) экономикалық категория ретінде – кәсіпорынның шаруашылық іскерлігінің нәтижесіндегі түсімдерінен, осы қызметті жүзеге асыруға кеткен шығындардың айырмасы ретінде қарастырылады.
Жоғарыда айтылған екі категорияны біріктіретін болсақ, салықтардың бір түрін алуға болады. Мемлекет өз кезегінде салық саясатын, оған байланысты функциялар арқылы жүзеге асыра алады.
«Корпоративтік табыс салығы: алыну механизмі және жетілдіру мәселелері атты» дипломдық жұмыстың өзектілігі – салықтар заң жүзінде белгілеген, белгілі бір көлемде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай қаражаттар. Ал корпоративтік табыс салығы бюджет кірісінің қайнар көзі болып табылады.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты – корпоративтік табыс салығының теориялық негіздерін, қаржылық және құқықтық аспекті бағытында зерттеу; оның әлемдік тәжірибедегі есептелу механизмімен, әр елдің салық жүйесіндегі орынына талдау жасау, қазіргі нарықтық экономикаға сай корпоративтік табыс салығының жетілдіру жолдарын іздестіру.
“ Корпоративтік табыс салығы: алыну механизмі және жетілдіру мәселелері атты” дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспе, үш бөлім, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде корпоративтік табыс салығының теориялық негіздері, пайда болуы мен дамуы, құқытық реттелуі мен шетел тәжірибесі қарастырылған.
Екінші бөлімде корпоративтік табыс салығының бюджеттегі орыны, соның ішінде Алматы қаласы бойынша Әуезов ауданының салық басқармасындағы салықтық түсімдерге талдау жасалынған.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі корпоративтік табыс салығының қазіргі кездегі мәселелері, оның нарықтық экономиканы дамытудағы орыны сипатталған.
Бұл дипломдық жұмысты жазуда қазақстандық ғалымдардың, корпоративтік табыс салығына қатысты басылымдары қолданылды.
Экономиканың нарықтық шаруашылық түрін жүргізуге байланысты, табыстың көп қырлы аспектілерінің мағынасы арта бастады. Корпорациялардың акционерлік, жеке немесе басқа жекеменшік формаларына ие болғанынан кейін, өздерінің қаржылық тәуелсіздігі мен дербестігін алды. Бұл корпорацияның табыстарын қандай мақсатта және қанша мөлшерде қолдануға байланысты құқық алды.
Пайда (табыс) экономикалық категория ретінде – кәсіпорынның шаруашылық іскерлігінің нәтижесіндегі түсімдерінен, осы қызметті жүзеге асыруға кеткен шығындардың айырмасы ретінде қарастырылады.
Жоғарыда айтылған екі категорияны біріктіретін болсақ, салықтардың бір түрін алуға болады. Мемлекет өз кезегінде салық саясатын, оған байланысты функциялар арқылы жүзеге асыра алады.
«Корпоративтік табыс салығы: алыну механизмі және жетілдіру мәселелері атты» дипломдық жұмыстың өзектілігі – салықтар заң жүзінде белгілеген, белгілі бір көлемде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай қаражаттар. Ал корпоративтік табыс салығы бюджет кірісінің қайнар көзі болып табылады.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты – корпоративтік табыс салығының теориялық негіздерін, қаржылық және құқықтық аспекті бағытында зерттеу; оның әлемдік тәжірибедегі есептелу механизмімен, әр елдің салық жүйесіндегі орынына талдау жасау, қазіргі нарықтық экономикаға сай корпоративтік табыс салығының жетілдіру жолдарын іздестіру.
“ Корпоративтік табыс салығы: алыну механизмі және жетілдіру мәселелері атты” дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспе, үш бөлім, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде корпоративтік табыс салығының теориялық негіздері, пайда болуы мен дамуы, құқытық реттелуі мен шетел тәжірибесі қарастырылған.
Екінші бөлімде корпоративтік табыс салығының бюджеттегі орыны, соның ішінде Алматы қаласы бойынша Әуезов ауданының салық басқармасындағы салықтық түсімдерге талдау жасалынған.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі корпоративтік табыс салығының қазіргі кездегі мәселелері, оның нарықтық экономиканы дамытудағы орыны сипатталған.
Бұл дипломдық жұмысты жазуда қазақстандық ғалымдардың, корпоративтік табыс салығына қатысты басылымдары қолданылды.
1. Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 ж. 17 мамырдағы N 1096 Жарлығы.
2. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі). Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 10 желтоксандағы N 99- ІV Заңы — Алматы: ЮРИСТ, 2009ж.
3. ҚР Президент! Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Новое десятилетие-новый экономическии подъем-новые возможности Казахстана» 2010 ж.
4. «Қазақстан Республикасы салық қызметінің даму стратегиясы» Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі Салық комитеті Төрағасының 2007 жылғы 12 қазандағы № 734 бұйрығына қосымша
5.Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 2008-2010 жылдарға арналған стратегиялық даму жоспары
6. «Қазақстан-2030» стратегиясы
7. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналаған бағдарламасы.
8. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы – Алматы: Қазақ университеті, 2003ж.
9. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. Шет мемлекеттердің салықтары: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004 ж.
10. Найманбаев С.М. Салықтық құқық: Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2006 ж.
11. Өсербайұлы С. Корпоративтік қаржы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті 2005ж.
12. Мельников В.Д., Ли В.Д. Қаржының жалпы курсы: Окукұралы.-
Алматы:Қазақ университет,2005.-220 бет
13. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2003. – 448 бет.
14. А.Исаева «Мемлекеттің дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері» // Қаржы-Қаражат, 2006, №6,
15. Алиев Б.Х. Налоги и налогообложение. – М.: «Финансы и статистика», 2005. – С. 416.
16. Брызгалин А.В., Берник В.Р., Головкин А.Н. Расчет налога на прибыль организаций. – М.: Центр «Налоги и финансовое право», 2005. – С.133
17. Евстратова Л.М. Налог на прибыль. – М.: «Экзамен», 2008. – С. 224.
18. Ермекбаева Б.Ж. Налоговые стимулы роста конкурентоспособности экономики Казахстана // Журнал: Финансы Казахстана, 2006г.
19. Полина К.Т., Что стоит на пути республики войти в число 50-ти наиболее конкурентоспособных стран мира// Газета: «Око», Астана 2007г.
20. М.В. Романовского, О.В. Врублевской Налоги и налогообложение: жоғары оқу орындарына арналған оқулық. 6-ші басылым.- СПб.: Питер, 2009ж. – С. 528.
21. А.Э. Сердюков, Е.С. Вылкова, А.Л.Тарасевич Налоги и налогообложение: жоғары оқу орындарына арналған оқулық. 2-ші басылым.- СПб.: Питер, 2008ж. – С. 704.
22. «Налогообложение предприятий в странах ЕС и других регионах мира», БИКИ 2004
23. Нурумов А.А. «Проблемы дальнейшего совершенствования системы налогообложения и бюджетного регулирования в Республике Казахстан», 29. 24. Журнал: Вестник по налогам и инвестициям, NN5-6, 2002г
Нурсейтов А.О. Предпринимателю о налоге на добавленную стоимость. Алматы, 1999
25. Пепеляева С.Г. «Налоговое право» Москва, ИД ФБК ПРЕСС 2000г.
Полина К.Т., Что стоит на пути республики в число 50-ти наиболее конкурентоспособных стран мира// Газета: «Око», Астана 2006 г.
26. Раимкулов А. Контроль как приоритетное направление в пополнении доходов бюджета // Қаржы-қаражат, ғ1, 2003
27. Сержантов К.А. Налоги иналоговое прланирование. Алматы, 2002
Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане. Алматы, 2002
28. Тютюрюков Н.Н. «Налоговые системы зарубежных стран: Европа и США» Москва 2002г
29. Умирбеков Г. «Мировой опыт: особенность налогообложения в Японии», Вестник налоговый службы Республики Казахстан, 2006г
30. Интикбаева С.Ж. Некоторые проблемы налоговой политики // Қаржы-қаражат, ғ1, 2003
31. Черника Д.Г «Налоги» Москва, Финансы и статистика, 2000г.
32. Черник И.Д. «Некоторые вопросы правового регулирования местных налогов в европейских странах», Налоговый вестник 2002
32. Юткиной Т. Ф. «Налоги и налогобложение» Москва, ЮНИТИ 2001г.
34. Майкл П.Девере.Экономика налоговой политики.
35. Тютюрюков Н.Н. Налоговые системы зарубежнық стран: Европа и
США: Учебное пособие.Москва, 2002.
36. Евстратова Л.М. Налог на прибыль. – М.: «Экзамен», 2005. – С. 224.
37. Ильясов К.К., Зейнелғабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. Налоги и налогообложение. Алматы, Рауан, 1995.
38. Худяков А.И., Наурызбаева Н.Е. Налог: понятие, элементы, установление, виды. Алматы: - ТОО Баспа, 1998 – 160с.
39. Мельников В.Д. Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2001. – 285с.
40. Налоговое право – учебник под ред. Пепеляева С.Г.-М.: ИД ФБК ПРЕСС 2000г.
41. Налоги: Учебник. Под ред. д.э.н, профессора Черника Д.Г.-М.:Финансы и статистика, 2000г.
42. Алматы қаласы Әуезов ауданы бойынша Салық басқармасының статистикалық мәліметтері
2. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі). Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 10 желтоксандағы N 99- ІV Заңы — Алматы: ЮРИСТ, 2009ж.
3. ҚР Президент! Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Новое десятилетие-новый экономическии подъем-новые возможности Казахстана» 2010 ж.
4. «Қазақстан Республикасы салық қызметінің даму стратегиясы» Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі Салық комитеті Төрағасының 2007 жылғы 12 қазандағы № 734 бұйрығына қосымша
5.Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 2008-2010 жылдарға арналған стратегиялық даму жоспары
6. «Қазақстан-2030» стратегиясы
7. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналаған бағдарламасы.
8. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы – Алматы: Қазақ университеті, 2003ж.
9. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. Шет мемлекеттердің салықтары: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004 ж.
10. Найманбаев С.М. Салықтық құқық: Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2006 ж.
11. Өсербайұлы С. Корпоративтік қаржы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті 2005ж.
12. Мельников В.Д., Ли В.Д. Қаржының жалпы курсы: Окукұралы.-
Алматы:Қазақ университет,2005.-220 бет
13. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2003. – 448 бет.
14. А.Исаева «Мемлекеттің дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері» // Қаржы-Қаражат, 2006, №6,
15. Алиев Б.Х. Налоги и налогообложение. – М.: «Финансы и статистика», 2005. – С. 416.
16. Брызгалин А.В., Берник В.Р., Головкин А.Н. Расчет налога на прибыль организаций. – М.: Центр «Налоги и финансовое право», 2005. – С.133
17. Евстратова Л.М. Налог на прибыль. – М.: «Экзамен», 2008. – С. 224.
18. Ермекбаева Б.Ж. Налоговые стимулы роста конкурентоспособности экономики Казахстана // Журнал: Финансы Казахстана, 2006г.
19. Полина К.Т., Что стоит на пути республики войти в число 50-ти наиболее конкурентоспособных стран мира// Газета: «Око», Астана 2007г.
20. М.В. Романовского, О.В. Врублевской Налоги и налогообложение: жоғары оқу орындарына арналған оқулық. 6-ші басылым.- СПб.: Питер, 2009ж. – С. 528.
21. А.Э. Сердюков, Е.С. Вылкова, А.Л.Тарасевич Налоги и налогообложение: жоғары оқу орындарына арналған оқулық. 2-ші басылым.- СПб.: Питер, 2008ж. – С. 704.
22. «Налогообложение предприятий в странах ЕС и других регионах мира», БИКИ 2004
23. Нурумов А.А. «Проблемы дальнейшего совершенствования системы налогообложения и бюджетного регулирования в Республике Казахстан», 29. 24. Журнал: Вестник по налогам и инвестициям, NN5-6, 2002г
Нурсейтов А.О. Предпринимателю о налоге на добавленную стоимость. Алматы, 1999
25. Пепеляева С.Г. «Налоговое право» Москва, ИД ФБК ПРЕСС 2000г.
Полина К.Т., Что стоит на пути республики в число 50-ти наиболее конкурентоспособных стран мира// Газета: «Око», Астана 2006 г.
26. Раимкулов А. Контроль как приоритетное направление в пополнении доходов бюджета // Қаржы-қаражат, ғ1, 2003
27. Сержантов К.А. Налоги иналоговое прланирование. Алматы, 2002
Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане. Алматы, 2002
28. Тютюрюков Н.Н. «Налоговые системы зарубежных стран: Европа и США» Москва 2002г
29. Умирбеков Г. «Мировой опыт: особенность налогообложения в Японии», Вестник налоговый службы Республики Казахстан, 2006г
30. Интикбаева С.Ж. Некоторые проблемы налоговой политики // Қаржы-қаражат, ғ1, 2003
31. Черника Д.Г «Налоги» Москва, Финансы и статистика, 2000г.
32. Черник И.Д. «Некоторые вопросы правового регулирования местных налогов в европейских странах», Налоговый вестник 2002
32. Юткиной Т. Ф. «Налоги и налогобложение» Москва, ЮНИТИ 2001г.
34. Майкл П.Девере.Экономика налоговой политики.
35. Тютюрюков Н.Н. Налоговые системы зарубежнық стран: Европа и
США: Учебное пособие.Москва, 2002.
36. Евстратова Л.М. Налог на прибыль. – М.: «Экзамен», 2005. – С. 224.
37. Ильясов К.К., Зейнелғабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. Налоги и налогообложение. Алматы, Рауан, 1995.
38. Худяков А.И., Наурызбаева Н.Е. Налог: понятие, элементы, установление, виды. Алматы: - ТОО Баспа, 1998 – 160с.
39. Мельников В.Д. Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2001. – 285с.
40. Налоговое право – учебник под ред. Пепеляева С.Г.-М.: ИД ФБК ПРЕСС 2000г.
41. Налоги: Учебник. Под ред. д.э.н, профессора Черника Д.Г.-М.:Финансы и статистика, 2000г.
42. Алматы қаласы Әуезов ауданы бойынша Салық басқармасының статистикалық мәліметтері
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Диплом жұмысы
Корпоративтік табыс салығы: алыну механизмі және жетілдіру мәселелері
Орындаушы ____________________________ Умышев М.М.
Ғылыми жетекші __________________________ Мустафина А.К.
(қолы, күні)
Норма бақылаушы _________________________ Садыханова Д.А
(қолы, күні)
Кафедра меңгерушісі
Қорғауға жіберілді ____________________________ Арзаева М.Ж.
(қолы, күні)
Алматы- 2010
Реферат
Мемлекет қызметінің барлық бағыттарының қаржыландыру көзі және оның
қаржылық қажеттілігін қанағаттандыратын экономикалық құралы салықтар болып
табылады.
Экономиканың нарықтық шаруашылық түрін жүргізуге байланысты, табыстың
көп қырлы аспектілерінің мағынасы арта бастады. Корпорациялардың
акционерлік, жеке немесе басқа жекеменшік формаларына ие болғанынан кейін,
өздерінің қаржылық тәуелсіздігі мен дербестігін алды. Бұл корпорацияның
табыстарын қандай мақсатта және қанша мөлшерде қолдануға байланысты құқық
алды.
Пайда (табыс) экономикалық категория ретінде – кәсіпорынның шаруашылық
іскерлігінің нәтижесіндегі түсімдерінен, осы қызметті жүзеге асыруға кеткен
шығындардың айырмасы ретінде қарастырылады.
Жоғарыда айтылған екі категорияны біріктіретін болсақ, салықтардың
бір түрін алуға болады. Мемлекет өз кезегінде салық саясатын, оған
байланысты функциялар арқылы жүзеге асыра алады.
Корпоративтік табыс салығы: алыну механизмі мен оны жетілдіру жолдары
атты дипломдық жұмыстың өзектілігі – салықтар заң жүзінде белгілеген,
белгілі бір көлемде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және
өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай қаражаттар. Ал корпоративтік табыс
салығы бюджет кірісінің қайнар көзі болып табылады.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты – корпоративтік табыс салығының
теориялық негіздерін, қаржылық және құқықтық аспекті бағытында зерттеу;
оның әлемдік тәжірибедегі есептелу механизмімен, әр елдің салық жүйесіндегі
орынына талдау жасау, қазіргі нарықтық экономикаға сай корпоративтік табыс
салығының жетілдіру жолдарын іздестіру.
“Корпоративтік табыс салығы: алыну механизмі мен оны жетілдіру жолдары
атты атты” дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспе, үш бөлім, қорытынды және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде корпоративтік табыс салығының теориялық негіздері,
пайда болуы мен дамуы, құқытық реттелуі мен шетел тәжірибесі қарастырылған.
Екінші бөлімде корпоративтік табыс салығының бюджеттегі орыны, соның
ішінде Алматы қаласы бойынша Әуезов ауданының салық басқармасындағы
салықтық түсімдерге талдау жасалынған.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі
корпоративтік табыс салығының қазіргі кездегі мәселелері, оның нарықтық
экономиканы дамытудағы орыны сипатталған.
Бұл дипломдық жұмысты жазуда қазақстандық ғалымдардың, корпоративтік
табыс салығына қатысты басылымдары қолданылды.
Сонымен қатар ресейлік басылымдар мен интернет сайттарынан алған
мәліметтер өз көрінісін тапты.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Қаржы мамандығы
Диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
_____Умышев Мейржан _________________________________ст удентіне
Корпоративтік табыс салығы: алыну механизмі және жетілдіру жолдары тақырыбы
23 12 . 2009 ж № 4-2841 бұйрығымен бекітілді
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 24 04.2010 ж.
Жұмыстың бастапқы мәліметтері Отандық және шет елдік ғалым экономистердің
оқу құралдары мен оқулықтары, Салық Кодексі
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны:
а) Корпоративтік табыс салығының теориялық негіздері
б Корпоративтік табыс салығының алыну механизмі мен бюджеттегі орны
в) Корпоративтік табыс салығының қызмет етуінің жетілдіру жолдары
Диплом жұмысын дайындау
ГРАФИГІ
Реттік Бөлімдер атауы, қарастырылатын Ғылыми жетекшіге Ескертулер
№ сұрақтар тізімі тапсыру мерзімі
1. Әдебиеттерді таңдау, оларды 27.01.2010
зерттеу мен өңдеу. Негізгі көздер
бойынша библиография жасау
2. Диплом жұмысының жоспарын жасау 01.02.2010 Eкінші тарау
және оны жетекшімен қарастыру бойынша
маңызды
мәселелерді
белгілеу
3. Бірінші бөлімді жазу және оны 15.02.2010 Графиктері мен
тексеруге ұсыну сызбалары
қосымшаға
кірістіру.
4. Практикалық материалдарды және 20.02.2010 статистикалық
т.б. жинақтау, жүйелеу және мәліметтеріне
талдау. талдау жасау
5. Қорытынды мен ұсыныстарды ғылыми 05.03.2010 Графиктері
жетекшімен келісу. талдаулармен
толықтыру
6. Ескертуге сәйкес диплом жұмысын 25.03.2010 Методикалық
қайта өңдеу (толықтыру). нұсқауларға
Аяқталған жұмысты кафедраға сай жұмысты
ұсыну. өңдеу
7. Рецензия мен пікірлермен танысу. 29.03.2010 Рецензенттің
сын пікірімен
танысу
8. Рецензия мен пікірлерді ескере 30.03.2010 Презентацияны
отырып, қорғауға дайындықты даярлау
анықтау.
Тапсырманың берілген күні 27.01.2010 ж.
Кафедра меңгерушісі ______________________________ Арзаева М.Ж.
(қолы)
Жұмыс жетекшісі _________________________________ Мустафина А.К.
(қолы)
Тапсырманы орындауға алған студент _________________Умышев М.М.
(қолы)
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
I. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .8
1. Корпоративтік табыс салығының мәні мен
табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2. Корпоративтік табыс салығының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 14
3. Корпоративтік табыс салығын салудағы жекелеген шет мемлекеттердің іс-
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
II. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ АЛЫНУ МЕХАНИЗМІ МЕН БЮДЖЕТТЕГІ ОРНЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 33
2.1 Корпоративтік табыс салығының есептелу және алыну механизмін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Корпоративтік табыс салығының Алматы қаласы Әуезов ауданының бюджетті
толтырудағы орнын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..51
III. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 70
КІРІСПЕ
Мемлекет қызметінің барлық бағыттарының қаржыландыру көзі және оның
қаржылық қажеттілігін қанағаттандыратын экономикалық құралы салықтар болып
табылады. Салықтар экономикалық категория ретінде мемлекет тарпынан
біржақты ережелермен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір көлемде және
мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті
ақшалай қаражаттар.
Экономиканың нарықтық шаруашылық түрін жүргізуге байланысты, табыстың
көп қырлы аспектілерінің мағынасы арта бастады. Корпорациялардың
акционерлік, жеке немесе басқа жекеменшік формаларына ие болғанынан кейін,
өздерінің қаржылық тәуелсіздігі мен дербестігін алды. Бұл корпорацияның
табыстарын қандай мақсатта және қанша мөлшерде қолдануға байланысты құқық
алды.
Пайда (табыс) экономикалық категория ретінде – кәсіпорынның шаруашылық
іскерлігінің нәтижесіндегі түсімдерінен, осы қызметті жүзеге асыруға кеткен
шығындардың айырмасы ретінде қарастырылады.
Жоғарыда айтылған екі категорияны біріктіретін болсақ, салықтардың
бір түрін алуға болады. Мемлекет өз кезегінде салық саясатын, оған
байланысты функциялар арқылы жүзеге асыра алады.
Корпоративтік табыс салығы: алыну механизмі және жетілдіру мәселелері
атты дипломдық жұмыстың өзектілігі – салықтар заң жүзінде белгілеген,
белгілі бір көлемде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және
өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай қаражаттар. Ал корпоративтік табыс
салығы бюджет кірісінің қайнар көзі болып табылады.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты – корпоративтік табыс салығының
теориялық негіздерін, қаржылық және құқықтық аспекті бағытында зерттеу;
оның әлемдік тәжірибедегі есептелу механизмімен, әр елдің салық жүйесіндегі
орынына талдау жасау, қазіргі нарықтық экономикаға сай корпоративтік табыс
салығының жетілдіру жолдарын іздестіру.
“ Корпоративтік табыс салығы: алыну механизмі және жетілдіру
мәселелері атты” дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспе, үш бөлім, қорытынды
және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде корпоративтік табыс салығының теориялық негіздері,
пайда болуы мен дамуы, құқытық реттелуі мен шетел тәжірибесі қарастырылған.
Екінші бөлімде корпоративтік табыс салығының бюджеттегі орыны, соның
ішінде Алматы қаласы бойынша Әуезов ауданының салық басқармасындағы
салықтық түсімдерге талдау жасалынған.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі
корпоративтік табыс салығының қазіргі кездегі мәселелері, оның нарықтық
экономиканы дамытудағы орыны сипатталған.
Бұл дипломдық жұмысты жазуда қазақстандық ғалымдардың, корпоративтік
табыс салығына қатысты басылымдары қолданылды.
Сонымен қатар ресейлік басылымдар мен интернет сайттарынан алған
мәліметтер өз көрінісін тапты.
1 КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Корпоративтік табыс салығының мәні мен табиғаты
Нарықтық қатынастар жағдайында салық жүйесі мемлекет экономикасын
реттеудегі негізгі қаржы-несиелік механизмі болып табылады. Салық жүйесінің
сауатты жұмысы ұлттық шаруашылықтың тиімді қызмет етуіне жол береді.
Салықтар мемлекет пен кәсіпорындардың мүдделерін байланыстырушы,
экономиканы басқару және қамтамасыз ету құралы ретінде пайдаланылады. Салық
көмегімен меншіктің барлық формасындағы кәсіпорындардың мемлекеттік және
жергілікті билік органдарымен, банктермен және жоғары тұрған органдардың
өзара қатынасы анықталады, сондай-ақ сыртқы экономикалық қызмет реттеледі,
ал оның есесінен шетел инвестициялары тартылады, сәйкесінше кәсіпорындардың
табысы құрылады. Мемелекет салық көмегімен қоғамдық қызметтерді жүзеге
асыруға қажет ресурстарды өзінің қолына алады; әлеуметтік қамтамасыз ету
шығындары қаржыландырылады.
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар — бұл мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетін міндетті ақшалай төлемдер. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 35-бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды
және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып
табылады, —деп жазылған. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу
әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді [15].
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Салықтар
мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі
болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен
әдістері өзгерді, игерілді, мемлекет қажеттіліктерін қанағаттандыруға
бейімделді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып,
олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса
жүреді. [16].
Табыс экономикалық категория ретінде – кәсіпорынның шаруашылық
іскерлігінің нәтижесіндегі түсімдерінен, осы қызметті жүзеге асыруға кеткен
шығындардың айырмасы ретінде қарастырылады. Жоғарыда айтылған екі
категорияны біріктіретін болсақ, салықтардың бір түрін алуға болады, яғни
корпорацияның табысына салынатын салық.
Табысқа салынатын салық салықтық реттеудің негізгі құралдарының бірі,
ол өндірістің өсуін ынталандыра алады, сонымен қатар дұрыс емес
ойластырылған заңнамада тежей алады.
Салықтарда салық жүктемесін (салық ауыртпалығын) бөлудің екі қағидаты
қалыптасқан: пайда (алынған игіліктер) қағидаты және "қайыр көрсету"
(төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың
қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың
өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудын классикалық қағидаттарын бұрын А.Смит
ұсынған. Олар мынаған саяды:
1) салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік қағидаты);
2) салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы
керек (анықтылық қағидаты);
3) әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және
әдіспен алынуы тиіс (қолайлылық қағидаты);
4) салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты) [16].
Қазақстанның салық заңнамасына сәйкес, елімізде салық және бюджетке
төленетін баска да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың
айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасының
жариялылығы қағидаттары негізделеді.
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және бақылау сияқты негізгі
үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы өзінің категориясының ішкі
белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция — барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді. [8]
Қазақстан Республикасының салық жүйесінде корпоративтік табыс салығы
ең негізгі орын алады.
Бұл салық түріне байланысты сұрақтар мемлекет назарында, себебі ол
бюджеттің кіріс баптарының негізгі түріне жатады. Корпоративтік табыс
салығы бюджет қоржынын толтырудың қайнар көзі болып табылады. Соңғы
кездерде осы салық түрін тиімді қолдану туралы сұрақтар туындап жатыр.
Қазақстан Республикасының бюджетіндегі корпоративтік табыс салығының
динамикасын 1.1-кестеден көруге болады. Бұл кестеден корпоративтік табыс
салығының соңғы үш жылдың қорытындысы бойынша. яғни нақты 2007 жылы 758300
млн.теңге, 2008 жылы 920911млн.теңге, 2009 жылы 643668 млн. теңге.
Корпоративтік табыс салығы бойынша 2009 жылы 659,8 млрд.теңге жоспарда
бюджетке 643,7 млрд.теңге түсті немесе 97,6%. Жоспардың орындалмауы негізгі
қуат тасымалдаушылар мен металдардың бағасы төмендеуіне байланысты, сондай-
ақ бірқатар кәсіпорындарда аванстық төлемдердің қайта есептелуіне
байланысты болған. 2008 жылғы фактімен салыстырғанда салықтық режимнің
азаюы есебінен түсімдер 277,2 млрд. теңгеге төмендеді.
Кесте 1.
Мемлекеттік бюджеттің атқарылуы *
Атауы
2007ж. 2008ж. 2009ж.
үлесі,% үлесі, үлесі,
млн.тг млн.тг % млн.тг %
Салық.. түсім,2356040 100 2819509 100 2228682 100
оның ішінде
копроративтік 758300 32,18 920912 32,66 643668 28,88
табыс салығы
жеке табыс 221025 9,38 267356 9,48 268725 12,05
салығы
әлеуметтік 295732 12,57 251222 8,91 232839 10,46
салық
Мүлікке 61132 2,59 77837 2,76 91851 4,12
салынатын
салық
Жер салығы 10030 0,42 10780 0,38 13022 0,58
Көлік 11339 0,49 14270 0,62 17521 0,78
құралдарына
салық
Бірыңғай жер 428 0,01 445 0,01 578 0,02
салығы
Қосылған құн 629278 26,74 640983 22,72 515933 23,14
салығы
Акциздер 58753 2,49 56528 2,01 57393 2,59
Басқа да 309109 13,12 579177 20,54 387149 17,37
салықтық
түсімдер
* Дерек көзі: Қаржы министірлігінің ресми сайты [44].
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың
нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал
етеді.
Бақылау функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
ұлттық өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы аныкталады; ол ұлттық
табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді. [8].
Дамыған елдерде корпорацияның пайдасына салынатын немесе табысына
салынатын салық түріне көп назар аударылады. Табыстың салық салу жүйесі
бірегей типте есептеледі, яғни кәсіпорынның табысы орталық үкіметпен,
сондай-ақ жергілікті билік органдарымен салық салынуға қамтылады. Салық
салу объектісі табыс және пропорционалды немесе аздаған мөлшерде
прогрессивті есептелінген салық мөлшерлемесі болып табылады. Салық салынуға
жататын таза пайда жалпы жиынтық табысқа теңеседі және одан белгіленген
шегерімдер мен салық жеңілдікте1рін азайтқандағы шамасымен есептелінеді.
Экономиканың жағдайы әр қашанда нарықтағы кәсіпкерлердің
белсенділігіне тығыз байланысты. Сондықтан да мемлекет, әлеуметтік-
экономикалық жүйенің тиімді қызметін қамтамасыз ететіндей салық механизмін
ойластырып, жүзеге асыруы қажет. Ондай тиімділік кәсіпорындардың
табыстарының салық саясатына қатысты оңтайлы сипатта болуы қажет. Салық
ставкаларының жоғарғы мөлшерге дейін өсуі кәсіпкерлік белсенділігін
төмендетуіне алып келуі мүмкін.
Батыс теориясы мен салық салу тәжірибесі бойынша 50% жоғары салық
салынатын салық ставкасы жеке кәсіпкерлердің өндірістік іскерлікке
құлшынысын төмендетеді деп айтады. Фискалды және реттеуші сипаттағы
салықтың оптималды мөлшеріне, табыстың үштен бір бөлігінен аспайтын көлемі
жатқызылады. Пайдаға салынатын салық жүйесіндегі макроэкономикалық қадам
салық жеңілдіктері, яғни жекелеген секторлар мен шаруашылық салаларын
ынталандырушы факторы болып табылады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде алуан түрлі және өзгермелі салық
жеңілдіктері қалыптасқан. Олардың ішіне жекелеген секторларды немесе
кәсіпкерлік түрлерін салық төлеуден босату, сондай-ақ салықтан жартылай
босату және салық кезеңін ұзарту жатады.
Қазіргі таңда кез-келген азаматқа экономиканың тек нарық заңдарына
байланысты қызмет жасайтындығы мәлім. Нарықтық қатынастар жағдайында
экономикалық іскерліктің ортасы – экономиканың негізгі звеносы
кәсіпорындарға бағытталады. Дәл осы деңгейде қоғамға қажет өнімдер
өндіріліп, әр түрлі қызметтер көрсетіледі. Кәсіпорындарда ең көп мөлшердегі
білікті мамандар шоғырландырылған. Бұл жерде ресурстарды тиімді қолдану
туралы, жоғары өнімді техникаларды т.б. құралдарды пайдалануға байланысты
сұрақтар шешіледі.
Оның бәрі терең экономикалық білімді қажет етеді. Себебі нарықтық
экономикада тек нарық сұраныстарын сапалы және тұрақты бағалай алатын
кәсіпкерлер ғана қызмет көрсете алады. Әрбір кәсіпорын өзі шешім қабылдайды
және өзінің кейінгі дамуына байланысты шараларды жүзеге асырады.
Нарықтық экономика кәсіпорынның басқару жүйесіне қажетті нақты
талаптарды анықтайды. Экономика конъюктурасының өзгеруіне байланысты
кәсіпорын жылдам шешім қабылдай отырып, өзінің қаржылық жағдайын
тұрақтандыруға тырысуы қажет.
Бұл жұмыста корпоративтік табыс салығының табиғаты мен құрылымын
зерттеу үшін корпорацияның салық салынуға жататын табысының құрылу
ерекшелігін қарастырған жөн. Себебі салық салынатын табыс корпорацияның
табыстары мен шығыстарының айырмасы ретінде есептелінетіні белгілі.
Сондықтан, ең алдымен кәсіпорынның пайдасы (табысы) деген не, ол қалай
құрылады?- деген сұрақтарға жауап берген абзал.
Пайда (табыс) бұл – жалпы табысты алумен байланысты, кәсіпорынның
негізгі қаржылық ресурстарының көзі. Ол маңызды экономикалық категория және
кез-келген коммерциялық ұйымдардың іскерлігінің негізігі мақсаты болып
табылады. Экономикалық категория ретінде материалдық өндіріс сферасында
құрылған пайда таза табысты бейнелейді және келесідей функцияларды
атқарады:
1) Пайда (табыс) бұл кәсіпорынның іскерлігінің нәтижесінде пайда
болған экономикалық әсерді сипаттайды. Кәсіпорынның іскерлігімен байланысты
алған пайдасы, оның табыстарының барлық шығыстарынан артық екенін
білдіреді.
2) Пайда (табыс) ынталандырушы қызметті атқарады. Себебі ол бір
мезгілде тек қаржылық қорытынды ғана болмай, сонымен қатар кәсіпорынның
қаржылық ресурсының негізгі элементі болып табылады. Сондықтан кәсіпорын
максималды деңгейде пайда табуға тырысады, нәтижесінде өндірістік қызметін
кеңейтуге мүмкіндік алады.
3) Пайда (табыс) бұл әр түрлі деңгей бюджеттерінің ресурстарының
құрылу көздерінің негізі болып табылады.
Нарықта корпорациялар өзін-өзі реттейтін тауар өндіруші қызметінде
көрініс табады. Олар өнімге бағаны белгілеп, тұтынушыға сатады. Одан түскен
түсімді кәсіпорынның пайдасы деп қарастырған дұрыс емес. Кәсіпорынның
қаржылық нәтижесін анықтау үшін өзіндік құн формасындағы өндіру мен сатуға
кеткен шығындарды түсіммен салыстырған жөн.
Материалдық шығыстарды қоспағандағы, өнімді( тауар мен қызметті)
өткізуден түскен түсім, соның ішінде пайда мен еңбекақы төлемдерін қоса
алғанда корпорацияның жалпы табысын құрайды.
Табыс әрқашан оң нәтижелі болмайды. Сонымен қатар теріс нәтижелі болуы
мүмкін, ондай жағдайда оны зиянды (залал) деп айтуға болады. Залал
нәтижесінде корпорацияның өзінің экономикалық саясатын қайта қарауға және
оң нәтижеге жету үшін түзетулер мен өзгертулер енгізуге мәжбүр болады.
Ондай шараларды қолданбаса кәсіпорын рентабельді емес болып танылады,
кейіннен тіпті банкротқа ұшырауы мүмкін.
Қазақстан Республикасында кәсіпорындар шегетін залал ұғымы келесідей
сипатқа ие. Корпоративтік табыс салығы бойынша түзетiлген жиынтық жылдық
табыстан шегерiмдердiң асып түсуі кәсіпкерлiк қызметтен шегетін залал деп
танылады. Мысалы соның ішінде, бағалы қағаздарды өткiзуден шегетiн
залалдарға мыналар жатады: борыштық бағалы қағаздарды қоспағанда, бағалы
қағаздар бойынша –өткiзу құны мен иемденіп алу құны арасындағы терiс
айырма; борыштық бағалы қағаздар бойынша - өткiзген күнгi дисконт
амортизациясы мен (немесе) сыйлықақы есептегендегi өткiзу құны мен иемденiп
алу құны арасындағы терiс айырма. Сондықтан Салық кодексінің сәйкес бабында
залалдарды ауыстыру шарттары қолданылады.
Арнайы қаржы компаниясының Қазақстан Республикасының секьюритилендіру
туралы заңнамасына сәйкес жүзеге асырылатын қызметінен шеккен залалы
бөлінген активтермен қамтамасыз етілген облигациялардың айналым мерзімі
ішінде ауыстырылады.
Түсім Өзіндік құн (-)
Өтізуден түскен табыс Басқа да өткізуден Өткізуден тыс
түскен табыс табыстар(залалдар)
Баланстық пайда Пайданы түзету(-)
Салық салынатын табысыСалық салынуға Корпоративтік табыс
жатпайтын табысы салығы(-)
Таза табыс
1 сурет. Пайданың (табыстың) құрылу схемасы
* Дерек көзі: Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы –
Алматы: Қазақ университеті, 2003ж. [8]
Кез-келген кәсіпорында экономикалық мзмұнына және функционалдық
тағайындалуына байланысты табыстың (пайданың) төрт түрлі көрсеткіші
қалыптасады. Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іскерлігінің негізгі
қаржылық көрсеткішінің базасы – баланстық табысы жатады. Салық салуға
байланысты арнайы көрсеткіш – жалпы табыс қолданылады. Оның негізіне салық
салынуға жататын табыс және салық салынуға жатпайтын табыс кіреді. Бюджетке
төленген салық және басқа да төлемдерден қалған кәсіпорының баланстық
табысының бөлігі таза табыс деп аталады. Ол кәсіпорынның қаржылық
іскерлігінің соңғы нәтижесін сипаттайды.
Салық жүйесінің фискалдық әлуеті негізінде мемлекеттің бюджет
жүйесінің тиімді әрі тұрақты жұмыс істеуі Қазақстан Республикасының қазіргі
заманғы даму ерекшеліктері мен халықаралық стандарттар – талаптарына сай
қоғамдық-мемлекеттік және корпоративтік (және жеке меншік) мүдделердің
балансын көздейтін ұтымды құқықтық механизмге, яғни салықтық сондай-ақ
бюджеттік құқықтық реттеу әдістерінің өркениетті тиімділігіне тікелей
байланысты болады.
Мемлекеттік бюджеттің салықтық кірісін қалыптастырып құру, сондай-ақ
бюджеттен бөлінетін қаржы-қаражаттарды салықтық кіріске сәйкестендіру
негіздерін нормативтік құқықтық құжаттарда жіктеп бекіту процесінде
туындайтын фискалдық қатынастарды реттеуге ат салысатын салықтық құқық аса
маңызды құқықтық құралымы ретінде көрініс табатыны көпшілікке мәлім.
Қазақстан Республикасындағы салық салу республикалық және жергілікті
бюджеттердің салықтық кіріс бөлігін қалыптастыруға байланысты салықтық
құқықтық қатынастардың қарқынын көрсетеді.
Нарықтық даму жағдайындағы республикалық және жергілікті бюджеттердің
ауқымындағы салықтық құқықтық қатынастардың аса маңызды аспектісі Қазақстан
Республикасының Салық жүйесі болып табылады, сондай-ақ оның халықаралық
салық салу стандарттарына сай өркениетті фискалдық және реттеуші тұрпатта
даму тенденциялары бүгінде мемлекеттік бюджеттің салықтық кірісін
қалыптастыру аясындағы салықтық құқықтық қатынастарға оң ықпалын тигізуде
[10].
1.2 Корпоративтік табыс салығының дамуы
Белгілі болғандай, табыс кәсіпорынның қаржылық қызметінің негізгі
көрсеткіші, оның максимизациялануы - кәсіпорынның дамуының негізгі
мақсаттарының бірі.
Экономикалық теорияның дамуы барысында табыс түсінігі үнемі өзгеріп,
күрделеніп отырды. Табыс- тауар өндірісінде негізгі экономикалық
категориялардың бірі болып табылады. Табыс түсінігінің экомикалық
мазмұнын түсіндіруге ең алғаш XVI- XVII ғасырларда әрекеттер жасалды.
Меркантелистер мектебінің белгілі өкілдері ағылшын Томас Манн және француз
Жан Батист Кольбер пайда болған табыстар сыртқы саудамен байланысты, себебі
тауар мемлекет ішімен шетелде салыстырғанда жоғары бағада сатылады деп
есептеді. Политэкономияның классикалық мектебінің өкілдері А.Смит және Д.
Рикардо табыс көзі өндірісте деді. Олар тауарды ақшаға айырбастағанда
кеткен шығындардан басқа қалатын табыс кәсіпкерге тәуекел үшін өтемақы деп
есептеді.
Экономика ғылымында кәсіпкерлік табыс туралы әр түрлі ойлар бар.
Капитал өндірісі теориясына сәйкес кәсіпкерлік табыс- бұл капитал өндірісі
нің ақысы. Тағы бір теорияда өндірісті ұйымдастыру мен басқару үшін
ақы.(А. Маршалл) [20]
Табысқа салынатын салық салықтық реттеудің негізгі құралдарының бірі,
ол өндірістің өсуін ынталандыра алады, сонымен қатар дұрыс емес
ойлатырылған заңнамада тежей алады.
Ежелгі мемлекеттер тарихында ең алғаш кәсіпкерлік қызметке салық
түрінде саудагерлерден және ұсталардан алынатын баж және жанама алымдар
болды. Мемлекет дамуында салықтардың рөлі арта түсті. Рим империясының
күйреуі кезеңінде қолөнершілер мен саудагерлердің табысына салынатын салық
пайда болды. Кәсіпкерлікке салық ортағасырларда тиімді дамыды.
Ортағасырдағы Флоренция кәсіпкерлік табысқа салынатын салық, сонымен қатар
қолөнершілер мен кәсіпкерлердің кадастрлық бағалауы болды.
XVIII ғ соңына қарай салықтар жан басына, жерге және жанама
салықтармен ғана емес, сонымен қатар сонымен қатар жедел дамушы сауда мен
өндірісті қамту керектігі белгілі болды. Ең алғаш рет кәсіпкерлікке
салынатын салықтың ғылыми теориясын неміс ғалымы фон Юсти жасады. Ол
кәсіпкерлікке салық ұғымына анықтама берді, сонымен қатар салық обьектісі
табыс деп есептеді.
Ең алғаш рет кәсіпорындардың табысына салықты табыс салығы нысанында
Германия және АҚШ жолға қойды. XXғ басында әлемнің жетекші мемлекеттері
корпорациялық салық дәуіріне енді. Ең дамыған және ең кең тараған салық
салудың нысаны олт табыс салығы. Ол әр түрлі мемлекеттердің қарды жүйесіне
әр түрлі уақыттарда енеді. Бірінші рет Ұлыбританияда 1798 ж. уақытша шара
ретінде еніп, 1842ж. ағылшын салық саясатына біржола бекітілді. Германияда
бұл салық 1892ж, АҚШ-та 1913ж., Франция және Ресейде 1916ж. түпкілікті
енгізілді.
Орыс экономисті Озеров И.Х. осы жүзжылдықтың алғашқы кезеңінде
мемлекеттердің табыс салығын енгізу себептерін қысқаша құрастырды:
- жұмысшы класс талабы;
- дамушы өнеркәсіптің мүддесі;
- бюджет дефициті.
Табыс салығының енгізілуі елеулі күресті қажет етті. Жанама салықтардың
ауыртпалығынан қиналған олардың тоқталылуын талап етті. Өнеркәсіптік
буржуазия, өздерінің табыстары үшін қорғанып табыс салығының енгізілуіне
қарсы болды. Класстар арасындағы пікіталас нәтижесінде табыс салығының
пайда болуына алып келді. Көп ұзамай бюджеттің біраз кірісін қамтып, жанама
салықтар қысқарды.
XX ғасырдың басына қарай салық жүйесінде табыс салығы жетекші ретінде
мойындалды. Табыс салығы көп тараған ғана емес, сонымен қатар елеулі салық
салудың түрі табыс салығының ставкасы басқа салықтың салыстырғанда жоғары.
Сол себепті салық төлеушілер үшін табыс табыс салығын төлеу материалдық
тұрғыдан ауыр тиді.
Табыс салығының құрастырудың 2 тарихи нысаны қалыптасты:
- шедулярды, Ұлыбританияда;
- глобальды, Пруссияда пайда болды.
Алғаш рет табыс салығы тәжірибесі Алглияда 1978ж. жүргізілді. 1802ж.
табыс салығы көптеген шағындардың нәтижесінде тоқтатылған еді, бірақ 1803ж.
оған жаңа нысан беріп қайта енгізуге мәжбүр болды. 1803ж. заңмен жасалған
салық жүйесі Англияның ХХ ғасырдың 20 жылдарындағы табыс салығының
ұйымдасуына негіз салды. Қоғамның буржуазиялық өкілдерінің бұған қарсы
болып, бұл салық түріне қатысты барлық құжаттарды өртеп жіберудің
нәтижесінде салық тоқтатылды. Мемлекеттік бюджеттің дифициті қаржы
министрлігінің 1842 ж. табыс салығын енгізуге итермеледі. Оның өміршең
болғандығы сондай бюджеттік түсімдердің ХІХ ғасырдағы 6%-ң орнына 1910ж.
25%-н қамтыды.
Глобалды табыс салығы Германияда енгізілген еді. Ол заңды тұлғалардан
табыс көзінен тәуелсіз жалпы табыстан алынады. Жалпы табысқа прогрессивті
ставка қолданылды. Аталған нысан сол себепті көптеген капиталистік
мемлекеттерде қолданылды.
Пруссияда табыс салығы жеке салық салумен дамыды. 1806-1807ж. ауылдық
жерлерде 12 жастан жоғары тұрғындардан 0,5 талерде бірыңғай ставкамен жеке
салық салуға жаңа қадам жасалған болатын. Жеке салықтың орнына сыныпты
салық енгізілді. Үш негізгі сынып ставка бойынша дәрежелі құрамдас бөліктен
тұрды: 1,2,3 талер- бірінші; 4,5,6,8 және 10 талер- екінші; 12,16,20 және
24 талер- үшінші сынып үшін.
1873ж. сыныпты салық үлкен қалаларға тарады. Табыс салығын реформалау
салықтан жалтарынған қомақты соманың анықталуы нәтижесінде 1891ж.
жүргізілді. Бұл салықтық декларацияның түпкілікті енгізілуіне себеп болды.
Табыс салығы Пруссияның бюджетінде елеулі орын алды, бірақ Англиядағыдай
маңызды рөлге ие болмады.
1810ж. Ресейде табыс салығын енгізуге әрекеттер жасалды. Наполеонмен
болған соғыс нәтижесінде мемлекеттік бюджет әлсіреп, қағаз рубльдің
курсының төмендеуінен меншік иелерінен салық алынды. Наполеонмен соғыс
аяқталып, қауіп бәсеңдегеннен кейін түсімдер қысқарып 1820ж. салық
тоқтатылды.ХІХ ғ. толықтай табысқа салық салу болған жоқ. Жүзжылдық соңында
оның енгізілуі қолданылды. Табыс салығы орнына 1893ж кварталды салық
түрінде енгізілді.
Қазіргі табыс салығы тек 1916ж. 6 сәуірде ғана бекітілді. Пруссиялық
образға негізделді.Салық ставкасы прогрессивті болды (0,82-10%).
Табысқа салынатын салық субъектілері болып акционерлік қоғамдар,
серіктестіктер, жауакерлігі шектеулі серіктестіктер болды, салық обьектісі
жалпы табыстан шығындарды, кредит бойынша төлемдерді, амотизацияны,
сақтандыру төлемдерін және төленіп қойылған салықтарды алып тастағаннан
шығатын таза табыс.
Нәтижесінде өткен жүзжылдықтың 20- шы жылдарында корпорациялық салықты
салудың 2 жүйесі қалыптасты. Олардың алғашқысы болып АҚШ-та, онда салық
корпорацияның табыс деңгейіне қарамастан таза табысынан алынды. Тағы бір
альтернативті жүйе Германияда болды, онда корпорацияның абсолютті табыс
сомасына салынды, ал салық ставкалары табыс деңгейіне тәуелді болды.
Германиялық жүйенің артықшылығы салық нарық жағдайын ескеріп, кірісі үлкен
және өнеркәсіп саласына жоғары салық ставкасы қолданылды.
Бірінші Дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін корпорациялық салықтар
сақталып, әлемнің көптеген мемлекеттерінің ұлттық салық жүйесінің
құрылымына біржола енді. Табысқа салынатын салықтың шетелдік нұсқалары әр
түрлі. Мысалы Германия мен АҚШ-та салық салу механизмі тек акционерлік
фирмаларды қамтиды. Кіші және орта бизнес ұйымдары табысына декларативті
негізде салық салынады. Көптеген елдерде табысқа салынатын салықтың 2
салық обьектісі, 2 салық ставкасы қолданылады: бөлінетін және бөлінбейтін.
Алғашқысында салық ставкасы екіншісіне қарағанда жоғары болады. АҚШ-та
кәсіпорын табысына салынатын салық ставкасы ұйымның жылдық табыс көлемінің
деңгейіне байланысты әртүрліленген. Корпорацияның табыс салығының көлемі
өндіріс пайдалылығынан тәуелсіз болады. 1980 жылдары табысқа салынатын
салық ставкасы Ұлыбританияда 52% болды. Ал қазіргі кезде 30%. Жылдық табысы
250 мың фунтстерлингке дейінгі кіші бизнес субъектілеріне 25%.
Біздің мемлекеттің салық жүйесін қалыптастыруда Францияның тәжірибесі
ескерілді, онда кәсіпорынның таза табысына салық салынады,яғни жалпы табысы
мен шығыны арасындағы айырмашылыққа.
Германияның табысқа салық салу жүйесі 2 салық негізінде құрылған:
корпорацияның табысына салынатын салық (салық ставкасы факті бойынша орташа
38,7%) және кәсіпкерлік қызметке салынатын салық.
КСРО мен Ресей табысқа салық салу жүйесі дамудың ұзақ сатысынан өтті.
ЖЭС кезеңінде мемлекеттік және кооперативтік мекемелер табысынан салық
төленді. 1930 жылдардағы реформа нәтижесінде 2 каналды жүйе енгізілді.
Кәсіпорынның таза табысы 2 элементке бөлінді: пайда және айналысынан
салық, бірақ 2 төлемде салықтық болып есептелді. 1966ж. Кәсіпорындар
табыстан 3 төлем төлей бастады: қордан төлем, тіркелген төлемдер және
табыстың бос қалдығы. 1970-шы жылдары жеке салаларды нормативті- іскерлі
әдіс арқылы табысты бөлу үлкен масштабтағы эксперименті басталды.
1977 жылы бұл модель барлық заңды тұлғаларға енгізілді. Оның
маңыздылығы: кәсіпорын үшін табыс мөлшері, бюджетке төлейтін, пайыз және өз
иелігінде қалдыратыны алдын- ала анықталады.
Келесі эксперимент 1983-1984 жылдарда жүргізілді, онда мемлекет
жоғарыдан әр кәсіпорынға табыс салығы бойынша жеке нормативтер бекітіп,
қалдығы кәсәпорынға барды.
1990 жылдардың ортасында КСРО-да табысқа салынатын салықтың шетелдік
емес барлық заңды тұлғалардан алынатын сызықты әдісі қолданыла бастады.
Бірақ КСРО таратылғаннан кейін бұл салықтың түрі жеңілдетілді. [21]
1991 жылы салық органына тәуелсіз мемлекеттік басқару органы статусын
берілгеннен кейін, Қазақстанда салық жүйесінің салық жинақтарын жинау
тәртібі, алымдар мен төлемдердің сәйкес бюджет деңгейлеріне түсуі туралы
нақты қағидалары жүзеге асырылды. Салық төлеушілердің бюджет алдындағы
құқықтары мен міндеттері анықталды. Салықтың жаңа түрлерін, ставкаларын,
жеңілдіктерді енгізу механизмі заңдастырылды.
Қазақстан Республикасында 1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін
елде көбінесе экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға
қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. 1991
жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық жүйесі жұмыс
істей бастады. Ол "Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы" заңға
негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын, салықтар мен
алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы
құжат еді.
Қазақстан Республикасында табыс салығына бағытталған заң ол 1991ж. 24
желтоқсанда қабылданған ҚазақССР азаматтарынан, шетел азаматтарынан және
азаматтығы жоқ тұлғалардан алынатын табыс салығы туралы заң болды.
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің дамуында 1994ж. маңызды орынға ие
болды. Дәл осы жылы салық жүйесін реформалауға нақты қадамдар жасалды.
Өзгертулер 2 үлкен салыққа әсер етті:
1. Жеке тұлғалардың табысына;
2. Кәсіпорынның табысына.
Заңды тұлғалар бөлігінде өзгертулер келесі аспектілерге әсер етті:
табыс салығының ставкасын дифференциялау тоқтатылды және 2 ставка
бекітілді: заңды тұлғалардың барлығына 30% және банктер мен сақтандыру
ұйымдарына 45%; жеңілдіктер ретке келтірілді. 1995ж. 24 сәуірдегі Қазақстан
Республикасының Президентінің жарлығымен қабылданған Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Заңына негізделіп заңды
тұлғалардың табысына салынатын салық енгізілді. Нәтижесінде жылдық жиынтық
табыс және шегерімдер категориялары жұмыс жасай бастады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты "Салықтар және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" 1995 жылғы сәуірдің
24-інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты.
Қазақстан Республикасы Президентінің бұл жарлығы Қазақстан
Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы 440-1 заңына сәйкес заң
мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтарымен және
Қазақстан Республикасының зандарымен бұл заңға өзгерістер мен толықтырулар
енгізілді. Салық жүйесі 5 рет күрделі өзгерістерге ұшырады. Осыған орай
2000 жылы 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының 17 түрлі салықтар
мен алымдар қызмет етті. 2001 жылдың 12 маусымында Жаңа Салық Кодексі
қабылданып, 2002 ж. 1-ші қаңтарынан бастап іске қосылды. Мұнда Қазақстан
Республикасының қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық,13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік
баж, 4 кедендік алым белгіленген.
Бұл кезеңде корпоративтік табыс салығын төлеушілер болып Ұлттық
банктен басқа барлық заңды тұлғалар, сонымен қатар резидент емес заңды
тұлғалар да танылды. Салық обьектісі- жылдық жиынтық табыстан шегерімдерді
алып тастағанда шығатын салық салынатын табыс. Шегерімге құжаттармен
расталған табысты құрауға кеткен шығыстар жатады. Сонымен қатар шегерімдер
кейбір шығындар белгіленген норматив шегінде шегерімге жатқызылады. Салық
салынатын табысқа 30% мөлшерінде салық салынды.
Қазақстан Республикасы үкіметі 2008 жылдың 10 желтоқсанында ҚР Салық
кодексіне толықтырулар мен өзгерістер енгізді. Сөйтіп, Қазақстан
Республикасы Салық кодексі 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа
берілді. Мұнда: 13 салықтың түрі (4 түрі жанадан енгізілді), 7 міндетті
төлем және 10 төлемақы. [2].
Мұнда корпоративтік табыс салығы 20% ставкамен алынады. Негізгі
өндіріс құралдары жер учаскелері болып табылатын салық төлеушінің түзетулер
жүргізілген және шеккен залалдары сомасына салық салынатын табысына 10
пайыздық ставка бойынша салық салынады. Төлем көзінде салық салынатын
табыстарға төлем көзінен 10 пайыздық ставка бойынша салық салынуы тиіс. Ал
Қазақстан Республикасындағы тұрақты мекемеге байланысты емес көздерден
алатын резидент еместердің табыстарының төлем көзiне мынадай ставкалар
бойынша салық салынуға тиiс: құн өсімінен түсетін табыстар, дивидендтер,
сыйақылар, роялти - 15 процент; тәуекелдердi сақтандыру шарттары бойынша
төленетiн сақтандыру сыйлықақылары – 15 процент; тәуекелдердi қайта
сақтандыру шарттары бойынша төленетiн сақтандыру сыйлықақылары – 5
процент; халықаралық тасымалдарда көлiк қызметтерiн көрсетуден түскен
табыстар – 5 процент; Салық кодексіне тиісті бабында белгіленген көптеген
табыстарына – 15 процент; салық салудағы жеңілдігі бар мемлекетте тіркелген
тұлғаның жұмыстарды орындаудың, қызметтер көрсетудің, тауарлар өткізудің
нақты орындалған (көрсетілген, өткізілген) жеріне қарамастан, оларды
орындаудан, көрсетуден, өткізуден түсетін табыстары – 20 процент ставкалары
бойынша салық салынады. Резидент емес заңды тұлғаның Қазақстан
Республикасындағы тұрақты мекемесі арқылы жүзеге асыратын резидент емес
заңды тұлғаның таза табысына – 15 проценттiк ставка бойынша салық салынады.
Бұл ретте айта кететін басты жәйт, резидент емес заңды тұлға өзінің тұрақты
мекемесі арқылы жүзеге асырған қызметіне орай тапқан табыстары бойынша
бірінші кезекте салық салынатын табысынан 20 проценттік ставка мөлшерінде
салық төлеуі мәжбүр. Ал 15 проценттік ставка есептелген корпоративтік табыс
салығының сомасы алып тасталған салық салынатын табыс таза табыс деп
танылады. [2].
1.3 Корпоративтік табыс салығын салудағы жекелеген шет мемлекеттердің іс-
тәжірибесі
Алыс-жақын шет мемлекеттердің салык жүйелері әр түрлі экономикалық,
саяси, әлеуметтік жағдайлардың барысында калыптасты. Әдетте, салық жүйесі
әкімшілік баскарудың әр түрлі деңгейінде, сондай-ақ халықаралық
операцияларда екі жақты салық салуды болдырмау мақсатында осы жағдайлар
барысында туындайтын ерекшеліктерді ескере отырып құрылады. Салықтардың
құрылымы мен олардың қолданылу аясы, есептелу және алыну механизмі, әр
түрлі билік органдарының фискалдық өкілеттіктері және баска салық
саласындағы мәселелеріне байланысты шет мемлекеттердің салық жүйелері бір-
бірінен айрықшаланады. Олардың салық жүйелерін терең зерделеу барысында
корпоративтік табыс салығының құрылымы мен есептелуінде, басқа да салыққа
қатысты мәселелерінде ортақ ұқсас нышандарды байқауға болады. Салықтар әр
түрлі елде әрқалай аталғанымен де, кей кезде олардың алыну механизмдері
ұксас болып келеді. Салық төлеуші болып салық төлеу жауапкершілігі
жүктелген заңды және жеке тұлғалар танылса, салык салу объектісі ретінде
салық төлеушінің есепті кезенде алған табыстары, мүліктері, пайдасы, т.б.
жатады. Салық төлеушілер өз кезегінде резидент және бейрезидент болып
бөлінеді. Салық ақшалай немесе заттай түрде әділеттілік, теңдік тәрізді
салык салу қағидалары негізінде құрылған салық ставкаларын қолдану арқылы
алынады. Салық ставкалары тұрақты немесе пайыз түрінде тағайындалуы мүмкін.
Пайыздық ставкалар өз кезегінде пропорционалдык, прогрессивтік және
регрессивтік болып жіктеледі. Салық жеңілдіктері қандай да бір елдің
фискалдық саясатының бағыттарын ескере отырып, қолданылады. Салық негізінен
мынадай тәсілдер арқылы алынады:
а) төлем көзінен (салық табыс алынған кезде ұсталып қалады);
ә) декларация негізінде (салық салық төлеушінің декдарацияда көрсеткен
табыстары, шегерімдері мен жеңілдіктерін ескере отырып, анықталады);
б) кадастр бойынша (салық салу объектісін тіркеу арқылы, одан түсетін
табыстың нақты мөлшеріне байланыссыз алынады). Басым көпшілік елдерде
қолданылатын салықтарға заңды тұлғалардың табысына (пайдасына) салынатын
салық (корпоративтік салық) қолданылады. Сондай-ақ жеке тұлғалардың
табысына салынатын салық (азаматтардың табысына салынатын салық), мұра мен
сыйға салынатын салық, қосылған құнға салынатын салық, тұтыну салығы,
әлеуметтік сақтандыру қорына аударылатын жарналар. айналымға салынатын
салық, мүлік салығы, жер салығы, көлік салығы және т.б. жатады. Енді осы
салықтардың ішіндегі корпоративтік табыс салығына тоқталып өтелік.
Заңды тұлғалардың табысына салынатын салық (корпоративтік табыс
салығы) көпшілік жағдайда компанияның таза пайдасынан пропорционалдық
ставкамен алынады. Салық салынатын таза пайда жалпы түсім мен өндіріс
процесі барысында жұмсалған шығындар арасындағы айырма негізінде
анықталады. Әдетте, компанияның пайдасы екі, яғни бөлінетін және
бөлінбейтін бөліктен тұрады. Салық салу барысында бұл бөліктер өз алдына
мынадай түрлерге жіктеледі:
- классикалык жүйе, яғни компанияның бөлінетін пайдасына
корпорациялық және жеке табыс салығы салынады. Бұл жүйе негізінен Бельгия,
Люксембург елдерінде кеңінен тараған;
- компания денгейінде салық салынатын пайданы кеміту жүйесі екі
нұсқада қолданылады:
а) әр түрлі ставкалар негізінде, әсіресе бөлінетін пайдаға салық
төмендетілген ставкамен салынады. Бұл жүйе Португалия, Австрия елдерінде
қолданылады.
ә) бөлінетін пайданы салық салық салудан ішінара босату негізінде. Бұл
жүйе Исландия, Финляндия елдерінде қолданылады.
- акционерлер деңгейінде салық салынатын пайданы кеміту жүйесі
дивидендтер түрінде қолданылады:
- корпорациялық салықтың ұсталған-ұсталмағанына қарамастан,
дивидендтерді салықтан ішінара босату;
- салык несиесі немесе импутациялық жүйеде дивиденд жеке табысқа
қосылып есептеледі.
- бөлінетін пайданы салықтан толығымен босату мына деңгейде
жүргізілуі мүмкін:
а) компания (Греция, Норвегия);
ә) акционерлер (Финляндия, Дания).
Салық салу барысында компаниялар резидент және бейрезидент болып
бөлінеді. Бельгия, Панама тәрізді жекелеген елдерде кайта өңдеу
өнеркәсібіндегі, орманшаруашылығындағы компанияларға жеңілдетілген, ал
мұнай өнеркәсібіндегі компанияларға жоғарылатылған ставкамен салық салу
тәжірибелері тән.
Дамыған елдердегі корпорациялық табыс салығының салу және салық
жүйесінің қызмет ету механизмдерін келесідей көрініс табады.
АҚШ тәуелсіздік декларациясының авторларының бірі Б. Франклин (1760-
1790) "өмірде өлім мен салықтан қашып құтылуға болмайды" деп тұжырымдаған
болатын. Қазіргі кездегі АҚШ салык жүйесі нарық талаптарына әрі салык салу
қағидаларына жауап беретін дамыған салық жүйелерінің бірі болып табылады.
1981 жылы 1-ші қаңтарда билік басына келген президент Р.Рейган
Конгресске "Американың жаңа бастауы үшін: экономиканы қалпына келтіру
бағдарламасы" атты 19811985 жылдар аралығында мемлекетті реттеудің орта
мерзімді бағдарламасын ұсынды. Бұл бағдарламаның көздеген мақсаты
экономикалық (өсуді жеделдету және инфляция қаркынын тежеу болды және ол
төрт кешеннен тұрды:
- табыс салығының және корпорация пайдасына салынатын салық ставкасын
қысқарту, сондай-ақ салық жеңілдігінін санын азайту;
- мемлекеттік бюджет тапшылығын қыскарту мақсатында федералдық
шығындардың өсуін тежеу;
- заңнама көлемін қайта қарау және қысқарту;
- тұрақтандырғыш ақша-несие саясатын жүргізу.
Үкіметтің пікірінше, салық ставкасы мен салык салу прогрессиясының
күрт төмендеуі еңбек белсенділігін, жинақтау мен инвестицияны ынталандыруы
керек болды. Салық түсімдерін ұлғайту американ экономисі Лаффердің теориясы
негізінде теориялық тұрғыда шешілді. Салық реформасы 1981 жылы "1981 жылдың
экономикасын сауықтырудың Салық Заңының қабылдануымен басталды. Мұнда үш
жыл ішінде табыс салығының, корпорация пайдасына салынатын салық ставкасын
төмендету қарастырылды. Корпорация пайдасына салынатын минималды салық
ставкасы 17-ден 16 пайызға төмендетілді.
Өнеркәсіптің капиталын жаппай жаңарту және техникалық базасын
модернизациялау мақсатында жаңа амортизациялық саясат жүргізілді. 1980
жылдары ғылыми-техникалық прогресстің интенсивті қарқыны барысында
құрал-жабдықтарды модернизациялау тиімді болды. Осындай шаралардың
өткізілуінің нәтижесінде корпорацияның күрделі қаржы салымы,
экономикалық өсу қарқыны өсті. Бірақ 1980 жылдардың орта кезінде елдің
қаржылық жағдайы күрт төмендеді. [9]
19861987 жылдары жүргізілген салық реформалары ел экономикасына
елеулі әсерін тигізді. Сол кезде жүргізілген салық реформасының басты
көздеген мақсаты федералдық салық салу жүйесін оңайлату, экономикалық өсуді
ынталандыру болды. Сол кезеңге дейін қолданылып келген Ішкі табыстар
Кодексінің орнына АҚШ-тың 1986 жылы жаңа, яғни қазіргі кездегі
қолданыстағы Салық Кодексі қабылданды. Салық реформасы екі кезеңде өтті:
1987 жылдың 1-ші қантарынан және 1988 жылдың 1-ші қантарынан. Әсіресе,
табыс салығы мен корпорация пайдасына салынатын салық саласында елеулі
өзгерістер жүргізілді: салық ставкаларының саны қысқарды, жеңілдіктер саны
өсті, жаңа жеңілдіктер енгізілді, табысы аз отбасыларға түсетін салық
ауыртпалығының мөлшері қысқарды.
Сонымен 1980-ші жылдары жүргізілген салық реформалары нәтижесінде
салынбайтын минимум мөлшерінің артуы, салық тавкаларының төмендеуі
экономиканың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Диплом жұмысы
Корпоративтік табыс салығы: алыну механизмі және жетілдіру мәселелері
Орындаушы ____________________________ Умышев М.М.
Ғылыми жетекші __________________________ Мустафина А.К.
(қолы, күні)
Норма бақылаушы _________________________ Садыханова Д.А
(қолы, күні)
Кафедра меңгерушісі
Қорғауға жіберілді ____________________________ Арзаева М.Ж.
(қолы, күні)
Алматы- 2010
Реферат
Мемлекет қызметінің барлық бағыттарының қаржыландыру көзі және оның
қаржылық қажеттілігін қанағаттандыратын экономикалық құралы салықтар болып
табылады.
Экономиканың нарықтық шаруашылық түрін жүргізуге байланысты, табыстың
көп қырлы аспектілерінің мағынасы арта бастады. Корпорациялардың
акционерлік, жеке немесе басқа жекеменшік формаларына ие болғанынан кейін,
өздерінің қаржылық тәуелсіздігі мен дербестігін алды. Бұл корпорацияның
табыстарын қандай мақсатта және қанша мөлшерде қолдануға байланысты құқық
алды.
Пайда (табыс) экономикалық категория ретінде – кәсіпорынның шаруашылық
іскерлігінің нәтижесіндегі түсімдерінен, осы қызметті жүзеге асыруға кеткен
шығындардың айырмасы ретінде қарастырылады.
Жоғарыда айтылған екі категорияны біріктіретін болсақ, салықтардың
бір түрін алуға болады. Мемлекет өз кезегінде салық саясатын, оған
байланысты функциялар арқылы жүзеге асыра алады.
Корпоративтік табыс салығы: алыну механизмі мен оны жетілдіру жолдары
атты дипломдық жұмыстың өзектілігі – салықтар заң жүзінде белгілеген,
белгілі бір көлемде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және
өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай қаражаттар. Ал корпоративтік табыс
салығы бюджет кірісінің қайнар көзі болып табылады.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты – корпоративтік табыс салығының
теориялық негіздерін, қаржылық және құқықтық аспекті бағытында зерттеу;
оның әлемдік тәжірибедегі есептелу механизмімен, әр елдің салық жүйесіндегі
орынына талдау жасау, қазіргі нарықтық экономикаға сай корпоративтік табыс
салығының жетілдіру жолдарын іздестіру.
“Корпоративтік табыс салығы: алыну механизмі мен оны жетілдіру жолдары
атты атты” дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспе, үш бөлім, қорытынды және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде корпоративтік табыс салығының теориялық негіздері,
пайда болуы мен дамуы, құқытық реттелуі мен шетел тәжірибесі қарастырылған.
Екінші бөлімде корпоративтік табыс салығының бюджеттегі орыны, соның
ішінде Алматы қаласы бойынша Әуезов ауданының салық басқармасындағы
салықтық түсімдерге талдау жасалынған.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі
корпоративтік табыс салығының қазіргі кездегі мәселелері, оның нарықтық
экономиканы дамытудағы орыны сипатталған.
Бұл дипломдық жұмысты жазуда қазақстандық ғалымдардың, корпоративтік
табыс салығына қатысты басылымдары қолданылды.
Сонымен қатар ресейлік басылымдар мен интернет сайттарынан алған
мәліметтер өз көрінісін тапты.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Қаржы мамандығы
Диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
_____Умышев Мейржан _________________________________ст удентіне
Корпоративтік табыс салығы: алыну механизмі және жетілдіру жолдары тақырыбы
23 12 . 2009 ж № 4-2841 бұйрығымен бекітілді
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 24 04.2010 ж.
Жұмыстың бастапқы мәліметтері Отандық және шет елдік ғалым экономистердің
оқу құралдары мен оқулықтары, Салық Кодексі
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны:
а) Корпоративтік табыс салығының теориялық негіздері
б Корпоративтік табыс салығының алыну механизмі мен бюджеттегі орны
в) Корпоративтік табыс салығының қызмет етуінің жетілдіру жолдары
Диплом жұмысын дайындау
ГРАФИГІ
Реттік Бөлімдер атауы, қарастырылатын Ғылыми жетекшіге Ескертулер
№ сұрақтар тізімі тапсыру мерзімі
1. Әдебиеттерді таңдау, оларды 27.01.2010
зерттеу мен өңдеу. Негізгі көздер
бойынша библиография жасау
2. Диплом жұмысының жоспарын жасау 01.02.2010 Eкінші тарау
және оны жетекшімен қарастыру бойынша
маңызды
мәселелерді
белгілеу
3. Бірінші бөлімді жазу және оны 15.02.2010 Графиктері мен
тексеруге ұсыну сызбалары
қосымшаға
кірістіру.
4. Практикалық материалдарды және 20.02.2010 статистикалық
т.б. жинақтау, жүйелеу және мәліметтеріне
талдау. талдау жасау
5. Қорытынды мен ұсыныстарды ғылыми 05.03.2010 Графиктері
жетекшімен келісу. талдаулармен
толықтыру
6. Ескертуге сәйкес диплом жұмысын 25.03.2010 Методикалық
қайта өңдеу (толықтыру). нұсқауларға
Аяқталған жұмысты кафедраға сай жұмысты
ұсыну. өңдеу
7. Рецензия мен пікірлермен танысу. 29.03.2010 Рецензенттің
сын пікірімен
танысу
8. Рецензия мен пікірлерді ескере 30.03.2010 Презентацияны
отырып, қорғауға дайындықты даярлау
анықтау.
Тапсырманың берілген күні 27.01.2010 ж.
Кафедра меңгерушісі ______________________________ Арзаева М.Ж.
(қолы)
Жұмыс жетекшісі _________________________________ Мустафина А.К.
(қолы)
Тапсырманы орындауға алған студент _________________Умышев М.М.
(қолы)
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
I. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .8
1. Корпоративтік табыс салығының мәні мен
табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2. Корпоративтік табыс салығының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 14
3. Корпоративтік табыс салығын салудағы жекелеген шет мемлекеттердің іс-
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
II. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ АЛЫНУ МЕХАНИЗМІ МЕН БЮДЖЕТТЕГІ ОРНЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 33
2.1 Корпоративтік табыс салығының есептелу және алыну механизмін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Корпоративтік табыс салығының Алматы қаласы Әуезов ауданының бюджетті
толтырудағы орнын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..51
III. КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 70
КІРІСПЕ
Мемлекет қызметінің барлық бағыттарының қаржыландыру көзі және оның
қаржылық қажеттілігін қанағаттандыратын экономикалық құралы салықтар болып
табылады. Салықтар экономикалық категория ретінде мемлекет тарпынан
біржақты ережелермен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір көлемде және
мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті
ақшалай қаражаттар.
Экономиканың нарықтық шаруашылық түрін жүргізуге байланысты, табыстың
көп қырлы аспектілерінің мағынасы арта бастады. Корпорациялардың
акционерлік, жеке немесе басқа жекеменшік формаларына ие болғанынан кейін,
өздерінің қаржылық тәуелсіздігі мен дербестігін алды. Бұл корпорацияның
табыстарын қандай мақсатта және қанша мөлшерде қолдануға байланысты құқық
алды.
Пайда (табыс) экономикалық категория ретінде – кәсіпорынның шаруашылық
іскерлігінің нәтижесіндегі түсімдерінен, осы қызметті жүзеге асыруға кеткен
шығындардың айырмасы ретінде қарастырылады.
Жоғарыда айтылған екі категорияны біріктіретін болсақ, салықтардың
бір түрін алуға болады. Мемлекет өз кезегінде салық саясатын, оған
байланысты функциялар арқылы жүзеге асыра алады.
Корпоративтік табыс салығы: алыну механизмі және жетілдіру мәселелері
атты дипломдық жұмыстың өзектілігі – салықтар заң жүзінде белгілеген,
белгілі бір көлемде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және
өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай қаражаттар. Ал корпоративтік табыс
салығы бюджет кірісінің қайнар көзі болып табылады.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты – корпоративтік табыс салығының
теориялық негіздерін, қаржылық және құқықтық аспекті бағытында зерттеу;
оның әлемдік тәжірибедегі есептелу механизмімен, әр елдің салық жүйесіндегі
орынына талдау жасау, қазіргі нарықтық экономикаға сай корпоративтік табыс
салығының жетілдіру жолдарын іздестіру.
“ Корпоративтік табыс салығы: алыну механизмі және жетілдіру
мәселелері атты” дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспе, үш бөлім, қорытынды
және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде корпоративтік табыс салығының теориялық негіздері,
пайда болуы мен дамуы, құқытық реттелуі мен шетел тәжірибесі қарастырылған.
Екінші бөлімде корпоративтік табыс салығының бюджеттегі орыны, соның
ішінде Алматы қаласы бойынша Әуезов ауданының салық басқармасындағы
салықтық түсімдерге талдау жасалынған.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі
корпоративтік табыс салығының қазіргі кездегі мәселелері, оның нарықтық
экономиканы дамытудағы орыны сипатталған.
Бұл дипломдық жұмысты жазуда қазақстандық ғалымдардың, корпоративтік
табыс салығына қатысты басылымдары қолданылды.
Сонымен қатар ресейлік басылымдар мен интернет сайттарынан алған
мәліметтер өз көрінісін тапты.
1 КОРПОРАТИВТІК ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Корпоративтік табыс салығының мәні мен табиғаты
Нарықтық қатынастар жағдайында салық жүйесі мемлекет экономикасын
реттеудегі негізгі қаржы-несиелік механизмі болып табылады. Салық жүйесінің
сауатты жұмысы ұлттық шаруашылықтың тиімді қызмет етуіне жол береді.
Салықтар мемлекет пен кәсіпорындардың мүдделерін байланыстырушы,
экономиканы басқару және қамтамасыз ету құралы ретінде пайдаланылады. Салық
көмегімен меншіктің барлық формасындағы кәсіпорындардың мемлекеттік және
жергілікті билік органдарымен, банктермен және жоғары тұрған органдардың
өзара қатынасы анықталады, сондай-ақ сыртқы экономикалық қызмет реттеледі,
ал оның есесінен шетел инвестициялары тартылады, сәйкесінше кәсіпорындардың
табысы құрылады. Мемелекет салық көмегімен қоғамдық қызметтерді жүзеге
асыруға қажет ресурстарды өзінің қолына алады; әлеуметтік қамтамасыз ету
шығындары қаржыландырылады.
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар — бұл мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетін міндетті ақшалай төлемдер. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 35-бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды
және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып
табылады, —деп жазылған. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу
әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді [15].
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Салықтар
мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі
болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен
әдістері өзгерді, игерілді, мемлекет қажеттіліктерін қанағаттандыруға
бейімделді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып,
олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса
жүреді. [16].
Табыс экономикалық категория ретінде – кәсіпорынның шаруашылық
іскерлігінің нәтижесіндегі түсімдерінен, осы қызметті жүзеге асыруға кеткен
шығындардың айырмасы ретінде қарастырылады. Жоғарыда айтылған екі
категорияны біріктіретін болсақ, салықтардың бір түрін алуға болады, яғни
корпорацияның табысына салынатын салық.
Табысқа салынатын салық салықтық реттеудің негізгі құралдарының бірі,
ол өндірістің өсуін ынталандыра алады, сонымен қатар дұрыс емес
ойластырылған заңнамада тежей алады.
Салықтарда салық жүктемесін (салық ауыртпалығын) бөлудің екі қағидаты
қалыптасқан: пайда (алынған игіліктер) қағидаты және "қайыр көрсету"
(төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың
қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың
өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудын классикалық қағидаттарын бұрын А.Смит
ұсынған. Олар мынаған саяды:
1) салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік қағидаты);
2) салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы
керек (анықтылық қағидаты);
3) әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және
әдіспен алынуы тиіс (қолайлылық қағидаты);
4) салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты) [16].
Қазақстанның салық заңнамасына сәйкес, елімізде салық және бюджетке
төленетін баска да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың
айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасының
жариялылығы қағидаттары негізделеді.
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және бақылау сияқты негізгі
үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы өзінің категориясының ішкі
белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция — барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді. [8]
Қазақстан Республикасының салық жүйесінде корпоративтік табыс салығы
ең негізгі орын алады.
Бұл салық түріне байланысты сұрақтар мемлекет назарында, себебі ол
бюджеттің кіріс баптарының негізгі түріне жатады. Корпоративтік табыс
салығы бюджет қоржынын толтырудың қайнар көзі болып табылады. Соңғы
кездерде осы салық түрін тиімді қолдану туралы сұрақтар туындап жатыр.
Қазақстан Республикасының бюджетіндегі корпоративтік табыс салығының
динамикасын 1.1-кестеден көруге болады. Бұл кестеден корпоративтік табыс
салығының соңғы үш жылдың қорытындысы бойынша. яғни нақты 2007 жылы 758300
млн.теңге, 2008 жылы 920911млн.теңге, 2009 жылы 643668 млн. теңге.
Корпоративтік табыс салығы бойынша 2009 жылы 659,8 млрд.теңге жоспарда
бюджетке 643,7 млрд.теңге түсті немесе 97,6%. Жоспардың орындалмауы негізгі
қуат тасымалдаушылар мен металдардың бағасы төмендеуіне байланысты, сондай-
ақ бірқатар кәсіпорындарда аванстық төлемдердің қайта есептелуіне
байланысты болған. 2008 жылғы фактімен салыстырғанда салықтық режимнің
азаюы есебінен түсімдер 277,2 млрд. теңгеге төмендеді.
Кесте 1.
Мемлекеттік бюджеттің атқарылуы *
Атауы
2007ж. 2008ж. 2009ж.
үлесі,% үлесі, үлесі,
млн.тг млн.тг % млн.тг %
Салық.. түсім,2356040 100 2819509 100 2228682 100
оның ішінде
копроративтік 758300 32,18 920912 32,66 643668 28,88
табыс салығы
жеке табыс 221025 9,38 267356 9,48 268725 12,05
салығы
әлеуметтік 295732 12,57 251222 8,91 232839 10,46
салық
Мүлікке 61132 2,59 77837 2,76 91851 4,12
салынатын
салық
Жер салығы 10030 0,42 10780 0,38 13022 0,58
Көлік 11339 0,49 14270 0,62 17521 0,78
құралдарына
салық
Бірыңғай жер 428 0,01 445 0,01 578 0,02
салығы
Қосылған құн 629278 26,74 640983 22,72 515933 23,14
салығы
Акциздер 58753 2,49 56528 2,01 57393 2,59
Басқа да 309109 13,12 579177 20,54 387149 17,37
салықтық
түсімдер
* Дерек көзі: Қаржы министірлігінің ресми сайты [44].
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың
нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал
етеді.
Бақылау функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
ұлттық өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы аныкталады; ол ұлттық
табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді. [8].
Дамыған елдерде корпорацияның пайдасына салынатын немесе табысына
салынатын салық түріне көп назар аударылады. Табыстың салық салу жүйесі
бірегей типте есептеледі, яғни кәсіпорынның табысы орталық үкіметпен,
сондай-ақ жергілікті билік органдарымен салық салынуға қамтылады. Салық
салу объектісі табыс және пропорционалды немесе аздаған мөлшерде
прогрессивті есептелінген салық мөлшерлемесі болып табылады. Салық салынуға
жататын таза пайда жалпы жиынтық табысқа теңеседі және одан белгіленген
шегерімдер мен салық жеңілдікте1рін азайтқандағы шамасымен есептелінеді.
Экономиканың жағдайы әр қашанда нарықтағы кәсіпкерлердің
белсенділігіне тығыз байланысты. Сондықтан да мемлекет, әлеуметтік-
экономикалық жүйенің тиімді қызметін қамтамасыз ететіндей салық механизмін
ойластырып, жүзеге асыруы қажет. Ондай тиімділік кәсіпорындардың
табыстарының салық саясатына қатысты оңтайлы сипатта болуы қажет. Салық
ставкаларының жоғарғы мөлшерге дейін өсуі кәсіпкерлік белсенділігін
төмендетуіне алып келуі мүмкін.
Батыс теориясы мен салық салу тәжірибесі бойынша 50% жоғары салық
салынатын салық ставкасы жеке кәсіпкерлердің өндірістік іскерлікке
құлшынысын төмендетеді деп айтады. Фискалды және реттеуші сипаттағы
салықтың оптималды мөлшеріне, табыстың үштен бір бөлігінен аспайтын көлемі
жатқызылады. Пайдаға салынатын салық жүйесіндегі макроэкономикалық қадам
салық жеңілдіктері, яғни жекелеген секторлар мен шаруашылық салаларын
ынталандырушы факторы болып табылады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде алуан түрлі және өзгермелі салық
жеңілдіктері қалыптасқан. Олардың ішіне жекелеген секторларды немесе
кәсіпкерлік түрлерін салық төлеуден босату, сондай-ақ салықтан жартылай
босату және салық кезеңін ұзарту жатады.
Қазіргі таңда кез-келген азаматқа экономиканың тек нарық заңдарына
байланысты қызмет жасайтындығы мәлім. Нарықтық қатынастар жағдайында
экономикалық іскерліктің ортасы – экономиканың негізгі звеносы
кәсіпорындарға бағытталады. Дәл осы деңгейде қоғамға қажет өнімдер
өндіріліп, әр түрлі қызметтер көрсетіледі. Кәсіпорындарда ең көп мөлшердегі
білікті мамандар шоғырландырылған. Бұл жерде ресурстарды тиімді қолдану
туралы, жоғары өнімді техникаларды т.б. құралдарды пайдалануға байланысты
сұрақтар шешіледі.
Оның бәрі терең экономикалық білімді қажет етеді. Себебі нарықтық
экономикада тек нарық сұраныстарын сапалы және тұрақты бағалай алатын
кәсіпкерлер ғана қызмет көрсете алады. Әрбір кәсіпорын өзі шешім қабылдайды
және өзінің кейінгі дамуына байланысты шараларды жүзеге асырады.
Нарықтық экономика кәсіпорынның басқару жүйесіне қажетті нақты
талаптарды анықтайды. Экономика конъюктурасының өзгеруіне байланысты
кәсіпорын жылдам шешім қабылдай отырып, өзінің қаржылық жағдайын
тұрақтандыруға тырысуы қажет.
Бұл жұмыста корпоративтік табыс салығының табиғаты мен құрылымын
зерттеу үшін корпорацияның салық салынуға жататын табысының құрылу
ерекшелігін қарастырған жөн. Себебі салық салынатын табыс корпорацияның
табыстары мен шығыстарының айырмасы ретінде есептелінетіні белгілі.
Сондықтан, ең алдымен кәсіпорынның пайдасы (табысы) деген не, ол қалай
құрылады?- деген сұрақтарға жауап берген абзал.
Пайда (табыс) бұл – жалпы табысты алумен байланысты, кәсіпорынның
негізгі қаржылық ресурстарының көзі. Ол маңызды экономикалық категория және
кез-келген коммерциялық ұйымдардың іскерлігінің негізігі мақсаты болып
табылады. Экономикалық категория ретінде материалдық өндіріс сферасында
құрылған пайда таза табысты бейнелейді және келесідей функцияларды
атқарады:
1) Пайда (табыс) бұл кәсіпорынның іскерлігінің нәтижесінде пайда
болған экономикалық әсерді сипаттайды. Кәсіпорынның іскерлігімен байланысты
алған пайдасы, оның табыстарының барлық шығыстарынан артық екенін
білдіреді.
2) Пайда (табыс) ынталандырушы қызметті атқарады. Себебі ол бір
мезгілде тек қаржылық қорытынды ғана болмай, сонымен қатар кәсіпорынның
қаржылық ресурсының негізгі элементі болып табылады. Сондықтан кәсіпорын
максималды деңгейде пайда табуға тырысады, нәтижесінде өндірістік қызметін
кеңейтуге мүмкіндік алады.
3) Пайда (табыс) бұл әр түрлі деңгей бюджеттерінің ресурстарының
құрылу көздерінің негізі болып табылады.
Нарықта корпорациялар өзін-өзі реттейтін тауар өндіруші қызметінде
көрініс табады. Олар өнімге бағаны белгілеп, тұтынушыға сатады. Одан түскен
түсімді кәсіпорынның пайдасы деп қарастырған дұрыс емес. Кәсіпорынның
қаржылық нәтижесін анықтау үшін өзіндік құн формасындағы өндіру мен сатуға
кеткен шығындарды түсіммен салыстырған жөн.
Материалдық шығыстарды қоспағандағы, өнімді( тауар мен қызметті)
өткізуден түскен түсім, соның ішінде пайда мен еңбекақы төлемдерін қоса
алғанда корпорацияның жалпы табысын құрайды.
Табыс әрқашан оң нәтижелі болмайды. Сонымен қатар теріс нәтижелі болуы
мүмкін, ондай жағдайда оны зиянды (залал) деп айтуға болады. Залал
нәтижесінде корпорацияның өзінің экономикалық саясатын қайта қарауға және
оң нәтижеге жету үшін түзетулер мен өзгертулер енгізуге мәжбүр болады.
Ондай шараларды қолданбаса кәсіпорын рентабельді емес болып танылады,
кейіннен тіпті банкротқа ұшырауы мүмкін.
Қазақстан Республикасында кәсіпорындар шегетін залал ұғымы келесідей
сипатқа ие. Корпоративтік табыс салығы бойынша түзетiлген жиынтық жылдық
табыстан шегерiмдердiң асып түсуі кәсіпкерлiк қызметтен шегетін залал деп
танылады. Мысалы соның ішінде, бағалы қағаздарды өткiзуден шегетiн
залалдарға мыналар жатады: борыштық бағалы қағаздарды қоспағанда, бағалы
қағаздар бойынша –өткiзу құны мен иемденіп алу құны арасындағы терiс
айырма; борыштық бағалы қағаздар бойынша - өткiзген күнгi дисконт
амортизациясы мен (немесе) сыйлықақы есептегендегi өткiзу құны мен иемденiп
алу құны арасындағы терiс айырма. Сондықтан Салық кодексінің сәйкес бабында
залалдарды ауыстыру шарттары қолданылады.
Арнайы қаржы компаниясының Қазақстан Республикасының секьюритилендіру
туралы заңнамасына сәйкес жүзеге асырылатын қызметінен шеккен залалы
бөлінген активтермен қамтамасыз етілген облигациялардың айналым мерзімі
ішінде ауыстырылады.
Түсім Өзіндік құн (-)
Өтізуден түскен табыс Басқа да өткізуден Өткізуден тыс
түскен табыс табыстар(залалдар)
Баланстық пайда Пайданы түзету(-)
Салық салынатын табысыСалық салынуға Корпоративтік табыс
жатпайтын табысы салығы(-)
Таза табыс
1 сурет. Пайданың (табыстың) құрылу схемасы
* Дерек көзі: Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы –
Алматы: Қазақ университеті, 2003ж. [8]
Кез-келген кәсіпорында экономикалық мзмұнына және функционалдық
тағайындалуына байланысты табыстың (пайданың) төрт түрлі көрсеткіші
қалыптасады. Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іскерлігінің негізгі
қаржылық көрсеткішінің базасы – баланстық табысы жатады. Салық салуға
байланысты арнайы көрсеткіш – жалпы табыс қолданылады. Оның негізіне салық
салынуға жататын табыс және салық салынуға жатпайтын табыс кіреді. Бюджетке
төленген салық және басқа да төлемдерден қалған кәсіпорының баланстық
табысының бөлігі таза табыс деп аталады. Ол кәсіпорынның қаржылық
іскерлігінің соңғы нәтижесін сипаттайды.
Салық жүйесінің фискалдық әлуеті негізінде мемлекеттің бюджет
жүйесінің тиімді әрі тұрақты жұмыс істеуі Қазақстан Республикасының қазіргі
заманғы даму ерекшеліктері мен халықаралық стандарттар – талаптарына сай
қоғамдық-мемлекеттік және корпоративтік (және жеке меншік) мүдделердің
балансын көздейтін ұтымды құқықтық механизмге, яғни салықтық сондай-ақ
бюджеттік құқықтық реттеу әдістерінің өркениетті тиімділігіне тікелей
байланысты болады.
Мемлекеттік бюджеттің салықтық кірісін қалыптастырып құру, сондай-ақ
бюджеттен бөлінетін қаржы-қаражаттарды салықтық кіріске сәйкестендіру
негіздерін нормативтік құқықтық құжаттарда жіктеп бекіту процесінде
туындайтын фискалдық қатынастарды реттеуге ат салысатын салықтық құқық аса
маңызды құқықтық құралымы ретінде көрініс табатыны көпшілікке мәлім.
Қазақстан Республикасындағы салық салу республикалық және жергілікті
бюджеттердің салықтық кіріс бөлігін қалыптастыруға байланысты салықтық
құқықтық қатынастардың қарқынын көрсетеді.
Нарықтық даму жағдайындағы республикалық және жергілікті бюджеттердің
ауқымындағы салықтық құқықтық қатынастардың аса маңызды аспектісі Қазақстан
Республикасының Салық жүйесі болып табылады, сондай-ақ оның халықаралық
салық салу стандарттарына сай өркениетті фискалдық және реттеуші тұрпатта
даму тенденциялары бүгінде мемлекеттік бюджеттің салықтық кірісін
қалыптастыру аясындағы салықтық құқықтық қатынастарға оң ықпалын тигізуде
[10].
1.2 Корпоративтік табыс салығының дамуы
Белгілі болғандай, табыс кәсіпорынның қаржылық қызметінің негізгі
көрсеткіші, оның максимизациялануы - кәсіпорынның дамуының негізгі
мақсаттарының бірі.
Экономикалық теорияның дамуы барысында табыс түсінігі үнемі өзгеріп,
күрделеніп отырды. Табыс- тауар өндірісінде негізгі экономикалық
категориялардың бірі болып табылады. Табыс түсінігінің экомикалық
мазмұнын түсіндіруге ең алғаш XVI- XVII ғасырларда әрекеттер жасалды.
Меркантелистер мектебінің белгілі өкілдері ағылшын Томас Манн және француз
Жан Батист Кольбер пайда болған табыстар сыртқы саудамен байланысты, себебі
тауар мемлекет ішімен шетелде салыстырғанда жоғары бағада сатылады деп
есептеді. Политэкономияның классикалық мектебінің өкілдері А.Смит және Д.
Рикардо табыс көзі өндірісте деді. Олар тауарды ақшаға айырбастағанда
кеткен шығындардан басқа қалатын табыс кәсіпкерге тәуекел үшін өтемақы деп
есептеді.
Экономика ғылымында кәсіпкерлік табыс туралы әр түрлі ойлар бар.
Капитал өндірісі теориясына сәйкес кәсіпкерлік табыс- бұл капитал өндірісі
нің ақысы. Тағы бір теорияда өндірісті ұйымдастыру мен басқару үшін
ақы.(А. Маршалл) [20]
Табысқа салынатын салық салықтық реттеудің негізгі құралдарының бірі,
ол өндірістің өсуін ынталандыра алады, сонымен қатар дұрыс емес
ойлатырылған заңнамада тежей алады.
Ежелгі мемлекеттер тарихында ең алғаш кәсіпкерлік қызметке салық
түрінде саудагерлерден және ұсталардан алынатын баж және жанама алымдар
болды. Мемлекет дамуында салықтардың рөлі арта түсті. Рим империясының
күйреуі кезеңінде қолөнершілер мен саудагерлердің табысына салынатын салық
пайда болды. Кәсіпкерлікке салық ортағасырларда тиімді дамыды.
Ортағасырдағы Флоренция кәсіпкерлік табысқа салынатын салық, сонымен қатар
қолөнершілер мен кәсіпкерлердің кадастрлық бағалауы болды.
XVIII ғ соңына қарай салықтар жан басына, жерге және жанама
салықтармен ғана емес, сонымен қатар сонымен қатар жедел дамушы сауда мен
өндірісті қамту керектігі белгілі болды. Ең алғаш рет кәсіпкерлікке
салынатын салықтың ғылыми теориясын неміс ғалымы фон Юсти жасады. Ол
кәсіпкерлікке салық ұғымына анықтама берді, сонымен қатар салық обьектісі
табыс деп есептеді.
Ең алғаш рет кәсіпорындардың табысына салықты табыс салығы нысанында
Германия және АҚШ жолға қойды. XXғ басында әлемнің жетекші мемлекеттері
корпорациялық салық дәуіріне енді. Ең дамыған және ең кең тараған салық
салудың нысаны олт табыс салығы. Ол әр түрлі мемлекеттердің қарды жүйесіне
әр түрлі уақыттарда енеді. Бірінші рет Ұлыбританияда 1798 ж. уақытша шара
ретінде еніп, 1842ж. ағылшын салық саясатына біржола бекітілді. Германияда
бұл салық 1892ж, АҚШ-та 1913ж., Франция және Ресейде 1916ж. түпкілікті
енгізілді.
Орыс экономисті Озеров И.Х. осы жүзжылдықтың алғашқы кезеңінде
мемлекеттердің табыс салығын енгізу себептерін қысқаша құрастырды:
- жұмысшы класс талабы;
- дамушы өнеркәсіптің мүддесі;
- бюджет дефициті.
Табыс салығының енгізілуі елеулі күресті қажет етті. Жанама салықтардың
ауыртпалығынан қиналған олардың тоқталылуын талап етті. Өнеркәсіптік
буржуазия, өздерінің табыстары үшін қорғанып табыс салығының енгізілуіне
қарсы болды. Класстар арасындағы пікіталас нәтижесінде табыс салығының
пайда болуына алып келді. Көп ұзамай бюджеттің біраз кірісін қамтып, жанама
салықтар қысқарды.
XX ғасырдың басына қарай салық жүйесінде табыс салығы жетекші ретінде
мойындалды. Табыс салығы көп тараған ғана емес, сонымен қатар елеулі салық
салудың түрі табыс салығының ставкасы басқа салықтың салыстырғанда жоғары.
Сол себепті салық төлеушілер үшін табыс табыс салығын төлеу материалдық
тұрғыдан ауыр тиді.
Табыс салығының құрастырудың 2 тарихи нысаны қалыптасты:
- шедулярды, Ұлыбританияда;
- глобальды, Пруссияда пайда болды.
Алғаш рет табыс салығы тәжірибесі Алглияда 1978ж. жүргізілді. 1802ж.
табыс салығы көптеген шағындардың нәтижесінде тоқтатылған еді, бірақ 1803ж.
оған жаңа нысан беріп қайта енгізуге мәжбүр болды. 1803ж. заңмен жасалған
салық жүйесі Англияның ХХ ғасырдың 20 жылдарындағы табыс салығының
ұйымдасуына негіз салды. Қоғамның буржуазиялық өкілдерінің бұған қарсы
болып, бұл салық түріне қатысты барлық құжаттарды өртеп жіберудің
нәтижесінде салық тоқтатылды. Мемлекеттік бюджеттің дифициті қаржы
министрлігінің 1842 ж. табыс салығын енгізуге итермеледі. Оның өміршең
болғандығы сондай бюджеттік түсімдердің ХІХ ғасырдағы 6%-ң орнына 1910ж.
25%-н қамтыды.
Глобалды табыс салығы Германияда енгізілген еді. Ол заңды тұлғалардан
табыс көзінен тәуелсіз жалпы табыстан алынады. Жалпы табысқа прогрессивті
ставка қолданылды. Аталған нысан сол себепті көптеген капиталистік
мемлекеттерде қолданылды.
Пруссияда табыс салығы жеке салық салумен дамыды. 1806-1807ж. ауылдық
жерлерде 12 жастан жоғары тұрғындардан 0,5 талерде бірыңғай ставкамен жеке
салық салуға жаңа қадам жасалған болатын. Жеке салықтың орнына сыныпты
салық енгізілді. Үш негізгі сынып ставка бойынша дәрежелі құрамдас бөліктен
тұрды: 1,2,3 талер- бірінші; 4,5,6,8 және 10 талер- екінші; 12,16,20 және
24 талер- үшінші сынып үшін.
1873ж. сыныпты салық үлкен қалаларға тарады. Табыс салығын реформалау
салықтан жалтарынған қомақты соманың анықталуы нәтижесінде 1891ж.
жүргізілді. Бұл салықтық декларацияның түпкілікті енгізілуіне себеп болды.
Табыс салығы Пруссияның бюджетінде елеулі орын алды, бірақ Англиядағыдай
маңызды рөлге ие болмады.
1810ж. Ресейде табыс салығын енгізуге әрекеттер жасалды. Наполеонмен
болған соғыс нәтижесінде мемлекеттік бюджет әлсіреп, қағаз рубльдің
курсының төмендеуінен меншік иелерінен салық алынды. Наполеонмен соғыс
аяқталып, қауіп бәсеңдегеннен кейін түсімдер қысқарып 1820ж. салық
тоқтатылды.ХІХ ғ. толықтай табысқа салық салу болған жоқ. Жүзжылдық соңында
оның енгізілуі қолданылды. Табыс салығы орнына 1893ж кварталды салық
түрінде енгізілді.
Қазіргі табыс салығы тек 1916ж. 6 сәуірде ғана бекітілді. Пруссиялық
образға негізделді.Салық ставкасы прогрессивті болды (0,82-10%).
Табысқа салынатын салық субъектілері болып акционерлік қоғамдар,
серіктестіктер, жауакерлігі шектеулі серіктестіктер болды, салық обьектісі
жалпы табыстан шығындарды, кредит бойынша төлемдерді, амотизацияны,
сақтандыру төлемдерін және төленіп қойылған салықтарды алып тастағаннан
шығатын таза табыс.
Нәтижесінде өткен жүзжылдықтың 20- шы жылдарында корпорациялық салықты
салудың 2 жүйесі қалыптасты. Олардың алғашқысы болып АҚШ-та, онда салық
корпорацияның табыс деңгейіне қарамастан таза табысынан алынды. Тағы бір
альтернативті жүйе Германияда болды, онда корпорацияның абсолютті табыс
сомасына салынды, ал салық ставкалары табыс деңгейіне тәуелді болды.
Германиялық жүйенің артықшылығы салық нарық жағдайын ескеріп, кірісі үлкен
және өнеркәсіп саласына жоғары салық ставкасы қолданылды.
Бірінші Дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін корпорациялық салықтар
сақталып, әлемнің көптеген мемлекеттерінің ұлттық салық жүйесінің
құрылымына біржола енді. Табысқа салынатын салықтың шетелдік нұсқалары әр
түрлі. Мысалы Германия мен АҚШ-та салық салу механизмі тек акционерлік
фирмаларды қамтиды. Кіші және орта бизнес ұйымдары табысына декларативті
негізде салық салынады. Көптеген елдерде табысқа салынатын салықтың 2
салық обьектісі, 2 салық ставкасы қолданылады: бөлінетін және бөлінбейтін.
Алғашқысында салық ставкасы екіншісіне қарағанда жоғары болады. АҚШ-та
кәсіпорын табысына салынатын салық ставкасы ұйымның жылдық табыс көлемінің
деңгейіне байланысты әртүрліленген. Корпорацияның табыс салығының көлемі
өндіріс пайдалылығынан тәуелсіз болады. 1980 жылдары табысқа салынатын
салық ставкасы Ұлыбританияда 52% болды. Ал қазіргі кезде 30%. Жылдық табысы
250 мың фунтстерлингке дейінгі кіші бизнес субъектілеріне 25%.
Біздің мемлекеттің салық жүйесін қалыптастыруда Францияның тәжірибесі
ескерілді, онда кәсіпорынның таза табысына салық салынады,яғни жалпы табысы
мен шығыны арасындағы айырмашылыққа.
Германияның табысқа салық салу жүйесі 2 салық негізінде құрылған:
корпорацияның табысына салынатын салық (салық ставкасы факті бойынша орташа
38,7%) және кәсіпкерлік қызметке салынатын салық.
КСРО мен Ресей табысқа салық салу жүйесі дамудың ұзақ сатысынан өтті.
ЖЭС кезеңінде мемлекеттік және кооперативтік мекемелер табысынан салық
төленді. 1930 жылдардағы реформа нәтижесінде 2 каналды жүйе енгізілді.
Кәсіпорынның таза табысы 2 элементке бөлінді: пайда және айналысынан
салық, бірақ 2 төлемде салықтық болып есептелді. 1966ж. Кәсіпорындар
табыстан 3 төлем төлей бастады: қордан төлем, тіркелген төлемдер және
табыстың бос қалдығы. 1970-шы жылдары жеке салаларды нормативті- іскерлі
әдіс арқылы табысты бөлу үлкен масштабтағы эксперименті басталды.
1977 жылы бұл модель барлық заңды тұлғаларға енгізілді. Оның
маңыздылығы: кәсіпорын үшін табыс мөлшері, бюджетке төлейтін, пайыз және өз
иелігінде қалдыратыны алдын- ала анықталады.
Келесі эксперимент 1983-1984 жылдарда жүргізілді, онда мемлекет
жоғарыдан әр кәсіпорынға табыс салығы бойынша жеке нормативтер бекітіп,
қалдығы кәсәпорынға барды.
1990 жылдардың ортасында КСРО-да табысқа салынатын салықтың шетелдік
емес барлық заңды тұлғалардан алынатын сызықты әдісі қолданыла бастады.
Бірақ КСРО таратылғаннан кейін бұл салықтың түрі жеңілдетілді. [21]
1991 жылы салық органына тәуелсіз мемлекеттік басқару органы статусын
берілгеннен кейін, Қазақстанда салық жүйесінің салық жинақтарын жинау
тәртібі, алымдар мен төлемдердің сәйкес бюджет деңгейлеріне түсуі туралы
нақты қағидалары жүзеге асырылды. Салық төлеушілердің бюджет алдындағы
құқықтары мен міндеттері анықталды. Салықтың жаңа түрлерін, ставкаларын,
жеңілдіктерді енгізу механизмі заңдастырылды.
Қазақстан Республикасында 1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін
елде көбінесе экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға
қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. 1991
жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық жүйесі жұмыс
істей бастады. Ол "Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы" заңға
негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын, салықтар мен
алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы
құжат еді.
Қазақстан Республикасында табыс салығына бағытталған заң ол 1991ж. 24
желтоқсанда қабылданған ҚазақССР азаматтарынан, шетел азаматтарынан және
азаматтығы жоқ тұлғалардан алынатын табыс салығы туралы заң болды.
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің дамуында 1994ж. маңызды орынға ие
болды. Дәл осы жылы салық жүйесін реформалауға нақты қадамдар жасалды.
Өзгертулер 2 үлкен салыққа әсер етті:
1. Жеке тұлғалардың табысына;
2. Кәсіпорынның табысына.
Заңды тұлғалар бөлігінде өзгертулер келесі аспектілерге әсер етті:
табыс салығының ставкасын дифференциялау тоқтатылды және 2 ставка
бекітілді: заңды тұлғалардың барлығына 30% және банктер мен сақтандыру
ұйымдарына 45%; жеңілдіктер ретке келтірілді. 1995ж. 24 сәуірдегі Қазақстан
Республикасының Президентінің жарлығымен қабылданған Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Заңына негізделіп заңды
тұлғалардың табысына салынатын салық енгізілді. Нәтижесінде жылдық жиынтық
табыс және шегерімдер категориялары жұмыс жасай бастады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты "Салықтар және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" 1995 жылғы сәуірдің
24-інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты.
Қазақстан Республикасы Президентінің бұл жарлығы Қазақстан
Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы 440-1 заңына сәйкес заң
мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтарымен және
Қазақстан Республикасының зандарымен бұл заңға өзгерістер мен толықтырулар
енгізілді. Салық жүйесі 5 рет күрделі өзгерістерге ұшырады. Осыған орай
2000 жылы 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының 17 түрлі салықтар
мен алымдар қызмет етті. 2001 жылдың 12 маусымында Жаңа Салық Кодексі
қабылданып, 2002 ж. 1-ші қаңтарынан бастап іске қосылды. Мұнда Қазақстан
Республикасының қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық,13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік
баж, 4 кедендік алым белгіленген.
Бұл кезеңде корпоративтік табыс салығын төлеушілер болып Ұлттық
банктен басқа барлық заңды тұлғалар, сонымен қатар резидент емес заңды
тұлғалар да танылды. Салық обьектісі- жылдық жиынтық табыстан шегерімдерді
алып тастағанда шығатын салық салынатын табыс. Шегерімге құжаттармен
расталған табысты құрауға кеткен шығыстар жатады. Сонымен қатар шегерімдер
кейбір шығындар белгіленген норматив шегінде шегерімге жатқызылады. Салық
салынатын табысқа 30% мөлшерінде салық салынды.
Қазақстан Республикасы үкіметі 2008 жылдың 10 желтоқсанында ҚР Салық
кодексіне толықтырулар мен өзгерістер енгізді. Сөйтіп, Қазақстан
Республикасы Салық кодексі 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа
берілді. Мұнда: 13 салықтың түрі (4 түрі жанадан енгізілді), 7 міндетті
төлем және 10 төлемақы. [2].
Мұнда корпоративтік табыс салығы 20% ставкамен алынады. Негізгі
өндіріс құралдары жер учаскелері болып табылатын салық төлеушінің түзетулер
жүргізілген және шеккен залалдары сомасына салық салынатын табысына 10
пайыздық ставка бойынша салық салынады. Төлем көзінде салық салынатын
табыстарға төлем көзінен 10 пайыздық ставка бойынша салық салынуы тиіс. Ал
Қазақстан Республикасындағы тұрақты мекемеге байланысты емес көздерден
алатын резидент еместердің табыстарының төлем көзiне мынадай ставкалар
бойынша салық салынуға тиiс: құн өсімінен түсетін табыстар, дивидендтер,
сыйақылар, роялти - 15 процент; тәуекелдердi сақтандыру шарттары бойынша
төленетiн сақтандыру сыйлықақылары – 15 процент; тәуекелдердi қайта
сақтандыру шарттары бойынша төленетiн сақтандыру сыйлықақылары – 5
процент; халықаралық тасымалдарда көлiк қызметтерiн көрсетуден түскен
табыстар – 5 процент; Салық кодексіне тиісті бабында белгіленген көптеген
табыстарына – 15 процент; салық салудағы жеңілдігі бар мемлекетте тіркелген
тұлғаның жұмыстарды орындаудың, қызметтер көрсетудің, тауарлар өткізудің
нақты орындалған (көрсетілген, өткізілген) жеріне қарамастан, оларды
орындаудан, көрсетуден, өткізуден түсетін табыстары – 20 процент ставкалары
бойынша салық салынады. Резидент емес заңды тұлғаның Қазақстан
Республикасындағы тұрақты мекемесі арқылы жүзеге асыратын резидент емес
заңды тұлғаның таза табысына – 15 проценттiк ставка бойынша салық салынады.
Бұл ретте айта кететін басты жәйт, резидент емес заңды тұлға өзінің тұрақты
мекемесі арқылы жүзеге асырған қызметіне орай тапқан табыстары бойынша
бірінші кезекте салық салынатын табысынан 20 проценттік ставка мөлшерінде
салық төлеуі мәжбүр. Ал 15 проценттік ставка есептелген корпоративтік табыс
салығының сомасы алып тасталған салық салынатын табыс таза табыс деп
танылады. [2].
1.3 Корпоративтік табыс салығын салудағы жекелеген шет мемлекеттердің іс-
тәжірибесі
Алыс-жақын шет мемлекеттердің салык жүйелері әр түрлі экономикалық,
саяси, әлеуметтік жағдайлардың барысында калыптасты. Әдетте, салық жүйесі
әкімшілік баскарудың әр түрлі деңгейінде, сондай-ақ халықаралық
операцияларда екі жақты салық салуды болдырмау мақсатында осы жағдайлар
барысында туындайтын ерекшеліктерді ескере отырып құрылады. Салықтардың
құрылымы мен олардың қолданылу аясы, есептелу және алыну механизмі, әр
түрлі билік органдарының фискалдық өкілеттіктері және баска салық
саласындағы мәселелеріне байланысты шет мемлекеттердің салық жүйелері бір-
бірінен айрықшаланады. Олардың салық жүйелерін терең зерделеу барысында
корпоративтік табыс салығының құрылымы мен есептелуінде, басқа да салыққа
қатысты мәселелерінде ортақ ұқсас нышандарды байқауға болады. Салықтар әр
түрлі елде әрқалай аталғанымен де, кей кезде олардың алыну механизмдері
ұксас болып келеді. Салық төлеуші болып салық төлеу жауапкершілігі
жүктелген заңды және жеке тұлғалар танылса, салык салу объектісі ретінде
салық төлеушінің есепті кезенде алған табыстары, мүліктері, пайдасы, т.б.
жатады. Салық төлеушілер өз кезегінде резидент және бейрезидент болып
бөлінеді. Салық ақшалай немесе заттай түрде әділеттілік, теңдік тәрізді
салык салу қағидалары негізінде құрылған салық ставкаларын қолдану арқылы
алынады. Салық ставкалары тұрақты немесе пайыз түрінде тағайындалуы мүмкін.
Пайыздық ставкалар өз кезегінде пропорционалдык, прогрессивтік және
регрессивтік болып жіктеледі. Салық жеңілдіктері қандай да бір елдің
фискалдық саясатының бағыттарын ескере отырып, қолданылады. Салық негізінен
мынадай тәсілдер арқылы алынады:
а) төлем көзінен (салық табыс алынған кезде ұсталып қалады);
ә) декларация негізінде (салық салық төлеушінің декдарацияда көрсеткен
табыстары, шегерімдері мен жеңілдіктерін ескере отырып, анықталады);
б) кадастр бойынша (салық салу объектісін тіркеу арқылы, одан түсетін
табыстың нақты мөлшеріне байланыссыз алынады). Басым көпшілік елдерде
қолданылатын салықтарға заңды тұлғалардың табысына (пайдасына) салынатын
салық (корпоративтік салық) қолданылады. Сондай-ақ жеке тұлғалардың
табысына салынатын салық (азаматтардың табысына салынатын салық), мұра мен
сыйға салынатын салық, қосылған құнға салынатын салық, тұтыну салығы,
әлеуметтік сақтандыру қорына аударылатын жарналар. айналымға салынатын
салық, мүлік салығы, жер салығы, көлік салығы және т.б. жатады. Енді осы
салықтардың ішіндегі корпоративтік табыс салығына тоқталып өтелік.
Заңды тұлғалардың табысына салынатын салық (корпоративтік табыс
салығы) көпшілік жағдайда компанияның таза пайдасынан пропорционалдық
ставкамен алынады. Салық салынатын таза пайда жалпы түсім мен өндіріс
процесі барысында жұмсалған шығындар арасындағы айырма негізінде
анықталады. Әдетте, компанияның пайдасы екі, яғни бөлінетін және
бөлінбейтін бөліктен тұрады. Салық салу барысында бұл бөліктер өз алдына
мынадай түрлерге жіктеледі:
- классикалык жүйе, яғни компанияның бөлінетін пайдасына
корпорациялық және жеке табыс салығы салынады. Бұл жүйе негізінен Бельгия,
Люксембург елдерінде кеңінен тараған;
- компания денгейінде салық салынатын пайданы кеміту жүйесі екі
нұсқада қолданылады:
а) әр түрлі ставкалар негізінде, әсіресе бөлінетін пайдаға салық
төмендетілген ставкамен салынады. Бұл жүйе Португалия, Австрия елдерінде
қолданылады.
ә) бөлінетін пайданы салық салық салудан ішінара босату негізінде. Бұл
жүйе Исландия, Финляндия елдерінде қолданылады.
- акционерлер деңгейінде салық салынатын пайданы кеміту жүйесі
дивидендтер түрінде қолданылады:
- корпорациялық салықтың ұсталған-ұсталмағанына қарамастан,
дивидендтерді салықтан ішінара босату;
- салык несиесі немесе импутациялық жүйеде дивиденд жеке табысқа
қосылып есептеледі.
- бөлінетін пайданы салықтан толығымен босату мына деңгейде
жүргізілуі мүмкін:
а) компания (Греция, Норвегия);
ә) акционерлер (Финляндия, Дания).
Салық салу барысында компаниялар резидент және бейрезидент болып
бөлінеді. Бельгия, Панама тәрізді жекелеген елдерде кайта өңдеу
өнеркәсібіндегі, орманшаруашылығындағы компанияларға жеңілдетілген, ал
мұнай өнеркәсібіндегі компанияларға жоғарылатылған ставкамен салық салу
тәжірибелері тән.
Дамыған елдердегі корпорациялық табыс салығының салу және салық
жүйесінің қызмет ету механизмдерін келесідей көрініс табады.
АҚШ тәуелсіздік декларациясының авторларының бірі Б. Франклин (1760-
1790) "өмірде өлім мен салықтан қашып құтылуға болмайды" деп тұжырымдаған
болатын. Қазіргі кездегі АҚШ салык жүйесі нарық талаптарына әрі салык салу
қағидаларына жауап беретін дамыған салық жүйелерінің бірі болып табылады.
1981 жылы 1-ші қаңтарда билік басына келген президент Р.Рейган
Конгресске "Американың жаңа бастауы үшін: экономиканы қалпына келтіру
бағдарламасы" атты 19811985 жылдар аралығында мемлекетті реттеудің орта
мерзімді бағдарламасын ұсынды. Бұл бағдарламаның көздеген мақсаты
экономикалық (өсуді жеделдету және инфляция қаркынын тежеу болды және ол
төрт кешеннен тұрды:
- табыс салығының және корпорация пайдасына салынатын салық ставкасын
қысқарту, сондай-ақ салық жеңілдігінін санын азайту;
- мемлекеттік бюджет тапшылығын қыскарту мақсатында федералдық
шығындардың өсуін тежеу;
- заңнама көлемін қайта қарау және қысқарту;
- тұрақтандырғыш ақша-несие саясатын жүргізу.
Үкіметтің пікірінше, салық ставкасы мен салык салу прогрессиясының
күрт төмендеуі еңбек белсенділігін, жинақтау мен инвестицияны ынталандыруы
керек болды. Салық түсімдерін ұлғайту американ экономисі Лаффердің теориясы
негізінде теориялық тұрғыда шешілді. Салық реформасы 1981 жылы "1981 жылдың
экономикасын сауықтырудың Салық Заңының қабылдануымен басталды. Мұнда үш
жыл ішінде табыс салығының, корпорация пайдасына салынатын салық ставкасын
төмендету қарастырылды. Корпорация пайдасына салынатын минималды салық
ставкасы 17-ден 16 пайызға төмендетілді.
Өнеркәсіптің капиталын жаппай жаңарту және техникалық базасын
модернизациялау мақсатында жаңа амортизациялық саясат жүргізілді. 1980
жылдары ғылыми-техникалық прогресстің интенсивті қарқыны барысында
құрал-жабдықтарды модернизациялау тиімді болды. Осындай шаралардың
өткізілуінің нәтижесінде корпорацияның күрделі қаржы салымы,
экономикалық өсу қарқыны өсті. Бірақ 1980 жылдардың орта кезінде елдің
қаржылық жағдайы күрт төмендеді. [9]
19861987 жылдары жүргізілген салық реформалары ел экономикасына
елеулі әсерін тигізді. Сол кезде жүргізілген салық реформасының басты
көздеген мақсаты федералдық салық салу жүйесін оңайлату, экономикалық өсуді
ынталандыру болды. Сол кезеңге дейін қолданылып келген Ішкі табыстар
Кодексінің орнына АҚШ-тың 1986 жылы жаңа, яғни қазіргі кездегі
қолданыстағы Салық Кодексі қабылданды. Салық реформасы екі кезеңде өтті:
1987 жылдың 1-ші қантарынан және 1988 жылдың 1-ші қантарынан. Әсіресе,
табыс салығы мен корпорация пайдасына салынатын салық саласында елеулі
өзгерістер жүргізілді: салық ставкаларының саны қысқарды, жеңілдіктер саны
өсті, жаңа жеңілдіктер енгізілді, табысы аз отбасыларға түсетін салық
ауыртпалығының мөлшері қысқарды.
Сонымен 1980-ші жылдары жүргізілген салық реформалары нәтижесінде
салынбайтын минимум мөлшерінің артуы, салық тавкаларының төмендеуі
экономиканың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz