Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу үдерісі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.5
I ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІН.ӨЗІ ТӘРБИЕЛЕУІНЕ ПЕДАГОГ.ПСИХОЛОГТЫҢ ЫҚПАЛЫ
1.1 Оқушылардың өзін.өзі тәрбиелеу мәселесінің педагогикалық.психологиялық әдебиеттерде зерделену жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6.17
1.2 Мектептегі педагог.психологтың оқушылардың өзін.өзі тәрбиелеуіне ықпал ету практикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17.24
1.3 Педагог.психологтың жоғары сынып оқушыларының өзін.өзі тәрбиелеуіне ықпал ету қызметінің модел ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24.30
II ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІН.ӨЗІ ТӘРБИЕЛЕУ ҮДЕРІСІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
2.1 Оқушылардың өзін.өзі тәрбиелеуіне педагог.психолог жұмысының ықпал ету мазмұны мен озық тәжірибелік әдістері мен тәсілдері ... ... ... ... ... ... .30.36
2.2 Оқушылардың өзін.өзі тәрбиелеуіне педагог.психологтық тәжірибелік.педагогикалық жұмыс барысының тиімділігін тексеру ... ... ... ... ... ... ... .36.41
2.3 Тәжірибелік.педагогикалық жұмыс нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ...42.47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІН.ӨЗІ ТӘРБИЕЛЕУІНЕ ПЕДАГОГ.ПСИХОЛОГТЫҢ ЫҚПАЛЫ
1.1 Оқушылардың өзін.өзі тәрбиелеу мәселесінің педагогикалық.психологиялық әдебиеттерде зерделену жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6.17
1.2 Мектептегі педагог.психологтың оқушылардың өзін.өзі тәрбиелеуіне ықпал ету практикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17.24
1.3 Педагог.психологтың жоғары сынып оқушыларының өзін.өзі тәрбиелеуіне ықпал ету қызметінің модел ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24.30
II ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІН.ӨЗІ ТӘРБИЕЛЕУ ҮДЕРІСІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
2.1 Оқушылардың өзін.өзі тәрбиелеуіне педагог.психолог жұмысының ықпал ету мазмұны мен озық тәжірибелік әдістері мен тәсілдері ... ... ... ... ... ... .30.36
2.2 Оқушылардың өзін.өзі тәрбиелеуіне педагог.психологтық тәжірибелік.педагогикалық жұмыс барысының тиімділігін тексеру ... ... ... ... ... ... ... .36.41
2.3 Тәжірибелік.педагогикалық жұмыс нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ...42.47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі қоғамның экономикалық, ғылыми-техникалық, рухани өміріндегі өзгерістер білім беру жүйесінде ізгілікті жеке тұлғаны қалыптастыру бағытын көздеп отыр [2].Әлеуметтік-экономикалық қатынастарға сай жастарға білім беру мен тәрбиелеу, өзін-өзі тәрбиелеу жүйесін қалыптастыру қоғамдағы өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Еліміздің білім беру жүйесін дамытудағы жаңа бағыттары «Қазақстан-2050» стратегиялық бағдарламасында, Елбасы жолдаулары мен 12 жылдық білім беру тұжырымдамасы, ҚР Білім Заңы, ҚР білім беруді дамытудың 2015-2020 жылдарға арнлаған мемлекеттік бағдарламаларында қарастырылған. Қоғам өмірін демократияландыру мен ізгілендіру бағытында болып жатқан түбегейлі жаңаруларға байланысты білім сапасы мен тәрбиелеу жолдарына жаңа талаптар қойылуда [1].
Жеке тұлға мен қоғам құндылықтарының жандануы адам өмірінің негізгі тамыры болып саналатын руханилық, адамгершілік, төзімділік, ар мен намыс, парыз бен жауапкершілік сияқты жалпыадамзаттық қасиеттердің өзектелуін талап етіп отыр. Осыған байланысты жалпы отра білім беру жүйесінде оқушылардың танымдық белсенділіктерін, қызығушылықтары мен өмірлік ұстанымдарының қалыптасуында маңызды роль атқаратын және оларды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін маңызды мәселе – оқушының өзін-өзі тәрбиелей білуі және соған сәйкес педагог-психолог маманының қызмет жүйесін оңтайлы ұйымдастыруға тікелей байланысты. Сондықтан біздің зерттеуімізде оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің теориялық негіздері педагог-психологтың тікелей ықпалы арқылы қарастырылған.
Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуі арқылы жеке тұлғасы қалыптасып қана қоймай, білім алу мен оны өзгермелі өмір жағдайына дұрыс пайдалана білу, сондай-ақ болашақтағы бағдарын анықтауда өзін-өзі жетілдіруге көзқарасының қалыптасуына негіз болады. Яғни, өзін-өзі тәрбиелеу – жеке тұлғаның болашақтағы даму бағдары мен өмірлік мақсат-мұраттары, перспективалық ұстанымдарының қалыптасуына әсері мол.
Тұлғаның өнегелілік-еріктік өрісін, адамгершілік санасын, түсініктерін, ұғымын, сенімдерін, іс-әрекетінің адами негіздерін, басқаларға өзінің эмпатияларын, әлеуметке деген қатынасын көрсететін мінез-құлық сапалары мен әдеттерін дамытудағы педагогикалық механизмдерді аша отырып, балалық шақтың түрлі кезеңдеріндегі тәрбиелеу үрдісін ұйымдастырудың шарттары мен ерекшелігінің жалпы заңдылықтарын қарастыру зерттеу жұмысымның өзектілігіне дәлел.
Қазіргі педагогикалық-психологиялық үрдістің арнайы міндеттерін бейнелейтін құбылыстардың ішінде өзін-өзі тәрбиелеу, өзіне-өзі баға беру, өзіне-өзі бұйыру, өзін-өзі құптау, өзін-өзі түзету сынды әрекеттер маңызды мәселелердің бірі деуге болады. Бұл бағытта мәдени құндылықты, педагогикалық-психологиялық және жалпы ғылыми категорияларының әлеуметтік өмір аумағында дәстүрлі және жаңашыл байланыстары ерекше қалыптасуда.
Жеке тұлға мен қоғам құндылықтарының жандануы адам өмірінің негізгі тамыры болып саналатын руханилық, адамгершілік, төзімділік, ар мен намыс, парыз бен жауапкершілік сияқты жалпыадамзаттық қасиеттердің өзектелуін талап етіп отыр. Осыған байланысты жалпы отра білім беру жүйесінде оқушылардың танымдық белсенділіктерін, қызығушылықтары мен өмірлік ұстанымдарының қалыптасуында маңызды роль атқаратын және оларды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін маңызды мәселе – оқушының өзін-өзі тәрбиелей білуі және соған сәйкес педагог-психолог маманының қызмет жүйесін оңтайлы ұйымдастыруға тікелей байланысты. Сондықтан біздің зерттеуімізде оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің теориялық негіздері педагог-психологтың тікелей ықпалы арқылы қарастырылған.
Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуі арқылы жеке тұлғасы қалыптасып қана қоймай, білім алу мен оны өзгермелі өмір жағдайына дұрыс пайдалана білу, сондай-ақ болашақтағы бағдарын анықтауда өзін-өзі жетілдіруге көзқарасының қалыптасуына негіз болады. Яғни, өзін-өзі тәрбиелеу – жеке тұлғаның болашақтағы даму бағдары мен өмірлік мақсат-мұраттары, перспективалық ұстанымдарының қалыптасуына әсері мол.
Тұлғаның өнегелілік-еріктік өрісін, адамгершілік санасын, түсініктерін, ұғымын, сенімдерін, іс-әрекетінің адами негіздерін, басқаларға өзінің эмпатияларын, әлеуметке деген қатынасын көрсететін мінез-құлық сапалары мен әдеттерін дамытудағы педагогикалық механизмдерді аша отырып, балалық шақтың түрлі кезеңдеріндегі тәрбиелеу үрдісін ұйымдастырудың шарттары мен ерекшелігінің жалпы заңдылықтарын қарастыру зерттеу жұмысымның өзектілігіне дәлел.
Қазіргі педагогикалық-психологиялық үрдістің арнайы міндеттерін бейнелейтін құбылыстардың ішінде өзін-өзі тәрбиелеу, өзіне-өзі баға беру, өзіне-өзі бұйыру, өзін-өзі құптау, өзін-өзі түзету сынды әрекеттер маңызды мәселелердің бірі деуге болады. Бұл бағытта мәдени құндылықты, педагогикалық-психологиялық және жалпы ғылыми категорияларының әлеуметтік өмір аумағында дәстүрлі және жаңашыл байланыстары ерекше қалыптасуда.
1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. – Алматы: Литера, 2000. – 96 б.
2. ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. // Білім – образование. №1 –
3. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2050 мемелекеттік стратегиясы
4. Әлсатов Т. Орта ғасырлардағы қазақ ғұламаларының тәлім-тәрбиелік идеялары. – Алматы. – 1998, 75 б.
5. Әл-Фараби «Философиялық трактаттар» Алматы: Ғылым, 1973-251 б.
6. Иассауи А. «Ақыл кітабы» Алматы, Ғылым, 1985-289 б.
7. Әл-Фараби «Ізгі қала тұрғындарының көзқарастары тарактаттары» - Алматы, 1990ж
8. Тойлыбаев Б.А. ҚР ІІМ жоғары оқу орындары тыңдаушыларының өзін-өзі тәрбиелеуінің педагогикалық негіздері. Автореф. Дисс. П.ғ.д. 30.01.01. – Алматы. – 2001. – 41 б.
9. Абрамова Г.С. Психологическое консультирование. - М, 2001.
10. Ерғалиева Г.А. Рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің педагогикалық шарттары. Дисс. П.ғ.к. 13.00.01. – Атырау 2006ж
11. Еділбаева М.Ү. Қазіргі кезеңде оқушылардың өзін-өзі бағалауын қалыптастырудың педагогикалық шарттары. Дисс. П.ғ.к. 13.00.01. – Атырау 2010ж
12. Возрастная и педагогическая психология. Под ред. М.В.Гомезо. - М., 1995.
13. Өзін-өзі тәрбиелеудің реттегіштік ролі (Мәтін). – «Қазақстан мектебі», №3 2009 – 61-63 б.
14. Өзін-өзі жүзеге асыру – тұлғаның қырларын ашу (Мәтін). – «Қазақстан мектебі», №9 2008 – 23-25б.
15. Назарбаева С.А. «өзін-өзі тану» жоғарғы оқу орны оқытушыларына арналған әдістемелік құрал – Алматы: «Бөбек» РОСО 2004, 18-26 б.
16. «Педагогика және психология» түсіндірме сөздігі. Алматы, 2002
17. Назарбаева С.А. Познать себя и сделать мир лучше: Выдержки из пресс.конф. президента фонда «Бөбек» о новом школьном предмете «Самопознание» «Казахст. Правда» 2001.09.18-3 стр.
18. Дж.Локк «Педагогичексие сочинения» / под. ред. Г.Н.Джибладзе, М. 1981-653 с.
19. Мудрик А.В. О воспитании старшеклассников. М.: Просвещение. 1976.
20. Богословский В.Е. Психология и воспитание школьников. ЛГУ. 1974.
21. Овчарова Р.В. Справочная книга школьного психолога. М.1993
22. Мерлин В.С. Лекции по психологии мотивов человека. Пермь. 1971.
23. Проблемы теории воспитания. Жинақ редакциясын басқарғандар Л.П.Буева, Л.И.Новикова, Г.Н. Филонов. М. 1974.
24. Рувинский Л.И., Арет А.Я. Самовоспитание школьников. М. 1976
25. Назарбаева С.А. «Самопознание – возрождение истоков духовности и нраственных ценностей // Общественно политический литературно-художественный журнал. – Алматы, 2004. №1 – 4 стр.
26. Жарықбаев К. - Жантану негіздері Алматы, 2002.
27. Жарықбаев К.- Психология. Алматы, 2002.
28. Крутецкий А.В. Жас және педагогикалық психология. Алматы, 1979.
29. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Астана, 1999.
30. Қыдыршаев А. Балалардың жас ерекшеліктерін ескеру. «Ұлағат», 2000.
31. Мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған психодиагностикалық қызмет. Алматы, 2004.
32. Тайтанова Н.К. «Өзін-өзі тәрбиелеу және өз бетімен білім алу» (Мәтін): Спаровник классного руков-ля, №5 2010, 24-25 б.
33. Манасбаева Қ. Тәрбие жұмысын ұйымдастыру ерекшеліктері. «Бастауыш мектеп», 1999, 2.
34. Андреев В.И. Диалектика воспитания и самовоспитания творческой личности. -Казань, 1988.-236 с.
35. Рувинский Л.И., Арет А.Я. Самовоспитание школьников. М., 1976.
36. Управляемое формирование психических процессов.// Под ред. Я. Гальперина. М.:Изд-во Моск. ун-ва. 1977.
37. Абылханова Г.А. «Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеудегі сынып жетекшісінің ролі» 2009ж.
38. Ковалев А.Г. Самовоспитание школьников. М.: Просвещение. 1967
39. Алякринский Б.С. Беседы о самовоспитании. М.: Знание. 1977.
40. Ким В.А. Психолого-педагогические основы формирования личности будущего специалиста // Вестник, 1999. – 17-20с.
41. Бақтыбаева Г. «Өзін-өзі анықтауға, өзін-өзі іске асыруға баланың ққабілеттілігін дамыту, 2008ж.
42. Гельфман Е.М., Шмаков С. А. От игры к самовоспитанию. М.: Педагогика, 1971. -104с
43. Познавательная традиция: философско-методологический анализ (сб. Статей). – М.: Философское общ., 1989 – 203 с.
44. Декарт Р. Сочинения в 2-х томах. Т-1. М.: Мысль, 1989
45. Зуфирова Р. «Өзін-өзі тәрбиелеудің реттегіштік ролі» 2009ж.
46. Әбдіразақов Е. Адамгершілік-имандылық тәрбиесі. – Шымкент, 1994-46 б.
47. Кон И.С. Психология старшеклассника. М: 1980.-31-33с.
48. Психология современного подростка / Под. Ред. Фельдштейн Д.И. М.: 1987.-39-43 с.
49. Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте // М: 1968
50. Козлов Н.И. Как относиться к себе и людям, или Практическая психология на каждый день. М, 1998.
51. Кои И.С. Психология ранней юности. Книга для учителя. М., 1989.
52. Крутецкий А.В. Жас және педагогикалық психология. Алматы, 1979.
53. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Астана, 1999.
54. Косов А.В. Самовоспитание организаторских умений будущих учителей / Межвуз. сборник научных трудов. Ярославль, 1989. - С.68 — 73.
55. Кочетов А.И. О некоторых вопросах теории самовоспитания // Советская педагогика. 1971. - № 1. С. 57 - 59.
56. Кочетов А.И. Педагогические основы самовоспитания. — М.: Знание, 1974,287 с.
57. Кочетов А.И. Как заниматься самовоспитанием. Минск: Высшая школа, 1986.- 256 с.
58. Кочетов А.И. Организация самовоспитания школьников. — Минск: Нар. асве-та, 1990.-116 с.
59. Кочетов А.И. О возможностях самовоспитания // Народное образование. -1964.-№ Ю.-С. 51.
60. Имжарова Ш. «Өзін-өзі тәрбиелеуді ұйымдастыру жолдары» 2008ж.
61. Сангилбаев О.С. «Өзін-өзі тәрбиелеудің кейбір тәсілдері туралы» 2004ж.
62. Серікбаев Ж. «Жеке тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеу түсінігінің мәні» 2003ж.
63. Сәрсенғалиева Т., Дүтбаева Қ. Табиғатпен таныстыруда өткізілетін дәстүрден тыс сабақ. «Бастауыш мектеп», 1998, 5
64. Әмрова Б.Ә. Оқыту үрдісінде этникалық жаңсақ нанымдардың өзгеруі //дисс. канд. псих. // А: 1998
65. Субботский Е.В, Ребенок открывает мир. М., 1991
66. Нұрмахамбетова Т.Р. Тәжірибелік психология. I, П. Шымкент, 2006.
67. Развитие личности ребенка. Под ред. А.М.Фонарева. М., 1987.
68. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании. -М., 1996.
69. Тесты, тесты, тесты. Под ред. М.Мацковского. - М., 1990.
70. Миславский Ю.А. Саморегуляция и активность личности в юношеском возрасте. М.: Педагогика, 1991.-152с.
71. Мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған психодиагностикалық қызмет. Алматы, 2004.
72. Алдамұратова Э. Жалпы психология. - Алматы: «Білім», 1996.
73. Мұқанов М.М Жас және педагогикалық психология // А: 1982
74. Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. –Алматы: Қазақстан, 1994 ,Б.5-37
2. ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. // Білім – образование. №1 –
3. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2050 мемелекеттік стратегиясы
4. Әлсатов Т. Орта ғасырлардағы қазақ ғұламаларының тәлім-тәрбиелік идеялары. – Алматы. – 1998, 75 б.
5. Әл-Фараби «Философиялық трактаттар» Алматы: Ғылым, 1973-251 б.
6. Иассауи А. «Ақыл кітабы» Алматы, Ғылым, 1985-289 б.
7. Әл-Фараби «Ізгі қала тұрғындарының көзқарастары тарактаттары» - Алматы, 1990ж
8. Тойлыбаев Б.А. ҚР ІІМ жоғары оқу орындары тыңдаушыларының өзін-өзі тәрбиелеуінің педагогикалық негіздері. Автореф. Дисс. П.ғ.д. 30.01.01. – Алматы. – 2001. – 41 б.
9. Абрамова Г.С. Психологическое консультирование. - М, 2001.
10. Ерғалиева Г.А. Рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде студенттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің педагогикалық шарттары. Дисс. П.ғ.к. 13.00.01. – Атырау 2006ж
11. Еділбаева М.Ү. Қазіргі кезеңде оқушылардың өзін-өзі бағалауын қалыптастырудың педагогикалық шарттары. Дисс. П.ғ.к. 13.00.01. – Атырау 2010ж
12. Возрастная и педагогическая психология. Под ред. М.В.Гомезо. - М., 1995.
13. Өзін-өзі тәрбиелеудің реттегіштік ролі (Мәтін). – «Қазақстан мектебі», №3 2009 – 61-63 б.
14. Өзін-өзі жүзеге асыру – тұлғаның қырларын ашу (Мәтін). – «Қазақстан мектебі», №9 2008 – 23-25б.
15. Назарбаева С.А. «өзін-өзі тану» жоғарғы оқу орны оқытушыларына арналған әдістемелік құрал – Алматы: «Бөбек» РОСО 2004, 18-26 б.
16. «Педагогика және психология» түсіндірме сөздігі. Алматы, 2002
17. Назарбаева С.А. Познать себя и сделать мир лучше: Выдержки из пресс.конф. президента фонда «Бөбек» о новом школьном предмете «Самопознание» «Казахст. Правда» 2001.09.18-3 стр.
18. Дж.Локк «Педагогичексие сочинения» / под. ред. Г.Н.Джибладзе, М. 1981-653 с.
19. Мудрик А.В. О воспитании старшеклассников. М.: Просвещение. 1976.
20. Богословский В.Е. Психология и воспитание школьников. ЛГУ. 1974.
21. Овчарова Р.В. Справочная книга школьного психолога. М.1993
22. Мерлин В.С. Лекции по психологии мотивов человека. Пермь. 1971.
23. Проблемы теории воспитания. Жинақ редакциясын басқарғандар Л.П.Буева, Л.И.Новикова, Г.Н. Филонов. М. 1974.
24. Рувинский Л.И., Арет А.Я. Самовоспитание школьников. М. 1976
25. Назарбаева С.А. «Самопознание – возрождение истоков духовности и нраственных ценностей // Общественно политический литературно-художественный журнал. – Алматы, 2004. №1 – 4 стр.
26. Жарықбаев К. - Жантану негіздері Алматы, 2002.
27. Жарықбаев К.- Психология. Алматы, 2002.
28. Крутецкий А.В. Жас және педагогикалық психология. Алматы, 1979.
29. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Астана, 1999.
30. Қыдыршаев А. Балалардың жас ерекшеліктерін ескеру. «Ұлағат», 2000.
31. Мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған психодиагностикалық қызмет. Алматы, 2004.
32. Тайтанова Н.К. «Өзін-өзі тәрбиелеу және өз бетімен білім алу» (Мәтін): Спаровник классного руков-ля, №5 2010, 24-25 б.
33. Манасбаева Қ. Тәрбие жұмысын ұйымдастыру ерекшеліктері. «Бастауыш мектеп», 1999, 2.
34. Андреев В.И. Диалектика воспитания и самовоспитания творческой личности. -Казань, 1988.-236 с.
35. Рувинский Л.И., Арет А.Я. Самовоспитание школьников. М., 1976.
36. Управляемое формирование психических процессов.// Под ред. Я. Гальперина. М.:Изд-во Моск. ун-ва. 1977.
37. Абылханова Г.А. «Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеудегі сынып жетекшісінің ролі» 2009ж.
38. Ковалев А.Г. Самовоспитание школьников. М.: Просвещение. 1967
39. Алякринский Б.С. Беседы о самовоспитании. М.: Знание. 1977.
40. Ким В.А. Психолого-педагогические основы формирования личности будущего специалиста // Вестник, 1999. – 17-20с.
41. Бақтыбаева Г. «Өзін-өзі анықтауға, өзін-өзі іске асыруға баланың ққабілеттілігін дамыту, 2008ж.
42. Гельфман Е.М., Шмаков С. А. От игры к самовоспитанию. М.: Педагогика, 1971. -104с
43. Познавательная традиция: философско-методологический анализ (сб. Статей). – М.: Философское общ., 1989 – 203 с.
44. Декарт Р. Сочинения в 2-х томах. Т-1. М.: Мысль, 1989
45. Зуфирова Р. «Өзін-өзі тәрбиелеудің реттегіштік ролі» 2009ж.
46. Әбдіразақов Е. Адамгершілік-имандылық тәрбиесі. – Шымкент, 1994-46 б.
47. Кон И.С. Психология старшеклассника. М: 1980.-31-33с.
48. Психология современного подростка / Под. Ред. Фельдштейн Д.И. М.: 1987.-39-43 с.
49. Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте // М: 1968
50. Козлов Н.И. Как относиться к себе и людям, или Практическая психология на каждый день. М, 1998.
51. Кои И.С. Психология ранней юности. Книга для учителя. М., 1989.
52. Крутецкий А.В. Жас және педагогикалық психология. Алматы, 1979.
53. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Астана, 1999.
54. Косов А.В. Самовоспитание организаторских умений будущих учителей / Межвуз. сборник научных трудов. Ярославль, 1989. - С.68 — 73.
55. Кочетов А.И. О некоторых вопросах теории самовоспитания // Советская педагогика. 1971. - № 1. С. 57 - 59.
56. Кочетов А.И. Педагогические основы самовоспитания. — М.: Знание, 1974,287 с.
57. Кочетов А.И. Как заниматься самовоспитанием. Минск: Высшая школа, 1986.- 256 с.
58. Кочетов А.И. Организация самовоспитания школьников. — Минск: Нар. асве-та, 1990.-116 с.
59. Кочетов А.И. О возможностях самовоспитания // Народное образование. -1964.-№ Ю.-С. 51.
60. Имжарова Ш. «Өзін-өзі тәрбиелеуді ұйымдастыру жолдары» 2008ж.
61. Сангилбаев О.С. «Өзін-өзі тәрбиелеудің кейбір тәсілдері туралы» 2004ж.
62. Серікбаев Ж. «Жеке тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеу түсінігінің мәні» 2003ж.
63. Сәрсенғалиева Т., Дүтбаева Қ. Табиғатпен таныстыруда өткізілетін дәстүрден тыс сабақ. «Бастауыш мектеп», 1998, 5
64. Әмрова Б.Ә. Оқыту үрдісінде этникалық жаңсақ нанымдардың өзгеруі //дисс. канд. псих. // А: 1998
65. Субботский Е.В, Ребенок открывает мир. М., 1991
66. Нұрмахамбетова Т.Р. Тәжірибелік психология. I, П. Шымкент, 2006.
67. Развитие личности ребенка. Под ред. А.М.Фонарева. М., 1987.
68. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании. -М., 1996.
69. Тесты, тесты, тесты. Под ред. М.Мацковского. - М., 1990.
70. Миславский Ю.А. Саморегуляция и активность личности в юношеском возрасте. М.: Педагогика, 1991.-152с.
71. Мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған психодиагностикалық қызмет. Алматы, 2004.
72. Алдамұратова Э. Жалпы психология. - Алматы: «Білім», 1996.
73. Мұқанов М.М Жас және педагогикалық психология // А: 1982
74. Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. –Алматы: Қазақстан, 1994 ,Б.5-37
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3-5
I ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ ТӘРБИЕЛЕУІНЕ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТЫҢ ЫҚПАЛЫ
1. Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің педагогикалық-психологиялық
әдебиеттерде зерделену жайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-17
2. Мектептегі педагог-психологтың оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуіне ықпал
ету практикасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..17-24
3. Педагог-психологтың жоғары сынып оқушыларының өзін-өзі тәрбиелеуіне
ықпал ету қызметінің модел
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24-30
II ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ ТӘРБИЕЛЕУ ҮДЕРІСІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
2.1 Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуіне педагог-психолог жұмысының ықпал ету
мазмұны мен озық тәжірибелік әдістері мен тәсілдері
... ... ... ... ... ... .30-36
2.2 Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуіне педагог-психологтық тәжірибелік-
педагогикалық жұмыс барысының тиімділігін тексеру
... ... ... ... ... ... ... .36-41
2.3 Тәжірибелік-педагогикалық жұмыс
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..42-47
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі қоғамның экономикалық, ғылыми-
техникалық, рухани өміріндегі өзгерістер білім беру жүйесінде ізгілікті
жеке тұлғаны қалыптастыру бағытын көздеп отыр [2].Әлеуметтік-экономикалық
қатынастарға сай жастарға білім беру мен тәрбиелеу, өзін-өзі тәрбиелеу
жүйесін қалыптастыру қоғамдағы өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Еліміздің білім беру жүйесін дамытудағы жаңа бағыттары Қазақстан-2050
стратегиялық бағдарламасында, Елбасы жолдаулары мен 12 жылдық білім беру
тұжырымдамасы, ҚР Білім Заңы, ҚР білім беруді дамытудың 2015-2020 жылдарға
арнлаған мемлекеттік бағдарламаларында қарастырылған. Қоғам өмірін
демократияландыру мен ізгілендіру бағытында болып жатқан түбегейлі
жаңаруларға байланысты білім сапасы мен тәрбиелеу жолдарына жаңа талаптар
қойылуда [1].
Жеке тұлға мен қоғам құндылықтарының жандануы адам өмірінің негізгі
тамыры болып саналатын руханилық, адамгершілік, төзімділік, ар мен намыс,
парыз бен жауапкершілік сияқты жалпыадамзаттық қасиеттердің өзектелуін
талап етіп отыр. Осыған байланысты жалпы отра білім беру жүйесінде
оқушылардың танымдық белсенділіктерін, қызығушылықтары мен өмірлік
ұстанымдарының қалыптасуында маңызды роль атқаратын және оларды жүзеге
асыруға мүмкіндік беретін маңызды мәселе – оқушының өзін-өзі тәрбиелей
білуі және соған сәйкес педагог-психолог маманының қызмет жүйесін оңтайлы
ұйымдастыруға тікелей байланысты. Сондықтан біздің зерттеуімізде
оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің теориялық негіздері педагог-
психологтың тікелей ықпалы арқылы қарастырылған.
Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуі арқылы жеке тұлғасы қалыптасып қана
қоймай, білім алу мен оны өзгермелі өмір жағдайына дұрыс пайдалана білу,
сондай-ақ болашақтағы бағдарын анықтауда өзін-өзі жетілдіруге көзқарасының
қалыптасуына негіз болады. Яғни, өзін-өзі тәрбиелеу – жеке тұлғаның
болашақтағы даму бағдары мен өмірлік мақсат-мұраттары, перспективалық
ұстанымдарының қалыптасуына әсері мол.
Тұлғаның өнегелілік-еріктік өрісін, адамгершілік санасын, түсініктерін,
ұғымын, сенімдерін, іс-әрекетінің адами негіздерін, басқаларға өзінің
эмпатияларын, әлеуметке деген қатынасын көрсететін мінез-құлық сапалары мен
әдеттерін дамытудағы педагогикалық механизмдерді аша отырып, балалық шақтың
түрлі кезеңдеріндегі тәрбиелеу үрдісін ұйымдастырудың шарттары мен
ерекшелігінің жалпы заңдылықтарын қарастыру зерттеу жұмысымның өзектілігіне
дәлел.
Қазіргі педагогикалық-психологиялық үрдістің арнайы міндеттерін
бейнелейтін құбылыстардың ішінде өзін-өзі тәрбиелеу, өзіне-өзі баға беру,
өзіне-өзі бұйыру, өзін-өзі құптау, өзін-өзі түзету сынды әрекеттер маңызды
мәселелердің бірі деуге болады. Бұл бағытта мәдени құндылықты,
педагогикалық-психологиялық және жалпы ғылыми категорияларының әлеуметтік
өмір аумағында дәстүрлі және жаңашыл байланыстары ерекше қалыптасуда.
Өскелең ұрпақты дамытуда соңғы жылдары өзін-өзі тәрбиелеу мәселесі
жалпы тәрбиенің өзекті саласы ретінде әр түрлі ғылыми зерттеулердің
объектісіне айналуда.
Толығымен дамып қалыптасқан оқушы өзінің көзқарасы, ұғымы, өнегелілік
талаптары, бағалауымен, саналы қойған мақсатымен, өзінің қылығын, іс-
әрекетін басқара білуімен сипатталады.
Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу туралы теориялар А.В.Алексеева,
Т.М.Афанасьева, А.Г.Ковалев, С.М.Ковалев, Л.И.Рувинский, А.Я.Арет және т.б.
Жеке тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеу мен өзін жетілдіру мәселесі
К.А.Абульханова-Славская, А.А.Вербицкий, Ю.М.Орлов, В.Г.Романенко,
И.И.Чеснокова және т.б. еңбектерінде жан-жақты қарастырылып талданған, ал
педагогикалық психология саласында өзін-өзі тәрбиелеу мәселесін
зерттегендер: Г.А.Абылханова, М.И.Едилбаева, Г.А.Ерғалиева, Г.Бақтыбаева,
Р.Зуфирова, Ш.Имжарова, О.С.Сангилбаев т.б. еңбектерінен көруге болады.
Жұмыста Л.И.Рувинский мен А.Я.Ареттің оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу
теориясы, В.И. Селиванованың, А.Г. Ковалевтің өзін-өзі тәрбиелеу туралы
теориялары, Т.М.Афанасьеваның тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеудегі жан және тән
теориясы, Ш.Имжарованың өзін-өзі тәрбелеуді ұйымдастырудың жолдары жүйесі,
О.С.Сангилбаев және т.б. ғалымдар өзін-өзі тәрбиелеу тәсілдерімен педагог-
психологтың оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуге ықпалын зерттеп, өзіндік үлес
қосқан [10]. Дегенмен, жоғарыда аталған ғылыми жұмыстарды саралай келе
біздің зерттеу нысанымызға алып отырған жалпы білім беретін мектептердегі
жоғары сынып оқушыларының өзін-өзі тәрбиелеу мәселесі әлі де болса
жеткілікті дәрежеде ғылыми-педагогикалық тұрғыда зерттелмегенін аңғардық.
Бұл мәселе, кеңінен талданып, педагогика және психология ғылымынан тиесілі
орын алуы керек деп санаймыз. Өйткені елімізде ұрпақ тәрбиесінде
мектептерде қызмет көрсететін педагог-психолог еңбегінің маңызы ерекше.
Зерттеу барысында айқындағанымыздай бұл өзекті тақырып бүгінгі күнге
дейін өз деңгейінде шешімін таппаған. Сондықтан, мектептерде педагог-
психологтың қызметінің өз дәрежесінде іске асырылмауы мен аталмыш мәселенің
бүгінгі сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап отырғанын
көреміз. Осы қайшылықты ескере отырып, ғылыми-зерттеу жұмысының тақырыбын
Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуіне педагог-психологтың ықпалы – деп алдық.
Зерттеу барысында бүгінгі қоғам талабына сай педагог-психолог маманы
жұмыс жүйесінің тиімді ұйымдастырылуы оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуіне
қажет екеніне көз жеткіздік.
Зерттеудің пәні: жоғары сынып оқушыларының өзін-өзі тәрбиелеуіне ықпал
етуге бағытталған педагог-психологтың жұмыс жүйесі.
Зерттеудің нысаны: жалпы білім беретін мектептердің жоғары сынып
оқушыларының өзін-өзі тәрбиелеу үдерісі.
Зерттеу жұмысының мақсаты: қазіргі мектеп оқушыларының өзін-өзі
тәрбиелеу үдерісінде педагог-психологтың жұмыс жүйесін теориялық тұрғыда
негіздеу және оны тәжірибеде қолданудың тиімді жолдарын белгілеу.
Зерттеудің міндеттері:
- оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу мәселесіне байланысты еңбектерді
талдау және жүйелеу;
- педагог-психологтың жоғары сынып оқушыларының өзін-өзі тәрбиелеуіне
бағытталған жұмыс мазмұны және моделін ұсыну;
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер, жалпы отра білім беретін мектептерде
педагог-психологтың қызметі ғылыми теориялық тұрғыда негізделіп, өзін-өзі
жетілдіру, өзін-өзі басқару әдістері ұтымды қолданылса, онда оқушының
өмірлік ұстанымдары ізгілікті қалыптасып, өзін-өзі тәрбиелеуге мүмкіндігін
тигізер еді, өйткені қазіргі таңда оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуіне
педагог-психологтың жұмыс жүйесінің ықпалы маңызды роль атқарады.
Зерттеудің ғылыми-теориялық маңызы: Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу
үдерісінде педагог-психологтың ықпалы ғылыми тұрғыдан дәлелденіп,
атқаратын қызметінің моделі дайындалып, тәжірибелік эксперименттер
жүргізілді.
Зерттеудің практикалық маңызы:
- оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу мәселесіне теориялық талдау
жасалды;
- зерттеу мақсатына байланысты әдістер мен әдістемелерді
практикалық іске асыру жолдары жүйеге енгізілді;
- өзін-өзі тәрбиелеуде қолданылатын психологиялық мүмкіндіктер
оқушыларға, ата-аналарға және педагогтарға, нұсқау-кеңес түрінде
құрастырылып ұсынылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1. Оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуіне бағытталған
педагог-психолог маманының жұмыс жүйесі нақтыланды;
2. Педагог-психологтың оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуге бағытталған
қызметінің теориялық моделі жасалды;
3. Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуіне бағытталған педагог-психолог
маманының жұмыс жүйесі нақтыланды.
Зерттеу әдістері:
1. Шварцландердің Талаптану деңгейін анықтау әдісі
2. А.А.Реанның Жетістікке жету және сәтсіздіктен қорқу әдісі
Дипломдық жұмыстың құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттері тізімі және қосымшалардан тұрады.
І ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ ТӘРБИЕЛЕУІНЕ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТЫҢ ЫҚПАЛЫ
1. Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің педагогикалық-
психологиялық әдебиеттерде зерделену жайы
Еліміздің болашағы өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен
мәдениеттілігіне, еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығына, білімі мен
біліктілігіне тікелей байланысты. Қазіргі таңда әр балаға жеке тұлға
ретінде қарап, оның өзіне тән санасы, еркі, өзін-өзі бағалау, өзін-өзі
тәрбиелеу, әрекет жасай алатын ортасы бар екенін ескере отырып, оқушының
білімге, ғылымға деген ынтасын арттыру, олардың ақыл-ой қабілетін,
дүниетанымын, өмірлік мақсат-мүдделерін айқындауға жеке басмының
қабілеттерін дамыту маңызды міндет. Бұл міндеттердің жүзеге асуы оқушының
жеке тұлғасының қалыптасуында мақызды болып табылатын – өзін-өзі
тәрбиелеуіне тікелей байланысты. Себебі өзін-өзі тәрбиелеу арқылы, өзінің
іс-әрекетін объективті тұрғыда саналы реттеу арқылы ғана оқушының жеке
тұлғасы қалыптасып қана қоймай, еңбекке, білім алу мен жеке өміріне,
мемлекеттік маңызды істер мен өзін-өзі жетілдіруге дұрыс бағытының
қалыптасуына негіз болады [1].
Әрбір адам өзінің өмірлік жолын өзі құрып, таңдау жасайды. Өзге
адамдармен де өзі қарым-қатынас орнатады. Сонымен қатар, өз өмірінде кейбір
қателерді өзі жасап, өзі түзеп жатады. Отбасы мен білім беру орталықтарының
алдына қойған мақсаттары – қажетті нәтижеге қол жеткізу үшін өсіп келе
жатқан адамның жекелік қасиеттеріне тікелей әсер ету ғана емес, сонымен
қатар, өзіндік дамуы мен өзіндік сана механизмдерін жетілдіруде өзін-өзі
тәрбиелеу мен өзін-өзі қалыптастыру, өзін-өзі құруы үшін қажетті жағдайды
жасау болып табылады.
Жеке тұлға, кемелденген адам, толық адам туралы, оның болмысы,
қасиеттері жайлы ғылыми, философиялық, педагогикалық, психологиялық
тұжырымдар, түйінді дүниелер бар.
Бұл термин күнделікті қолданылатын қарапайым сөздік қорда Жеке
тұлғаның дамуы сөзінің синонимі ретінде қолданылады. Көптеген әдебиеттерде
Өзін-өзі жетілдіру, Өзін-өзі дамыту, Өмірлік жол, Жеке тұлға
потенциалдарының дамуы және т.б. түсініктермен кездеседі. Көрініп
тұрғандай, әртүрлі терминдермен бір мағыналы сөздер айтылады немесе бір
атаумен мүлдем сәйкес келмейтін терминдер кездеседі.
Отандық психологиялық сөздіктер мен оқулықтарда Жекелік өсу
терминінің түсінігі көрсетілмеген. Дәстүрлі түрде ол К. Роджерс, Джеймс,
Фрейд, Юнг, Адлер, Райха, Александер, Перлз, Маслоу Ассаджоли есімдерімен
және шығыстық іліммен байланыстырады.
К. Роджерстің көзқарасына сүйене отырып жекелік өсу туралы түсінік
аламыз. Біздің түсінігімізше К. Роджерс жекелік өсуді құрайтын үш негізгі
басты компоненттерді бөліп көрсетті: актуализация механизмі, жеке тұлғаны
бағалау процесі және адамның өзін-өзі құрудағы позитивті бағытталуы [9].
Егер адам сана және өзіндік санаға ие болып, өз бетінше жаңғыртушы іс-
әрекет орындауға қабілетті болса, онда ол адам тұлға деп аталады. Адам
тұлға болып туылмайды, ол қасиеттік дәреже даму барысында қалыптасады.
Адам ұғымынан өзгеше тұлға түсінігі - адамның қоғамдық қатынастар,
басқа адамдармен араласу ықпалында қалыптасқан әлеуметтік сапа-қасиеттерін
білдіреді. Тұлға ретінде әрбір адам әлеуметтік жүйеде мақсат бағдарлы және
ойластырылған тәрбие барысында қалыптасады. Әрбір тұлға, бір жағынан,
қоғамдық тәжірибені игеру деңгейімен, екінші жағынан, материалдық және
рухани құндылықтар қорына қосқан қоғамдық үлесімен танылады. Тұлға болып
жетілу үшін адам өзіне табиғаттан берілген және өмір мен тәрбие желісінде
қалыптасқан ішкі қасиеттерін нақты практикалық қызметте аша білуі шарт.
Адам дамуы - бұл өте күрделі, ұзақ мерзімді және қарама-қайшылықты
процесс. Біздің ағзамызда болып жатқан өзгерістер өмір бойына ұласады. Ал
адамның тән-дене болмысы мен рухани дүниесі, әсіресе, балалық және жас
өспірімдік шақта қарқынды ауысуларға кезігеді. Адамның дамуы сандық
өзгерістердің қарапайым жиынтығы немесе төменннен жоғарыға бағытталған
ілгерілі қозғалыс тобы емес, бұл процестің өзіне тән ерекшелігі - сандық
өзгерістердің тұлғаның физикалық, психикалық және рухани сапалық
қасиеттеріне диалектикалық түрде өтіп, жаңалануы [9].
Бұл құбылыстарды түсіндіруде әртүрлі көзқарастар қалыптасқан.
Мамандардың бір бөлігі адамдардың дамуын кездейсоқ, басқарымға келмейтін
өзінше жүрісі бар, даму өмір шарттарына тәуелсіз, сондықтан, тумадан
берілген күштерге байланысты; адамның дамуын ешкім, еш уақытта өзгертуі
мүмкін емес, тағдыр белгілейді. Ал басқа бір зерттеушілер тобының
пайымдауынша: даму - бұл әуел бастан қозғалысқа қабілетті тірі материя.
Даму жолында көне жойылып, жаңа туындап барады. Өмірге енжар икемдесуші
жануарлардан адам өз дамуы үшін қажеттерін өз еңбегімен жасай алатындығымен
ажыралады.
Дамуды қозғаушы күш - қарама-қарсылықтар тайталасы. Қарама-
қарсылықтардың арқасында үздіксіз қайта жасалулар мен жаңғыртулар дүниеге
келеді. Қарама-қарсылықтар - бұл өзара екі полярлы күштердің бір-біріне
сиымсыздығынан туындайтын диалектикалық процесс. Адам қайшылықтарды іздеп
немесе ойдан шығарып, электенуінің қажеті жоқ, олар қадам сайын өмірлік
қажеттіктердің өзгеру салдарынан пайда болып отырады. Табиғатынан адамның
өзі де қарама-қайшылықты дүние болмасы.
Қарама-қайшылықтар барша адамдардың дамуына ықпал жасаушы ішкі және сыртқы,
жалпы (әмбебап), сонымен бірге қарапайым материалдық және ең жоғары рухани
қажеттерінің және оларды қанағаттандыру мүмкіндіктері арасындағы қарама-
қайшылықтар әмбебап сипатқа ие. Ішкі қарамақайшылықтар әр адамның өз
болмысына қанағаттанбауынан туындайды. Олар жеке-дара ниеттерде көрінеді.
Негізгі ішкі қайшылықтардың бірі - жаңадан пайда болған қажеттер мен оларды
іске асыру мүмкіндіктерінің арасындағы алшақтықтар. Мысалы, оқушылардың өз
психикасы мен интеллект, әлеуметтік деңгейінің жетімсіздігіне қарамай,
мүмкіндіктері толысқан ересектермен бірге іс алып баруға ұмтылуы. Қалаймын
– қолымнан келмейді, білемін - білмеймін, мүмкін -болмайды, бар
- жоқ мәңгі қарама-қайшылықтарды белгілейтін қосарлы ұғымдар. Адам дамуын
зерттей отырып, ғалымдар даму және оның нәтижелері - бір жағынан, және
оларға ықпал жасаушы себептер - екінші жағынан, арасындағы заңдылықты
байланыстарды аңдатушы бірнеше маңызды тәуелділіктерді ашты.
Сонымен Жеке тұлғаның жекелік өсуі ұғымының мәні:
О.В. Неширинский: Адам өзінің өсіп жетілуі барысында көптеген
параметрлер бойынша өзгереді, ол кейбір қасиеттерден арылып, ал кейбір
қасиеттерді өзіне алады. Оның бойындағы әрбір іс-әрекеттер әсер ететін
мотивтер бірде көбейіп, бірде азайып отырады.
Н.Л. Иванова жекелік өсу туралы қазіргі кезде зерттеушілердің
пікірлерін жалпылай келе мынадай тұжырым жасайды: бұл процесті сипаттайтын
жалпы келісілген феномен - Өзін-өзі дамытуда жеке адам бойындағы
өзгерістің позитивті жақтарының көп болуы.
Адам индивид болып туылады, ал жеке тұлға болып қалыптасады.
А.Н. Леонтьев Адам өзге адамдармен қоғамдық қатынастар жасай отырып
жеке тұлға болып қалыптасады - деп жазды өзінің еңбектерінде.
Мінез-құлқы, көңіл-күйі, мақсаты, өмірлік бағыты, болмысы әр түрлі
адамдарды түсіне білгенде, олардың жақсы қасиеттерін аша білгенде ғана өмір
қызықты да мәнді болады. Қоғамда қалыпты өмір сүруді өзгеден үйрене
алмайсың, ол әрбір адамның жеке тәжірибесінен алынады. Өзгелермен қарым -
қатынас барысында қайталанбас тұлға ретінде қалыптасамыз. Өмірде алуан
түрлі тағдырлы, мінезді адамдар кездеседі. Олармен дұрыс қарым-қатынас
жасай білу - баға жетпес байлық [12].
Жеке тұлғаны қалыптастыру дегеніміз - оны мәдениетке үйрету, білім
беру, қарым-қатынас ережелерін, әлеуметтік тәжірибені меңгерту.
Жеке тұлғаның белгілі бір мәдени ортада болып, оның тұлғалық және
танымдық дамутына ерекше әсерін тигізеді. Қалыптасуына қарай жеке, тұлғаның
белгілі бір мәдениетінің субьектісі ретінде екі түрлі фактор бар: біріншісі
- сол халықтың мәдени ерекшеліктері, екіншіден - танымдық процестері,
темперамент, мінез-құлқын сапалы түрде танып ажырата білу.
Әлеуметтік жеке адамды әсер етуші субъект ретінде қарастырады.
Әлеуметтену процесінде ие болған жекелік қасиеті, әлеуметтік бағдары бір
орында тұрып, қатып қалған жоқ, бірақ жеке адам нақты топта, шынайы
әлеуметтік ортада үнемі түзетулерге ұшырайды. Шынайы, нақты топтың ролі өте
күшті, маңызды орын алады .
Адам баласының мінез-құлықтық айналасындағы адамдарының тұрмыс қалпы,
іс-әрекет, қылықтарының көрінісі болып табылады. Өйткені қоғамда өмір
сүрген индивид қай уақытта болса да физикалық жағынан басқа адамдармен
қатынаста болады.
Философтар негізінен қоғамның және жеке адамның дамуындағы өзін-өзі
тәрбиелеудің теориялық сұрақтарын карастырады. Психологтарды өін-өзі
тәрбиелеудің табиғаты, қайнар көзі (пайда болуы) және үрдістері
қызықтырады. Педагогтарды тәрбиелеу мен өзін-өзі тәрбиелеудің өзара
байланысын, өзін-өзі тәрбиелеудің өсіп келе жатқан ұрпақты қалыптастыратын
жай факторлар жүйесіндегі рөлін анықтайды.
Тәрбиелеудің мәні және оның жеке адамның дамуындағы рөлі туралы сұрақ,
материалистік және идеалистік философияда түрліше қарастырған.
Идеалистік философия мен психология: біріншіден, өзін-өзі тәрбиелеуді
тәрбиелеуден және өмір жағдайларынан бөліп қарастырады; екіншіден, өзін-өзі
тәрбиелеудің рөлін жоғары бағалайды. Мысалы идеалист-философтар өзін-өзі
тәрбиелеуді, қоғамның және жеке адамның дамуының негізгі және жалғыз көзі
деп санайды.
Сол сияқты философиядағы жаңа идеалистік бағыттың экзистенциализмнің
өкілдері, адам өз мәнін тек өздігінен жетілу жолымен ғана таба алады деп
санайды. Француз экзистенциалисі Сатр "адам өзін кім деп есептесе сол
болады - деп тұжырымдады, яғни материалдық, мәдени, саяси және тәрбиелеу
жағдайлары - жеке адамның қалыптасуында мағынасы бола бермейді деген ой
айтады.
Осындай позицияны християндық философтар да ұстанады, олар өзін-өзі
тәрбиелеу рухтың өзін-өзі тазартуын, оның өнегелі өздігінен жетілуін
қамтамасыз етеді деп санайды. Кезінде теоретиктер өзін-өзі тәрбиелеуді тек
жеке адамның маңызды үрдісі ретінде қарастырган. Бұл теорияның өкілдері
өзін-өзі тәрбиелеудің көзін, мақсатын, тәсілін жеке адамның өзінде көреді.
Басқаша айтқанда өзін-өзі тәрбиелеу жеке адамның оңаша өздігінен жетілу
үрдісі ретінде қарастырылған. Шынында өзін-өзі тәрбиелеу әлеуметпен
байланыстырады және белгілі әлеуметтік мүдделерге қызмет етеді.
Шығыс ғұламалары адамның қалыптасуы үшін оның өзінің ішкі
мүмкіндіктеріне, қасиеттеріне, іс-әрекеттеріне орынды баға беру мен дұрыс
өмірлік бағыт-бағдар ұстану мәселесіне терең мән берген. Ибн Сина, Әл-
Фараби, Имам Ғазали, Әбу Жүсіп Ысқақ т.б. өзін-өзі тәрбиелеудегі адамның
ішкі ой таразысының қажеттілігі туралы құнды пайымдаулар айтқан.
Ибн Сина өзін-өзі тәрбиелеудің бастауы – адамның саналы іс-әрекетіне
талдау жасай отырып, тәрбиешіге еліктеу жолымен қалыптасуын айтады [40].
Әбу Насыр әл-Фараби Ізгі қала тұрғындарының көзқарастары атты
тарктатында [7] азаматтық философия тұрғысынан кемел азамат болу үшін туа
біткен және жасынан дамытылатын қасиеттерді атап көрсетеді: Адам өз
бойында туа біткен қасиеттерді ұштастыра жетілдіруі қажет, әсіресе,
мейілінше жақсының бәрін түсінетін, талдап айтылған сөзді сөйлеушінің
ойындағысындай және істің жай-жапсарына сәйкес ұғып алатындай болу керек,
өзі түсінген, көрген, естіген және аңғарған нәрселердің бәрін жадында
сақтайтын, бұлардан ешнәрсені ұмытпайтын болуы керек, алғыр да аңғарымпаз
ақыл иесі болуы шарт, - деп адам бойында ізгі қасиеттерді көрсете отырып,
адам өз іс-әрекетіне жауапты, сондықтан өз-өзіне баға беріп, өзінің жақсы
қасиеттерін дамыта отыру қажеттігіне тоқталады.
Өзін-өзі тәрбиелеу – адамның өз тұлғасын қалыптастыруға, өмірдегі өз
орнын өзі белгілеуіне, өзін-өзі дамытуға, өз қабілеттерін өзі іске асыруға
бағытталған мақсатты, саналы, жүйелі түрде өздігінен жүргізетін іс-әрекеті.
Өзін-өзі тәрбиелеу тәрбие процессінің құрамды белігі және тұлғаның өзін-өзі
дамытуындағы ең маңызды күш болып саналады.
Өзін-өзі тәрбиелеу мен оның кейбір формаларын кез келген мәлениеттің
даму сатысында кездестіруге болады. Мысалы, гомерлік гректерде ол өзіндік
ішкі жан дүниесінің бір нәрсені қажетсінуін білдіреді. Бірақ сол кезеңдерде
Гераклит өзін-өзі тану жөнінде еңбектер жазған, оның жазбаларында өзін-
өзі тану, өзіне-өзі баға беру ұғымдары байақалады. Антифон өзін-өзі
иелену, өзін-өзі жеңіп алу қажеттігін айтады. Ал Сократтық философия
тікелей ішкі диалогқа ұмтылады. Платон қолданған рефлексті формлалар ішінде
өзін-өзі тану, іштей қанағаттану және өзін-өзі анықтау ұғымдары
кездеседі [43]. Декарттың еңбектерінде жеке мен, сонымен қатар тану
субъектісі ретінде қарыстырады. Декарт танушы менді тікелей рухани жанмен
теңестіреді. Ол жан денеге қарағанда өзінің материалды еместігімен жеңіл
танылады [44].
Аристотель, Ф.Мюллер, Э.Геккель т.б. ғалымдардың дәлелдеуінше адамдар
арасындағы адамгершілік моральдық қатынастар биологиялық негізде орнығады.
Адамның дамуы оның табиғи мінез-құлқының жаратылысына тәуелді. Сондықтан
өзін-өзі тәрбиелеуде адамның ішкі тумысы, табиғаты, жаратылысының ролін
есепке алған жөн. Себебі әр түрлі халықтар мен нәсілдердің бірі табиғатынан
дарынды, ал екіншілері – кемірек дамыған (З.Фрейд, Дж.Дьюи, Э.Л.Торндайк).
Дж.Локк рефлексті ойлар өмірілік тәжірибемен байланысты деп ойлайды,
тек ересек жасқа келгенде ғана ішкі әлем туралы белгілі білім қорын алу
арқылы адамдар ішкі жан-дүниесінде не болып жатқандығы жайында толыққанды
ойлана алады [49].
Фихтеде Мен тек танып қана қоймай, өзінен барлық қоршаған ортаны
ойлап табатын іс-әрекеттің әмбебап субъектісі ретінде роль атқарады. Гегель
болса, алғашқы шынайы берліген меннің фихтеандық анықтамаын теріске
шығарады. Ал Фейербах өзін-өзі тәрбиелеудің табиғилығы материалдық
шарттарға байланысты деп табады. Ол денелік мүмкіндіктерге ерекше көңіл
бөледі [50].
Фихтеде Мен тек танып қана қоймай, өзінен барлық қоршаған ортаны
ойлап табатын іс-әрекеттің әмбебап субъектісі ретінде роль атқарады. Гегель
болса, алғашқы шынайы берліген меннің фихтеандық анықтамаын теріске
шығарады. Ал Фейербах өзін-өзі тәрбиелеудің табиғилығы материалдық
шарттарға байланысты деп табады. Ол денелік мүмкіндіктерге ерекше көңіл
бөледі.
Өзін-өзі тәрбиелеудің психология саласындағы зерттеулерге көңіл
аударсақ, мұнда бірнеше маңызды жағдайларды атап айтуға болады. Күрделі
пікірталастар мен талдауларға түсіп жүрген негізгі сұрақтардың ішінен
мыналарды алуға болады:
• Өзін-өзі тәрбиелеудің табиғаты;
• Психологиялық феномендер арқасында өзін-өзі бағалаудың алатын
орны;
• Өзін-өзі тәрбиелеудің дамуын анықтайтын факторлар;
• Өзін-өзі тәрбиелеудің құрылымы;
• Өзін-өзі тәрбиелеу табиғаты туралы сұрақтар шешімі толықтай
тұжырымдамасының философиялық бағыттарына байланысты. Бихевиоризм
мен необихевиориз жақтастары керісінше, қоршаған ортаның адам
психикасына әсерін ашып көрсетуге тырысып, қорыта келгенде,
психикалық өмір сферасындағы өзін-өзі тәрбиелеу мен бағалау
ерекшеліктеріне тірелді.
Сананың оянуы, оның өзіндік менін сезіне бастауы Абай тілімен
айтқанда, кісінің өзіне-өзі ұдайы есеп беруінен, өзін-өзі аңғара, байқай
алу қабілетінен көрінеді. Өзін-өзі тәрбиелеу оқушы тұлғасын жан-жақты
тәрбиелеу мен дамытуға ықпал етеді. Мысалы: оқушы дамуы мен қалыптасуына
байланысты өзінің тәртібі және мінез құлқындағы кемшіліктері мен іс-
әрекетіндегі сәтсіздіктеріне сын көзбен қарап, оларды болдырмаудың тиімді
жолдарын іздестіреді.
Өзін-өзі тәрбиелеу динамикалық үрдіс. Көп зерттеулер бойынша оқушының
дамуымен өзін-өзі тәрбиелеудің мақсаты мен тәсілдері өзгереді. Мақсаттары
шындыққа сәйкес және жеке басының негізгі өмірлік бағытымен байланысты
болады. Сондай-ақ өзін-өзі тәрбиелеудің тәсілдері де қалыптасады.
Өзін-өзі тәрбиелеу адамның дамуының және іс-әрекетінің әртүрлі
сфераларын қамтуы мүмкін. Ол өнегелік немесе физикалық (дене), эмоционалдық-
еріктік немесе интеллектуалды және эстетикалык өзін-өзі тәрбиелеу түрінде
де болуы мүмкін. Адам өзінде, өзінің жоспарларына, негізгі өмірлік бағытына
немесе белгілі өмір кезеңіне, қосылған нақты мақсатына байланысты белгілі
қасиеттерді тәрбиелейді.
Өзін-өзі тәрбиелеуді А.С.Макаренко табиғи дамуының нәтижесі деп
қарастырған. Басында жеке адамның дамуы сыртқы талаптар ықпалымен жүреді,
сосын өзіне талап қою нәтижесінде, яғни өзін-өзі тәрбиелейді.
А.С.Макаренконың түсінуі бойынша өзін-өзі тәрбиелеу оңаша үрдіс емес,
ұжымның бірлескен іс-әрекеті.
Адам, И.П.Павлов айтуынша өзін-өзі реттеуі бойынша ең жоғары жалғыз
жүйе болып табылады. Мұндай жүйе жоғары дәрежедегі өзін-өзі реттеуші, өзін-
өзі қолдаушы, қалпына келтіруші және толық жетілдірілген.
Отандық педагогикада, психологияда өзін-өзі тәрбиелеу деп нәтижесінде
әрекет субъектісі ретінде өзі туралы көзқарасын тудыратын адамның өзін-өзі
тану, эмоционалды-құнды қарым-қатынас қалыптастыру үрдісі алынады.
Тәрбиелеу мен өзін-өзі тәрбиелеу бір педагогикалық өрісте орналасып,
тұлғаны қалыптастыру деген тұтас процесстің екі жағы болып саналады. Әр-бір
педагог тек тәрбиенің заңдылықтарын біліп қана қоймай, сонымен қатар өзін-
өзі тәрбиелеудің әлеуметтік-психологиялық механизмдерін жақсы түсінуі
керек.
Педагогикалық талаптарды мойындауға мәжбүр болған оқушы тек сырт көзге
ғана тәртібін жөндеген түр білдіреді де, өзінің теріс қасиеттерін жасыра
түседі. Адамның өзін-өзі тәрбиелеуге деген қажеттілігі әр-түрлі жас
кезеңдерінде байқалады. Осы қажеттілік әсіресе адамның балалық шағында анық
көрінеді. Себебі, балалық шақта адамның жеке Мен тұжырымдамасы үнемі
іздеу үстінде болады, түрлі спортгық секциялар, үйірмелер, қызығушылықтары
бойынша клубтарға, тәрбиелік іс-шараларға қатысады.
Отандық педагогикада өзін-өзі тәрбиелеудің анықтаушы факторлары ретінде
адамның өзіндік практикалық іс-әрекеті және оның қоршаған ортамен өзара
байланысы алынады.
Осы мәселе бойынша жазылған еңбектердің көптеген авторлары өзін-өзі
сезінудің негізгі екі құрамдас бөліктерін көрсетеді: когнитивті және
эмоционалды. И.И.Чеснокова өзін-өзі сезіну негізгі үш құрамдас бөліктің
бірлестігі ретінде қарастырады: өзін-өзі тану, өзіне деген эмоционалды-
құнды қатынас және тұлғаның әрекетін өзіндік реттеуі. И.С.Кон өзін-өзі
сезінуге 4 құрамдас бөлікті енгізеді: өзіндік теңбе-теңдікті сезіну,
өзіндік Мен-ді сезіну, өзіндік психикалық қасиеттерді және белгілі бір
әлеуметтік өзін-өзі тәрбиелеу жүйесі. Л.Д.Олейник өзін-өзі тәрбиелеудің 6
құрамдас бөліктерін атап айтты: өзін-өзі сезіну, өзін-өзі тану, өзін-өзі
бағалау, өзін-өзі қадғалау, өзін-өзі сынау, өзін-өзі реттеу немесе басқару
[62].
Тұлғаны тәрбиелеу және өзін-өзі тәрбиелеуді ұйымдастырудың теориялық
негізі тұлға теориясы (М.С.Панин, А.С.Магауова). Оның мәні адамның
бойындағы барлық мәнді күштерін дамыту. Мақсатты түрде ұйымдастырылған іс-
әрекет барысында білімді, тәжірибені меңгеру. Білім берудің ізгіліктік
демократиялық мәдени құндылықтарын жинақтау арқылы тұлғаның жаңа
түсіндірмесі және өзін-өзі дамытуы жүргізіледі.
А.И.Кочетков өзін-өзі тәрбиелеу үрдісін тек жеке бастың қызығушылғынан
емес, қоғамдық талаптардан да туындайды деп таниды. Өз еңбегінде өзін-өзі
тәрбиелеу жеке тұлғаға саналы түрде бағынышты өзіндік даму. Адам бойындағы
күш-қуаты және қабілеті қоғам тудыратын талап, мақсат-мүдде, қызығушылықтар
қалыптастырады - деп көрсетеді. Өзін-өзі тәрбиелеудің негізі саналы түрде
өзін-өзі тану барысында өзін биікке жетелейтін жолдарды, ерекшеліктерді
жете тани білуде (В.П.Киселев, М.А.Донцев, М.Ш.Сагаутдинова) деп есептейді.
(Кесте 1)
Бөлім Мазмұны
Алғашқы Өзін-өзі тәрбиелеуге бейімделудің туындауы
Екінші Өзін-өзі тәрбиелеуде саналы түрде қалыптасқан нақты
ішкі шешім
Үшінші Өзіндік талдау жасау, өзіне-өзі сыни көзқараспен
қарау, өзін-өзі бағалау негізінде өзін-өзі
тәрбиелеудің бағдарламасын құру
Төртінші Үздіксіз жүріп отыратын өзіндік сараптама жасау,
өзін-өзі бағалау арқылы аталмыш бағдарлманы жүзеге
асыру
Кесте 1. Өзін-өзі тәрбиелеу үрдісінің негізі мен құрылымы
Сонымен жоғарыда атлаған авторлардың анықтамаларын басшылыққа ала
отырып, төмендегідей тұжырым жасауға болады.
Өзін-өзі тәрбиелеу – бұл жеке адам сапаллар мен қасиеттеріндегі сандық
өзгерістермен өлшенеді. Адамның дамуы оның табиғи жетілуімен байланысты,
соның барысында оның дене құрылымы мен рухани қасиеттері қалыптасады.
Бүгінгі күні жалпы орта білім беретін мекемелеріндегі оқу-тәрбие үрдісі
оқушылардың өзін-өзі жан-жақты жетілдіру, өзінің қоғамдағы орны мен даму
деңгейін айқындау, өзінің ішкі сезімдері мен сапалы қасиеттерін өзі тану,
қабылдау сыртқы ортамен сарапқа сала отырып дамытуға бағытталуы қажет.
С.А.Назарбаеваның басшылығымен қазақстандық ғалымдар әлемдік тәжірибеге
сүйене отырып, Қазақстан ұрпағының ішкі жан-дүниесінің бай, рухани
болмысының жоғары дамуына терең жол ашатын Өзін-өзі тану пәнінің
тәжірибелек бағдарламасының негізін қалады. Көптеген қазақстандық ғалымдар
(Х.Т.Шерьязданова, Т.А.Левченко, М.Х.Балтабаев, А.А.Семченко, Е.Е.Бурова,
Л.К.Көмекбаева, З.Б.Мадалиева, А.Н.Нысанбаева, Г.Г.Соловьева) өз
еңбектерінде тұлғаның өзін-өзі тану мәселесі зерттелініп, адамгершілік
құндылықтар негізінде өзін-өзі тәрбиелеуді дамыту жолдары зерделенуде.
Педагогика және психология ғылымында теориялық әдістемелік еңбектермен
қатар аталмыш мәселенің нақты практикалық аспектілеріне қатысты өзін-өзі
тану және тәрбиелеу саласында нақты шұғылданып келген зерттеушілер бар.
1. Өзін-өзі танудың жеке тұлға дамуының жалпы теориялық және
методологиялық аспкетілерін талдайтын еңбектер (Л.И.Божович,
Л.С.Выготский, П.Р.Чамата, И.И.Чеснокова, В.С.Мерлин, В.С.Мухина,
С.Л.Рубинштейн, А.Г.Спиркин, И.С.Кон, А.Н.Леонтьев,
Е.В.Шорохова).
2. Өзін-өзі танудың әлеуметтік-перцептивті аспектілері және өзін-өзі
танудың адамдар танымымен байланысты қарастыратын еңбектер
(А.А.Бодалев, Н.В.Крогиус, Р.А.Максимова, М.И.Пикельников,
Г.Я.Розен, А.В.Захаров және т.б.)
3. Жеке тұлғаның өзін-өзі ұйымдастыруы мен өзін-өзі жетілуін
зерттейтін еңбектер (К.А.Абульханова-Славская, А.А.Вербицкий,
Ю.М.Орлов, И.И.Чеснокова және т.б.)
Өзін-өзі тәрбиелеу – адамның өзінің оң қасиеттерін жетілдіру және теріс
қасиеттерін жою жөніндегі саналы және мақсатты іс-әрекеті. Өзін-өзі
тәрбиелеудің басты шарты – өзі туралы шын білімнің, дұрыс өзін-өзі
бағалаудың, өзін-өзі түсінудің, анық ұғынатын мақсаттардың, мұраттардың,
тұлғалық мән мағыналардың болуы [15].
Адам өзін-өзі еркін тәрбиелеуге ерекше зейін аударады. Олар барлық
нәрсені жоғары сезіммен қабылдап, сәл нәрсені өз дербестігіне құрметсіздік
деп қарайды. Оқушыларға өз білімдерін байыту, өздерінің ақыл-ой
қабілеттерін дамыту ұмтылысы да тән. Олар мораль мәселелеріне ынтамен
қызығады, мінез-құлық мұраттарына ұмтылып, өз тұлғаларының рухани сапаларын
дамытады.
ХХ ғасырдың бас кезінде социолог Кули адамның өзі туралы пікіріне
сәйкес Айналы – Мен теориясын жасады. Оның пікірінше, Мен идеясы өзге
адамдарың көзқарасына қарай 3 негізгі құрамдас бөліктерден тұрады: Мен
өзге жанға қалай көрінемін деген ой, Өзге адам мені қалай бағалайды және
осыған байланысты өзін-өзі тәрбиелеу [53].
Өзін-өзі тәрбиелеу процесі адамнан көптеген күш-қайратты жоғары
дәрежедегі ұйымдастырушылықты, өзіне деген сын көзбен қарауды талап етеді.
Неміс ақыны Ф.Логау былай деп тегін айтпаған шығар: Өзіңмен өзің түскен
күрес – ең қыйын күрес, өзіңді өзің жеңген жеңіс – ең ұлы жеңіс.
Оқушылардың өздерін-өздері тәрбиелеуін ұйымдастыру мақсатында педагог-
психолог ең алдымен төмендегідей өзара байланысты міндеттерді жүзеге асыру
керек:
✓ оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуге ұмтылуын жандандыру;
✓ өзіне-өзі ықпал ету құралдарын меңгеруге көмек беру;
✓ өзін-өзі тірбиелеудегі қоғамдық құнды іс-әректтерді
тудырып отыру;
✓ адамдар өміріндегі өзін-өзі тәрбиелеудің мәні, өзінің
тұлғалық сапаларын дамытудағы өз жігерінің рөлі жөнінде
хабардар етіп отыру қажет.
Оқушылар өзін-өзі тәрбиелеу тәжірибесі, өз тұлғасында сапалық
қасиеттерді қалыптастыру жолдары мен тәсілдері туралы хабарларды қызыға
қабылдайды. Адамның өзін-өзі жетілдіріп, өзімен жұмыс істеуінде кітаптардың
маңызы зор. Өйткені, кітаптар бізді жақсы адам болуға ынталандырады,
қызықты адамдармен таныстырады. Өзін-өзі тәрбиелеудің маңызды бөлігі –
мотивтерді, ынтаны дамыту. Жақсы, ақ ниетті болуға талпынбай, адамзаттың
білімдер байлығын, адамзат мәдениетін игеруге тырыспай жан-жақты тәрбиелі
және білімді адам болу мүмкін емес.
Осылардың арқасында өмірдің күрделі міндеттерін іскерлікпен, мақсатты,
сырттан басқарусыз, дұрыс шешу білігіне ие болады, көздеген мақсатына өз
бетімен, өзіндік қажырлы еңбегімен ғана жетуге болатынын ұғынады. Өзін-өзі
тәрбиелеудің оқушыға бағытталған ережелері болу керек. Әрине, өзін-өзі
тәрбиелеудің өзіндік ережелерінің болуы оқушының рухани жан дүниесінің
деңгейімен анықталады. Педагог-психолог оқушыға өзінің орынды немесе
орынсыз сапалары мен кемшіліктерін түсінуге көмектесу керек, яғни өзінің
кім екенін өзі ұғынуға көмек беруі қажет.
Оқушылар санасы мен танымы арқылы өзін-өзі түсінуге, өзінің жеке
мүмкіндіктері мен сапаларын, дағдылары мен іскерліктерін, білімдерін және
оларға қатынасын дұрыс қабылдауды әрі оны бағалауды үйренеді. Бұл кезеңде
бағалау тез дамиды, өзін-өзі тәрбиелеу дағдылары мен іскерліктері
қалыптасады.
Әдетте, өзін-өзі тәрбиелеуді көбіне ұнамсыз жайды сезініп, сонымен
күресуден бастайды. Біреуі – бойындағы берекесіздіктен, екіншісі –
дөрекіліктен, үшіншілер – бойындағы тұйықтықтан, ұялшақтықтан арылғысы
келеді. Бұл тізімді жалғастыра берсек, шегіне жетуіміз екіталай сияқты.
Өзін-өзі тәрбиелеуде оқушылардың ынтасын арттыратын бір нәрсе, өз құрбы-
құрдастарының арасында лайықты орын алуы болып табылады. Ол үшін оқушыға өз
тәртібін түзету, білімін, дүние танымын кеңейтудің қажеттігін түсіндіру
керек.
Бүгінгі оқушылардың өзін-өзі тану процесі тиімді өту үшін ол өзі таңдап
алған педагогикалық қызметті жүргізудің жолында қажетті рухани-адамгершілік
құндылықатрының ең өзекті аспектілеріне арқа сүйеп және оқу үдерісінде өзін-
өзі тәрбиелеуі тиіс. Өзін-өзі тәрбиелеу – бұл тәрбиедегі қосымша нәрсе
емес, оның фундаменті болып табылады. Егер адам өзін-өзі тәрбиелемесе,
ешкім бұл адамды тәрбиелей алмайды (В.А.Сухомлинский).
Дұрыс ұймдастырылған тәрбие адамның өзін-өзі тәрбиелеу қабілетін
қалыптастыруға әкеледі. Тәрбиелеу үдерісінде тұлғаның жағымды қасиеттерін
анықтап, оларға сүйену керектігін, кемшіліктермен емес, осы кемшіліктерге
тұлғамен бірге қарсы шығу жетістікке жеткізеді (П.П.Блонский).
Бұл жағдайда тұлға өзін-өзі тәрбиелеу арқасында өзінің Менін өзіндік
қабылдау объектісіне айналдырады және өзін-өзі жетілдіруге, өзін-өзі дамыту
мақсатында дербес әрекеттенуге әкеледі. Осылай тәрбиелеу әдсінде тұлғаның
өзін-өзі тәрбиелеуін жүзеге асыруға мүмкіндік туғызу қажет.
Өзін-өзі тәрбиелеу – қалыптасқан идеалдар мен сенімдерге мойындалып
қойылған мақсаттарға сәйкес желілік өзгеріске бағытталған адам әрекеті.
Өзін-өзі тәрбиелеу адамның даму кезеңін, санасын анықтайды, өз қылықтары
мен өзгелердің қылықтарын салыстыра отырып қорытынды шығара алатындығын
болжайды. Адамның өзінің потенциалды мүмкіндігіне қатынасы, өзінің
кемшіліктерін көре білуі адамның есейгендігін көресетеді және өзін-өзі
тәрбиелеу орталығының дәнекері болады.
Өзін-өзі тәрбиелеу философиялық тұрғыда – бүкіл дүниені ойлау, оның
шығу тегін білуге ұмтылу, адамның дүниедегі орнына үңілу, адамның ішкі
дүниесінің сырын ашу, табиғат пен қоғамның негізгі заңдарын танып білу,
адам өмірінің мәнін айқындау т.с.с. жүйе ретінде қарастырылады.
Өзін-өзі тану (Х.Т.Шерьязданова, А.А.Семченко, Е.Е.Бурова,
Л.К.Көмекбаева, З.Б.Мадалиева, А.Н.Нысабаева, Г.Г.Соловьева) арқылы
тұлғаның өзіндік дамуына білімдік және танымдық әрекеттеріне ықпал ету,
өзара адамгершілік құндылықтары мен өзіндік бағдарын таңдауға мүмкіндік
жасау идеялары алынатындығын қазақстандық ғалымдар өз еңбектерінде атап
өтед [15].
Қарым-қатынас үдерісінде өзін өзге адмадрмен салыстыру іске асады,
өзіне өзге адамдардың берер бағасы пайымдалады. Бірінші кезекте әлеуметтік
сынға жиі түсетін және іс-әрекеттің табыстылығын анықтайтын қабілеттер мен
қасиеттер саласына түседі.
Жеке тұлғаның белгілі бір мәдени ортада болып, оның тұлғалық және
танымдық дамутына ерекше әсерін тигізеді. Қалыптасуына қарай жеке, тұлғаның
белгілі бір мәдениетінің субьектісі ретінде екі түрлі фактор бар: біріншісі
- сол халықтың мәдени ерекшеліктері, екіншіден - танымдық процестері,
темперамент, мінез-құлқын сапалы түрде танып ажырата білу.
Әлеуметтік жеке адамды әсер етуші субъект ретінде қарастырады.
Әлеуметтену процесінде ие болған жекелік қасиеті, әлеуметтік бағдары бір
орында тұрып, қатып қалған жоқ, бірақ жеке адам нақты топта, шынайы
әлеуметтік ортада үнемі түзетулерге ұшырайды. Шынайы, нақты топтың ролі өте
күшті, маңызды орын алады.
Адам баласының мінез-құлықтық айналасындағы адамдарының тұрмыс қалпы,
іс-әрекет, қылықтарының көрінісі болып табылады. Өйткені қоғамда өмір
сүрген индивид қай уақытта болса да физикалық жағынан басқа адамдармен
қатынаста болады.
Сол адамдар арасындағы қатынас уақыт пен кеңістік аралығында күрделі
немесе көп қырлы болып келеді.
Адамның - тұғалық жетілу үрдісі, сана мен өзіндік санасының бөлінбейтін
компоненті ретінде қалыптасуы тұлғаның даму үрдісі. Тұлға саналы субъект
ретінде қоршаған ортаны ғана емес, сонымен қатар айналасындағылармен
қатынаста өзін де түсінеді. Тұлғаны өзіндік санасымен менін бөлмей
қарастырған жөн.
Сана өзіндік санадан, мен - нен туындамайды, керісінше өзіндік сана
тұлға санасы мен оның дербес субъект ретінде даму барысында дамиды.
Практикалық және теориялық іс-әрекеттің субъектісі боларда, оның мен-і
сол үрдісте қалыптасады.
Өзін түсініп және Мен ұғымының қалыптасуы, заттарға және ситуацяларға
қатынасы оның оқу іс-әрекетіне, еріктік сферасына, болашақ өмірлік жолының
анықталуына септігін тигізеді.
Өзіндік сана үрдісін зерттеуге арналған көптеген жұмыстар бар. Ол
зерттеулер екі топқа бөлінген сұрақтар аумағында шоғырланған. Б.Г. Ананьев,
Л.И. Божович, А.Н. Леонтъев, С.Л. Рубинштейн, А.Г. Спиркин И.И. Чеснокова
еңбектерінде өзіндік сананың дамуы туралы сұрақ тұлға дамуының мәселелері
контексінде жалпы теориялық және әдіснамалық тұрғысынан талданған. А.
Бодалевтің зерттеулерінде әлеуметтік перцепцияға бағытталған басқа
адамдарды және өзін тануға байланысты сұрақтарға қызығушылық танытқанын
көруге болады.
Өзіндік сана, өзінің Менін ұғыну адамның тұлға ретінде жетілуінің
нәтижесі. Өзіндік сана тұлғаның әрекеттік қатынас түрінің феноменологиялық
түрге айналуының себебі және субъектісі болып танылады. Өзіндік сана жоғары
психикалық функциялардың дамуына негіз болады. Өзіндік сана тұтас
субъектіге тән және өз іс-әрекетін, айналадағылармен қатынасын
ұйымдастыруға қызмет атқарады. Мұны екі кезеңге бөлуге болады: (Сурет 1)
1) өзінің ерекшелігін басқалардың өзгешеліктерін тану арқылы білу,
салыстыру және дифференциациялау;
2) өзін-өзі талдауды қолдану.
Сурет 1. Тұлғаның өз іс-әрекетін ұйымдастыруының кезеңдері
Адамдар қандай да болмасын, әлеуметтік мәртебеге ие индивидтен өзіне
тиісті міндет пен нақты мінез-құлықты күтеді. Мысалы: мұғалім мәртебесі –
оған дәрісті жақсы ұйымдастыру, өз пәнін жақсы білуді, тындаушыларына сұрақ
қоя отырып қызықтыруды, жастар үшін тәрбиенің үлгісі болуын, жоғарғы
мәдениеттілікті талап етеді.
2. Мектептегі педагог-психологтың оқушылардың өзін-өзі
тәрбиелеуіне ықпал ету практикасы
Қазіргі білім беру ісі жаңаша бағытта, адам санасын тазарту, оны жоғары
деңгейге көтеру үшін жұмыс істеуі тиіс. Ұлы адамдар, данышпандар,
ағартушылар, ғалымдар мен жазушылардың барлығы дерлік осы ыңғайда іс
атқарған.
Өзін-өзі тану курсы біздің күнделікті өміріміздегі көкейкесті
мәселелерді шешуімізге, қарым-қатынас жасауымызға көп көмек көрсетеді.
Мінез-құлқы, көңіл-күйі, мақсаты, өмірлік бағыты, болмысы әр түрлі
адамдарды түсіне білгенде, олардың жақсы қасиеттерін аша білгенде ғана өмір
қызықты да мәнді болады. Қоғамда қалыпты өмір сүруді өзгеден үйрене
алмайсың, ол әрбір адамның жеке тәжірибесінен алынады. Өзгелермен қарым-
қатынас барысында қайталанбас тұлға ретінде қалыптасамыз. Өмірде алуан
түрлі тағдырлы, мінезді адамдар кездеседі. Олармен дұрыс қарым-қатынас
жасай білу - баға жетпес байлық. Осы байлыққа ие адам қоғамда өз орнын
тауып, үйлесімді өмір сүре алады. Өмірді сол қалпында қабылдап қадірлей
біледі. Өзімен де, басқамен де жарасымды өмір сүре алатындай тұлға ретінде
қалай қалыптасуға болады? Оған жету жолы сан түрлі. Соның бірі - өзін-өзі
тану. Өзін-өзі тану курсы адамгершілік тақырыптарын қамтитын материалдар
жинағынан тұрады. Ол студенттің өз ойын жинақтап жеткізуге ғана емес өзін
танып, тексеруге мүмкіндік береді. Өзін - өзі тану курсы бір күндік емес,
ғұмыр ұзақтығындай жол. Сондықтан бұл пәнде берілген даналардан шыққан ұлы
сөздер, би-шешендердің айтқандары біздің өмірімізге бағыт - бағдар береді.
Оқушы санасы мен танымы арқылы өзін-өзі түсінуге, өзінің жеке
мүмкіндіктері мен сапаларын,дағдылары мен іскерліктерін, білімдерін және
оларға қатынасын дұрыс қабылдауды әрі оны бағалауды үйренеді. Бұл кезеңде
бағалау тез дамиды,өзін-өзі тәрбиелеу дағдылары мен іскерліктері
қалыптасады. Адам оның іскерліктері, білімдері мен дағдылары бағалау
объектісіне айналады. Нәтижесінде жасөспірім бағаларындағы қателіктерді
түсіне бастайды. Бұл өзін-өзі бағалаудың және өзара бағалаудың
қалыптасуындағы маңызды сәтті сындық деп атауға болады. Сөйтіп жасөспірім
мұғалімдердің де,құрдастарының да пенде екендіктерін олардың да кемшіліксіз
еместігін түсіне бастайды. Содан соң оның тіршілігі және басқа адамдармен
қарым-қатынасы салмақтанады,ашыла сөйлейді,өзін еркін ұстап, айналасына
сезіктене қарауын және сенімсіздігін жоғалтады. Өзін-өзі тәрбиелеу өз мінез
құлқына өзі баға бере алумен, оны салыстыра білушілікке тәрбиелеу
көзделеді.
Өзін-өзі тәрбиелеу міндетті түрде өзін білуде, өткенді талдауды
өзіндегі жағымды және жағымсызды бағалау, сонымен қатар өзінің болашақ
қылығын жобалау, жобаны реалды психикалық құрылымға айналдыру мақсатымен
өзімен жұмыс істеуді жоспарлауды талап етеді.
Адамның барлық әрекеттері және істеген істері, сөздерде айтылған
түсініктермен реттеледі. Яғни, адамның жеке басының дамуының белгілі
сатысында өзін-өзі реттеу және өзін-өзі тәрбиелеу үрдістері сәйкес келмесе
де өзара әрекеттестікте болады. Оларды сөз біріктіреді. Сөз арқасында біз
өзін-өзі тәрбиелеудің мақсатын қоямыз және өзімізбен жұмыс істеу жоспарын
белгілейміз. Сонымен катар сөз жоғарғы үрдістерді табиғат пен қатынастың
оның әрекетін реттейді. Сонымен белгілі кезеңді өзін-өзі реттеуін жоғарғы
немесе еріктік түрі өзін-өзі тәрбиелеудің механизмі болады.
Адам өзін-өзі бақылауға жиі жүгінбейді, біріншіден, өйткені көптеген
қылықтық актілер автоматты түрде басқарылады, екіншіден, адам, өзін-өзі
бағалауына көбінесе қанағаттанбайды. Өзіндік сана қажет кезінде ғана орын
алады. Мысалы, ереже мен талапт қылықпен сәйкес келмеген жағдайда немесе
өзіне зейін қою керек болғанда. Өзіндік сана-мәдени феномен ретінде өз
қылықтарының тұрақтылығын сақтауға және индивидтің игерген әлеуметтік
құндылықтарға жауапкершілік сезімін басынан кешіруге мүмкіндік береді. Өзін-
өзі бақылай алу қабілеті өзінің зейінділігімен, яғни еріктік күш-жігерімен
байланысты. Өзін-өзі басқара алу өзіндік сананың өзіне қатынасы, өзін
сыйлауы және өзін бағалауы сияқты эмоционалдық құрамдастықтарымен тығыз
байланысты. Өзін-өзі бағалау - бір жағынан, өзін тану аумағындағы
интегративті жұмыстың нәтижесі болса, екіншіден өзіне эмоционалды құндылық
жағынан қатынасы. Өзін бағалау - тұрақсыз шама, ол өркендей келе, әр түрлі
болып өзгереді. Өзін бағалау адамға тән, өзі туралы білім және дүниетаным,
тәртіптер мен құндылықтардың ұштасуымен дәнекерленеді. Өзін-өзі бағалау
көрсеткіші қылықты және іс-әрекетті басқаратын міндетті атқарады, өйткені
адамның қажеттіліктері мен талаптану деңгейлерін оның мүмкіндіктерімен
салыстыруға жағдай тутызады және төмендегі қатынастан анықталады:
Т
Ө.б. = ----------- М
мұндағы Ө. б. - өзін бағалау;
Т - талаптану денгейі;
М - мүмкіндіктердің деңгейі.
Өзін-өзі бағалау өзін-өзі басқаруды іске асырудың өзегі бола
мотивацияның құрылымына еніп, өзін басқарудың бағыттылығын, құралдарын
таңдауды және қылықтың нәтижелі болуын талқылай анықтайды.
Барлық ұғынылған қылықтық реакцияларды және жүріс тұрыстарын
дифференцияцияланған және адекватты көрінісі, қылығын басқара алуының
жеткілікті дәрежедегі деңгейі, өзіндік сананы тұтастай дамып жетілген
дорежесіне, басқалардың бағалауына емес өзін-өзі адекватты бағалауына және
өзін-өзі бағалауға зейінін бағдарлауға сәйкес келеді.
Өзін-өзі бағалау - бастапқы кезде басқалардың өзін бағалауының
интериоризациясының нәтижесі соңынан эмансипацияланып айналадағылардың
бағасынан қылықты ішінен басқаратын зейінділікке біртіндеп ауысады.
Мектептегі оқыту мен тәрбиелеу, нұсқау және білім жүйесін, өмір мәні
туралы түсінікті, сенім мен идеялар жүйесін қалыптастырады. Оқуға өз өмірін
жоспарлауын, өзін-өзі тәрбиелеудің бағдарламасын және мақсаттарын
белгілеуді жеңілдетеді. Яғни өмір жағдайлары және тәрбиелеу тұлғаны өзін-
өзі тәрбиелеуді шынайы мүмкіндігін және қажеттігін түсінуге әкеледі.
Сонымен тәрбиелеу мен өзін-әзі тәрбиелеу қатар жүреді. Ал жақсы
ұйымдастырылса, әрекеттесіп бір мақсат пен талаптарға бағынып іске асады.
Өзін тәрбиелеу үшін ең алдымен өзіңді танып, бәрін сынап бағалау қажет.
Өзіне-өзі риза болу, менмендік тұлғаны регреске жетелейді. Сонымен қатар
адам өзіне-өзі сенбеу, наразы болуы да жағымсыз. Өз күшіне сенбеу адамды
өзіне-өзі риза болу сияқты регреске әкеледі.
Өзін-өзі тәрбиелеу үшін ең жағымды жағдай: адам өз-өзіне, жігерлігіне
сеніп, бірақ кемшіліктері бар екенін біліп, өзінің өмірінде жетістікке жету
үшін көп нәрсені тәрбиелеу керек екенін білген абзал.
Өзін-өзі тәрбиелеуге қажеттілік, еріктері әлсіз, оқушыларда да пайда
болады. Бірақ, өзімен жұмыс істеуде еріктілер мәнді жетістіктерге жетеді.
А.Г.Ковалевтың мәліметтері бойынша, 16 жас өспірімнен толық және жартылай
жетістікке жеткені -10 (63%) еріктің жеткілікті даму деңгейі бар оқушыларға
жатады және 6 (37%) еріктері әлсіз оқушылар. Бұл жетістіктер үлкендер
көмегімен және басшылығымен орындалған, жақсы ойластырылған жаттығуларға
байланысты. Еріксіз оқушылар өздерінің сәтсіздіктерінің себептерін өзін-өзі
тәрбиелеуден көреді.
Дәл тәрбиелеу үрдісінде өзімен жұмыс істеуге қажетті ерік қалыптасады.
Ерікті тәрбиелеу кезінде оның екі негізгі қызметі пайда болады:
• мақсатқа жету жолында сыртқы және ішкі қиыншылықтар мен кедергілерді
жеңуге қажеттілік;
• сыртқы ықпалдардан және ішкі құштарлықтан болатын әрекеттермен істерді
тежеуге қабілеттілік. Бұл екі қызмет тұлғаның екі негізгі еріктік
касиеттері: табандылық және өзін ұстай білуде көрінеді
Жоғары сынып оқушыларында өзін-өзі тәрбиелеу бағдарламасы өмірлік жол
таңдауға, қоғамдағы өзінің орнын белгілеуге байланысты, көлемді бслады.
Бірқатар жағдайда өзін-өзі тәрбиелеу, тәрбиелеу бағдарламасынан озық
жүреді. Өйткені бір оқушылар ақыл-ой дамуымен алға шықса, басқалар
көркемдік қабілеттерінің дамуымен тағы сол сияқты. Сонымен жастық кезде
және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3-5
I ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ ТӘРБИЕЛЕУІНЕ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТЫҢ ЫҚПАЛЫ
1. Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің педагогикалық-психологиялық
әдебиеттерде зерделену жайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-17
2. Мектептегі педагог-психологтың оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуіне ықпал
ету практикасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..17-24
3. Педагог-психологтың жоғары сынып оқушыларының өзін-өзі тәрбиелеуіне
ықпал ету қызметінің модел
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24-30
II ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ ТӘРБИЕЛЕУ ҮДЕРІСІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ
2.1 Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуіне педагог-психолог жұмысының ықпал ету
мазмұны мен озық тәжірибелік әдістері мен тәсілдері
... ... ... ... ... ... .30-36
2.2 Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуіне педагог-психологтық тәжірибелік-
педагогикалық жұмыс барысының тиімділігін тексеру
... ... ... ... ... ... ... .36-41
2.3 Тәжірибелік-педагогикалық жұмыс
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ..42-47
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі қоғамның экономикалық, ғылыми-
техникалық, рухани өміріндегі өзгерістер білім беру жүйесінде ізгілікті
жеке тұлғаны қалыптастыру бағытын көздеп отыр [2].Әлеуметтік-экономикалық
қатынастарға сай жастарға білім беру мен тәрбиелеу, өзін-өзі тәрбиелеу
жүйесін қалыптастыру қоғамдағы өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Еліміздің білім беру жүйесін дамытудағы жаңа бағыттары Қазақстан-2050
стратегиялық бағдарламасында, Елбасы жолдаулары мен 12 жылдық білім беру
тұжырымдамасы, ҚР Білім Заңы, ҚР білім беруді дамытудың 2015-2020 жылдарға
арнлаған мемлекеттік бағдарламаларында қарастырылған. Қоғам өмірін
демократияландыру мен ізгілендіру бағытында болып жатқан түбегейлі
жаңаруларға байланысты білім сапасы мен тәрбиелеу жолдарына жаңа талаптар
қойылуда [1].
Жеке тұлға мен қоғам құндылықтарының жандануы адам өмірінің негізгі
тамыры болып саналатын руханилық, адамгершілік, төзімділік, ар мен намыс,
парыз бен жауапкершілік сияқты жалпыадамзаттық қасиеттердің өзектелуін
талап етіп отыр. Осыған байланысты жалпы отра білім беру жүйесінде
оқушылардың танымдық белсенділіктерін, қызығушылықтары мен өмірлік
ұстанымдарының қалыптасуында маңызды роль атқаратын және оларды жүзеге
асыруға мүмкіндік беретін маңызды мәселе – оқушының өзін-өзі тәрбиелей
білуі және соған сәйкес педагог-психолог маманының қызмет жүйесін оңтайлы
ұйымдастыруға тікелей байланысты. Сондықтан біздің зерттеуімізде
оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің теориялық негіздері педагог-
психологтың тікелей ықпалы арқылы қарастырылған.
Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуі арқылы жеке тұлғасы қалыптасып қана
қоймай, білім алу мен оны өзгермелі өмір жағдайына дұрыс пайдалана білу,
сондай-ақ болашақтағы бағдарын анықтауда өзін-өзі жетілдіруге көзқарасының
қалыптасуына негіз болады. Яғни, өзін-өзі тәрбиелеу – жеке тұлғаның
болашақтағы даму бағдары мен өмірлік мақсат-мұраттары, перспективалық
ұстанымдарының қалыптасуына әсері мол.
Тұлғаның өнегелілік-еріктік өрісін, адамгершілік санасын, түсініктерін,
ұғымын, сенімдерін, іс-әрекетінің адами негіздерін, басқаларға өзінің
эмпатияларын, әлеуметке деген қатынасын көрсететін мінез-құлық сапалары мен
әдеттерін дамытудағы педагогикалық механизмдерді аша отырып, балалық шақтың
түрлі кезеңдеріндегі тәрбиелеу үрдісін ұйымдастырудың шарттары мен
ерекшелігінің жалпы заңдылықтарын қарастыру зерттеу жұмысымның өзектілігіне
дәлел.
Қазіргі педагогикалық-психологиялық үрдістің арнайы міндеттерін
бейнелейтін құбылыстардың ішінде өзін-өзі тәрбиелеу, өзіне-өзі баға беру,
өзіне-өзі бұйыру, өзін-өзі құптау, өзін-өзі түзету сынды әрекеттер маңызды
мәселелердің бірі деуге болады. Бұл бағытта мәдени құндылықты,
педагогикалық-психологиялық және жалпы ғылыми категорияларының әлеуметтік
өмір аумағында дәстүрлі және жаңашыл байланыстары ерекше қалыптасуда.
Өскелең ұрпақты дамытуда соңғы жылдары өзін-өзі тәрбиелеу мәселесі
жалпы тәрбиенің өзекті саласы ретінде әр түрлі ғылыми зерттеулердің
объектісіне айналуда.
Толығымен дамып қалыптасқан оқушы өзінің көзқарасы, ұғымы, өнегелілік
талаптары, бағалауымен, саналы қойған мақсатымен, өзінің қылығын, іс-
әрекетін басқара білуімен сипатталады.
Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу туралы теориялар А.В.Алексеева,
Т.М.Афанасьева, А.Г.Ковалев, С.М.Ковалев, Л.И.Рувинский, А.Я.Арет және т.б.
Жеке тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеу мен өзін жетілдіру мәселесі
К.А.Абульханова-Славская, А.А.Вербицкий, Ю.М.Орлов, В.Г.Романенко,
И.И.Чеснокова және т.б. еңбектерінде жан-жақты қарастырылып талданған, ал
педагогикалық психология саласында өзін-өзі тәрбиелеу мәселесін
зерттегендер: Г.А.Абылханова, М.И.Едилбаева, Г.А.Ерғалиева, Г.Бақтыбаева,
Р.Зуфирова, Ш.Имжарова, О.С.Сангилбаев т.б. еңбектерінен көруге болады.
Жұмыста Л.И.Рувинский мен А.Я.Ареттің оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу
теориясы, В.И. Селиванованың, А.Г. Ковалевтің өзін-өзі тәрбиелеу туралы
теориялары, Т.М.Афанасьеваның тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеудегі жан және тән
теориясы, Ш.Имжарованың өзін-өзі тәрбелеуді ұйымдастырудың жолдары жүйесі,
О.С.Сангилбаев және т.б. ғалымдар өзін-өзі тәрбиелеу тәсілдерімен педагог-
психологтың оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуге ықпалын зерттеп, өзіндік үлес
қосқан [10]. Дегенмен, жоғарыда аталған ғылыми жұмыстарды саралай келе
біздің зерттеу нысанымызға алып отырған жалпы білім беретін мектептердегі
жоғары сынып оқушыларының өзін-өзі тәрбиелеу мәселесі әлі де болса
жеткілікті дәрежеде ғылыми-педагогикалық тұрғыда зерттелмегенін аңғардық.
Бұл мәселе, кеңінен талданып, педагогика және психология ғылымынан тиесілі
орын алуы керек деп санаймыз. Өйткені елімізде ұрпақ тәрбиесінде
мектептерде қызмет көрсететін педагог-психолог еңбегінің маңызы ерекше.
Зерттеу барысында айқындағанымыздай бұл өзекті тақырып бүгінгі күнге
дейін өз деңгейінде шешімін таппаған. Сондықтан, мектептерде педагог-
психологтың қызметінің өз дәрежесінде іске асырылмауы мен аталмыш мәселенің
бүгінгі сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап отырғанын
көреміз. Осы қайшылықты ескере отырып, ғылыми-зерттеу жұмысының тақырыбын
Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуіне педагог-психологтың ықпалы – деп алдық.
Зерттеу барысында бүгінгі қоғам талабына сай педагог-психолог маманы
жұмыс жүйесінің тиімді ұйымдастырылуы оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуіне
қажет екеніне көз жеткіздік.
Зерттеудің пәні: жоғары сынып оқушыларының өзін-өзі тәрбиелеуіне ықпал
етуге бағытталған педагог-психологтың жұмыс жүйесі.
Зерттеудің нысаны: жалпы білім беретін мектептердің жоғары сынып
оқушыларының өзін-өзі тәрбиелеу үдерісі.
Зерттеу жұмысының мақсаты: қазіргі мектеп оқушыларының өзін-өзі
тәрбиелеу үдерісінде педагог-психологтың жұмыс жүйесін теориялық тұрғыда
негіздеу және оны тәжірибеде қолданудың тиімді жолдарын белгілеу.
Зерттеудің міндеттері:
- оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу мәселесіне байланысты еңбектерді
талдау және жүйелеу;
- педагог-психологтың жоғары сынып оқушыларының өзін-өзі тәрбиелеуіне
бағытталған жұмыс мазмұны және моделін ұсыну;
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер, жалпы отра білім беретін мектептерде
педагог-психологтың қызметі ғылыми теориялық тұрғыда негізделіп, өзін-өзі
жетілдіру, өзін-өзі басқару әдістері ұтымды қолданылса, онда оқушының
өмірлік ұстанымдары ізгілікті қалыптасып, өзін-өзі тәрбиелеуге мүмкіндігін
тигізер еді, өйткені қазіргі таңда оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуіне
педагог-психологтың жұмыс жүйесінің ықпалы маңызды роль атқарады.
Зерттеудің ғылыми-теориялық маңызы: Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу
үдерісінде педагог-психологтың ықпалы ғылыми тұрғыдан дәлелденіп,
атқаратын қызметінің моделі дайындалып, тәжірибелік эксперименттер
жүргізілді.
Зерттеудің практикалық маңызы:
- оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу мәселесіне теориялық талдау
жасалды;
- зерттеу мақсатына байланысты әдістер мен әдістемелерді
практикалық іске асыру жолдары жүйеге енгізілді;
- өзін-өзі тәрбиелеуде қолданылатын психологиялық мүмкіндіктер
оқушыларға, ата-аналарға және педагогтарға, нұсқау-кеңес түрінде
құрастырылып ұсынылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1. Оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуіне бағытталған
педагог-психолог маманының жұмыс жүйесі нақтыланды;
2. Педагог-психологтың оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуге бағытталған
қызметінің теориялық моделі жасалды;
3. Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуіне бағытталған педагог-психолог
маманының жұмыс жүйесі нақтыланды.
Зерттеу әдістері:
1. Шварцландердің Талаптану деңгейін анықтау әдісі
2. А.А.Реанның Жетістікке жету және сәтсіздіктен қорқу әдісі
Дипломдық жұмыстың құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттері тізімі және қосымшалардан тұрады.
І ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІН-ӨЗІ ТӘРБИЕЛЕУІНЕ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТЫҢ ЫҚПАЛЫ
1. Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің педагогикалық-
психологиялық әдебиеттерде зерделену жайы
Еліміздің болашағы өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен
мәдениеттілігіне, еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығына, білімі мен
біліктілігіне тікелей байланысты. Қазіргі таңда әр балаға жеке тұлға
ретінде қарап, оның өзіне тән санасы, еркі, өзін-өзі бағалау, өзін-өзі
тәрбиелеу, әрекет жасай алатын ортасы бар екенін ескере отырып, оқушының
білімге, ғылымға деген ынтасын арттыру, олардың ақыл-ой қабілетін,
дүниетанымын, өмірлік мақсат-мүдделерін айқындауға жеке басмының
қабілеттерін дамыту маңызды міндет. Бұл міндеттердің жүзеге асуы оқушының
жеке тұлғасының қалыптасуында мақызды болып табылатын – өзін-өзі
тәрбиелеуіне тікелей байланысты. Себебі өзін-өзі тәрбиелеу арқылы, өзінің
іс-әрекетін объективті тұрғыда саналы реттеу арқылы ғана оқушының жеке
тұлғасы қалыптасып қана қоймай, еңбекке, білім алу мен жеке өміріне,
мемлекеттік маңызды істер мен өзін-өзі жетілдіруге дұрыс бағытының
қалыптасуына негіз болады [1].
Әрбір адам өзінің өмірлік жолын өзі құрып, таңдау жасайды. Өзге
адамдармен де өзі қарым-қатынас орнатады. Сонымен қатар, өз өмірінде кейбір
қателерді өзі жасап, өзі түзеп жатады. Отбасы мен білім беру орталықтарының
алдына қойған мақсаттары – қажетті нәтижеге қол жеткізу үшін өсіп келе
жатқан адамның жекелік қасиеттеріне тікелей әсер ету ғана емес, сонымен
қатар, өзіндік дамуы мен өзіндік сана механизмдерін жетілдіруде өзін-өзі
тәрбиелеу мен өзін-өзі қалыптастыру, өзін-өзі құруы үшін қажетті жағдайды
жасау болып табылады.
Жеке тұлға, кемелденген адам, толық адам туралы, оның болмысы,
қасиеттері жайлы ғылыми, философиялық, педагогикалық, психологиялық
тұжырымдар, түйінді дүниелер бар.
Бұл термин күнделікті қолданылатын қарапайым сөздік қорда Жеке
тұлғаның дамуы сөзінің синонимі ретінде қолданылады. Көптеген әдебиеттерде
Өзін-өзі жетілдіру, Өзін-өзі дамыту, Өмірлік жол, Жеке тұлға
потенциалдарының дамуы және т.б. түсініктермен кездеседі. Көрініп
тұрғандай, әртүрлі терминдермен бір мағыналы сөздер айтылады немесе бір
атаумен мүлдем сәйкес келмейтін терминдер кездеседі.
Отандық психологиялық сөздіктер мен оқулықтарда Жекелік өсу
терминінің түсінігі көрсетілмеген. Дәстүрлі түрде ол К. Роджерс, Джеймс,
Фрейд, Юнг, Адлер, Райха, Александер, Перлз, Маслоу Ассаджоли есімдерімен
және шығыстық іліммен байланыстырады.
К. Роджерстің көзқарасына сүйене отырып жекелік өсу туралы түсінік
аламыз. Біздің түсінігімізше К. Роджерс жекелік өсуді құрайтын үш негізгі
басты компоненттерді бөліп көрсетті: актуализация механизмі, жеке тұлғаны
бағалау процесі және адамның өзін-өзі құрудағы позитивті бағытталуы [9].
Егер адам сана және өзіндік санаға ие болып, өз бетінше жаңғыртушы іс-
әрекет орындауға қабілетті болса, онда ол адам тұлға деп аталады. Адам
тұлға болып туылмайды, ол қасиеттік дәреже даму барысында қалыптасады.
Адам ұғымынан өзгеше тұлға түсінігі - адамның қоғамдық қатынастар,
басқа адамдармен араласу ықпалында қалыптасқан әлеуметтік сапа-қасиеттерін
білдіреді. Тұлға ретінде әрбір адам әлеуметтік жүйеде мақсат бағдарлы және
ойластырылған тәрбие барысында қалыптасады. Әрбір тұлға, бір жағынан,
қоғамдық тәжірибені игеру деңгейімен, екінші жағынан, материалдық және
рухани құндылықтар қорына қосқан қоғамдық үлесімен танылады. Тұлға болып
жетілу үшін адам өзіне табиғаттан берілген және өмір мен тәрбие желісінде
қалыптасқан ішкі қасиеттерін нақты практикалық қызметте аша білуі шарт.
Адам дамуы - бұл өте күрделі, ұзақ мерзімді және қарама-қайшылықты
процесс. Біздің ағзамызда болып жатқан өзгерістер өмір бойына ұласады. Ал
адамның тән-дене болмысы мен рухани дүниесі, әсіресе, балалық және жас
өспірімдік шақта қарқынды ауысуларға кезігеді. Адамның дамуы сандық
өзгерістердің қарапайым жиынтығы немесе төменннен жоғарыға бағытталған
ілгерілі қозғалыс тобы емес, бұл процестің өзіне тән ерекшелігі - сандық
өзгерістердің тұлғаның физикалық, психикалық және рухани сапалық
қасиеттеріне диалектикалық түрде өтіп, жаңалануы [9].
Бұл құбылыстарды түсіндіруде әртүрлі көзқарастар қалыптасқан.
Мамандардың бір бөлігі адамдардың дамуын кездейсоқ, басқарымға келмейтін
өзінше жүрісі бар, даму өмір шарттарына тәуелсіз, сондықтан, тумадан
берілген күштерге байланысты; адамның дамуын ешкім, еш уақытта өзгертуі
мүмкін емес, тағдыр белгілейді. Ал басқа бір зерттеушілер тобының
пайымдауынша: даму - бұл әуел бастан қозғалысқа қабілетті тірі материя.
Даму жолында көне жойылып, жаңа туындап барады. Өмірге енжар икемдесуші
жануарлардан адам өз дамуы үшін қажеттерін өз еңбегімен жасай алатындығымен
ажыралады.
Дамуды қозғаушы күш - қарама-қарсылықтар тайталасы. Қарама-
қарсылықтардың арқасында үздіксіз қайта жасалулар мен жаңғыртулар дүниеге
келеді. Қарама-қарсылықтар - бұл өзара екі полярлы күштердің бір-біріне
сиымсыздығынан туындайтын диалектикалық процесс. Адам қайшылықтарды іздеп
немесе ойдан шығарып, электенуінің қажеті жоқ, олар қадам сайын өмірлік
қажеттіктердің өзгеру салдарынан пайда болып отырады. Табиғатынан адамның
өзі де қарама-қайшылықты дүние болмасы.
Қарама-қайшылықтар барша адамдардың дамуына ықпал жасаушы ішкі және сыртқы,
жалпы (әмбебап), сонымен бірге қарапайым материалдық және ең жоғары рухани
қажеттерінің және оларды қанағаттандыру мүмкіндіктері арасындағы қарама-
қайшылықтар әмбебап сипатқа ие. Ішкі қарамақайшылықтар әр адамның өз
болмысына қанағаттанбауынан туындайды. Олар жеке-дара ниеттерде көрінеді.
Негізгі ішкі қайшылықтардың бірі - жаңадан пайда болған қажеттер мен оларды
іске асыру мүмкіндіктерінің арасындағы алшақтықтар. Мысалы, оқушылардың өз
психикасы мен интеллект, әлеуметтік деңгейінің жетімсіздігіне қарамай,
мүмкіндіктері толысқан ересектермен бірге іс алып баруға ұмтылуы. Қалаймын
– қолымнан келмейді, білемін - білмеймін, мүмкін -болмайды, бар
- жоқ мәңгі қарама-қайшылықтарды белгілейтін қосарлы ұғымдар. Адам дамуын
зерттей отырып, ғалымдар даму және оның нәтижелері - бір жағынан, және
оларға ықпал жасаушы себептер - екінші жағынан, арасындағы заңдылықты
байланыстарды аңдатушы бірнеше маңызды тәуелділіктерді ашты.
Сонымен Жеке тұлғаның жекелік өсуі ұғымының мәні:
О.В. Неширинский: Адам өзінің өсіп жетілуі барысында көптеген
параметрлер бойынша өзгереді, ол кейбір қасиеттерден арылып, ал кейбір
қасиеттерді өзіне алады. Оның бойындағы әрбір іс-әрекеттер әсер ететін
мотивтер бірде көбейіп, бірде азайып отырады.
Н.Л. Иванова жекелік өсу туралы қазіргі кезде зерттеушілердің
пікірлерін жалпылай келе мынадай тұжырым жасайды: бұл процесті сипаттайтын
жалпы келісілген феномен - Өзін-өзі дамытуда жеке адам бойындағы
өзгерістің позитивті жақтарының көп болуы.
Адам индивид болып туылады, ал жеке тұлға болып қалыптасады.
А.Н. Леонтьев Адам өзге адамдармен қоғамдық қатынастар жасай отырып
жеке тұлға болып қалыптасады - деп жазды өзінің еңбектерінде.
Мінез-құлқы, көңіл-күйі, мақсаты, өмірлік бағыты, болмысы әр түрлі
адамдарды түсіне білгенде, олардың жақсы қасиеттерін аша білгенде ғана өмір
қызықты да мәнді болады. Қоғамда қалыпты өмір сүруді өзгеден үйрене
алмайсың, ол әрбір адамның жеке тәжірибесінен алынады. Өзгелермен қарым -
қатынас барысында қайталанбас тұлға ретінде қалыптасамыз. Өмірде алуан
түрлі тағдырлы, мінезді адамдар кездеседі. Олармен дұрыс қарым-қатынас
жасай білу - баға жетпес байлық [12].
Жеке тұлғаны қалыптастыру дегеніміз - оны мәдениетке үйрету, білім
беру, қарым-қатынас ережелерін, әлеуметтік тәжірибені меңгерту.
Жеке тұлғаның белгілі бір мәдени ортада болып, оның тұлғалық және
танымдық дамутына ерекше әсерін тигізеді. Қалыптасуына қарай жеке, тұлғаның
белгілі бір мәдениетінің субьектісі ретінде екі түрлі фактор бар: біріншісі
- сол халықтың мәдени ерекшеліктері, екіншіден - танымдық процестері,
темперамент, мінез-құлқын сапалы түрде танып ажырата білу.
Әлеуметтік жеке адамды әсер етуші субъект ретінде қарастырады.
Әлеуметтену процесінде ие болған жекелік қасиеті, әлеуметтік бағдары бір
орында тұрып, қатып қалған жоқ, бірақ жеке адам нақты топта, шынайы
әлеуметтік ортада үнемі түзетулерге ұшырайды. Шынайы, нақты топтың ролі өте
күшті, маңызды орын алады .
Адам баласының мінез-құлықтық айналасындағы адамдарының тұрмыс қалпы,
іс-әрекет, қылықтарының көрінісі болып табылады. Өйткені қоғамда өмір
сүрген индивид қай уақытта болса да физикалық жағынан басқа адамдармен
қатынаста болады.
Философтар негізінен қоғамның және жеке адамның дамуындағы өзін-өзі
тәрбиелеудің теориялық сұрақтарын карастырады. Психологтарды өін-өзі
тәрбиелеудің табиғаты, қайнар көзі (пайда болуы) және үрдістері
қызықтырады. Педагогтарды тәрбиелеу мен өзін-өзі тәрбиелеудің өзара
байланысын, өзін-өзі тәрбиелеудің өсіп келе жатқан ұрпақты қалыптастыратын
жай факторлар жүйесіндегі рөлін анықтайды.
Тәрбиелеудің мәні және оның жеке адамның дамуындағы рөлі туралы сұрақ,
материалистік және идеалистік философияда түрліше қарастырған.
Идеалистік философия мен психология: біріншіден, өзін-өзі тәрбиелеуді
тәрбиелеуден және өмір жағдайларынан бөліп қарастырады; екіншіден, өзін-өзі
тәрбиелеудің рөлін жоғары бағалайды. Мысалы идеалист-философтар өзін-өзі
тәрбиелеуді, қоғамның және жеке адамның дамуының негізгі және жалғыз көзі
деп санайды.
Сол сияқты философиядағы жаңа идеалистік бағыттың экзистенциализмнің
өкілдері, адам өз мәнін тек өздігінен жетілу жолымен ғана таба алады деп
санайды. Француз экзистенциалисі Сатр "адам өзін кім деп есептесе сол
болады - деп тұжырымдады, яғни материалдық, мәдени, саяси және тәрбиелеу
жағдайлары - жеке адамның қалыптасуында мағынасы бола бермейді деген ой
айтады.
Осындай позицияны християндық философтар да ұстанады, олар өзін-өзі
тәрбиелеу рухтың өзін-өзі тазартуын, оның өнегелі өздігінен жетілуін
қамтамасыз етеді деп санайды. Кезінде теоретиктер өзін-өзі тәрбиелеуді тек
жеке адамның маңызды үрдісі ретінде қарастырган. Бұл теорияның өкілдері
өзін-өзі тәрбиелеудің көзін, мақсатын, тәсілін жеке адамның өзінде көреді.
Басқаша айтқанда өзін-өзі тәрбиелеу жеке адамның оңаша өздігінен жетілу
үрдісі ретінде қарастырылған. Шынында өзін-өзі тәрбиелеу әлеуметпен
байланыстырады және белгілі әлеуметтік мүдделерге қызмет етеді.
Шығыс ғұламалары адамның қалыптасуы үшін оның өзінің ішкі
мүмкіндіктеріне, қасиеттеріне, іс-әрекеттеріне орынды баға беру мен дұрыс
өмірлік бағыт-бағдар ұстану мәселесіне терең мән берген. Ибн Сина, Әл-
Фараби, Имам Ғазали, Әбу Жүсіп Ысқақ т.б. өзін-өзі тәрбиелеудегі адамның
ішкі ой таразысының қажеттілігі туралы құнды пайымдаулар айтқан.
Ибн Сина өзін-өзі тәрбиелеудің бастауы – адамның саналы іс-әрекетіне
талдау жасай отырып, тәрбиешіге еліктеу жолымен қалыптасуын айтады [40].
Әбу Насыр әл-Фараби Ізгі қала тұрғындарының көзқарастары атты
тарктатында [7] азаматтық философия тұрғысынан кемел азамат болу үшін туа
біткен және жасынан дамытылатын қасиеттерді атап көрсетеді: Адам өз
бойында туа біткен қасиеттерді ұштастыра жетілдіруі қажет, әсіресе,
мейілінше жақсының бәрін түсінетін, талдап айтылған сөзді сөйлеушінің
ойындағысындай және істің жай-жапсарына сәйкес ұғып алатындай болу керек,
өзі түсінген, көрген, естіген және аңғарған нәрселердің бәрін жадында
сақтайтын, бұлардан ешнәрсені ұмытпайтын болуы керек, алғыр да аңғарымпаз
ақыл иесі болуы шарт, - деп адам бойында ізгі қасиеттерді көрсете отырып,
адам өз іс-әрекетіне жауапты, сондықтан өз-өзіне баға беріп, өзінің жақсы
қасиеттерін дамыта отыру қажеттігіне тоқталады.
Өзін-өзі тәрбиелеу – адамның өз тұлғасын қалыптастыруға, өмірдегі өз
орнын өзі белгілеуіне, өзін-өзі дамытуға, өз қабілеттерін өзі іске асыруға
бағытталған мақсатты, саналы, жүйелі түрде өздігінен жүргізетін іс-әрекеті.
Өзін-өзі тәрбиелеу тәрбие процессінің құрамды белігі және тұлғаның өзін-өзі
дамытуындағы ең маңызды күш болып саналады.
Өзін-өзі тәрбиелеу мен оның кейбір формаларын кез келген мәлениеттің
даму сатысында кездестіруге болады. Мысалы, гомерлік гректерде ол өзіндік
ішкі жан дүниесінің бір нәрсені қажетсінуін білдіреді. Бірақ сол кезеңдерде
Гераклит өзін-өзі тану жөнінде еңбектер жазған, оның жазбаларында өзін-
өзі тану, өзіне-өзі баға беру ұғымдары байақалады. Антифон өзін-өзі
иелену, өзін-өзі жеңіп алу қажеттігін айтады. Ал Сократтық философия
тікелей ішкі диалогқа ұмтылады. Платон қолданған рефлексті формлалар ішінде
өзін-өзі тану, іштей қанағаттану және өзін-өзі анықтау ұғымдары
кездеседі [43]. Декарттың еңбектерінде жеке мен, сонымен қатар тану
субъектісі ретінде қарыстырады. Декарт танушы менді тікелей рухани жанмен
теңестіреді. Ол жан денеге қарағанда өзінің материалды еместігімен жеңіл
танылады [44].
Аристотель, Ф.Мюллер, Э.Геккель т.б. ғалымдардың дәлелдеуінше адамдар
арасындағы адамгершілік моральдық қатынастар биологиялық негізде орнығады.
Адамның дамуы оның табиғи мінез-құлқының жаратылысына тәуелді. Сондықтан
өзін-өзі тәрбиелеуде адамның ішкі тумысы, табиғаты, жаратылысының ролін
есепке алған жөн. Себебі әр түрлі халықтар мен нәсілдердің бірі табиғатынан
дарынды, ал екіншілері – кемірек дамыған (З.Фрейд, Дж.Дьюи, Э.Л.Торндайк).
Дж.Локк рефлексті ойлар өмірілік тәжірибемен байланысты деп ойлайды,
тек ересек жасқа келгенде ғана ішкі әлем туралы белгілі білім қорын алу
арқылы адамдар ішкі жан-дүниесінде не болып жатқандығы жайында толыққанды
ойлана алады [49].
Фихтеде Мен тек танып қана қоймай, өзінен барлық қоршаған ортаны
ойлап табатын іс-әрекеттің әмбебап субъектісі ретінде роль атқарады. Гегель
болса, алғашқы шынайы берліген меннің фихтеандық анықтамаын теріске
шығарады. Ал Фейербах өзін-өзі тәрбиелеудің табиғилығы материалдық
шарттарға байланысты деп табады. Ол денелік мүмкіндіктерге ерекше көңіл
бөледі [50].
Фихтеде Мен тек танып қана қоймай, өзінен барлық қоршаған ортаны
ойлап табатын іс-әрекеттің әмбебап субъектісі ретінде роль атқарады. Гегель
болса, алғашқы шынайы берліген меннің фихтеандық анықтамаын теріске
шығарады. Ал Фейербах өзін-өзі тәрбиелеудің табиғилығы материалдық
шарттарға байланысты деп табады. Ол денелік мүмкіндіктерге ерекше көңіл
бөледі.
Өзін-өзі тәрбиелеудің психология саласындағы зерттеулерге көңіл
аударсақ, мұнда бірнеше маңызды жағдайларды атап айтуға болады. Күрделі
пікірталастар мен талдауларға түсіп жүрген негізгі сұрақтардың ішінен
мыналарды алуға болады:
• Өзін-өзі тәрбиелеудің табиғаты;
• Психологиялық феномендер арқасында өзін-өзі бағалаудың алатын
орны;
• Өзін-өзі тәрбиелеудің дамуын анықтайтын факторлар;
• Өзін-өзі тәрбиелеудің құрылымы;
• Өзін-өзі тәрбиелеу табиғаты туралы сұрақтар шешімі толықтай
тұжырымдамасының философиялық бағыттарына байланысты. Бихевиоризм
мен необихевиориз жақтастары керісінше, қоршаған ортаның адам
психикасына әсерін ашып көрсетуге тырысып, қорыта келгенде,
психикалық өмір сферасындағы өзін-өзі тәрбиелеу мен бағалау
ерекшеліктеріне тірелді.
Сананың оянуы, оның өзіндік менін сезіне бастауы Абай тілімен
айтқанда, кісінің өзіне-өзі ұдайы есеп беруінен, өзін-өзі аңғара, байқай
алу қабілетінен көрінеді. Өзін-өзі тәрбиелеу оқушы тұлғасын жан-жақты
тәрбиелеу мен дамытуға ықпал етеді. Мысалы: оқушы дамуы мен қалыптасуына
байланысты өзінің тәртібі және мінез құлқындағы кемшіліктері мен іс-
әрекетіндегі сәтсіздіктеріне сын көзбен қарап, оларды болдырмаудың тиімді
жолдарын іздестіреді.
Өзін-өзі тәрбиелеу динамикалық үрдіс. Көп зерттеулер бойынша оқушының
дамуымен өзін-өзі тәрбиелеудің мақсаты мен тәсілдері өзгереді. Мақсаттары
шындыққа сәйкес және жеке басының негізгі өмірлік бағытымен байланысты
болады. Сондай-ақ өзін-өзі тәрбиелеудің тәсілдері де қалыптасады.
Өзін-өзі тәрбиелеу адамның дамуының және іс-әрекетінің әртүрлі
сфераларын қамтуы мүмкін. Ол өнегелік немесе физикалық (дене), эмоционалдық-
еріктік немесе интеллектуалды және эстетикалык өзін-өзі тәрбиелеу түрінде
де болуы мүмкін. Адам өзінде, өзінің жоспарларына, негізгі өмірлік бағытына
немесе белгілі өмір кезеңіне, қосылған нақты мақсатына байланысты белгілі
қасиеттерді тәрбиелейді.
Өзін-өзі тәрбиелеуді А.С.Макаренко табиғи дамуының нәтижесі деп
қарастырған. Басында жеке адамның дамуы сыртқы талаптар ықпалымен жүреді,
сосын өзіне талап қою нәтижесінде, яғни өзін-өзі тәрбиелейді.
А.С.Макаренконың түсінуі бойынша өзін-өзі тәрбиелеу оңаша үрдіс емес,
ұжымның бірлескен іс-әрекеті.
Адам, И.П.Павлов айтуынша өзін-өзі реттеуі бойынша ең жоғары жалғыз
жүйе болып табылады. Мұндай жүйе жоғары дәрежедегі өзін-өзі реттеуші, өзін-
өзі қолдаушы, қалпына келтіруші және толық жетілдірілген.
Отандық педагогикада, психологияда өзін-өзі тәрбиелеу деп нәтижесінде
әрекет субъектісі ретінде өзі туралы көзқарасын тудыратын адамның өзін-өзі
тану, эмоционалды-құнды қарым-қатынас қалыптастыру үрдісі алынады.
Тәрбиелеу мен өзін-өзі тәрбиелеу бір педагогикалық өрісте орналасып,
тұлғаны қалыптастыру деген тұтас процесстің екі жағы болып саналады. Әр-бір
педагог тек тәрбиенің заңдылықтарын біліп қана қоймай, сонымен қатар өзін-
өзі тәрбиелеудің әлеуметтік-психологиялық механизмдерін жақсы түсінуі
керек.
Педагогикалық талаптарды мойындауға мәжбүр болған оқушы тек сырт көзге
ғана тәртібін жөндеген түр білдіреді де, өзінің теріс қасиеттерін жасыра
түседі. Адамның өзін-өзі тәрбиелеуге деген қажеттілігі әр-түрлі жас
кезеңдерінде байқалады. Осы қажеттілік әсіресе адамның балалық шағында анық
көрінеді. Себебі, балалық шақта адамның жеке Мен тұжырымдамасы үнемі
іздеу үстінде болады, түрлі спортгық секциялар, үйірмелер, қызығушылықтары
бойынша клубтарға, тәрбиелік іс-шараларға қатысады.
Отандық педагогикада өзін-өзі тәрбиелеудің анықтаушы факторлары ретінде
адамның өзіндік практикалық іс-әрекеті және оның қоршаған ортамен өзара
байланысы алынады.
Осы мәселе бойынша жазылған еңбектердің көптеген авторлары өзін-өзі
сезінудің негізгі екі құрамдас бөліктерін көрсетеді: когнитивті және
эмоционалды. И.И.Чеснокова өзін-өзі сезіну негізгі үш құрамдас бөліктің
бірлестігі ретінде қарастырады: өзін-өзі тану, өзіне деген эмоционалды-
құнды қатынас және тұлғаның әрекетін өзіндік реттеуі. И.С.Кон өзін-өзі
сезінуге 4 құрамдас бөлікті енгізеді: өзіндік теңбе-теңдікті сезіну,
өзіндік Мен-ді сезіну, өзіндік психикалық қасиеттерді және белгілі бір
әлеуметтік өзін-өзі тәрбиелеу жүйесі. Л.Д.Олейник өзін-өзі тәрбиелеудің 6
құрамдас бөліктерін атап айтты: өзін-өзі сезіну, өзін-өзі тану, өзін-өзі
бағалау, өзін-өзі қадғалау, өзін-өзі сынау, өзін-өзі реттеу немесе басқару
[62].
Тұлғаны тәрбиелеу және өзін-өзі тәрбиелеуді ұйымдастырудың теориялық
негізі тұлға теориясы (М.С.Панин, А.С.Магауова). Оның мәні адамның
бойындағы барлық мәнді күштерін дамыту. Мақсатты түрде ұйымдастырылған іс-
әрекет барысында білімді, тәжірибені меңгеру. Білім берудің ізгіліктік
демократиялық мәдени құндылықтарын жинақтау арқылы тұлғаның жаңа
түсіндірмесі және өзін-өзі дамытуы жүргізіледі.
А.И.Кочетков өзін-өзі тәрбиелеу үрдісін тек жеке бастың қызығушылғынан
емес, қоғамдық талаптардан да туындайды деп таниды. Өз еңбегінде өзін-өзі
тәрбиелеу жеке тұлғаға саналы түрде бағынышты өзіндік даму. Адам бойындағы
күш-қуаты және қабілеті қоғам тудыратын талап, мақсат-мүдде, қызығушылықтар
қалыптастырады - деп көрсетеді. Өзін-өзі тәрбиелеудің негізі саналы түрде
өзін-өзі тану барысында өзін биікке жетелейтін жолдарды, ерекшеліктерді
жете тани білуде (В.П.Киселев, М.А.Донцев, М.Ш.Сагаутдинова) деп есептейді.
(Кесте 1)
Бөлім Мазмұны
Алғашқы Өзін-өзі тәрбиелеуге бейімделудің туындауы
Екінші Өзін-өзі тәрбиелеуде саналы түрде қалыптасқан нақты
ішкі шешім
Үшінші Өзіндік талдау жасау, өзіне-өзі сыни көзқараспен
қарау, өзін-өзі бағалау негізінде өзін-өзі
тәрбиелеудің бағдарламасын құру
Төртінші Үздіксіз жүріп отыратын өзіндік сараптама жасау,
өзін-өзі бағалау арқылы аталмыш бағдарлманы жүзеге
асыру
Кесте 1. Өзін-өзі тәрбиелеу үрдісінің негізі мен құрылымы
Сонымен жоғарыда атлаған авторлардың анықтамаларын басшылыққа ала
отырып, төмендегідей тұжырым жасауға болады.
Өзін-өзі тәрбиелеу – бұл жеке адам сапаллар мен қасиеттеріндегі сандық
өзгерістермен өлшенеді. Адамның дамуы оның табиғи жетілуімен байланысты,
соның барысында оның дене құрылымы мен рухани қасиеттері қалыптасады.
Бүгінгі күні жалпы орта білім беретін мекемелеріндегі оқу-тәрбие үрдісі
оқушылардың өзін-өзі жан-жақты жетілдіру, өзінің қоғамдағы орны мен даму
деңгейін айқындау, өзінің ішкі сезімдері мен сапалы қасиеттерін өзі тану,
қабылдау сыртқы ортамен сарапқа сала отырып дамытуға бағытталуы қажет.
С.А.Назарбаеваның басшылығымен қазақстандық ғалымдар әлемдік тәжірибеге
сүйене отырып, Қазақстан ұрпағының ішкі жан-дүниесінің бай, рухани
болмысының жоғары дамуына терең жол ашатын Өзін-өзі тану пәнінің
тәжірибелек бағдарламасының негізін қалады. Көптеген қазақстандық ғалымдар
(Х.Т.Шерьязданова, Т.А.Левченко, М.Х.Балтабаев, А.А.Семченко, Е.Е.Бурова,
Л.К.Көмекбаева, З.Б.Мадалиева, А.Н.Нысанбаева, Г.Г.Соловьева) өз
еңбектерінде тұлғаның өзін-өзі тану мәселесі зерттелініп, адамгершілік
құндылықтар негізінде өзін-өзі тәрбиелеуді дамыту жолдары зерделенуде.
Педагогика және психология ғылымында теориялық әдістемелік еңбектермен
қатар аталмыш мәселенің нақты практикалық аспектілеріне қатысты өзін-өзі
тану және тәрбиелеу саласында нақты шұғылданып келген зерттеушілер бар.
1. Өзін-өзі танудың жеке тұлға дамуының жалпы теориялық және
методологиялық аспкетілерін талдайтын еңбектер (Л.И.Божович,
Л.С.Выготский, П.Р.Чамата, И.И.Чеснокова, В.С.Мерлин, В.С.Мухина,
С.Л.Рубинштейн, А.Г.Спиркин, И.С.Кон, А.Н.Леонтьев,
Е.В.Шорохова).
2. Өзін-өзі танудың әлеуметтік-перцептивті аспектілері және өзін-өзі
танудың адамдар танымымен байланысты қарастыратын еңбектер
(А.А.Бодалев, Н.В.Крогиус, Р.А.Максимова, М.И.Пикельников,
Г.Я.Розен, А.В.Захаров және т.б.)
3. Жеке тұлғаның өзін-өзі ұйымдастыруы мен өзін-өзі жетілуін
зерттейтін еңбектер (К.А.Абульханова-Славская, А.А.Вербицкий,
Ю.М.Орлов, И.И.Чеснокова және т.б.)
Өзін-өзі тәрбиелеу – адамның өзінің оң қасиеттерін жетілдіру және теріс
қасиеттерін жою жөніндегі саналы және мақсатты іс-әрекеті. Өзін-өзі
тәрбиелеудің басты шарты – өзі туралы шын білімнің, дұрыс өзін-өзі
бағалаудың, өзін-өзі түсінудің, анық ұғынатын мақсаттардың, мұраттардың,
тұлғалық мән мағыналардың болуы [15].
Адам өзін-өзі еркін тәрбиелеуге ерекше зейін аударады. Олар барлық
нәрсені жоғары сезіммен қабылдап, сәл нәрсені өз дербестігіне құрметсіздік
деп қарайды. Оқушыларға өз білімдерін байыту, өздерінің ақыл-ой
қабілеттерін дамыту ұмтылысы да тән. Олар мораль мәселелеріне ынтамен
қызығады, мінез-құлық мұраттарына ұмтылып, өз тұлғаларының рухани сапаларын
дамытады.
ХХ ғасырдың бас кезінде социолог Кули адамның өзі туралы пікіріне
сәйкес Айналы – Мен теориясын жасады. Оның пікірінше, Мен идеясы өзге
адамдарың көзқарасына қарай 3 негізгі құрамдас бөліктерден тұрады: Мен
өзге жанға қалай көрінемін деген ой, Өзге адам мені қалай бағалайды және
осыған байланысты өзін-өзі тәрбиелеу [53].
Өзін-өзі тәрбиелеу процесі адамнан көптеген күш-қайратты жоғары
дәрежедегі ұйымдастырушылықты, өзіне деген сын көзбен қарауды талап етеді.
Неміс ақыны Ф.Логау былай деп тегін айтпаған шығар: Өзіңмен өзің түскен
күрес – ең қыйын күрес, өзіңді өзің жеңген жеңіс – ең ұлы жеңіс.
Оқушылардың өздерін-өздері тәрбиелеуін ұйымдастыру мақсатында педагог-
психолог ең алдымен төмендегідей өзара байланысты міндеттерді жүзеге асыру
керек:
✓ оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуге ұмтылуын жандандыру;
✓ өзіне-өзі ықпал ету құралдарын меңгеруге көмек беру;
✓ өзін-өзі тірбиелеудегі қоғамдық құнды іс-әректтерді
тудырып отыру;
✓ адамдар өміріндегі өзін-өзі тәрбиелеудің мәні, өзінің
тұлғалық сапаларын дамытудағы өз жігерінің рөлі жөнінде
хабардар етіп отыру қажет.
Оқушылар өзін-өзі тәрбиелеу тәжірибесі, өз тұлғасында сапалық
қасиеттерді қалыптастыру жолдары мен тәсілдері туралы хабарларды қызыға
қабылдайды. Адамның өзін-өзі жетілдіріп, өзімен жұмыс істеуінде кітаптардың
маңызы зор. Өйткені, кітаптар бізді жақсы адам болуға ынталандырады,
қызықты адамдармен таныстырады. Өзін-өзі тәрбиелеудің маңызды бөлігі –
мотивтерді, ынтаны дамыту. Жақсы, ақ ниетті болуға талпынбай, адамзаттың
білімдер байлығын, адамзат мәдениетін игеруге тырыспай жан-жақты тәрбиелі
және білімді адам болу мүмкін емес.
Осылардың арқасында өмірдің күрделі міндеттерін іскерлікпен, мақсатты,
сырттан басқарусыз, дұрыс шешу білігіне ие болады, көздеген мақсатына өз
бетімен, өзіндік қажырлы еңбегімен ғана жетуге болатынын ұғынады. Өзін-өзі
тәрбиелеудің оқушыға бағытталған ережелері болу керек. Әрине, өзін-өзі
тәрбиелеудің өзіндік ережелерінің болуы оқушының рухани жан дүниесінің
деңгейімен анықталады. Педагог-психолог оқушыға өзінің орынды немесе
орынсыз сапалары мен кемшіліктерін түсінуге көмектесу керек, яғни өзінің
кім екенін өзі ұғынуға көмек беруі қажет.
Оқушылар санасы мен танымы арқылы өзін-өзі түсінуге, өзінің жеке
мүмкіндіктері мен сапаларын, дағдылары мен іскерліктерін, білімдерін және
оларға қатынасын дұрыс қабылдауды әрі оны бағалауды үйренеді. Бұл кезеңде
бағалау тез дамиды, өзін-өзі тәрбиелеу дағдылары мен іскерліктері
қалыптасады.
Әдетте, өзін-өзі тәрбиелеуді көбіне ұнамсыз жайды сезініп, сонымен
күресуден бастайды. Біреуі – бойындағы берекесіздіктен, екіншісі –
дөрекіліктен, үшіншілер – бойындағы тұйықтықтан, ұялшақтықтан арылғысы
келеді. Бұл тізімді жалғастыра берсек, шегіне жетуіміз екіталай сияқты.
Өзін-өзі тәрбиелеуде оқушылардың ынтасын арттыратын бір нәрсе, өз құрбы-
құрдастарының арасында лайықты орын алуы болып табылады. Ол үшін оқушыға өз
тәртібін түзету, білімін, дүние танымын кеңейтудің қажеттігін түсіндіру
керек.
Бүгінгі оқушылардың өзін-өзі тану процесі тиімді өту үшін ол өзі таңдап
алған педагогикалық қызметті жүргізудің жолында қажетті рухани-адамгершілік
құндылықатрының ең өзекті аспектілеріне арқа сүйеп және оқу үдерісінде өзін-
өзі тәрбиелеуі тиіс. Өзін-өзі тәрбиелеу – бұл тәрбиедегі қосымша нәрсе
емес, оның фундаменті болып табылады. Егер адам өзін-өзі тәрбиелемесе,
ешкім бұл адамды тәрбиелей алмайды (В.А.Сухомлинский).
Дұрыс ұймдастырылған тәрбие адамның өзін-өзі тәрбиелеу қабілетін
қалыптастыруға әкеледі. Тәрбиелеу үдерісінде тұлғаның жағымды қасиеттерін
анықтап, оларға сүйену керектігін, кемшіліктермен емес, осы кемшіліктерге
тұлғамен бірге қарсы шығу жетістікке жеткізеді (П.П.Блонский).
Бұл жағдайда тұлға өзін-өзі тәрбиелеу арқасында өзінің Менін өзіндік
қабылдау объектісіне айналдырады және өзін-өзі жетілдіруге, өзін-өзі дамыту
мақсатында дербес әрекеттенуге әкеледі. Осылай тәрбиелеу әдсінде тұлғаның
өзін-өзі тәрбиелеуін жүзеге асыруға мүмкіндік туғызу қажет.
Өзін-өзі тәрбиелеу – қалыптасқан идеалдар мен сенімдерге мойындалып
қойылған мақсаттарға сәйкес желілік өзгеріске бағытталған адам әрекеті.
Өзін-өзі тәрбиелеу адамның даму кезеңін, санасын анықтайды, өз қылықтары
мен өзгелердің қылықтарын салыстыра отырып қорытынды шығара алатындығын
болжайды. Адамның өзінің потенциалды мүмкіндігіне қатынасы, өзінің
кемшіліктерін көре білуі адамның есейгендігін көресетеді және өзін-өзі
тәрбиелеу орталығының дәнекері болады.
Өзін-өзі тәрбиелеу философиялық тұрғыда – бүкіл дүниені ойлау, оның
шығу тегін білуге ұмтылу, адамның дүниедегі орнына үңілу, адамның ішкі
дүниесінің сырын ашу, табиғат пен қоғамның негізгі заңдарын танып білу,
адам өмірінің мәнін айқындау т.с.с. жүйе ретінде қарастырылады.
Өзін-өзі тану (Х.Т.Шерьязданова, А.А.Семченко, Е.Е.Бурова,
Л.К.Көмекбаева, З.Б.Мадалиева, А.Н.Нысабаева, Г.Г.Соловьева) арқылы
тұлғаның өзіндік дамуына білімдік және танымдық әрекеттеріне ықпал ету,
өзара адамгершілік құндылықтары мен өзіндік бағдарын таңдауға мүмкіндік
жасау идеялары алынатындығын қазақстандық ғалымдар өз еңбектерінде атап
өтед [15].
Қарым-қатынас үдерісінде өзін өзге адмадрмен салыстыру іске асады,
өзіне өзге адамдардың берер бағасы пайымдалады. Бірінші кезекте әлеуметтік
сынға жиі түсетін және іс-әрекеттің табыстылығын анықтайтын қабілеттер мен
қасиеттер саласына түседі.
Жеке тұлғаның белгілі бір мәдени ортада болып, оның тұлғалық және
танымдық дамутына ерекше әсерін тигізеді. Қалыптасуына қарай жеке, тұлғаның
белгілі бір мәдениетінің субьектісі ретінде екі түрлі фактор бар: біріншісі
- сол халықтың мәдени ерекшеліктері, екіншіден - танымдық процестері,
темперамент, мінез-құлқын сапалы түрде танып ажырата білу.
Әлеуметтік жеке адамды әсер етуші субъект ретінде қарастырады.
Әлеуметтену процесінде ие болған жекелік қасиеті, әлеуметтік бағдары бір
орында тұрып, қатып қалған жоқ, бірақ жеке адам нақты топта, шынайы
әлеуметтік ортада үнемі түзетулерге ұшырайды. Шынайы, нақты топтың ролі өте
күшті, маңызды орын алады.
Адам баласының мінез-құлықтық айналасындағы адамдарының тұрмыс қалпы,
іс-әрекет, қылықтарының көрінісі болып табылады. Өйткені қоғамда өмір
сүрген индивид қай уақытта болса да физикалық жағынан басқа адамдармен
қатынаста болады.
Сол адамдар арасындағы қатынас уақыт пен кеңістік аралығында күрделі
немесе көп қырлы болып келеді.
Адамның - тұғалық жетілу үрдісі, сана мен өзіндік санасының бөлінбейтін
компоненті ретінде қалыптасуы тұлғаның даму үрдісі. Тұлға саналы субъект
ретінде қоршаған ортаны ғана емес, сонымен қатар айналасындағылармен
қатынаста өзін де түсінеді. Тұлғаны өзіндік санасымен менін бөлмей
қарастырған жөн.
Сана өзіндік санадан, мен - нен туындамайды, керісінше өзіндік сана
тұлға санасы мен оның дербес субъект ретінде даму барысында дамиды.
Практикалық және теориялық іс-әрекеттің субъектісі боларда, оның мен-і
сол үрдісте қалыптасады.
Өзін түсініп және Мен ұғымының қалыптасуы, заттарға және ситуацяларға
қатынасы оның оқу іс-әрекетіне, еріктік сферасына, болашақ өмірлік жолының
анықталуына септігін тигізеді.
Өзіндік сана үрдісін зерттеуге арналған көптеген жұмыстар бар. Ол
зерттеулер екі топқа бөлінген сұрақтар аумағында шоғырланған. Б.Г. Ананьев,
Л.И. Божович, А.Н. Леонтъев, С.Л. Рубинштейн, А.Г. Спиркин И.И. Чеснокова
еңбектерінде өзіндік сананың дамуы туралы сұрақ тұлға дамуының мәселелері
контексінде жалпы теориялық және әдіснамалық тұрғысынан талданған. А.
Бодалевтің зерттеулерінде әлеуметтік перцепцияға бағытталған басқа
адамдарды және өзін тануға байланысты сұрақтарға қызығушылық танытқанын
көруге болады.
Өзіндік сана, өзінің Менін ұғыну адамның тұлға ретінде жетілуінің
нәтижесі. Өзіндік сана тұлғаның әрекеттік қатынас түрінің феноменологиялық
түрге айналуының себебі және субъектісі болып танылады. Өзіндік сана жоғары
психикалық функциялардың дамуына негіз болады. Өзіндік сана тұтас
субъектіге тән және өз іс-әрекетін, айналадағылармен қатынасын
ұйымдастыруға қызмет атқарады. Мұны екі кезеңге бөлуге болады: (Сурет 1)
1) өзінің ерекшелігін басқалардың өзгешеліктерін тану арқылы білу,
салыстыру және дифференциациялау;
2) өзін-өзі талдауды қолдану.
Сурет 1. Тұлғаның өз іс-әрекетін ұйымдастыруының кезеңдері
Адамдар қандай да болмасын, әлеуметтік мәртебеге ие индивидтен өзіне
тиісті міндет пен нақты мінез-құлықты күтеді. Мысалы: мұғалім мәртебесі –
оған дәрісті жақсы ұйымдастыру, өз пәнін жақсы білуді, тындаушыларына сұрақ
қоя отырып қызықтыруды, жастар үшін тәрбиенің үлгісі болуын, жоғарғы
мәдениеттілікті талап етеді.
2. Мектептегі педагог-психологтың оқушылардың өзін-өзі
тәрбиелеуіне ықпал ету практикасы
Қазіргі білім беру ісі жаңаша бағытта, адам санасын тазарту, оны жоғары
деңгейге көтеру үшін жұмыс істеуі тиіс. Ұлы адамдар, данышпандар,
ағартушылар, ғалымдар мен жазушылардың барлығы дерлік осы ыңғайда іс
атқарған.
Өзін-өзі тану курсы біздің күнделікті өміріміздегі көкейкесті
мәселелерді шешуімізге, қарым-қатынас жасауымызға көп көмек көрсетеді.
Мінез-құлқы, көңіл-күйі, мақсаты, өмірлік бағыты, болмысы әр түрлі
адамдарды түсіне білгенде, олардың жақсы қасиеттерін аша білгенде ғана өмір
қызықты да мәнді болады. Қоғамда қалыпты өмір сүруді өзгеден үйрене
алмайсың, ол әрбір адамның жеке тәжірибесінен алынады. Өзгелермен қарым-
қатынас барысында қайталанбас тұлға ретінде қалыптасамыз. Өмірде алуан
түрлі тағдырлы, мінезді адамдар кездеседі. Олармен дұрыс қарым-қатынас
жасай білу - баға жетпес байлық. Осы байлыққа ие адам қоғамда өз орнын
тауып, үйлесімді өмір сүре алады. Өмірді сол қалпында қабылдап қадірлей
біледі. Өзімен де, басқамен де жарасымды өмір сүре алатындай тұлға ретінде
қалай қалыптасуға болады? Оған жету жолы сан түрлі. Соның бірі - өзін-өзі
тану. Өзін-өзі тану курсы адамгершілік тақырыптарын қамтитын материалдар
жинағынан тұрады. Ол студенттің өз ойын жинақтап жеткізуге ғана емес өзін
танып, тексеруге мүмкіндік береді. Өзін - өзі тану курсы бір күндік емес,
ғұмыр ұзақтығындай жол. Сондықтан бұл пәнде берілген даналардан шыққан ұлы
сөздер, би-шешендердің айтқандары біздің өмірімізге бағыт - бағдар береді.
Оқушы санасы мен танымы арқылы өзін-өзі түсінуге, өзінің жеке
мүмкіндіктері мен сапаларын,дағдылары мен іскерліктерін, білімдерін және
оларға қатынасын дұрыс қабылдауды әрі оны бағалауды үйренеді. Бұл кезеңде
бағалау тез дамиды,өзін-өзі тәрбиелеу дағдылары мен іскерліктері
қалыптасады. Адам оның іскерліктері, білімдері мен дағдылары бағалау
объектісіне айналады. Нәтижесінде жасөспірім бағаларындағы қателіктерді
түсіне бастайды. Бұл өзін-өзі бағалаудың және өзара бағалаудың
қалыптасуындағы маңызды сәтті сындық деп атауға болады. Сөйтіп жасөспірім
мұғалімдердің де,құрдастарының да пенде екендіктерін олардың да кемшіліксіз
еместігін түсіне бастайды. Содан соң оның тіршілігі және басқа адамдармен
қарым-қатынасы салмақтанады,ашыла сөйлейді,өзін еркін ұстап, айналасына
сезіктене қарауын және сенімсіздігін жоғалтады. Өзін-өзі тәрбиелеу өз мінез
құлқына өзі баға бере алумен, оны салыстыра білушілікке тәрбиелеу
көзделеді.
Өзін-өзі тәрбиелеу міндетті түрде өзін білуде, өткенді талдауды
өзіндегі жағымды және жағымсызды бағалау, сонымен қатар өзінің болашақ
қылығын жобалау, жобаны реалды психикалық құрылымға айналдыру мақсатымен
өзімен жұмыс істеуді жоспарлауды талап етеді.
Адамның барлық әрекеттері және істеген істері, сөздерде айтылған
түсініктермен реттеледі. Яғни, адамның жеке басының дамуының белгілі
сатысында өзін-өзі реттеу және өзін-өзі тәрбиелеу үрдістері сәйкес келмесе
де өзара әрекеттестікте болады. Оларды сөз біріктіреді. Сөз арқасында біз
өзін-өзі тәрбиелеудің мақсатын қоямыз және өзімізбен жұмыс істеу жоспарын
белгілейміз. Сонымен катар сөз жоғарғы үрдістерді табиғат пен қатынастың
оның әрекетін реттейді. Сонымен белгілі кезеңді өзін-өзі реттеуін жоғарғы
немесе еріктік түрі өзін-өзі тәрбиелеудің механизмі болады.
Адам өзін-өзі бақылауға жиі жүгінбейді, біріншіден, өйткені көптеген
қылықтық актілер автоматты түрде басқарылады, екіншіден, адам, өзін-өзі
бағалауына көбінесе қанағаттанбайды. Өзіндік сана қажет кезінде ғана орын
алады. Мысалы, ереже мен талапт қылықпен сәйкес келмеген жағдайда немесе
өзіне зейін қою керек болғанда. Өзіндік сана-мәдени феномен ретінде өз
қылықтарының тұрақтылығын сақтауға және индивидтің игерген әлеуметтік
құндылықтарға жауапкершілік сезімін басынан кешіруге мүмкіндік береді. Өзін-
өзі бақылай алу қабілеті өзінің зейінділігімен, яғни еріктік күш-жігерімен
байланысты. Өзін-өзі басқара алу өзіндік сананың өзіне қатынасы, өзін
сыйлауы және өзін бағалауы сияқты эмоционалдық құрамдастықтарымен тығыз
байланысты. Өзін-өзі бағалау - бір жағынан, өзін тану аумағындағы
интегративті жұмыстың нәтижесі болса, екіншіден өзіне эмоционалды құндылық
жағынан қатынасы. Өзін бағалау - тұрақсыз шама, ол өркендей келе, әр түрлі
болып өзгереді. Өзін бағалау адамға тән, өзі туралы білім және дүниетаным,
тәртіптер мен құндылықтардың ұштасуымен дәнекерленеді. Өзін-өзі бағалау
көрсеткіші қылықты және іс-әрекетті басқаратын міндетті атқарады, өйткені
адамның қажеттіліктері мен талаптану деңгейлерін оның мүмкіндіктерімен
салыстыруға жағдай тутызады және төмендегі қатынастан анықталады:
Т
Ө.б. = ----------- М
мұндағы Ө. б. - өзін бағалау;
Т - талаптану денгейі;
М - мүмкіндіктердің деңгейі.
Өзін-өзі бағалау өзін-өзі басқаруды іске асырудың өзегі бола
мотивацияның құрылымына еніп, өзін басқарудың бағыттылығын, құралдарын
таңдауды және қылықтың нәтижелі болуын талқылай анықтайды.
Барлық ұғынылған қылықтық реакцияларды және жүріс тұрыстарын
дифференцияцияланған және адекватты көрінісі, қылығын басқара алуының
жеткілікті дәрежедегі деңгейі, өзіндік сананы тұтастай дамып жетілген
дорежесіне, басқалардың бағалауына емес өзін-өзі адекватты бағалауына және
өзін-өзі бағалауға зейінін бағдарлауға сәйкес келеді.
Өзін-өзі бағалау - бастапқы кезде басқалардың өзін бағалауының
интериоризациясының нәтижесі соңынан эмансипацияланып айналадағылардың
бағасынан қылықты ішінен басқаратын зейінділікке біртіндеп ауысады.
Мектептегі оқыту мен тәрбиелеу, нұсқау және білім жүйесін, өмір мәні
туралы түсінікті, сенім мен идеялар жүйесін қалыптастырады. Оқуға өз өмірін
жоспарлауын, өзін-өзі тәрбиелеудің бағдарламасын және мақсаттарын
белгілеуді жеңілдетеді. Яғни өмір жағдайлары және тәрбиелеу тұлғаны өзін-
өзі тәрбиелеуді шынайы мүмкіндігін және қажеттігін түсінуге әкеледі.
Сонымен тәрбиелеу мен өзін-әзі тәрбиелеу қатар жүреді. Ал жақсы
ұйымдастырылса, әрекеттесіп бір мақсат пен талаптарға бағынып іске асады.
Өзін тәрбиелеу үшін ең алдымен өзіңді танып, бәрін сынап бағалау қажет.
Өзіне-өзі риза болу, менмендік тұлғаны регреске жетелейді. Сонымен қатар
адам өзіне-өзі сенбеу, наразы болуы да жағымсыз. Өз күшіне сенбеу адамды
өзіне-өзі риза болу сияқты регреске әкеледі.
Өзін-өзі тәрбиелеу үшін ең жағымды жағдай: адам өз-өзіне, жігерлігіне
сеніп, бірақ кемшіліктері бар екенін біліп, өзінің өмірінде жетістікке жету
үшін көп нәрсені тәрбиелеу керек екенін білген абзал.
Өзін-өзі тәрбиелеуге қажеттілік, еріктері әлсіз, оқушыларда да пайда
болады. Бірақ, өзімен жұмыс істеуде еріктілер мәнді жетістіктерге жетеді.
А.Г.Ковалевтың мәліметтері бойынша, 16 жас өспірімнен толық және жартылай
жетістікке жеткені -10 (63%) еріктің жеткілікті даму деңгейі бар оқушыларға
жатады және 6 (37%) еріктері әлсіз оқушылар. Бұл жетістіктер үлкендер
көмегімен және басшылығымен орындалған, жақсы ойластырылған жаттығуларға
байланысты. Еріксіз оқушылар өздерінің сәтсіздіктерінің себептерін өзін-өзі
тәрбиелеуден көреді.
Дәл тәрбиелеу үрдісінде өзімен жұмыс істеуге қажетті ерік қалыптасады.
Ерікті тәрбиелеу кезінде оның екі негізгі қызметі пайда болады:
• мақсатқа жету жолында сыртқы және ішкі қиыншылықтар мен кедергілерді
жеңуге қажеттілік;
• сыртқы ықпалдардан және ішкі құштарлықтан болатын әрекеттермен істерді
тежеуге қабілеттілік. Бұл екі қызмет тұлғаның екі негізгі еріктік
касиеттері: табандылық және өзін ұстай білуде көрінеді
Жоғары сынып оқушыларында өзін-өзі тәрбиелеу бағдарламасы өмірлік жол
таңдауға, қоғамдағы өзінің орнын белгілеуге байланысты, көлемді бслады.
Бірқатар жағдайда өзін-өзі тәрбиелеу, тәрбиелеу бағдарламасынан озық
жүреді. Өйткені бір оқушылар ақыл-ой дамуымен алға шықса, басқалар
көркемдік қабілеттерінің дамуымен тағы сол сияқты. Сонымен жастық кезде
және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz