Қылмыстық сот ісін жүргізудегі куәлік иммунитет қағидасы
КІРІСПЕ
1 КУӘЛІК ИММУНИТЕТ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ
ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ИНСТИТУТЫ РЕТІНДЕ
1.1 Куәлік иммунитеттің түсінігі, мазмұны және маңыздылығы
1.2 Халықаралық құқық және ҚР қылмыстық іс жүргізуіндегі Куәлік иммунитет
2 КУӘЛК ИММУНИТЕТТІҢ ТҮРЛЕРІ
2.1 Заңменен қорғанатың құпияға ие адамдардың Куәлік иммунитеті
2.2 Лауазымды тұлғалардың Куәлік иммунитеті
3 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІСТІ ЖҮРГІЗУ БАРЫСЫНДАҒЫ КУӘЛІК ИММУНИТЕТТІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
1 КУӘЛІК ИММУНИТЕТ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ
ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ИНСТИТУТЫ РЕТІНДЕ
1.1 Куәлік иммунитеттің түсінігі, мазмұны және маңыздылығы
1.2 Халықаралық құқық және ҚР қылмыстық іс жүргізуіндегі Куәлік иммунитет
2 КУӘЛК ИММУНИТЕТТІҢ ТҮРЛЕРІ
2.1 Заңменен қорғанатың құпияға ие адамдардың Куәлік иммунитеті
2.2 Лауазымды тұлғалардың Куәлік иммунитеті
3 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІСТІ ЖҮРГІЗУ БАРЫСЫНДАҒЫ КУӘЛІК ИММУНИТЕТТІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертация қылмыстық сот ісін жүргізудегі Куәлік иммунитет қағидасын зерттеуге арналған. Жұмыста қылмыстық іс жүргізудегі Куәлік иммунитет институт ретінде, Куәлік иммунитеттің түрлері, сондай-ақ қылмыстық іс жүргізу барысында Куәлік иммунитетті жүзеге асыру мәселелері жан-жақты қарастырылған.
Зерттеудің өзектілігі. Соңғы жылдары Қазақстан Республикасының Президентінен бастап қарапайым халыққа дейін барлық деңгейде Қазақстан қоғамында адам құқықтары туралы көп айтылып және жазылып жүр. Бұл мәселеге деген ынта күннен-күнге артуда, жеке алғанда Қазақстан құқықтық мемлекет қағидаларын, адам құқықтары саласында Халықаралық стандарттарды қолдауын белсенді түрде көрсетіп жүр. Еліміз 1966 жылғы Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіге қосылды [1].
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы адамды, оның өмірін, құқықтарын және бостандықтарын мемлекеттің ең маңызды құндылықтары ретінде жариялады. Құқықтық мемлекет құруға бекем бел байлап, Қазақстан өзінің мемлекеттік қызметінің маңызды бағыттары ретінде адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сақтау және қорғауды белгіледі.
Қазақстан Республикасы Президентінің 24 тамыз 2009 жылғы № 858 Жарлығымен бекітілген 2010-2020 жылдар аралығына белгіленген Республиканың құқықтық саясат Тұжырымдамасында былай делінген: «Мемлекетіміздегі құқықтық саясатты жетілдіру қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу және қылмыстық-атқару құқықтарының, сондай-ақ құқық қолданудың өзара байланысқан кешенді жолымен жүзеге асырылады» [2, 2-б.]. Жалпы қоғам мәдениетіндегі, жеке алғанда, саяси мәдениеттегі адам құқықтарының орны, көп жағдайда еліміздегі саяси режимнің сипатымен, әлеуметтік-экономикалық деңгейдің дамуымен, заңдармен және тарихи дәстүрлермен, сондай-ақ азаматтардың қалыптасқан көзқарастарының ерекшелігімен анықталады. Қазіргі заманның рухани құндылықтарының ішінде, адам құқықтары ең маңызды орын алады. Оның үстіне Қазақстан үшін адам құқықтарын қорғау демократиялық құқықтық құндылықтарға бағыт сілтейтін маңызды көрсеткіш, ол Қазақстанның стратегиялық дамуындағы негізгі фактор болып табылуы қажет.
Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына 29 қаңтар 2010 жылғы Жолдауында былай деді: «Біздің алдымызда құқық қорғау жүйесін реформалайтын үлкен жұмыстар тұр. Қазіргі таңда, өкінішке орай құқық қорғау органдарының сапасыз басқаруынан, жұмыстарындағы түсініспеушіліктерден, қажетті кадрлық құрамның жетіспеушілігінен туындаған қиындықтар, сондай-ақ құқық қорғау жүйесінің қызметіне таза бақылаудың болмауы айқын көрініс тауып отыр» [3, 2 б.].
Зерттеудің өзектілігі. Соңғы жылдары Қазақстан Республикасының Президентінен бастап қарапайым халыққа дейін барлық деңгейде Қазақстан қоғамында адам құқықтары туралы көп айтылып және жазылып жүр. Бұл мәселеге деген ынта күннен-күнге артуда, жеке алғанда Қазақстан құқықтық мемлекет қағидаларын, адам құқықтары саласында Халықаралық стандарттарды қолдауын белсенді түрде көрсетіп жүр. Еліміз 1966 жылғы Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіге қосылды [1].
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы адамды, оның өмірін, құқықтарын және бостандықтарын мемлекеттің ең маңызды құндылықтары ретінде жариялады. Құқықтық мемлекет құруға бекем бел байлап, Қазақстан өзінің мемлекеттік қызметінің маңызды бағыттары ретінде адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сақтау және қорғауды белгіледі.
Қазақстан Республикасы Президентінің 24 тамыз 2009 жылғы № 858 Жарлығымен бекітілген 2010-2020 жылдар аралығына белгіленген Республиканың құқықтық саясат Тұжырымдамасында былай делінген: «Мемлекетіміздегі құқықтық саясатты жетілдіру қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу және қылмыстық-атқару құқықтарының, сондай-ақ құқық қолданудың өзара байланысқан кешенді жолымен жүзеге асырылады» [2, 2-б.]. Жалпы қоғам мәдениетіндегі, жеке алғанда, саяси мәдениеттегі адам құқықтарының орны, көп жағдайда еліміздегі саяси режимнің сипатымен, әлеуметтік-экономикалық деңгейдің дамуымен, заңдармен және тарихи дәстүрлермен, сондай-ақ азаматтардың қалыптасқан көзқарастарының ерекшелігімен анықталады. Қазіргі заманның рухани құндылықтарының ішінде, адам құқықтары ең маңызды орын алады. Оның үстіне Қазақстан үшін адам құқықтарын қорғау демократиялық құқықтық құндылықтарға бағыт сілтейтін маңызды көрсеткіш, ол Қазақстанның стратегиялық дамуындағы негізгі фактор болып табылуы қажет.
Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына 29 қаңтар 2010 жылғы Жолдауында былай деді: «Біздің алдымызда құқық қорғау жүйесін реформалайтын үлкен жұмыстар тұр. Қазіргі таңда, өкінішке орай құқық қорғау органдарының сапасыз басқаруынан, жұмыстарындағы түсініспеушіліктерден, қажетті кадрлық құрамның жетіспеушілігінен туындаған қиындықтар, сондай-ақ құқық қорғау жүйесінің қызметіне таза бақылаудың болмауы айқын көрініс тауып отыр» [3, 2 б.].
1 Концепция правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 года до 2020 года, утвержденная указом Президента РК от 24 августа 2009 г. № 858 //Казахстанская правда – 27 августа, 2009. – С. 2.
2 Казахстан в посткризисном мире: интеллектуальный прорыв в будущее // Казахстанская правда. – 2009. – 14 октября.
3 Назарбаев Н.А. Новое десятилетие – новый экономический подъем – новые возможности Казахстана: Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана // Казахстанская правда. - 30 января 2010 года. – С. 2.
4 Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Жеті Жарғы, әқққ. – 45 б.
5 Алауханов Е.О, Садыков А.Ж. Право подозреваемого и обвиняемого и подсудимого на профессиональную защиту: Монография. – Алматы, 2009.
- 248 с.
6 (Казахстан в посткризисном мире: интеллектуальный прорыв в будущее // Казахстанская правда. – 2009. – 14 октября. С. 2)
7 Назарбаев Н.А. Новое десятилетие – новый экономический подъем – новые возможности Казахстана: Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана // Казахстанская правда. - 30 января 2010 года. – С. 2.
8 Ағыбаев А.Н., Алауханов Е.О. Алдын ала тергеудің аяқталуы. – Алматы: Жеті жарғы, 2004. – 136 б.
9 Социальная психология: Учебник для вузов / Под ред. В.Н. Лавриненко.
- М.: ЮНИТИ, 1995. – 320 с.
10 Спиркин А.Г. Основы философии: Учебное пособие для вузов. - М., 1988. – 256 с.
11 Психология и педагогика в правоохранительной деятельности органов внутренних дел: Учебное пособие / Под ред. И.Д. Мариновской. М.: Щит-М, 1997. – 287 с.
12 Платонов К.К. Структура и развитие личности. - М., 1986. – 410 с.
13 Кучинский В.А. Личность, свобода, право. - М., 1978. – 225 с.
14 Матузов Н.И. Личность. Права. Демократия. - Саратов, 1972. – 289 с.
15 Шадрин В.С. Обеспечение прав личности при расследовании преступлений. - Волгоград, 1997. – 311 с.
16 Душенбиев Т.А. Интересы в уголовном судопризводстве (по материалам Кыргызской Республики и Российской Федерации): Автореф. дисс. … канд.юрид.наук: 12.00.09. - М., 1999. – 25 с.
17 Витрук И. В. Основы теории правового положения личности в социалистическом обществе. – М., 1979. – 255 с.
18 Возбуждение и предварительное расследование дел о преступлениях несовершеннолетних. - Волгоград, 1982. – 288 с.
19 Головко Л.В. Дознание и предварительное следствие в уголовном процессе Франции. - М., 1995. – 222 с.
20 Корнуков В.М. Конституционные основы положения личности в уголовном судопроизводстве. - Саратов, 1987. – 267 с.
21 Царев В.М. Эффективность участия защитника в доказывании на предварительном следствии. - Красноярск, 1990. – 297 с.
22 Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М., 1990. – 1450 с.
23 Теория государства и права: Учебник для юридических вузов и факультетов / Под ред. В.М. Корельского и В.Д. Перевалова. - М.: Инфра-М – Норма, 1997. – 345 с.
24 Явич Л.С. Право и общественные отношения. - М.,1971. – 299 с.
25 Корнуков В.М. Теоретические и правовые основы положения личности в уголовном судопроизводстве: Автореф. дисс. …д-ра юрид.наук: 12.00.09.
- Харьков, 1987. – 38 с.
26 Азаркин Н.М. Монтескье. - М., 1988. – 300 с.
27 Международное публичное право: Сборник документов. Т. 1. - М.: Юраит, 2007. – 378 с.
28 Дональд Б.Э. Гражданские права в Соединенных штатах. Верховенства права. - М., 1992. – 281 с.
29 Петрухин И.Л. Свобода личности и уголовно-процессуальное принуждение. - М., 1985. – 377 с.
30 Матузов Н.И. Правовая система и личность. - Саратов, 1987. – 277 с.
31 Лукашева Е.А. Социально-психологические аспекты реализации прав личности. Реализация прав граждан в условиях развитого соцализма. - М., 1983. – 345 с.
32 Абдиканов Н. Производство в суде первой инстанции по уголовно-процессуальному праву Республики Казахстан: Учебное пособие. – Алматы: Норма-К, 2009. – 240 с.
33 Шайкенов Н.А. Правовое обеспечение интересов личности.
- Свердловск, 1990. – 295 с.
34 Зинатуллин З.З. Общие проблемы обвинения и защиты по уголовным делам: Учебное пособие. - Ижевск, 1989. – 256 с.
35 Арсеньев В.Д. Сущность и социальное назначение советского уголовного процесса. Проблемы доказательственной деятельности по уголовным делам. - Красноярск, 1985. – 265 с.
36 Лобанов А.П. Функции уголовного преследования и защиты в российском уголовном судопроизводстве. - Тверь, 1996. – 288 с.
37 Якубович Н.А. Процессуальные функции следователя. Проблемы предварительного следствия в уголовном судопроизводстве. - М., 1980. – 275 с.
38 Царев В.М. Эффективность участия защитника в доказывании на предварительном следствии. - Красноярск, 1990. – 298 с.
39 Уголовный процесс: Учебник / Под ред. В.П. Божьева. - М.: Спарк, 2000. – 266 с.
40 Куцова Э.Ф. Уголовно-процессуальные гарантии прав и законных интересов но(советский уголовный процесс): Дисс. …д-ра юрид.наук: 12.00.08. - М., 1986. – 335 с.
41 Халиков К.Х. и др. Судебные реформы в Центральноазиатских странах (На примере Республики Казахстан и Республики Узбекистан): Учебное пособие. – Т.: Turon-Iqbol, 2006. – 432 c.
42 Уголовно-процессуальное право: Учебник. 2-е изд. / Под ред.
П.А. Лупинской. - М., 2005. – 258 с.
43 Токарева М.Е. Современные проблемы законности и прокурорского надзора в досудебных стадиях уголовного процесса. - М., 1997. – 259 с.
44 Умархунов И.М. Международный договор – основной источник международного права // Казахстанский журнал Международного права. – 2001. - №1(4). – С. 25.
45 Капсалямов К.Ж. Меры пресечения в системе уголовного преследования. - Астана, 2004. – 240 с.
46 Международное публичное право: Сборик документов. Т. 1. - М.: Юраит, 2007. – 378 с.
47 Курс советского уголовного процесса: Общая часть / Под ред.
А.Д. Бойкова и И.И. Карпеца. - М., 1989. – 312 с.
48 Самощенко И.С. Охрана режима законности советским государством.
- М., 1960. – 288 с.
49 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. Т. 1. - М., 1968.
– 297 с.
50 Третьяков Ф.Ф. Сущность и принципы социалистической законности.
- Л., 1971. – 299 с.
51 Кротова Л.А. Процессуальные гарантии достижения задач уголовного судопроизводства: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.09. - Казань, 1982. – 160 с.
52 Александров С.А. Содержание, система и развитие уголовно-процессуальных гарантий // Вопросы криминологии, уголовного права и уголовного процесса. - Горький, 1974. – 230 с.
53 Божьев В.П. Уголовно-процессуальные отношения. - М., 1975. – 277 с.
54 Алауханов Е.О., Турсынбаев Д.Е. Борьба с коррупцией в государственных органах Республики Казахстан. – Алматы: КазАТК, 2008.
– 280 с.
55 Витрук Н.В. Основы теории правового положения личности в социалистическом обществе. - М., 1979. – 264 с.
56 Якупов Р.Х. Уголовный процесс: Учебник для вузов / Под ред.
В.Н. Галузо. - М., 1998. – 286 с.
57 Копабаев О.К. Актуальные проблемы конституционного права.
– Алматы, 2002. – 438 с.
58 Кокорев Л.Д., Лукашевич В.З. Процессуальные гарантии прав и законных интересов личности в уголовном судопроизводстве // Вестник Ленинградского университета. – Л., 1977. – 290 с.
59 Халиков К.Х. Некоторые вопросы судебного контроля за прекращением судебных дел // Вестник Министерства юстиции РК. – 1996. - №11. – С. 11-13.
60 Ростовщиков И.В. Реализация прав личности и деятельность органов внутренних дел. - Волгоград, 1996. – 314 с.
61 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. Т.1. - М., 1968.
– 321 с.
62 Халилов Э.Х. Ижтимоий турмушда хукукий онгнинг урни. – Тошкент, 2000. – 250 с.
63 Гончаренко В.Д. Право человека на свободу от пыток и других жестоких бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения или наказания: теоретико-правовые аспекты: Дисс. … канд.юрид.наук: 12.00.08.
- Волгоград, 1999. – 165 с.
64 Воеводин Л.Г. Юридические гарантии конституционных прав и свобод личности в социалистическом обществе. - М., 1987. – 260 с.
65 Глущенко П.П. Социально-правовая защита конституционных прав и свобод граждан (теория и практика). - СПб., 1998. – 251 с.
66 Полянский Н.Н. Вопросы теории советского уголовного процесса. - М., 1956. – 280 с.
67 Рахунов Р.Д. Участники уголовно-процессуальной деятельности. - М., 1961. – 293 с.
68 Кондратов П.Е. Гарантии интересов обвиняемого как фактор, определяющий формирование и осуществление советской уголовной политики // Гарантии прав личности в социалистической уголовной политике.
- Ярославль, 1981. – 345 с.
69 Добровольская Т.Н. Гарантии прав граждан в уголовном судопроизводстве // Советское государство и право. – 1980. - № 2. – С. 13.
70 Белозеров Ю.Н., МаРКицын П.Г. Обеспечение прав и законных интересов личности в стадии возбуждения уголовного дела. - М., 1994. – 235 с.
71 Кротова Л.А. Процессуальные гарантии достижения задач уголовного судпроизводства: Дисс. … канд.юрид.наук: 12.00.09. - Казань, 1982. – 168 с.
72 Жогин Н.В. Прокурорский надзор по предва¬рительным расследованием уголовных дел. – М., 1968. – 243 с.
73 Строгович М.С. Материальная истина и судебные доказательства в советском уголовном процессе. – М., 1955. – 270 с.
74 Ларин А.М. Уголовный процесс: структура права и структура законо¬дательства. – М., 1985. – 254 с.
75 Вольтер. Избранные произведения по уголовному праву и процессу.
– М., 1956. – 410 с.
76 Феофанов Ю.В. Бремя власти. - М., 1990. – 320 с.
77 Николайчик В.М Уголовный процесс США. – М., 1981. – 318 с.
78 Ковалев В.А. Буржуазная законность: теоретические иллюзии и судебно-полицейская реальность. – М., 1986. – 305 с.
79 Строгович М.С. О правах личности в советском уголовном судо-производстве // Советское государство и право. - 1976. - № 10. - С. 74-75.
80 Мартынчик Е.Г. Гарантии прав обвиняемого в суде первой инстанции.
– Кишинев, 1975. – 225 с.
81 Когамов М.Ч. Предварительное расследование уголовных дел в РК.
– Алматы: Аян Эдет, 1998. – 176 с.
82 Вышинский А.Я. Теория судебных доказательств в советском праве.
– Изд. 3-е. – М., 1950. – 366 с.
83 Лукашевич В.З. Гарантии прав обвиняемого в советском уголовном про¬цессе. – Л., 1959. – 253 с.
84 Пашин С.А. Опыт практической разработки нового уголовного и уголовно-процессуального законодательства // Российская юстиция. – 1994.
- №7. - С. 25.
85 Права человека и статус правоохранительных органов (материалы симпозиума в Санкт-Петербургском юридическом институте МВД России) // Государство и право. – 1994. - № 11. - С. 107.
86 Люблинский П. И. Свобода личности в уголовном процессе. – М., 1987. – 215 с.
87 Сапаргалиев Г.С. Проблемы соотношения Конституции и законов РК // Законотворческий процесс в РК: состояние и перспективы: Материалы международной научной конференции. – Алматы, 1997. – 310 с.
88 Бойков А. Проекты УПК РК: иллюзии утрачены, надежды остаются // Законность. - 1995. - № 3. - С. 3.
89 Михайловская И.Б. Кузьминский Е.Д., Мазас Ю.Н. Права человека в массовом сознании. – М., 1995. – 311 с.
90 Петрухин И.Л. Свобода личности и уголовно-процессуальное при-нуждении. – М., 1985. – 297 с.
91 Комментарий к «Европейской конвенции о защите прав человека». - Совет Европии, 1995. – 710 с.
92 Шейфер С.А. Следственные действия. Система и процессуальная форма. – М., 1981. – 299 с.
93 Бедняков Д.И. Непроцессуальная информация и расследование преступлений. – М., 1997. – 300 с.
94 Давлетов А.А. Основы уголовно-процессуального познания. – Свердловск, 1991. – 211 с.
95 Халиков Х.К. Проблемы судебной власти В РК (теоретическое и уголовно-процессуальное исследование): Автореф. дисс. ... д-ра юрид.наук: 12.00.09. – Алматы, 1998. – 50 с.
96 Ахмеджанов Н. Становление и перспективы развития хозяйственных судов в Республике Узбекистан // Хозяйство и право. – 2003. - №5. – С. 12.
97 Абдиканов Н.А. Судебное разбирательство дела в сокращенном порядке // Вестник КазНУ. Серия юридическая. – 2004. - №3. – С. 21.
98 Баев О.Я. Конфликты в деятельности следователя. – Воронеж, 1981.
– 275 с.
2 Казахстан в посткризисном мире: интеллектуальный прорыв в будущее // Казахстанская правда. – 2009. – 14 октября.
3 Назарбаев Н.А. Новое десятилетие – новый экономический подъем – новые возможности Казахстана: Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана // Казахстанская правда. - 30 января 2010 года. – С. 2.
4 Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Жеті Жарғы, әқққ. – 45 б.
5 Алауханов Е.О, Садыков А.Ж. Право подозреваемого и обвиняемого и подсудимого на профессиональную защиту: Монография. – Алматы, 2009.
- 248 с.
6 (Казахстан в посткризисном мире: интеллектуальный прорыв в будущее // Казахстанская правда. – 2009. – 14 октября. С. 2)
7 Назарбаев Н.А. Новое десятилетие – новый экономический подъем – новые возможности Казахстана: Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана // Казахстанская правда. - 30 января 2010 года. – С. 2.
8 Ағыбаев А.Н., Алауханов Е.О. Алдын ала тергеудің аяқталуы. – Алматы: Жеті жарғы, 2004. – 136 б.
9 Социальная психология: Учебник для вузов / Под ред. В.Н. Лавриненко.
- М.: ЮНИТИ, 1995. – 320 с.
10 Спиркин А.Г. Основы философии: Учебное пособие для вузов. - М., 1988. – 256 с.
11 Психология и педагогика в правоохранительной деятельности органов внутренних дел: Учебное пособие / Под ред. И.Д. Мариновской. М.: Щит-М, 1997. – 287 с.
12 Платонов К.К. Структура и развитие личности. - М., 1986. – 410 с.
13 Кучинский В.А. Личность, свобода, право. - М., 1978. – 225 с.
14 Матузов Н.И. Личность. Права. Демократия. - Саратов, 1972. – 289 с.
15 Шадрин В.С. Обеспечение прав личности при расследовании преступлений. - Волгоград, 1997. – 311 с.
16 Душенбиев Т.А. Интересы в уголовном судопризводстве (по материалам Кыргызской Республики и Российской Федерации): Автореф. дисс. … канд.юрид.наук: 12.00.09. - М., 1999. – 25 с.
17 Витрук И. В. Основы теории правового положения личности в социалистическом обществе. – М., 1979. – 255 с.
18 Возбуждение и предварительное расследование дел о преступлениях несовершеннолетних. - Волгоград, 1982. – 288 с.
19 Головко Л.В. Дознание и предварительное следствие в уголовном процессе Франции. - М., 1995. – 222 с.
20 Корнуков В.М. Конституционные основы положения личности в уголовном судопроизводстве. - Саратов, 1987. – 267 с.
21 Царев В.М. Эффективность участия защитника в доказывании на предварительном следствии. - Красноярск, 1990. – 297 с.
22 Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М., 1990. – 1450 с.
23 Теория государства и права: Учебник для юридических вузов и факультетов / Под ред. В.М. Корельского и В.Д. Перевалова. - М.: Инфра-М – Норма, 1997. – 345 с.
24 Явич Л.С. Право и общественные отношения. - М.,1971. – 299 с.
25 Корнуков В.М. Теоретические и правовые основы положения личности в уголовном судопроизводстве: Автореф. дисс. …д-ра юрид.наук: 12.00.09.
- Харьков, 1987. – 38 с.
26 Азаркин Н.М. Монтескье. - М., 1988. – 300 с.
27 Международное публичное право: Сборник документов. Т. 1. - М.: Юраит, 2007. – 378 с.
28 Дональд Б.Э. Гражданские права в Соединенных штатах. Верховенства права. - М., 1992. – 281 с.
29 Петрухин И.Л. Свобода личности и уголовно-процессуальное принуждение. - М., 1985. – 377 с.
30 Матузов Н.И. Правовая система и личность. - Саратов, 1987. – 277 с.
31 Лукашева Е.А. Социально-психологические аспекты реализации прав личности. Реализация прав граждан в условиях развитого соцализма. - М., 1983. – 345 с.
32 Абдиканов Н. Производство в суде первой инстанции по уголовно-процессуальному праву Республики Казахстан: Учебное пособие. – Алматы: Норма-К, 2009. – 240 с.
33 Шайкенов Н.А. Правовое обеспечение интересов личности.
- Свердловск, 1990. – 295 с.
34 Зинатуллин З.З. Общие проблемы обвинения и защиты по уголовным делам: Учебное пособие. - Ижевск, 1989. – 256 с.
35 Арсеньев В.Д. Сущность и социальное назначение советского уголовного процесса. Проблемы доказательственной деятельности по уголовным делам. - Красноярск, 1985. – 265 с.
36 Лобанов А.П. Функции уголовного преследования и защиты в российском уголовном судопроизводстве. - Тверь, 1996. – 288 с.
37 Якубович Н.А. Процессуальные функции следователя. Проблемы предварительного следствия в уголовном судопроизводстве. - М., 1980. – 275 с.
38 Царев В.М. Эффективность участия защитника в доказывании на предварительном следствии. - Красноярск, 1990. – 298 с.
39 Уголовный процесс: Учебник / Под ред. В.П. Божьева. - М.: Спарк, 2000. – 266 с.
40 Куцова Э.Ф. Уголовно-процессуальные гарантии прав и законных интересов но(советский уголовный процесс): Дисс. …д-ра юрид.наук: 12.00.08. - М., 1986. – 335 с.
41 Халиков К.Х. и др. Судебные реформы в Центральноазиатских странах (На примере Республики Казахстан и Республики Узбекистан): Учебное пособие. – Т.: Turon-Iqbol, 2006. – 432 c.
42 Уголовно-процессуальное право: Учебник. 2-е изд. / Под ред.
П.А. Лупинской. - М., 2005. – 258 с.
43 Токарева М.Е. Современные проблемы законности и прокурорского надзора в досудебных стадиях уголовного процесса. - М., 1997. – 259 с.
44 Умархунов И.М. Международный договор – основной источник международного права // Казахстанский журнал Международного права. – 2001. - №1(4). – С. 25.
45 Капсалямов К.Ж. Меры пресечения в системе уголовного преследования. - Астана, 2004. – 240 с.
46 Международное публичное право: Сборик документов. Т. 1. - М.: Юраит, 2007. – 378 с.
47 Курс советского уголовного процесса: Общая часть / Под ред.
А.Д. Бойкова и И.И. Карпеца. - М., 1989. – 312 с.
48 Самощенко И.С. Охрана режима законности советским государством.
- М., 1960. – 288 с.
49 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. Т. 1. - М., 1968.
– 297 с.
50 Третьяков Ф.Ф. Сущность и принципы социалистической законности.
- Л., 1971. – 299 с.
51 Кротова Л.А. Процессуальные гарантии достижения задач уголовного судопроизводства: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.09. - Казань, 1982. – 160 с.
52 Александров С.А. Содержание, система и развитие уголовно-процессуальных гарантий // Вопросы криминологии, уголовного права и уголовного процесса. - Горький, 1974. – 230 с.
53 Божьев В.П. Уголовно-процессуальные отношения. - М., 1975. – 277 с.
54 Алауханов Е.О., Турсынбаев Д.Е. Борьба с коррупцией в государственных органах Республики Казахстан. – Алматы: КазАТК, 2008.
– 280 с.
55 Витрук Н.В. Основы теории правового положения личности в социалистическом обществе. - М., 1979. – 264 с.
56 Якупов Р.Х. Уголовный процесс: Учебник для вузов / Под ред.
В.Н. Галузо. - М., 1998. – 286 с.
57 Копабаев О.К. Актуальные проблемы конституционного права.
– Алматы, 2002. – 438 с.
58 Кокорев Л.Д., Лукашевич В.З. Процессуальные гарантии прав и законных интересов личности в уголовном судопроизводстве // Вестник Ленинградского университета. – Л., 1977. – 290 с.
59 Халиков К.Х. Некоторые вопросы судебного контроля за прекращением судебных дел // Вестник Министерства юстиции РК. – 1996. - №11. – С. 11-13.
60 Ростовщиков И.В. Реализация прав личности и деятельность органов внутренних дел. - Волгоград, 1996. – 314 с.
61 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. Т.1. - М., 1968.
– 321 с.
62 Халилов Э.Х. Ижтимоий турмушда хукукий онгнинг урни. – Тошкент, 2000. – 250 с.
63 Гончаренко В.Д. Право человека на свободу от пыток и других жестоких бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения или наказания: теоретико-правовые аспекты: Дисс. … канд.юрид.наук: 12.00.08.
- Волгоград, 1999. – 165 с.
64 Воеводин Л.Г. Юридические гарантии конституционных прав и свобод личности в социалистическом обществе. - М., 1987. – 260 с.
65 Глущенко П.П. Социально-правовая защита конституционных прав и свобод граждан (теория и практика). - СПб., 1998. – 251 с.
66 Полянский Н.Н. Вопросы теории советского уголовного процесса. - М., 1956. – 280 с.
67 Рахунов Р.Д. Участники уголовно-процессуальной деятельности. - М., 1961. – 293 с.
68 Кондратов П.Е. Гарантии интересов обвиняемого как фактор, определяющий формирование и осуществление советской уголовной политики // Гарантии прав личности в социалистической уголовной политике.
- Ярославль, 1981. – 345 с.
69 Добровольская Т.Н. Гарантии прав граждан в уголовном судопроизводстве // Советское государство и право. – 1980. - № 2. – С. 13.
70 Белозеров Ю.Н., МаРКицын П.Г. Обеспечение прав и законных интересов личности в стадии возбуждения уголовного дела. - М., 1994. – 235 с.
71 Кротова Л.А. Процессуальные гарантии достижения задач уголовного судпроизводства: Дисс. … канд.юрид.наук: 12.00.09. - Казань, 1982. – 168 с.
72 Жогин Н.В. Прокурорский надзор по предва¬рительным расследованием уголовных дел. – М., 1968. – 243 с.
73 Строгович М.С. Материальная истина и судебные доказательства в советском уголовном процессе. – М., 1955. – 270 с.
74 Ларин А.М. Уголовный процесс: структура права и структура законо¬дательства. – М., 1985. – 254 с.
75 Вольтер. Избранные произведения по уголовному праву и процессу.
– М., 1956. – 410 с.
76 Феофанов Ю.В. Бремя власти. - М., 1990. – 320 с.
77 Николайчик В.М Уголовный процесс США. – М., 1981. – 318 с.
78 Ковалев В.А. Буржуазная законность: теоретические иллюзии и судебно-полицейская реальность. – М., 1986. – 305 с.
79 Строгович М.С. О правах личности в советском уголовном судо-производстве // Советское государство и право. - 1976. - № 10. - С. 74-75.
80 Мартынчик Е.Г. Гарантии прав обвиняемого в суде первой инстанции.
– Кишинев, 1975. – 225 с.
81 Когамов М.Ч. Предварительное расследование уголовных дел в РК.
– Алматы: Аян Эдет, 1998. – 176 с.
82 Вышинский А.Я. Теория судебных доказательств в советском праве.
– Изд. 3-е. – М., 1950. – 366 с.
83 Лукашевич В.З. Гарантии прав обвиняемого в советском уголовном про¬цессе. – Л., 1959. – 253 с.
84 Пашин С.А. Опыт практической разработки нового уголовного и уголовно-процессуального законодательства // Российская юстиция. – 1994.
- №7. - С. 25.
85 Права человека и статус правоохранительных органов (материалы симпозиума в Санкт-Петербургском юридическом институте МВД России) // Государство и право. – 1994. - № 11. - С. 107.
86 Люблинский П. И. Свобода личности в уголовном процессе. – М., 1987. – 215 с.
87 Сапаргалиев Г.С. Проблемы соотношения Конституции и законов РК // Законотворческий процесс в РК: состояние и перспективы: Материалы международной научной конференции. – Алматы, 1997. – 310 с.
88 Бойков А. Проекты УПК РК: иллюзии утрачены, надежды остаются // Законность. - 1995. - № 3. - С. 3.
89 Михайловская И.Б. Кузьминский Е.Д., Мазас Ю.Н. Права человека в массовом сознании. – М., 1995. – 311 с.
90 Петрухин И.Л. Свобода личности и уголовно-процессуальное при-нуждении. – М., 1985. – 297 с.
91 Комментарий к «Европейской конвенции о защите прав человека». - Совет Европии, 1995. – 710 с.
92 Шейфер С.А. Следственные действия. Система и процессуальная форма. – М., 1981. – 299 с.
93 Бедняков Д.И. Непроцессуальная информация и расследование преступлений. – М., 1997. – 300 с.
94 Давлетов А.А. Основы уголовно-процессуального познания. – Свердловск, 1991. – 211 с.
95 Халиков Х.К. Проблемы судебной власти В РК (теоретическое и уголовно-процессуальное исследование): Автореф. дисс. ... д-ра юрид.наук: 12.00.09. – Алматы, 1998. – 50 с.
96 Ахмеджанов Н. Становление и перспективы развития хозяйственных судов в Республике Узбекистан // Хозяйство и право. – 2003. - №5. – С. 12.
97 Абдиканов Н.А. Судебное разбирательство дела в сокращенном порядке // Вестник КазНУ. Серия юридическая. – 2004. - №3. – С. 21.
98 Баев О.Я. Конфликты в деятельности следователя. – Воронеж, 1981.
– 275 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 85 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 85 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертация қылмыстық сот ісін жүргізудегі
Куәлік иммунитет қағидасын зерттеуге арналған. Жұмыста қылмыстық іс
жүргізудегі Куәлік иммунитет институт ретінде, Куәлік иммунитеттің түрлері,
сондай-ақ қылмыстық іс жүргізу барысында Куәлік иммунитетті жүзеге асыру
мәселелері жан-жақты қарастырылған.
Зерттеудің өзектілігі. Соңғы жылдары Қазақстан Республикасының
Президентінен бастап қарапайым халыққа дейін барлық деңгейде Қазақстан
қоғамында адам құқықтары туралы көп айтылып және жазылып жүр. Бұл мәселеге
деген ынта күннен-күнге артуда, жеке алғанда Қазақстан құқықтық мемлекет
қағидаларын, адам құқықтары саласында Халықаралық стандарттарды қолдауын
белсенді түрде көрсетіп жүр. Еліміз 1966 жылғы Азаматтық және саяси
құқықтар туралы халықаралық пактіге қосылды [1].
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы адамды, оның өмірін,
құқықтарын және бостандықтарын мемлекеттің ең маңызды құндылықтары ретінде
жариялады. Құқықтық мемлекет құруға бекем бел байлап, Қазақстан өзінің
мемлекеттік қызметінің маңызды бағыттары ретінде адам және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын сақтау және қорғауды белгіледі.
Қазақстан Республикасы Президентінің 24 тамыз 2009 жылғы № 858
Жарлығымен бекітілген 2010-2020 жылдар аралығына белгіленген Республиканың
құқықтық саясат Тұжырымдамасында былай делінген: Мемлекетіміздегі құқықтық
саясатты жетілдіру қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу және қылмыстық-атқару
құқықтарының, сондай-ақ құқық қолданудың өзара байланысқан кешенді жолымен
жүзеге асырылады [2, 2-б.]. Жалпы қоғам мәдениетіндегі, жеке
алғанда, саяси мәдениеттегі адам құқықтарының орны, көп жағдайда еліміздегі
саяси режимнің сипатымен, әлеуметтік-экономикалық деңгейдің дамуымен,
заңдармен және тарихи дәстүрлермен, сондай-ақ азаматтардың қалыптасқан
көзқарастарының ерекшелігімен анықталады.
Қазіргі заманның рухани құндылықтарының ішінде, адам құқықтары
ең маңызды орын алады. Оның үстіне Қазақстан үшін адам құқықтарын қорғау
демократиялық құқықтық құндылықтарға бағыт сілтейтін маңызды көрсеткіш, ол
Қазақстанның стратегиялық дамуындағы негізгі фактор болып табылуы қажет.
Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына 29 қаңтар 2010 жылғы Жолдауында
былай деді: Біздің алдымызда құқық қорғау жүйесін реформалайтын үлкен
жұмыстар тұр. Қазіргі таңда, өкінішке орай құқық қорғау органдарының
сапасыз басқаруынан, жұмыстарындағы түсініспеушіліктерден, қажетті кадрлық
құрамның жетіспеушілігінен туындаған қиындықтар, сондай-ақ құқық қорғау
жүйесінің қызметіне таза бақылаудың болмауы айқын көрініс тауып отыр [3, 2
б.].
Қоғамның құқықтық, саяси, экономикалық және әлуметтік жүйелерін
реформалауға бағыталған Қазақстан Республикасы азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғауды жүзеге асыру механизімінің негізінде жатқан
қағидалардың конституциялық деңдейде бекітілуіне едәуір көңіл бөлуде. Бұл
механиизмнің буынының бірі болып куәлік иммунитет институты табылады.
Куәлік имунитет институтын заңнамада бекіту және оны жетілдіру қылмыстық іс
жүргізудің демократиялық құндылықтарын бекіту жолындағы маңызды қадам болып
табылады. Сонымен қатар бұл қылмыстық процеске қатысушы тұлғаларды
қылмыстық іс жүргізудің аумағына тартудың заңдылығының және негізділігінің
кепілі, олардың процесуалдық құқықтарын қамтамасыз етудің маңызды әдісі
болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 77-бабына сәйкес ешкім
өзіне, жұбайына (зайыбына) және ауқымы заңмен айқындалған жақын туыстарына
қарсы жауап беруге міндетті емес, діни қызметшілер өздеріне ішкі сырын
ашып, сенім білдірген адамдарға қарсы Куәлік беруге міндетті емес [4]. Бұл
конституциялық ереже Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексінде де өз бекітуын қылмыстық іс жүргізудің күә ретінде жауап беруден
босату қағидасы ретінде Кодекстің 27-бабында көрініс тапты.
Адамға өзіне, жұбайына (зайыбына) және ауқымы заңмен айқындалған
жақын туыстарына қарсы жауап беруден бас тарту құқығының берілуі, яғни
куәлік иммунитеттің берілуі – бұл мемлекеттің жанұя құндылықтарын
қамтамасыз етуге, сот әділдігін жалған жауап беру қаупінен сақтауға
талпынысының көрінісі болып табылады.
Қылмыстық іс жүргізу заңнамасының өзгеруі, сот тәжірибесінің жаңа
қажеттіліктері, ғылыми әдебиетте Қазақстан Республикасының заңнамасына
сәйкес Куәлік иммуниет мәселерінің кешенді түрде зерттелмеуі – осының бәрі
аталмыш тақырыптың өзектілігін дәлелдеп, осы тақырыпты таңдаудың
қажеттілігін негіздейді.
Диссертация тақырыбының зерттелу деңгейі. Қылмыстық іс жүргізудің
қағидаларының қылмыстық іс жүргізудің міндеттерін орындаудағы ерекше
маңызын ескере отырып, оның өзекті мәселелерінің ғалым-процесуалистердің
назарында үнемі болғандығын атап өткен жөн.
Осы мәселеге көңіл бөліп, арнайы қарастырған ғалымдардың ішінде Т.К.
Айтмухамбетовты, А.Н. Ахпановты, Н.С. Алексеевті, Қ.Ә. Бегалиевті, Л.Ш.
Берсугурованы, В.П. Божьевті, А.Д. Бойковты, К.Ф. Гуценконы, С.К.
Жүрсімбаевты, Л.М. Карнееваны, Е.И. Қайыржановты, М.Ч. Қоғамовты, П.А.
Лупинскаяны, И.Б. Михайловскаяны, Қ.Ә. Мәмиді, С.С. Молдабаевты, А.С.
Нуралиеваны, М.А. Пакирдиновты, И.И. Роговты, М.С. Строговичті, В.М.
Савицкийді, С.Т.Тыныбековты, Ш.М. Шариповты атп өтуге болады.
Куәлік иммунитет мәселесіне әр түрлі деңгейде еңбек сіңірген келесі
ғалымдарды атауға болады: А.Я. Азаров, О.Я. Баев, Л.В. Брусницын,
В.П. Божьев, А.Д. Бойков, В.Д. Даев, Н.И.Капинус, Л.М. Карнеева, М.А.
Ковалев, Э.Ф. Куцова, Ю.Д. Лившиц, П.А. Лупинская, Т.Г.Морщакова, И.Л.
Петрухин, Л.Д. Рахунов, В.М. Савицкий және тағы басқалары. Осы ғалымдардың
еңбектері диссертацияның теориялық негізін қалады.
Бірақ Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес
Куәлік иммунитет институтының мәселелері қылмыстық іс жүргізу ғылымында
зерттелмеген тақырыптардың қатарында.
Зерттеудің мақсаты және міндеттері. Диссертацияның басты мақсаты –
Қазақстан Республикасының қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу заңнамасын
ескере отыра, Куәлік иммунитеттің теориялық, құқықтық және тәжірибелік
мәселелерін кешенді түрде зерттеу, осы институттың негізгі мәселелері
бойынша авторлық көзқарасты қалыптастыру, жеке тұлғаның конституциялық
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға бағыттау мақсатында қылмыстық іс
жүргізу заңнамасын және оны қолданудың тәжірибесін жетілдіруге бағытталған
ұсыныстар жасау
Аталған мақсатқа жету үшін диссертацияда келесі нақтыміедеттерді
шешүге талпыныс жасалды:
- Куәлік иммунитеттің түсінігін, мәнін және маңызың анықтау;
- халықаралық құқық нормаларындағы Куәлік иммунитеттің көрінісін
зерттеу;
- Куәлік иммунитеттің түрлеріне, соның ішінде: өзің өзі айыптаудан
және туыстық қатынастын негізіндегі Куәлік иммунитетке, заңменен қорғалатын
құпияға ие адамдардың Куәлік иммунитетіне, лауазымды тұлғалардың Куәлік
иммунитетіне талдау жасау;
- қылмыстық істі жүргізу барысындағы Куәлік иммунитетті жүзеге асыру
мәселелерін зерттеу.
Зерттеу объектісі мен пәні. Зерттеу объектісі болып Куәлік
иммунитетті қамтамасыз ету барысында туындайтын қоғамдық қарым–қатынастар
табылады.
Зерттеу пәні: Куәлік иммунитет, Куәлік иммунитетті қамтамасыз ету
мәселелері қарастырылған теориялық зерттеулер; қылмыстық іс жүргізудің
қағидалары бекітілген, Куәлік иммунитет институтың реттейтің Қазақстан
Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңнамасы, халықаралық құқықтың
нормалары, Куәлік иммунитетті қамтамасыз етуге байланысты қылмыстық іс
жүргізу органдарының тәжірибесі.
Зерттеудің әдістемелік негізі. Диссертацияның әдістемелік негізі
теориялық және тәжірибелік қызметтердің бірлігіне негізделген
материалисттік диалектиканың заңдарынан, объективті болмысты зерттеудің
жалпы-ғылыми және жеке-ғылыми (тарихи-құқықтық, формальды-құқықтық,
формальды-логикалық, салыстармалы-құқықтық әдістер, жүйелі талдау әдісі
және т.б.) әдістерінен тұрады.
Зерттеудің нормативтік базасын халықаралық құқықтық актілер, Қазақстан
Республикасы Конституциясы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексі, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот қаулылары құрады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертацияда Қазақстанда алғашқы болып
Куәлік иммунитет институтына монографиялық деңгейде кешенді түрде теориялық
және тәжірибелік тұрғыдан талдау жасалып, Куәлік иммунитеттің түсінігі,
мәні және маңызы, Куәлік иммунитеттің түрлері және қылмыстық іс жүргізу
барысында Куәлік иммунитетті қамтамасыз ету мәселелрі қарастырылды.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы сонымен қатар келесімен анықталады:
- Куәлік иммунитет институтының авторлық анықтамасы ұсынылды;
- Куәлік иммунитет институтының объективтік және субъективтік мағынасы
анықталды;
- Куәлік иммунитеттін мазмұны нақтыланды.
Қорғауға ұсынылатың негізгі тұжырымдар.
Қорғауға диссертацияда негізделген келесі неғұрлым маңызды қорытындылар
мен ғылыми тұжырымдар ұсынылады:
1. Куәлік иммунитет қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың арасында
туындайтын және қылмыстық-процессуалдық қарым-қатынастар арқылы
жүзеге асырылатын қылмыстық іс жүргізу құқығының институты болып
табылады. Куәлік иммунитетке құқықтық қатынастарға қатысатын кез
келген субъект емес, тек қана тікелей қылмыстық іс жүргізу заңында
көрсетілген куәлік иммунитет субъектілері ғана ие болып табылады.
Біздің жағдайда қылмыстық іс жүргізу қарым-қатынастарының субъектілері
ретінде бір жағынан қылмыстық ізге түсу органы және сот, ал екінші жағынан
куә ретінде жауап беруден бас тарту құқығы бар жеке тұлға қатысады.
2. Куәлік иммунитет институты объективтік мағынада келесіні білдіреді:
бұл осы институтты жүзеге асыру барысында пайда болатын құқықтық
қатынастарды реттейтін заң нормаларының жиынтығы.
Куәлік иммунитет институты субъективтік мағынада келесіні білдіреді:
күәлар мен жәбірленушілердің кейбір категорияларын қылмыстық іс бойынша
жауап беруден босататын, сонымен қатар азаматтардың қылмыстық іс бойынша
өзіне қарсы жауап беруден бас тарту құқығын қамтамасыз ететін құқықтық
нормалардың жиынтығы.
3. Қылмыстық іс жүргізу құқығының Куәлік иммунитет институты
-құлықтылық құндылықтарды қорғау мақсатында күәлар мен
жәбірленушілердің кейбір категорияларын қылмыстық іс бойынша жауап
беруден босататын, сонымен қатар азаматтардың қылмыстық іс бойынша
өзіне қарсы жауап беруден бас тарту альтернативсіз және
альтернативті құқығын қамтамасыз ететін құқықтық нормалардың
жиынтығы.
Мұндай тұлғаларға келесілерді жатқызуға болады:
1) күә ретінде мүлдем жауап алмайтын тұлғалар;
2) куә ретінде жауап беруден өз еркімен бас тартуға құқылы
тұлғалар.Өзін өзі айыптаудан куәлік иммунитеттің мәні келесімен
анықталады: тергеу әрекетін жүргізу барысында куәға оны жасалған
қылмыс бойынша айыптайтын сұрақтар қойылмауы керек; куә осыған
сәйкес мұндай сұрақтар қойылған жағдайда, оларға жауап беруден бас
тартуға құқылы; қылмыстық іс жүргізу органдары мен лауазым иелері
жауап алудың алдында жауап алынатын адамға жасалған қылмыс бойынша
оны айыптайтын мән-жайлар туралы жауап беруден бас тартуға құқылы
екендігін түсіндіруге міндетті.
4. Куәлік иммунитеттің мазмұнын келесі жағдайлар қамтиды: куә мен
жәбірленушінің заңда белгіленген қылмыстық іс бойынша жауап беру
міндетін орныдаудан бас тарту субъективтік құқығы және азаматтардың
қылмыстық іс бойынша өзіне қарсы жауап беруден бас тарту
субъективтік құқығы, сонымен қатар қылмыстық іс бойынша өндірісті
жүзеге асыратын мемлекеттік органдар мен лауазым иелерінің іске
қатысушы тұлғаларға олардың құқықтарын түсіндіру ғана емес, олардың
өз құқықтарын жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз ету.
5. Куәлік иммунитет институты қылмыстық іс жүргізудің барлық
сатыларында жүзеге асырылуы тиіс, өйткені жауап беруден бас тарту
құқығы қылмыстық іс қозғалған уақыттан бастап емес, азаматтың құқық
қолданушымен құқықтық қарым-қатынасқа түскен уақытынан басталады.
Диссертацияның құрылымы мәселені ашудың ішкі логикасымен, оның
талқылануының дәрежесімен, алға қойылған міндеттермен негізделеді және
зерттеудің негізгі мақсаты мен пәніне сәйкес келеді. Жұмыс кіріспе, үш
бөлім және бес бөлімшеден, қорытынды және пайдаланған әдебиет тізімінен
тұрады.
1 КУӘЛІК ИММУНИТЕТ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ
ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ИНСТИТУТЫ РЕТІНДЕ
1. Куәлік иммунитеттің түсінігі, мазмұны және маңыздылығы
Куәлік иммунитет демократияландыру және ізгілендірудың басты элементі
ретінде тек қылмыстық іс жүргізудің ғана емес, сонымен бірге жалпы қоғамның
маңызды элементі болып табылады.
Латын сөзінен аударғанда иммунитет сөзі – (immunitas) жеңілдік деген
мағынаны білдіреді. Батыс Еуропалық қайнар көздерде иммунитет термині
XIII ғ. бастап кездеседі. Орыс тілінде иммунитет түсінігі XIX ғ. белгілі
бір лауазымынан немесе салықтан босату дегенді білдірген.
Батыс Еуропаның феодалдық құқығында иммунитет феодалдың өз иелігінде
орналасқан аумағында кейбір мемлекеттік функцияларды жүзеге асыру
құқықтарының жиынтығы болып есептелінген.
Иммунитет ұғымының құқықтық мағынасын әр түрлі энциклопедиялық және
заңи сөздіктер әр қалай береді: жалпы нормаларға бағынбау, мемлекетте
ерекше орын алып жатқан тұлғаларға бағынбау.
Куәлік иммунитет институтының өзара құқықтық институт болып
қалыптасуына, оның реттейтін қоғамдық қатынастарының ерекшеліктерімен
айқындалады.
Куәлік иммунитет институтын екі мағынада түсінуге болады. Объективті
мағынада ол аталған институт жүзеге асырылып жатқанда туындайтың қоғамдық
қатынастарды реттейтін құқық нормалардың жиынтығы. Субъективті мағынада
жәбірленушілер мен куәгерлердің кейбір санаттарының қылмыстық іс бойынша
айғақ беруден бастартуға құқық беретін нормалар.
Куәлік иммунитетінің мазмұнына куәлар мен жәбірленушілердің жауап
беруден бас тарту субъективті құқығы жатады.
Заң ғылымында куәлік иммунитеттің түсінігіне байланысты әлі де ортақ
пікір жоқ. Заңгер-процесуалистердің бір тобы куәлік иммунитеттің кең
мағынада түсіндіруде. Яғни, олар азаматтардың екі санатын көрсетеді: 1) куә
ретінде жауап алуға тиым салынатын адамдар; 2) жауап беруден бас тартуға
құқығы бар азаматтар.
Басқа заңгерлер қарастырып жатқан терминнің тар мағынасын ұстануда. Ол,
куәнің жауап беруден айрықша жағдайда ғана бас тартуы. Ондай куәларға
аталған заңгерлер: 1) моральдық және туыстық сипаттағы қатынастарға
байланысты жағдайларда жауап беруден бас тартуға құқығы бар азаматтар; 2)
мемелекеттік, қызметтік және кәсіби құпия жөнінде ақпаратқа ие болуымен
байланысты жауап беруден бас тартуға құқығы бар адамдар.
Біздің ойымызша, куәлік иммунитеттің кең мағынадағы түсінігі дұрыс
сияқты. Шынымен де, моральдік нормаларға қайшы келетін қылмыстық іс жүргізу
нормаларының барлығы қоғамдық санада әділетсіз және тергеу практикасында
тиімділігі жоқ болып есептелінеді.
Демек, кейбір азаматарға куәлік иммунитетті, яғни өзіне өзі, жұбайы
және жақын туыстарына қарсы жауап беруден бас тартуға құқығының берілуі от
басыдағы қалыптасқан байланысты үзбеу мақсатында мемлекетпенен беріліп
отыр.
Куәлік иммунитет қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың арасында
туындайтын және қылмыстық-процессуалдық қарым-қатынастар арқылы жүзеге
асырылатын қылмыстық іс жүргізу құқығының институты болып табылады. Куәлік
иммунитетке құқықтық қатынастарға қатысатын кез келген субъект емес, тек
қана тікелей қылмыстық іс жүргізу заңында көрсетілген куәлік иммунитет
субъектілері ғана ие болып табылады.
Біздің жағдайда қылмыстық іс жүргізу қарым-қатынастарының субъектілері
ретінде бір жағынан қылмыстық ізге түсу органы және сот, ал екінші жағынан
куә ретінде жауап беруден бас тартуға құқығы бар жеке тұлға қатысады.
А.Ю. Епихиннің пайымдауынша куәлік иммунит дегеніміз куәнің айғақ
беруден бас тартуға заңменен көзделген құқығы. Біздің ойымызша, бұл пікір
толық емес болып табылады. Аталған автордың анықтамасында жәбірленуші
айтылмай, куә ғана айтылған. Осы орайда бірнеше заңды сұрақ туындайды.
Қалайша жәбірленуші жауап беруден бас тартуға құқылы, егер де ол куәлік
иммунитетпен пайдаланатын тұлғаларға жатады (банкир, діни қызметкерлері,
дипоматтар және т.б.). Ал басқа жағдайларда жәбірленушіде куәлік
иммунитеттің болуы негізсіз болып табылады. Осы орайда сұрақ туындайды.
Жәбірленуші сезіктінің немесе айыпталушының туысқаны болған жағдайда, бұл
құқық оған таралады ма.
Қазақстанның қылмыстық іс жүргізуінде жәбірленушінің процессуалдық
жағдайының куәнің процесуалдық жағдайынан айырмашылығы бар.
Жәбірленушінің туысқандарымен қылмыс жасалған жағдайда, куәлік
иммунитетті оған тарату керек екендігін қажет деп санайтын ғалымдармен
келісу керек. Жазаның өтелуі аяқталғаннан кейін адам отбасына қайтып
оралғанда от басыда қалыптасқан қатынастарды үзбеуі өте маңызды.
Субъективті құқықтардың екінші тобы куәлік айғақтарды беру міндетінен
бас тарту жағдайларымен байланысты.
Қолданыстағы заңнамаға сәйкес діни қызметшіден азаматтардың өздерінің
ішкі сырын білдіргенге байланысты жауап алынуға тиым салынған.
Жауап беруден бас тартуға құқығы бар азаматтардың санатына байланысты
куәлік иммунитеттің классификациялық жүйесін қалыптастыруға болады:
Жауап беру үшiн куә ретiнде iс үшiн маңызы бар қандай да болсын мән-жай
белгiлi болуы мүмкiн кез келген адам шақырылуы және одан жауап алынуы
мүмкiн.
Келесі тұлғалардан куә ретiнде мүлдем жауап алуға болмайды және олардан
жауапалынған жағдайда, олардың берген жауаптарының дәлелдемелік күші
болмай, ондай дәлелдемелер жарамсыз деп танылуы тиіс:
1) қылмыстық iс бойынша iс жүргiзуге қатысуына байланысты, сондай-ақ
сот шешiмiн шығару кезiнде туындаған мәселелердi кеңесу бөлмесiнде
талқылау барысында өздеріне белгiлi болған қылмыстық iстiң мән-
жайлары туралы - судья, алқаби;
2) аралық судьяның немесе төрешiнiң мiндеттерiн атқаруға байланысты
өзiне белгiлi болған мән-жайлар туралы - аралық судья немесе төрешi;
3) қылмыстық iс бойынша өзiнiң мiндеттерiн орындауына байланысты өзiне
белгiлi болған жағдайлар туралы - сезiктiнiң, айыпталушының
қорғаушысы, сонымен бiрдей жәбiрленушiнiң, азаматтық талапкердiң және
азаматтық жауапкердiң өкiлi;
4) өзiнiң жасының толмауына не психикалық немесе дене кемiстiктерiне
орай iс үшiн маңызы бар мән-жайларды дұрыс түсiнуге және олар туралы
жауап беруге қабiлетсiз адамдар.
Қасақана жалған жауап бергенi үшiн және жауап беруден бас тартқаны
үшiн куә Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексiнде көзделген қылмыстық
жауапқа тартылады. Айғақтар беруден бас тарту немесе қылмыстық процестi
жүргiзушi органның шақыруы бойынша дәлелді себептерсiз келмеуі әкiмшiлiк
жауапкершілікке тартуға әкеп соғады.
Куәлік иммунитеттен басқа қылмыстық іс жүргізуде басқа да иммунитеттер
кездеседы. Мысалы, Ф.А. Агаев, В.Н. Галузо келесідегідей иммунитеттердің
түрлерін ажыратады:
а) дипломатиялық иммунитет;
б) халықаралық қорғаныспен пайдаланатын иммунитет тұлғалары;
в) депутаттық иммунитет;
г) сот деңгейінің иммунитеті, құқық қорғау және бақылау органдарының
лауазымды тұлғалары;
д) қоғамдық өкілдердің иммунитеті;
е) Қазақстан Республикасының Президент иммунитеті.
Осының барлығы бізге келесі қорытынды жасауымызға мүмкіндік береді:
азаматтардың кейбір санатына арналған қылмыстық іс жүргізудегі жеңілдіктер
беретін институттар мен субинституттардың нормаларының жиынтығы көп
деңгейлі процессуалды иммунитеттерді құрайды.
Иммунитеттер мен жеңілдктер деген түсініктердің арасында нақты
айырмашылық жоқ деген ғалымдардың ой пікірмен келісеміз. Бұл жағадай әр бір
процесуалдық иммунитет және процессуалдық жеңілдік таза түрінде
болмағанымен түсіндіріледі. Олардың әр қайсысы иммунитеттің де, жеңілдіктің
де белгіленген ережелердің жиынтығын құрайды.
Жоғарыдағыны ескере, куәлік иммунитеттің де, жеңілдіктің де белгілер
жиынтығын құрайды. Қылмыстық процесуалдық иммунитеттер де, сонымен қатар
куәлік иммунитет те қылмыстық процессуалдық құқық нормаларымен ғана емес,
сонымен бірге басқа құқық салаларының нормаларымен де реттелінеді.
Л.М. Карнеева куәлік иммунитеттің келесі анықтамасын береді: Куәлік
иммунитет – бұл куәнің туысқанына қылмыстық іс жүргізу кезінде зиян келтіру
мүмкіндігімен жауап беруден бас тартуы.
Жалпы бұл анықтама жақын туыстар иммунитетінің бір бөлігін ғана
қамтиды. Керісінше И.Л. Петрухин, куәлік иммунитетті куәнің өзін өзі
айыптаудан кепілдік беруімен байланыстырады. Біз ойымызша нақты және толық
анықтама Т.М. Москалькова береді: Күәлік иммунитет дегеніміз қылмыстық іс
бойынша айғақ беру міндетінен босататың нормативті бекітілген ережелер
жиынтығы.
Жоғарыда айтылғандардың барлығын ескере отыра, біз куәлік иммунитеттің
келесі анықтамасын береміз:
Қылмыстық іс жүргізу құқығының куәлік иммунитет институты -құлықтылық
құндылықтарды қорғау мақсатында күәлар мен жәбірленушілердің кейбір
категорияларын қылмыстық іс бойынша жауап беруден босататын, сонымен қатар
азаматтардың қылмыстық іс бойынша өзіне қарсы жауап беруден бас тарту
альтернативсіз және альтернативті құқығын қамтамасыз ететін құқықтық
нормалардың жиынтығы.
Қылмыстық іс жүргізу институты ретінде куәлік иммунитет моральдік
құндылықтарды сақтауға, куәләрдің және жәбірленушілердің қылмыстық іс
бойынша жауап беруден бас тарту құқығын қамтамасыз етуге бағытталған
нормалардың жиынтығы.
Қазақстан Республикасында куәлік иммунитет институты әр түрлі нормалар
арқылы көрініс табады. Куәлік иммунитетке байланысты ережелерді екі топқа
бөлуге болады:
1. Куә болуға мүмкіндігі бар азаматтың еркіне қарамастан болатын
иммунитет.
Бұл санатқа келесі тұлғалар жатады: жасының жетпеуіне, психикалых не
дене кемшіліктеріне байланысты істің мән-жайын дұрыс түсініп, ол туралы
дұрыс жауап бере алмайтын азаматтар; сезіктінің, айыпталушының қорғаушысы;
жәбірленушінің, азаматтық талапкердің және азаматтық жауапкердің өкілдері
жатады.
2. Өз қалауына сәйкес болатын куәлік иммунитет.
Бұл санатқа куәлік имунитет құқығын пайдаланатын субъектілер, яғни
жауап беруден бас тарту құқығын пайдалану немесе пайдаланбауды таңдауға
құқығы бар субъектілер жатады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 21-бабында
көрініс тапқан сот әдiлдiгiн заң мен сот алдындағы теңдiк негiздерiнде
жүзеге асыру қағидасына сәйкес сот әдiлдiгi барша жұрттың заң мен сот
алдында теңдiгi негiзiнде жүзеге асырылады. Қылмыстық сот iсiн жүргiзу
барысында ешкiмдi де шыққан тегi, әлеуметтiк, лауазымдық және мүлiктiк
жағдайы, жынысы, нәсiлi, ұлты, тiлi, дiнге қатысы, сенiмдерi, тұрғылықты
жерi бойынша немесе өзге де кез келген мән-жайлар бойынша қандай да болсын
кемсiтушiлiкке ұшыратуға болмайды. Қылмыстық iзге түсуден иммунитетi бар
адамдарға қатысты қылмыстық сот iсiн жүргiзудiң шарттары Қазақстан
Республикасының Конституциясымен, Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс
жүргізу кодексімен, заңдармен және Қазақстан Республикасы бекiткен
халықаралық шарттармен айқындалады.
Р.Х Якуповтың ой пікірі бойынша әрбір қағида ол ерекшеліктері бар
жалпы ереже.
Қылмыстық іс жүргізудегі азаматтың құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз ету процесуалдық кепілдіктеріне байланысты куәлік иммунитет
институтын құрайтын нормаларға дәлелдеме құқығының нормаларын да жатқызуға
болады.
Дәлелдемелер ретiнде жарамсыз iс жүзiндегi деректерге келесі деректер
жатады, егер олар ҚР ҚІЖК-нің талаптарын бұза отырып, процеске
қатысушыларды олардың заңмен кепiлдiк берiлген құқықтарынан айыру немесе
оларды қысу жолымен немесе қылмыстық процестiң өзге де ережелерiн бұзумен
байланысты алынған деректер, соның iшiнде:
1) қинау, күш қолдану, қорқыту, алдау, сонымен бiрге өзге де заңсыз iс-
әрекеттер арқылы;
2) оларға түсiндiрмеудiң, толық немесе дұрыс түсiндiрмеудiң салдарынан
туындаған қылмыстық процеске қатысушы адамдардың өз құқықтары мен
мiндеттерiне қатысты жаңылуын пайдалану арқылы;
3) iс жүргiзу iс-әрекетiн осы қылмыстық iс бойынша iс жүргiзудi жүзеге
асыруға құқығы жоқ адамның жүргiзуiне байланысты;
4) iс жүргiзу iс-әрекетiне қарсылық бiлдiруге жататын адамның
қатысуына байланысты;
5) iс жүргiзу iс-әрекетiн жүргiзудiң тәртiбiн айтарлықтай бұза отырып;
6) белгiсiз көзден, не сот отырысында анықтала алмайтын көзден;
7) дәлелдеу барысында осы заманғы ғылыми бiлiмге қайшы келетiн
әдiстердi қолдану арқылы алынып, олар iстi тергеу немесе сотта қарау
кезiнде алынған iс жүзiндегi деректердiң дұрыстығына ықпал етсе немесе
ықпал ету мүмкiн болса, дәлел ретiнде пайдалануға жол берiлмейдi деп
танылуы тиiс.
Қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу кезiнде iс жүзiндегi деректердi
дәлелдеме ретiнде пайдалануға жол бермеушiлiктi, сондай-ақ оларды шектеп
пайдаланудың мүмкiндiгiн өз бастамашылығы бойынша немесе тараптардың
өтiнiшi бойынша процестi жүргiзушi орган белгiлейдi.
Егер бұлар қылмыстық iс материалдарының түгендеу тiзiмiне
кiргiзiлмесе, сезiктiнiң, айыпталушының, жәбiрленушiнiң және куәнiң
көрсетуiн, сарапшының қорытындысын, заттай айғақтарды, тергеу және сот iс-
әрекеттерiнiң хаттамаларын және өзге де құжаттарды айыптаудың негiзiне
жатқызуға болмайды. Куә ретiнде алдын ала жауап алу барысында сезiктi,
айыпталушы берген айғақтар дәлелдер ретiнде танылмайды және айыптау
негiзiне алынбайды.
Заңды бұзу арқылы алынған дәлелдемелер заңдық күшi жоқ деп танылады
және айыптаудың негiзiне жатқызыла алмайды, сондай-ақ қылмыстық іс бойынша
дәлелденуге тиіс кез келген мән-жайды дәлелдеу кезiнде пайдаланыла алмайды.
Бірақ, жоғарыда аталған бұзушылықтармен алынған iс жүзiндегi
деректер тиiстi құқық бұзушылықтар мен оларға жол берген адамдардың
кiнәлiлiгiн дәлелдеу фактiсi ретiнде пайдаланылуы мүмкiн.
Сонымен, егер куәлік иммунитетке ие тұлғаға оның жауап беруден бас
тартуға құқығы бар екендігі түсiндiрілмесе, толық немесе дұрыс
түсiндiрмесе, және осының салдарынан туындаған қылмыстық процеске қатысушы
адамдардың өз құқықтары мен мiндеттерiне қатысты жаңылуын пайдалану арқылы
алынған олардың жауаптарының дәлелдемелік күші болмайды.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінде көзделген жағдайларда аталған адамдар
айғақтар беруден бас тартуға құқылы және ол үшiн қандай да болсын жауапқа
тартуға болмайды.
Азаматтық және саяси құқықтары туралы халқаралық пактінің 3- тармағының
14- бабының g тармақшасына сәйкес әрбір адамның оған тағылған қандай иә
болсын қылмыстық айыптауды қарау барысында өзіне қарсы жауап беруге немесе
өзін кінәлі деп санауға мәжбүрленбеуге құқығы бар . [1]. Басқаша айтқанда ,
кез келген Адам , соның ішінде айыпталушы, оны қылмыс жасады деп айыптайтын
жауап міндетінен босатыладыны аламыннамасында да көрініс тапты, Қазақстан
Республикасының Конституциясын 77-бабы өзін өзі айыптаудан куәлік
иммунитетті келесідей қылып бекітеді: Ешкім өзіне, жұбайына (зайыбына)
және ауқымы заңммен айқындалған жақын туыстарына қарсы айғақтар беруге
міндетті емес [2].
Өзін өзі айыптаудан куәлік иммунитеттің мәні келесімен анықталады:
тергеу әрекетін жүргізу барысында куәға оны жасалған қылмыс бойынша
айыптайтын сұрақтар қойылмауы керек; куә осыған сәйкес мұндай сұрақтар
қойылған жағдайда, оларға жауап беруден бас тартуға құқылы; қылмыстық іс
жүргізу органдары мен лауазым иелері жауап алудың алдында жауап алынатын
адамға жасалған қылмыс бойынша оны айыптайтын мән-жайлар туралы жауап
беруден бас тартуға құқылы екендігін түсіндіруге міндетті.
Куәлардың жалпы құқықтарының кепілдіктерін, соның ішінде өзін өзі
айыптаудан кепілдігін күшейтуде қылмыстық іс жүргізу заңнамасында
бекітілген куәнің адвокаттың қатысуымен жауап беру құқығының елеулі маңызы
бар. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодесінің 82-бабының 3-
бөлімінде куәнің келесі құқығы бекітілген: Куә, егер адвокаттың іске
қандай да бір басқа жағдайда қатысы болмаса, адвокаттың қатысуымен айғақ
беруге құқылы. Адвокаттың келмеуі жауап алуды тергеуші белгілеген уаққыта
жүгізуге кедергі келтірмейді.
Адвокаттың куәдан жауап алу кезінде қатысу қажеттігі, біздің ойымызша,
толықтай ақталған. Адвокаттың куәға көмек көрсетуі қажетті болатын
жағдайлар жеткілікті түрде кездеседі. Мысалы, көп жағдайда келешекте
сезікті, айыпталушы болып танылатын тұлғалар бастапқысында алдымен куә
ретінде іске қатысып, олардан куә ретінде жауап алынады. Ал куә жауап
беруге міндетті болып табылады, жауап беруден бас тартса, қылмыстық
жауапкершілікке тартылуы мүмкін. Осындай жауапкершіліктен қорққан куә, одан
жауап алу кезінде өзіне қарсы жауап беруі мүмкін.
Адвокаттың көмегі оларға қатысты қылмыстық іс қысқартылған сезікті не
айыпталушы куә ретінде іске қатысқанда да қажет. Біздің ойымызша, заңды
өкілдерден жауап алғанда да адвокаттың көмегі қажет болуы мүмкін.
Сонымен қатар Т. Кадышева мен С. Ширинскийдің келесі пікірімен де
келісу керек: олардың ойынша күәдан жауап алу кезіндегі адвокаттың рөлі тек
жауап алуға қатысуымен шектелмеуі тиіс. Мұндай адвокатқа тергеушінің
рұқсатымен сұрақ қою құқығы берлуі тиіс, заңсыз әрекеттерді прокурорға
шағымдану құқығы берілуі тиіс [3].
Шын мәнінде адвокаттың куәнің өкілі реттінде куәдән алдын ала тергеу
барысында жауап алғанда қатысуы куәнің жауабының шындықа сәйкестігін,
жарамдылығын қамтасыз етуге бағытталған. Сонымен қатар, егер жауап алу
барысында куә оған қойылған сұрақтарды түсінбесе немесе заң талаптарын
түсінбесе, адвокат куәға бұл мәселелер бойынша түсіндірме беруіне құқығы
да, мүмкіндігіде бар.
Қылмыстық процеске адвокаттың куәнің өкілі реттінде қатысу институтын
енгізуді қылмыстық іс жүргізудің құқықтық мемлекетке тән
демократиялануының, гуманизациялануының көрінісі реттінде қарастыру қажет.
Адвокатты куәдән жауап алуға қатыстыруға куәнің бастамашылығымен ғана жол
беріледі. Мұндай қорытынды қылмыстық іс жүргізу заңнамасының мазмұнынан
туындайды. Жоғарыда көрсетілгендей, Қазақстан Республикасының Қылмыстық
іс жүргізу кодесінің 82-бабының 3-бөлімінде куәнің келесі құқығы
бекітілген: Куә, егер адвокаттың іске қандай да бір басқа жағдайда қатысы
болмаса, адвокаттың қатысуымен айғақ беруге құқылы.
Құқық көздері, түрлі құқықтық актілер, құқық өз көрінісін табатын
нысандар зерттелмейінше, құқық рөлін түсіну мүмкін емес. Құқық көздерінің
маңызды болатын тағы да бір себебі - олар құқықтың қоғамдық болмысын
білдіріп қана қоймайды, сонымен бірге белгілі бір дәрежеде құқық
қалыптастыру функциясын атқарады. Құқықтың дамуы қандай заңдылықтарға
бағынып, қандай факторлармен айқындалатын болса, құқық көздерінің дамуы да
жалпы алғанда сондай заңдарға бағынады және сондай факторлармен
айқындалады. Қазақстан Республикасы өткеріп жатқан өтпелі кезеңге
қатысты кез келген құқық саласы, соның ішінде қылмыстық іс жүргізу құқығы
көздерінің жай-күйіне тән ерекшелік — құқық мазмұнының құрылымы, жүйесі
шегіндегі, демек құқық мазмұны шегіндегі олардың гетерогенді (әр текті)
сипаты [10, 55 б.].
Құқық көздерінің гетерогендігі ұлттық құқық жүйесінің қалыптасуының процесі
факторларға байланысты. Сондай факторлардың ең елеулілері мыналар:
- заңдардың өтпелі кезеңде (мемлекеттік құрылымдардың межеленіп
бөлінуі кезеңіндегі) қолданылуының ерекшеліктері;
- бұрын қолданылған құқық көздерінің жойылуы немесе құруы;
- жаңа құқық көздерінің қалыптасуы;
- бір бөліктерде ұлттық құқық қалыптасуы процесінің серпінділігі,
жеделдігі; соған байланысты сабақтас институттар мен категориялар шебінде
қарама-қайшылықтардың пайда болуы;
- құқықта рецептуралық феноменнің байқалуы (яғни басқа елдердің
құқықтарын алып пайдалану), соған байланысты ұлттық құқық үшін жеткілікті
түрде елеулі факторларды тендестіру қаупі пайда болады.
Құқық көздерінің жай-күйінің осы және басқа да ерекше белгілері бұрын
танылған және кеңестік даму кезеңіндегі заң ғылымы теориялық тұрғыдан
негіздеген жекелеген саралау категориялары мен өзге де категориялардан
өтпелі кезеңде бас тартуды қажет етеді. Алайда бұл кеңестік құқық
жетістіктерін толық жоққа шығару деген сөз емес. Біз өтпелі кезеңдегі құқық
көздерінің гетерогендігі көрінісін осыдан да байқап отырмыз [11, 134 б.].
Сонымен бірге ұлттық құқықтың пайда болуы мен қалыптасуы процесінің
аяқталуы мен оның одан әрі дамытылуы құқық көздері жүйесінің сараптау
элементтерін толық немесе ішінара жаңартуды қажет ететінін атап ету қажет.
"Қылмыстық іс жүргізу құқық көзі" деген ұғым мазмұнын жалпы алғанда
құқық көзі деп нені түсіну керек екеніне байланысты қарау қажет. Ғылымда
мынадай баптар бар: а) материалдық тұрғыдан алғанда құқық көзі—қоғам
өмірінің материалдық жағдайлары; ә) құқық көзі — мемлекеттік органдардың
құқық нормаларын белгілеу жөніндегі қызметі, ал құқық актілері -құқықтың
сыртқы нысандары; б) формальды мағына мен заң мағынасындағы құқық көзі —
мемлекеттік ерік-жігерді жалпыға бірдей жүріс-тұрыс ережелері түрінде
білдіру әдісі [12, 456 б.].
Құқық көзінің мәнін салалық құқыққа (бұл жағдайда — қылмыстық іс
жүргізу құқығына) қатысты түсіну үшін ең елеулісі — құқық көзін заң
тұрғысынан алып қарайтын тұжырым.
Сонымен бірге қылмыстық іс жүргізу құқығының ғылыми түсінігі заң
мағынасынан алғанда да өз мазмұны бойынша біртектес емес. Мәселен, А. Ф.
Щербаков, М. С. Строгович, М. Л. Якуб, А. М. Ларин құқық көздерінің ғылыми,
доктриналық түсініктемесінің мазмұнына мемлекеттік органдардың нормативтік
актілері, құқық ғұрыптары, сот прецеденттері кіреді деп санайды. Көздерге
доктриналық түсініктемені, олардың құқықтық регламенттелуімен салыстыру
олардың үйлеспейтінін дәлелдейді. ҚІЖК 1-бабына жасалған талдау қылмыстық
процесс көздері тек нормативтік актілер ғана бола алады деп пайымдауға
негіз береді [13, 55 б.].
Қылмыстық іс жүргізу құқығының доктриналық және құқықтық
түсініктемелерінің арақатынасына мына ерекшеліктер тән:
1) ғылыми, доктриналық түсініктеме құқық көздерінің тізбесіне
объектілердің неғұрлым кең шеңберін қамтиды. Тікелей нормативтік көздермен
қатар онда объектілер ретінде мыналар түсінілген: а) мұсылмандық құқық
доктринасында (Құран мен сунна), христиандық құқық доктринасында (Библия
мен Қасиетті жазу) жазылған әдеттегі құқық; ә) сотпрецеденттері;
2) қылмыстық іс жүргізу құқығының көздері ҚІЖК 1-бабының құқықтық
регламентінде ұлттық құқықты дамытудың қазіргі кезеңінің жағдайы мен
ерекшеліктері толық дәрежеде қамтылған, көздердің толық тізбесі берілген,
оған мыналар кіреді:
- Қазақстан Республикасының Конституциясы;
- Конституциялық заңдар;
- Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі;
Қазақстан Республикасы қатысушынары болып табылатын халықаралық
шарттар;
Конституциялық Кеңестің қылмыстық сот ісін жүргізу мәселелері жөніндегі
нормативтік қаулылары;
Жоғарғы Соттың қылмыстық сот ісін жүргізу мәселелері жөніндегі
нормативтік қаулылары;
3) қылмыстық сот ісін жүргізудің құқықтық негізін заң жүзінде орнықтыру
нақты құқық көзінің сипаты мен бағытына байланысты әрдайым үйлесе
бермейді. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Президентінің
"Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы" 1995 жылғы 21
желтоқсанда қабылданып, іске қосылған Заң күші бар Жарлығының 2-
бабында прокуратура қызметінің құқықтық негізі ретінде Қазақстан
Республикасының Конституциясы, "Қазақстан Республикасының
прокуратурасы туралы" Жарлық, сондай-ақ Республика Бас Прокурорының
бұйрықтары аталған. Бұл қылмыстық іс жүргізу құқығының көздері мен
қылмыстық ізге түсуді және сот төрелігін жүзеге асырушы органдар
қызметінің құқықтық негізі-бір нәрсе емес екенін көрсетеді.
Куәлік иммунитет қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың арасында
туындайтын және қылмыстық-процессуалдық қарым-қатынастар арқылы жүзеге
асырылатын қылмыстық іс жүргізу құқығының институты болып табылады. Куәлік
иммунитетке құқықтық қатынастарға қатысатын кез келген субъект емес, тек
қана тікелей қылмыстық іс жүргізу заңында көрсетілген куәлік иммунитет
субъектілері ғана ие болып табылады. Біздің жағдайда
қылмыстық іс жүргізу қарым-қатынастарының субъектілері ретінде бір жағынан
қылмыстық ізге түсу органы және сот, ал екінші жағынан куә ретінде жауап
беруден бас тарту құқығы бар жеке тұлға қатысады.
Куәлік иммунитет институты объективтік мағынада келесіні білдіреді:
бұл осы институтты жүзеге асыру барысында пайда болатын құқықтық
қатынастарды реттейтін заң нормаларының жиынтығы.
Куәлік иммунитет институты субъективтік мағынада келесіні
білдіреді: күәлар мен жәбірленушілердің кейбір категорияларын қылмыстық іс
бойынша жауап беруден босататын, сонымен қатар азаматтардың қылмыстық іс
бойынша өзіне қарсы жауап беруден бас тарту құқығын қамтамасыз ететін
құқықтық нормалардың жиынтығы.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының Куәлік иммунитет институты -құлықтылық
құндылықтарды қорғау мақсатында күәлар мен жәбірленушілердің кейбір
категорияларын қылмыстық іс бойынша жауап беруден босататын, сонымен қатар
азаматтардың қылмыстық іс бойынша өзіне қарсы жауап беруден бас тарту
альтернативсіз және альтернативті құқығын қамтамасыз ететін құқықтық
нормалардың жиынтығы.
Мұндай тұлғаларға келесілерді жатқызуға болады:
4) күә ретінде мүлдем жауап алмайтын тұлғалар;
5) куә ретінде жауап беруден өз еркімен бас тартуға құқылы тұлғалар.
Өзін өзі айыптаудан куәлік иммунитеттің мәні келесімен анықталады:
тергеу әрекетін жүргізу барысында куәға оны жасалған қылмыс бойынша
айыптайтын сұрақтар қойылмауы керек; куә осыған сәйкес мұндай сұрақтар
қойылған жағдайда, оларға жауап беруден бас тартуға құқылы; қылмыстық іс
жүргізу органдары мен лауазым иелері жауап алудың алдында жауап алынатын
адамға жасалған қылмыс бойынша оны айыптайтын мән-жайлар туралы жауап
беруден бас тартуға құқылы екендігін түсіндіруге міндетті.
Куәлік иммунитеттің мазмұнын келесі жағдайлар қамтиды: куә мен
жәбірленушінің заңда белгіленген қылмыстық іс бойынша жауап беру міндетін
орныдаудан бас тарту субъективтік құқығы және азаматтардың қылмыстық іс
бойынша өзіне қарсы жауап беруден бас тарту субъективтік құқығы, сонымен
қатар қылмыстық іс бойынша өндірісті жүзеге асыратын мемлекеттік органдар
мен лауазым иелерінің іске қатысушы тұлғаларға олардың құқықтарын түсіндіру
ғана емес, олардың өз құқықтарын жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз ету.
Куәлік иммунитет институты қылмыстық іс жүргізудің барлық сатыларында
жүзеге асырылуы тиіс, өйткені жауап беруден бас тарту құқығы қылмыстық іс
қозғалған уақыттан бастап емес, азаматтың құқық қолданушымен құқықтық қарым-
қатынасқа түскен уақытынан басталады.Келтірілген арақатынас мынаны
білдіреді:
Іс жүргізу құқығына қатысты заңдылықты сақтау принципі қылмыстық іс
жүргізу құқығының көздеріне, ғылыми, доктриналық түсініктемеде орын алып
отырғанындай, кеңінен түсініктеме беруге мүмкіндік бермейді. Басқаша
айтқанда, қылмыстық іс жүргізудің құқықтық көздері деп әдеттегі құқық пен
сот прецедентін тануға болмайды;
саланың заңмен қазіргі орнықтырылуы қажетті құқық көздерінің бәрін, атап
айтқанда заңға сәйкес нормативтік актілерді толық дәрежеде қамтымайды
(Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының бұйрықтары жөнінде орын алып
отырғанындай);
салалық заңдар Қазақстан Республикасындағы құқық көздері туралы
конституциялық ережелерге негізделген.
Мұнымен бірге, біздің ойымызша, құқық көзі ұғымының доктриналық
түсініктемесі мен салалық құқықта заң жүзінде орнықтырылуын ымыраластырушы
көзқарас бар. Оны кезінде А. С. Пиголкин тұжырымдаған болатын. Ол, атап
айтқанда, былай деп жазды: "Құқық көздері — құзыретті мемлекеттік
органдардың құқық нормаларын белгілейтін немесе оларға рұқсат беретін
актілері; мемлекеттің құқық қалыптастыру қызметі көрінісінің сыртқы
нысандары, заң шығарушының еркі сол қызметтің көмегімен орындауға міндетті
болады".
Осы доктриналық пікірді негіз ретінде ала отырып, сондай-ақ қазіргі
құқық қалыптастыруды ескере отырып, қолданылып жүрген құқық ұғымын
конституциялық жолмен орнықтыру барынша маңызды екені туралы тұжырым
жасауға болады, оның өзі жалпы алғанда құқық көзі, жеке-дара алғанда —
қылмыстық процесс категориясының заңдық мазмұнын түсінуге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабына (1-тармақ) сәйкес
Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес
заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық актілердің, Республиканың
халықаралық шарттық және басқа да міндеттемелерінің, сондай-ақ
Республиканың Конституциялық Кеңесі мен Жоғарғы Соты нормативтік
қаулыларының нормалары болып табылады. Бұл тізбе жан-жақты болып табылады.
Соңғы жағдайдың танылуының манызды болатын себебі — ол заңның біркелкі
түсінілуіне, түсіндірілуіне және қолданылуына жәрдемдеседі, құқық қолдану
қызметінде ықтимал түрлі ұғымдарды болдырмайды. Бұдан бұрын көргеніміздей,
ҚІЖК 1-бабында Қазақстан Республикасы Конституциясының талдау жасалып
отырған ережесі сөзбе-сөз дерлік келтірілген. Бұл мәселеде Конституцияны
қатаң ұстану ҚІЖК-тің сөзсіз құндылығы болып табылады [15, 123 б.].
Қылмыстық ізге түсу органдарының қылмыстық сот ісін жүргізуді жүзеге
асырушы органдардың қызметін реттейтін ведомстволық бұйрықтары мен
нұсқаулары өздеріне жатқызылатын заңға сәйкес нормативтік актілер қызметтің
құқықтық негізіне жатады. Мұның өзі бұл актілер ұйымдық басқару сипатындағы
мәселелерді реттейтінің, қылмыстық ізге түсу органдарының қызметіне бақылау
қамтамасыз етуге бағытталғанын білдіреді. Бұдан бұрын біз мемлекеттік
қызмет түрі ретіндегі қылмыстық іс жүргізу құқығы мен қылмыстық процестің
ара-қатынасы туралы мәселені қарағаны және олардың өзара байланысы мен
өзара тәуелділігін атап көрсеткен болатынбыз. Мұндай арақатынас қылмыстық
іс жүргізу құқығының көзі мен қылмыстық іс жүргізу қызметінің құқықтық
негізі арасында орын алып отыр. Қызмет, заң жүзінде белгіленген көздермен
қатар, ведомстволық заңға сәйкес актілер жүйесімен реттеледі.
Қолданылып жүрген құқықтың конституциялық деңгейде регламенттелуін
ескере келе, анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының қылмыстық
сот тәрелігін атқару жөніндегі қызметін реттейтін заңдар мен заңға сәйкес
нормативтік актілер қылмыстық іс жүргізу құқығының көздері болып отырғанын
тануға болады [16, 68 б.].
Қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің түрлерін екі класқа бөлуге
болады: 1) заңдар класы; 2) заңға сәйкес нормативті актілер класы.
Заңдар өз тарапынан мына деңгейлерге бөлінеді:
Бірінші деңгей Қазақстан Республикасының Конституциясында көрсетілген.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының көзі ретінде Қазақстан Республикасы
Конституциясына мынадай ерекшеліктер тән:
- конституциялық ережелердің іс жүргізу қызметіне реттеуші әсері ҚІЖК
1-бабының 1-бөлігіне сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібін реттейгін
өзге заңдардың Қылмыстық іс жүргізу кодексіне енгізілуге тиісті ережелері
оған әлі енгізілмеген кезеңмен шектелмейді. Яғни алшақтықтар объективті
пайда болған жағдайда Қазақстан Республикасы Конституциясы ең жоғары заңдық
күші бар нормативтік акті ретінде тікелей қолданылады. Конституцияның 4-
бабы 2-тармағының конституциялық нормалардың тікелей қолданылатыны жазылған
ережесі осының дәлелі болып табылады;
- бір қатар конституциялық нормалардың мәтіні қылмыстық іс жүргізу
заңының үйлеседі. Бұл жағдайларда осы нұсқамалар бірге жұмыс істейді дейді.
Мұның өзі теориялық және практикалық жағынан алғанда өте маңызды: ол бұл
норманың ерекше маңызды екенін білдіреді (сотта іс жүргізу принциптерін
белгілейтін нормаларда бұл ерекше айқын көрініп отыр: бәрі де заң мен сот
алдында тең, дәлелдеу ауыртпалығын айыпталушыға аударуға тыйым салынуы,
сотта іс жұргізу тілі, судьялардың дербестігі және т.т.);
- Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның негізгі құқықтарын
белгілеп, қорғайды, ал қылмыстық іс жүргізу құқығы сол құқықтардың ерекше
өз құралдарымен қорғалуын қамтамасыз етеді [17, 46 б.].
Екінші деңгей конституциялық заңдарды, сондай-ақ Қазақстан Республикасы
Президентінің конституциялық заң күші бар Жарлықтарын қамтиды, оларға
кешендік белгісі, яғни түрлі салалық құқық қатынастарын бірге реттеу тән.
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі туралы, Парламент депутатының
мәртебесі туралы конституциялық заңдар, басқа да консти-уциялық заңдар оң
құқық қатынастарының кешенін реттеп қана қоймайды, сондай-ақ заңда
көзделген жағдайларда қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібін белгілейді.
Мәселен, Конституциялық 52-бабындағы 4-тармаққа сәйкес Парламент депутаты
дербес: оны тиісті Палатаның келісімінсіз тұтқынға алуға, күштеп әкелуге,
қылмыстық жауапқа тартуға болмайды, оны сондай-ақ қылмыс үстінде ұсталған
реттерді қоспағанда, ұстауға болмайды. Осы ережелер Қазақстан Республикасы
Парламенті депутатының мәртебесі мен қызметін белгілейтін конституциялық
заңдарда дамытылған. Сол заңдардың ережелері қаралып отырған тұрғыдан
алғанда қылмыстық іс жүргізу құқығының ажыратылмас бөлігі болып табылады.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының көздері ретінде конституциялық заңдардың ең
елеулі ерекшелштеріне мыналар жатады:
- конституциялық заңдардың Қазақстан Республикасының Конституциясына
сәйкес келуі;
- Қазақстан Республикасы Конституциясының ережелерін конституциялық
заңдардың нормаларымен дамыту;
- конституциялық заңдар нормаларының реттеуші әсерін, сонымен бірге
бірқатар құқық салаларына тарату;
- конституциялық заңдардың салалық құқыққа, соның ішінде қылмыстық іс
жүргізу құқығына қалыптастырушы және норма құраушы әсері;
- конституциялық заңдарда және тікелей қылмыстық іс жүргізу
кодексінде орнықтырынған қылмыстық іс жүргізу нұсқамалары арасында
генезистілік, өзара байланыс болуы (мысалы, ҚІЖК-тің кез келген бабы
Конституцияда және конституциялық заңдарда бар идеяларды білдірудің
нақтыланған және неғұрлым нәзік те дамыған түрі);
- құқық көздерінің тұтас нысандары шегінде иерархиялық
байланыстардың (қатынастардың болуы, олар, біріншіден, неғұрлым жоғары
деңгейдегі актілер төмендеу деңгейдегі актілердің мазмұнын айқындайғынын;
екіншіден, олардың арасында алшақтық байқалса, неғұрлым жоғары деңгейдегі
акті қолданылатының, ал төмендеу деңгейдегі акті күшін жоятының; үшіншіден,
қолданылатын заңдар, нормативтік актілер және Қазақстан Республикасы
Конституциясының ережелері арасында қайшылықтар бар екені анықталған
жағдайда заңда соттық іс жүргізуді тоқтата тұру және осы актіні
конституциялық емес деп тану туралы Конституциялық Кеңеске жүгіну құқығының
көзделгенін білдіреді [19, 234 б.].
Маңыздылығы, құқық көздерінің иерархиясында алатын орны бойынша екінші
деңгейге Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық заң күші бар
Жарлықтары енгізіледі. Қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің бұл
категориясына Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан
Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі туралы" 1995 жылғы 20
желтоқсанда қабылдаған конституциялық заң күші бар тиісті Жарлығы жатады.
Үшінші деңгейде тікелей қылмыстық іс жүргізу берілген, онда қылмыстық
сот ісін жүргізу принциптері, мақсаттары, міндеттері, кезеңдері және
сатылары, қылмыстық құқық пен қылмыстық іс жүргізу құқығының нормаларын
қолданудын, іс жүргізудегі нәтижелері, ең елеулі ұғымдардың түсініктемелері
жүйелі түрде баяндалған, құқық қатынастарына қатысушылардың шеңбері,
олардың құқықтары мен міндеттері белгіленген, сотта іс жүргізу механизмі
белгіленген және т.т. Басқаша айтқанда, ҚІЖК -қылмыстық іс жүргізу
құқығының негізгі салалық заңы, онда осы сала үшін ең елеулі ережелер
жинақталған.
Төртінші денгейде Қазақстан Республикасының басқа қылмыстық іс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертация қылмыстық сот ісін жүргізудегі
Куәлік иммунитет қағидасын зерттеуге арналған. Жұмыста қылмыстық іс
жүргізудегі Куәлік иммунитет институт ретінде, Куәлік иммунитеттің түрлері,
сондай-ақ қылмыстық іс жүргізу барысында Куәлік иммунитетті жүзеге асыру
мәселелері жан-жақты қарастырылған.
Зерттеудің өзектілігі. Соңғы жылдары Қазақстан Республикасының
Президентінен бастап қарапайым халыққа дейін барлық деңгейде Қазақстан
қоғамында адам құқықтары туралы көп айтылып және жазылып жүр. Бұл мәселеге
деген ынта күннен-күнге артуда, жеке алғанда Қазақстан құқықтық мемлекет
қағидаларын, адам құқықтары саласында Халықаралық стандарттарды қолдауын
белсенді түрде көрсетіп жүр. Еліміз 1966 жылғы Азаматтық және саяси
құқықтар туралы халықаралық пактіге қосылды [1].
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы адамды, оның өмірін,
құқықтарын және бостандықтарын мемлекеттің ең маңызды құндылықтары ретінде
жариялады. Құқықтық мемлекет құруға бекем бел байлап, Қазақстан өзінің
мемлекеттік қызметінің маңызды бағыттары ретінде адам және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын сақтау және қорғауды белгіледі.
Қазақстан Республикасы Президентінің 24 тамыз 2009 жылғы № 858
Жарлығымен бекітілген 2010-2020 жылдар аралығына белгіленген Республиканың
құқықтық саясат Тұжырымдамасында былай делінген: Мемлекетіміздегі құқықтық
саясатты жетілдіру қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу және қылмыстық-атқару
құқықтарының, сондай-ақ құқық қолданудың өзара байланысқан кешенді жолымен
жүзеге асырылады [2, 2-б.]. Жалпы қоғам мәдениетіндегі, жеке
алғанда, саяси мәдениеттегі адам құқықтарының орны, көп жағдайда еліміздегі
саяси режимнің сипатымен, әлеуметтік-экономикалық деңгейдің дамуымен,
заңдармен және тарихи дәстүрлермен, сондай-ақ азаматтардың қалыптасқан
көзқарастарының ерекшелігімен анықталады.
Қазіргі заманның рухани құндылықтарының ішінде, адам құқықтары
ең маңызды орын алады. Оның үстіне Қазақстан үшін адам құқықтарын қорғау
демократиялық құқықтық құндылықтарға бағыт сілтейтін маңызды көрсеткіш, ол
Қазақстанның стратегиялық дамуындағы негізгі фактор болып табылуы қажет.
Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына 29 қаңтар 2010 жылғы Жолдауында
былай деді: Біздің алдымызда құқық қорғау жүйесін реформалайтын үлкен
жұмыстар тұр. Қазіргі таңда, өкінішке орай құқық қорғау органдарының
сапасыз басқаруынан, жұмыстарындағы түсініспеушіліктерден, қажетті кадрлық
құрамның жетіспеушілігінен туындаған қиындықтар, сондай-ақ құқық қорғау
жүйесінің қызметіне таза бақылаудың болмауы айқын көрініс тауып отыр [3, 2
б.].
Қоғамның құқықтық, саяси, экономикалық және әлуметтік жүйелерін
реформалауға бағыталған Қазақстан Республикасы азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғауды жүзеге асыру механизімінің негізінде жатқан
қағидалардың конституциялық деңдейде бекітілуіне едәуір көңіл бөлуде. Бұл
механиизмнің буынының бірі болып куәлік иммунитет институты табылады.
Куәлік имунитет институтын заңнамада бекіту және оны жетілдіру қылмыстық іс
жүргізудің демократиялық құндылықтарын бекіту жолындағы маңызды қадам болып
табылады. Сонымен қатар бұл қылмыстық процеске қатысушы тұлғаларды
қылмыстық іс жүргізудің аумағына тартудың заңдылығының және негізділігінің
кепілі, олардың процесуалдық құқықтарын қамтамасыз етудің маңызды әдісі
болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 77-бабына сәйкес ешкім
өзіне, жұбайына (зайыбына) және ауқымы заңмен айқындалған жақын туыстарына
қарсы жауап беруге міндетті емес, діни қызметшілер өздеріне ішкі сырын
ашып, сенім білдірген адамдарға қарсы Куәлік беруге міндетті емес [4]. Бұл
конституциялық ереже Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексінде де өз бекітуын қылмыстық іс жүргізудің күә ретінде жауап беруден
босату қағидасы ретінде Кодекстің 27-бабында көрініс тапты.
Адамға өзіне, жұбайына (зайыбына) және ауқымы заңмен айқындалған
жақын туыстарына қарсы жауап беруден бас тарту құқығының берілуі, яғни
куәлік иммунитеттің берілуі – бұл мемлекеттің жанұя құндылықтарын
қамтамасыз етуге, сот әділдігін жалған жауап беру қаупінен сақтауға
талпынысының көрінісі болып табылады.
Қылмыстық іс жүргізу заңнамасының өзгеруі, сот тәжірибесінің жаңа
қажеттіліктері, ғылыми әдебиетте Қазақстан Республикасының заңнамасына
сәйкес Куәлік иммуниет мәселерінің кешенді түрде зерттелмеуі – осының бәрі
аталмыш тақырыптың өзектілігін дәлелдеп, осы тақырыпты таңдаудың
қажеттілігін негіздейді.
Диссертация тақырыбының зерттелу деңгейі. Қылмыстық іс жүргізудің
қағидаларының қылмыстық іс жүргізудің міндеттерін орындаудағы ерекше
маңызын ескере отырып, оның өзекті мәселелерінің ғалым-процесуалистердің
назарында үнемі болғандығын атап өткен жөн.
Осы мәселеге көңіл бөліп, арнайы қарастырған ғалымдардың ішінде Т.К.
Айтмухамбетовты, А.Н. Ахпановты, Н.С. Алексеевті, Қ.Ә. Бегалиевті, Л.Ш.
Берсугурованы, В.П. Божьевті, А.Д. Бойковты, К.Ф. Гуценконы, С.К.
Жүрсімбаевты, Л.М. Карнееваны, Е.И. Қайыржановты, М.Ч. Қоғамовты, П.А.
Лупинскаяны, И.Б. Михайловскаяны, Қ.Ә. Мәмиді, С.С. Молдабаевты, А.С.
Нуралиеваны, М.А. Пакирдиновты, И.И. Роговты, М.С. Строговичті, В.М.
Савицкийді, С.Т.Тыныбековты, Ш.М. Шариповты атп өтуге болады.
Куәлік иммунитет мәселесіне әр түрлі деңгейде еңбек сіңірген келесі
ғалымдарды атауға болады: А.Я. Азаров, О.Я. Баев, Л.В. Брусницын,
В.П. Божьев, А.Д. Бойков, В.Д. Даев, Н.И.Капинус, Л.М. Карнеева, М.А.
Ковалев, Э.Ф. Куцова, Ю.Д. Лившиц, П.А. Лупинская, Т.Г.Морщакова, И.Л.
Петрухин, Л.Д. Рахунов, В.М. Савицкий және тағы басқалары. Осы ғалымдардың
еңбектері диссертацияның теориялық негізін қалады.
Бірақ Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес
Куәлік иммунитет институтының мәселелері қылмыстық іс жүргізу ғылымында
зерттелмеген тақырыптардың қатарында.
Зерттеудің мақсаты және міндеттері. Диссертацияның басты мақсаты –
Қазақстан Республикасының қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу заңнамасын
ескере отыра, Куәлік иммунитеттің теориялық, құқықтық және тәжірибелік
мәселелерін кешенді түрде зерттеу, осы институттың негізгі мәселелері
бойынша авторлық көзқарасты қалыптастыру, жеке тұлғаның конституциялық
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға бағыттау мақсатында қылмыстық іс
жүргізу заңнамасын және оны қолданудың тәжірибесін жетілдіруге бағытталған
ұсыныстар жасау
Аталған мақсатқа жету үшін диссертацияда келесі нақтыміедеттерді
шешүге талпыныс жасалды:
- Куәлік иммунитеттің түсінігін, мәнін және маңызың анықтау;
- халықаралық құқық нормаларындағы Куәлік иммунитеттің көрінісін
зерттеу;
- Куәлік иммунитеттің түрлеріне, соның ішінде: өзің өзі айыптаудан
және туыстық қатынастын негізіндегі Куәлік иммунитетке, заңменен қорғалатын
құпияға ие адамдардың Куәлік иммунитетіне, лауазымды тұлғалардың Куәлік
иммунитетіне талдау жасау;
- қылмыстық істі жүргізу барысындағы Куәлік иммунитетті жүзеге асыру
мәселелерін зерттеу.
Зерттеу объектісі мен пәні. Зерттеу объектісі болып Куәлік
иммунитетті қамтамасыз ету барысында туындайтын қоғамдық қарым–қатынастар
табылады.
Зерттеу пәні: Куәлік иммунитет, Куәлік иммунитетті қамтамасыз ету
мәселелері қарастырылған теориялық зерттеулер; қылмыстық іс жүргізудің
қағидалары бекітілген, Куәлік иммунитет институтың реттейтің Қазақстан
Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңнамасы, халықаралық құқықтың
нормалары, Куәлік иммунитетті қамтамасыз етуге байланысты қылмыстық іс
жүргізу органдарының тәжірибесі.
Зерттеудің әдістемелік негізі. Диссертацияның әдістемелік негізі
теориялық және тәжірибелік қызметтердің бірлігіне негізделген
материалисттік диалектиканың заңдарынан, объективті болмысты зерттеудің
жалпы-ғылыми және жеке-ғылыми (тарихи-құқықтық, формальды-құқықтық,
формальды-логикалық, салыстармалы-құқықтық әдістер, жүйелі талдау әдісі
және т.б.) әдістерінен тұрады.
Зерттеудің нормативтік базасын халықаралық құқықтық актілер, Қазақстан
Республикасы Конституциясы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексі, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот қаулылары құрады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертацияда Қазақстанда алғашқы болып
Куәлік иммунитет институтына монографиялық деңгейде кешенді түрде теориялық
және тәжірибелік тұрғыдан талдау жасалып, Куәлік иммунитеттің түсінігі,
мәні және маңызы, Куәлік иммунитеттің түрлері және қылмыстық іс жүргізу
барысында Куәлік иммунитетті қамтамасыз ету мәселелрі қарастырылды.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы сонымен қатар келесімен анықталады:
- Куәлік иммунитет институтының авторлық анықтамасы ұсынылды;
- Куәлік иммунитет институтының объективтік және субъективтік мағынасы
анықталды;
- Куәлік иммунитеттін мазмұны нақтыланды.
Қорғауға ұсынылатың негізгі тұжырымдар.
Қорғауға диссертацияда негізделген келесі неғұрлым маңызды қорытындылар
мен ғылыми тұжырымдар ұсынылады:
1. Куәлік иммунитет қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың арасында
туындайтын және қылмыстық-процессуалдық қарым-қатынастар арқылы
жүзеге асырылатын қылмыстық іс жүргізу құқығының институты болып
табылады. Куәлік иммунитетке құқықтық қатынастарға қатысатын кез
келген субъект емес, тек қана тікелей қылмыстық іс жүргізу заңында
көрсетілген куәлік иммунитет субъектілері ғана ие болып табылады.
Біздің жағдайда қылмыстық іс жүргізу қарым-қатынастарының субъектілері
ретінде бір жағынан қылмыстық ізге түсу органы және сот, ал екінші жағынан
куә ретінде жауап беруден бас тарту құқығы бар жеке тұлға қатысады.
2. Куәлік иммунитет институты объективтік мағынада келесіні білдіреді:
бұл осы институтты жүзеге асыру барысында пайда болатын құқықтық
қатынастарды реттейтін заң нормаларының жиынтығы.
Куәлік иммунитет институты субъективтік мағынада келесіні білдіреді:
күәлар мен жәбірленушілердің кейбір категорияларын қылмыстық іс бойынша
жауап беруден босататын, сонымен қатар азаматтардың қылмыстық іс бойынша
өзіне қарсы жауап беруден бас тарту құқығын қамтамасыз ететін құқықтық
нормалардың жиынтығы.
3. Қылмыстық іс жүргізу құқығының Куәлік иммунитет институты
-құлықтылық құндылықтарды қорғау мақсатында күәлар мен
жәбірленушілердің кейбір категорияларын қылмыстық іс бойынша жауап
беруден босататын, сонымен қатар азаматтардың қылмыстық іс бойынша
өзіне қарсы жауап беруден бас тарту альтернативсіз және
альтернативті құқығын қамтамасыз ететін құқықтық нормалардың
жиынтығы.
Мұндай тұлғаларға келесілерді жатқызуға болады:
1) күә ретінде мүлдем жауап алмайтын тұлғалар;
2) куә ретінде жауап беруден өз еркімен бас тартуға құқылы
тұлғалар.Өзін өзі айыптаудан куәлік иммунитеттің мәні келесімен
анықталады: тергеу әрекетін жүргізу барысында куәға оны жасалған
қылмыс бойынша айыптайтын сұрақтар қойылмауы керек; куә осыған
сәйкес мұндай сұрақтар қойылған жағдайда, оларға жауап беруден бас
тартуға құқылы; қылмыстық іс жүргізу органдары мен лауазым иелері
жауап алудың алдында жауап алынатын адамға жасалған қылмыс бойынша
оны айыптайтын мән-жайлар туралы жауап беруден бас тартуға құқылы
екендігін түсіндіруге міндетті.
4. Куәлік иммунитеттің мазмұнын келесі жағдайлар қамтиды: куә мен
жәбірленушінің заңда белгіленген қылмыстық іс бойынша жауап беру
міндетін орныдаудан бас тарту субъективтік құқығы және азаматтардың
қылмыстық іс бойынша өзіне қарсы жауап беруден бас тарту
субъективтік құқығы, сонымен қатар қылмыстық іс бойынша өндірісті
жүзеге асыратын мемлекеттік органдар мен лауазым иелерінің іске
қатысушы тұлғаларға олардың құқықтарын түсіндіру ғана емес, олардың
өз құқықтарын жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз ету.
5. Куәлік иммунитет институты қылмыстық іс жүргізудің барлық
сатыларында жүзеге асырылуы тиіс, өйткені жауап беруден бас тарту
құқығы қылмыстық іс қозғалған уақыттан бастап емес, азаматтың құқық
қолданушымен құқықтық қарым-қатынасқа түскен уақытынан басталады.
Диссертацияның құрылымы мәселені ашудың ішкі логикасымен, оның
талқылануының дәрежесімен, алға қойылған міндеттермен негізделеді және
зерттеудің негізгі мақсаты мен пәніне сәйкес келеді. Жұмыс кіріспе, үш
бөлім және бес бөлімшеден, қорытынды және пайдаланған әдебиет тізімінен
тұрады.
1 КУӘЛІК ИММУНИТЕТ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ
ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ИНСТИТУТЫ РЕТІНДЕ
1. Куәлік иммунитеттің түсінігі, мазмұны және маңыздылығы
Куәлік иммунитет демократияландыру және ізгілендірудың басты элементі
ретінде тек қылмыстық іс жүргізудің ғана емес, сонымен бірге жалпы қоғамның
маңызды элементі болып табылады.
Латын сөзінен аударғанда иммунитет сөзі – (immunitas) жеңілдік деген
мағынаны білдіреді. Батыс Еуропалық қайнар көздерде иммунитет термині
XIII ғ. бастап кездеседі. Орыс тілінде иммунитет түсінігі XIX ғ. белгілі
бір лауазымынан немесе салықтан босату дегенді білдірген.
Батыс Еуропаның феодалдық құқығында иммунитет феодалдың өз иелігінде
орналасқан аумағында кейбір мемлекеттік функцияларды жүзеге асыру
құқықтарының жиынтығы болып есептелінген.
Иммунитет ұғымының құқықтық мағынасын әр түрлі энциклопедиялық және
заңи сөздіктер әр қалай береді: жалпы нормаларға бағынбау, мемлекетте
ерекше орын алып жатқан тұлғаларға бағынбау.
Куәлік иммунитет институтының өзара құқықтық институт болып
қалыптасуына, оның реттейтін қоғамдық қатынастарының ерекшеліктерімен
айқындалады.
Куәлік иммунитет институтын екі мағынада түсінуге болады. Объективті
мағынада ол аталған институт жүзеге асырылып жатқанда туындайтың қоғамдық
қатынастарды реттейтін құқық нормалардың жиынтығы. Субъективті мағынада
жәбірленушілер мен куәгерлердің кейбір санаттарының қылмыстық іс бойынша
айғақ беруден бастартуға құқық беретін нормалар.
Куәлік иммунитетінің мазмұнына куәлар мен жәбірленушілердің жауап
беруден бас тарту субъективті құқығы жатады.
Заң ғылымында куәлік иммунитеттің түсінігіне байланысты әлі де ортақ
пікір жоқ. Заңгер-процесуалистердің бір тобы куәлік иммунитеттің кең
мағынада түсіндіруде. Яғни, олар азаматтардың екі санатын көрсетеді: 1) куә
ретінде жауап алуға тиым салынатын адамдар; 2) жауап беруден бас тартуға
құқығы бар азаматтар.
Басқа заңгерлер қарастырып жатқан терминнің тар мағынасын ұстануда. Ол,
куәнің жауап беруден айрықша жағдайда ғана бас тартуы. Ондай куәларға
аталған заңгерлер: 1) моральдық және туыстық сипаттағы қатынастарға
байланысты жағдайларда жауап беруден бас тартуға құқығы бар азаматтар; 2)
мемелекеттік, қызметтік және кәсіби құпия жөнінде ақпаратқа ие болуымен
байланысты жауап беруден бас тартуға құқығы бар адамдар.
Біздің ойымызша, куәлік иммунитеттің кең мағынадағы түсінігі дұрыс
сияқты. Шынымен де, моральдік нормаларға қайшы келетін қылмыстық іс жүргізу
нормаларының барлығы қоғамдық санада әділетсіз және тергеу практикасында
тиімділігі жоқ болып есептелінеді.
Демек, кейбір азаматарға куәлік иммунитетті, яғни өзіне өзі, жұбайы
және жақын туыстарына қарсы жауап беруден бас тартуға құқығының берілуі от
басыдағы қалыптасқан байланысты үзбеу мақсатында мемлекетпенен беріліп
отыр.
Куәлік иммунитет қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың арасында
туындайтын және қылмыстық-процессуалдық қарым-қатынастар арқылы жүзеге
асырылатын қылмыстық іс жүргізу құқығының институты болып табылады. Куәлік
иммунитетке құқықтық қатынастарға қатысатын кез келген субъект емес, тек
қана тікелей қылмыстық іс жүргізу заңында көрсетілген куәлік иммунитет
субъектілері ғана ие болып табылады.
Біздің жағдайда қылмыстық іс жүргізу қарым-қатынастарының субъектілері
ретінде бір жағынан қылмыстық ізге түсу органы және сот, ал екінші жағынан
куә ретінде жауап беруден бас тартуға құқығы бар жеке тұлға қатысады.
А.Ю. Епихиннің пайымдауынша куәлік иммунит дегеніміз куәнің айғақ
беруден бас тартуға заңменен көзделген құқығы. Біздің ойымызша, бұл пікір
толық емес болып табылады. Аталған автордың анықтамасында жәбірленуші
айтылмай, куә ғана айтылған. Осы орайда бірнеше заңды сұрақ туындайды.
Қалайша жәбірленуші жауап беруден бас тартуға құқылы, егер де ол куәлік
иммунитетпен пайдаланатын тұлғаларға жатады (банкир, діни қызметкерлері,
дипоматтар және т.б.). Ал басқа жағдайларда жәбірленушіде куәлік
иммунитеттің болуы негізсіз болып табылады. Осы орайда сұрақ туындайды.
Жәбірленуші сезіктінің немесе айыпталушының туысқаны болған жағдайда, бұл
құқық оған таралады ма.
Қазақстанның қылмыстық іс жүргізуінде жәбірленушінің процессуалдық
жағдайының куәнің процесуалдық жағдайынан айырмашылығы бар.
Жәбірленушінің туысқандарымен қылмыс жасалған жағдайда, куәлік
иммунитетті оған тарату керек екендігін қажет деп санайтын ғалымдармен
келісу керек. Жазаның өтелуі аяқталғаннан кейін адам отбасына қайтып
оралғанда от басыда қалыптасқан қатынастарды үзбеуі өте маңызды.
Субъективті құқықтардың екінші тобы куәлік айғақтарды беру міндетінен
бас тарту жағдайларымен байланысты.
Қолданыстағы заңнамаға сәйкес діни қызметшіден азаматтардың өздерінің
ішкі сырын білдіргенге байланысты жауап алынуға тиым салынған.
Жауап беруден бас тартуға құқығы бар азаматтардың санатына байланысты
куәлік иммунитеттің классификациялық жүйесін қалыптастыруға болады:
Жауап беру үшiн куә ретiнде iс үшiн маңызы бар қандай да болсын мән-жай
белгiлi болуы мүмкiн кез келген адам шақырылуы және одан жауап алынуы
мүмкiн.
Келесі тұлғалардан куә ретiнде мүлдем жауап алуға болмайды және олардан
жауапалынған жағдайда, олардың берген жауаптарының дәлелдемелік күші
болмай, ондай дәлелдемелер жарамсыз деп танылуы тиіс:
1) қылмыстық iс бойынша iс жүргiзуге қатысуына байланысты, сондай-ақ
сот шешiмiн шығару кезiнде туындаған мәселелердi кеңесу бөлмесiнде
талқылау барысында өздеріне белгiлi болған қылмыстық iстiң мән-
жайлары туралы - судья, алқаби;
2) аралық судьяның немесе төрешiнiң мiндеттерiн атқаруға байланысты
өзiне белгiлi болған мән-жайлар туралы - аралық судья немесе төрешi;
3) қылмыстық iс бойынша өзiнiң мiндеттерiн орындауына байланысты өзiне
белгiлi болған жағдайлар туралы - сезiктiнiң, айыпталушының
қорғаушысы, сонымен бiрдей жәбiрленушiнiң, азаматтық талапкердiң және
азаматтық жауапкердiң өкiлi;
4) өзiнiң жасының толмауына не психикалық немесе дене кемiстiктерiне
орай iс үшiн маңызы бар мән-жайларды дұрыс түсiнуге және олар туралы
жауап беруге қабiлетсiз адамдар.
Қасақана жалған жауап бергенi үшiн және жауап беруден бас тартқаны
үшiн куә Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексiнде көзделген қылмыстық
жауапқа тартылады. Айғақтар беруден бас тарту немесе қылмыстық процестi
жүргiзушi органның шақыруы бойынша дәлелді себептерсiз келмеуі әкiмшiлiк
жауапкершілікке тартуға әкеп соғады.
Куәлік иммунитеттен басқа қылмыстық іс жүргізуде басқа да иммунитеттер
кездеседы. Мысалы, Ф.А. Агаев, В.Н. Галузо келесідегідей иммунитеттердің
түрлерін ажыратады:
а) дипломатиялық иммунитет;
б) халықаралық қорғаныспен пайдаланатын иммунитет тұлғалары;
в) депутаттық иммунитет;
г) сот деңгейінің иммунитеті, құқық қорғау және бақылау органдарының
лауазымды тұлғалары;
д) қоғамдық өкілдердің иммунитеті;
е) Қазақстан Республикасының Президент иммунитеті.
Осының барлығы бізге келесі қорытынды жасауымызға мүмкіндік береді:
азаматтардың кейбір санатына арналған қылмыстық іс жүргізудегі жеңілдіктер
беретін институттар мен субинституттардың нормаларының жиынтығы көп
деңгейлі процессуалды иммунитеттерді құрайды.
Иммунитеттер мен жеңілдктер деген түсініктердің арасында нақты
айырмашылық жоқ деген ғалымдардың ой пікірмен келісеміз. Бұл жағадай әр бір
процесуалдық иммунитет және процессуалдық жеңілдік таза түрінде
болмағанымен түсіндіріледі. Олардың әр қайсысы иммунитеттің де, жеңілдіктің
де белгіленген ережелердің жиынтығын құрайды.
Жоғарыдағыны ескере, куәлік иммунитеттің де, жеңілдіктің де белгілер
жиынтығын құрайды. Қылмыстық процесуалдық иммунитеттер де, сонымен қатар
куәлік иммунитет те қылмыстық процессуалдық құқық нормаларымен ғана емес,
сонымен бірге басқа құқық салаларының нормаларымен де реттелінеді.
Л.М. Карнеева куәлік иммунитеттің келесі анықтамасын береді: Куәлік
иммунитет – бұл куәнің туысқанына қылмыстық іс жүргізу кезінде зиян келтіру
мүмкіндігімен жауап беруден бас тартуы.
Жалпы бұл анықтама жақын туыстар иммунитетінің бір бөлігін ғана
қамтиды. Керісінше И.Л. Петрухин, куәлік иммунитетті куәнің өзін өзі
айыптаудан кепілдік беруімен байланыстырады. Біз ойымызша нақты және толық
анықтама Т.М. Москалькова береді: Күәлік иммунитет дегеніміз қылмыстық іс
бойынша айғақ беру міндетінен босататың нормативті бекітілген ережелер
жиынтығы.
Жоғарыда айтылғандардың барлығын ескере отыра, біз куәлік иммунитеттің
келесі анықтамасын береміз:
Қылмыстық іс жүргізу құқығының куәлік иммунитет институты -құлықтылық
құндылықтарды қорғау мақсатында күәлар мен жәбірленушілердің кейбір
категорияларын қылмыстық іс бойынша жауап беруден босататын, сонымен қатар
азаматтардың қылмыстық іс бойынша өзіне қарсы жауап беруден бас тарту
альтернативсіз және альтернативті құқығын қамтамасыз ететін құқықтық
нормалардың жиынтығы.
Қылмыстық іс жүргізу институты ретінде куәлік иммунитет моральдік
құндылықтарды сақтауға, куәләрдің және жәбірленушілердің қылмыстық іс
бойынша жауап беруден бас тарту құқығын қамтамасыз етуге бағытталған
нормалардың жиынтығы.
Қазақстан Республикасында куәлік иммунитет институты әр түрлі нормалар
арқылы көрініс табады. Куәлік иммунитетке байланысты ережелерді екі топқа
бөлуге болады:
1. Куә болуға мүмкіндігі бар азаматтың еркіне қарамастан болатын
иммунитет.
Бұл санатқа келесі тұлғалар жатады: жасының жетпеуіне, психикалых не
дене кемшіліктеріне байланысты істің мән-жайын дұрыс түсініп, ол туралы
дұрыс жауап бере алмайтын азаматтар; сезіктінің, айыпталушының қорғаушысы;
жәбірленушінің, азаматтық талапкердің және азаматтық жауапкердің өкілдері
жатады.
2. Өз қалауына сәйкес болатын куәлік иммунитет.
Бұл санатқа куәлік имунитет құқығын пайдаланатын субъектілер, яғни
жауап беруден бас тарту құқығын пайдалану немесе пайдаланбауды таңдауға
құқығы бар субъектілер жатады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 21-бабында
көрініс тапқан сот әдiлдiгiн заң мен сот алдындағы теңдiк негiздерiнде
жүзеге асыру қағидасына сәйкес сот әдiлдiгi барша жұрттың заң мен сот
алдында теңдiгi негiзiнде жүзеге асырылады. Қылмыстық сот iсiн жүргiзу
барысында ешкiмдi де шыққан тегi, әлеуметтiк, лауазымдық және мүлiктiк
жағдайы, жынысы, нәсiлi, ұлты, тiлi, дiнге қатысы, сенiмдерi, тұрғылықты
жерi бойынша немесе өзге де кез келген мән-жайлар бойынша қандай да болсын
кемсiтушiлiкке ұшыратуға болмайды. Қылмыстық iзге түсуден иммунитетi бар
адамдарға қатысты қылмыстық сот iсiн жүргiзудiң шарттары Қазақстан
Республикасының Конституциясымен, Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс
жүргізу кодексімен, заңдармен және Қазақстан Республикасы бекiткен
халықаралық шарттармен айқындалады.
Р.Х Якуповтың ой пікірі бойынша әрбір қағида ол ерекшеліктері бар
жалпы ереже.
Қылмыстық іс жүргізудегі азаматтың құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз ету процесуалдық кепілдіктеріне байланысты куәлік иммунитет
институтын құрайтын нормаларға дәлелдеме құқығының нормаларын да жатқызуға
болады.
Дәлелдемелер ретiнде жарамсыз iс жүзiндегi деректерге келесі деректер
жатады, егер олар ҚР ҚІЖК-нің талаптарын бұза отырып, процеске
қатысушыларды олардың заңмен кепiлдiк берiлген құқықтарынан айыру немесе
оларды қысу жолымен немесе қылмыстық процестiң өзге де ережелерiн бұзумен
байланысты алынған деректер, соның iшiнде:
1) қинау, күш қолдану, қорқыту, алдау, сонымен бiрге өзге де заңсыз iс-
әрекеттер арқылы;
2) оларға түсiндiрмеудiң, толық немесе дұрыс түсiндiрмеудiң салдарынан
туындаған қылмыстық процеске қатысушы адамдардың өз құқықтары мен
мiндеттерiне қатысты жаңылуын пайдалану арқылы;
3) iс жүргiзу iс-әрекетiн осы қылмыстық iс бойынша iс жүргiзудi жүзеге
асыруға құқығы жоқ адамның жүргiзуiне байланысты;
4) iс жүргiзу iс-әрекетiне қарсылық бiлдiруге жататын адамның
қатысуына байланысты;
5) iс жүргiзу iс-әрекетiн жүргiзудiң тәртiбiн айтарлықтай бұза отырып;
6) белгiсiз көзден, не сот отырысында анықтала алмайтын көзден;
7) дәлелдеу барысында осы заманғы ғылыми бiлiмге қайшы келетiн
әдiстердi қолдану арқылы алынып, олар iстi тергеу немесе сотта қарау
кезiнде алынған iс жүзiндегi деректердiң дұрыстығына ықпал етсе немесе
ықпал ету мүмкiн болса, дәлел ретiнде пайдалануға жол берiлмейдi деп
танылуы тиiс.
Қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу кезiнде iс жүзiндегi деректердi
дәлелдеме ретiнде пайдалануға жол бермеушiлiктi, сондай-ақ оларды шектеп
пайдаланудың мүмкiндiгiн өз бастамашылығы бойынша немесе тараптардың
өтiнiшi бойынша процестi жүргiзушi орган белгiлейдi.
Егер бұлар қылмыстық iс материалдарының түгендеу тiзiмiне
кiргiзiлмесе, сезiктiнiң, айыпталушының, жәбiрленушiнiң және куәнiң
көрсетуiн, сарапшының қорытындысын, заттай айғақтарды, тергеу және сот iс-
әрекеттерiнiң хаттамаларын және өзге де құжаттарды айыптаудың негiзiне
жатқызуға болмайды. Куә ретiнде алдын ала жауап алу барысында сезiктi,
айыпталушы берген айғақтар дәлелдер ретiнде танылмайды және айыптау
негiзiне алынбайды.
Заңды бұзу арқылы алынған дәлелдемелер заңдық күшi жоқ деп танылады
және айыптаудың негiзiне жатқызыла алмайды, сондай-ақ қылмыстық іс бойынша
дәлелденуге тиіс кез келген мән-жайды дәлелдеу кезiнде пайдаланыла алмайды.
Бірақ, жоғарыда аталған бұзушылықтармен алынған iс жүзiндегi
деректер тиiстi құқық бұзушылықтар мен оларға жол берген адамдардың
кiнәлiлiгiн дәлелдеу фактiсi ретiнде пайдаланылуы мүмкiн.
Сонымен, егер куәлік иммунитетке ие тұлғаға оның жауап беруден бас
тартуға құқығы бар екендігі түсiндiрілмесе, толық немесе дұрыс
түсiндiрмесе, және осының салдарынан туындаған қылмыстық процеске қатысушы
адамдардың өз құқықтары мен мiндеттерiне қатысты жаңылуын пайдалану арқылы
алынған олардың жауаптарының дәлелдемелік күші болмайды.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінде көзделген жағдайларда аталған адамдар
айғақтар беруден бас тартуға құқылы және ол үшiн қандай да болсын жауапқа
тартуға болмайды.
Азаматтық және саяси құқықтары туралы халқаралық пактінің 3- тармағының
14- бабының g тармақшасына сәйкес әрбір адамның оған тағылған қандай иә
болсын қылмыстық айыптауды қарау барысында өзіне қарсы жауап беруге немесе
өзін кінәлі деп санауға мәжбүрленбеуге құқығы бар . [1]. Басқаша айтқанда ,
кез келген Адам , соның ішінде айыпталушы, оны қылмыс жасады деп айыптайтын
жауап міндетінен босатыладыны аламыннамасында да көрініс тапты, Қазақстан
Республикасының Конституциясын 77-бабы өзін өзі айыптаудан куәлік
иммунитетті келесідей қылып бекітеді: Ешкім өзіне, жұбайына (зайыбына)
және ауқымы заңммен айқындалған жақын туыстарына қарсы айғақтар беруге
міндетті емес [2].
Өзін өзі айыптаудан куәлік иммунитеттің мәні келесімен анықталады:
тергеу әрекетін жүргізу барысында куәға оны жасалған қылмыс бойынша
айыптайтын сұрақтар қойылмауы керек; куә осыған сәйкес мұндай сұрақтар
қойылған жағдайда, оларға жауап беруден бас тартуға құқылы; қылмыстық іс
жүргізу органдары мен лауазым иелері жауап алудың алдында жауап алынатын
адамға жасалған қылмыс бойынша оны айыптайтын мән-жайлар туралы жауап
беруден бас тартуға құқылы екендігін түсіндіруге міндетті.
Куәлардың жалпы құқықтарының кепілдіктерін, соның ішінде өзін өзі
айыптаудан кепілдігін күшейтуде қылмыстық іс жүргізу заңнамасында
бекітілген куәнің адвокаттың қатысуымен жауап беру құқығының елеулі маңызы
бар. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодесінің 82-бабының 3-
бөлімінде куәнің келесі құқығы бекітілген: Куә, егер адвокаттың іске
қандай да бір басқа жағдайда қатысы болмаса, адвокаттың қатысуымен айғақ
беруге құқылы. Адвокаттың келмеуі жауап алуды тергеуші белгілеген уаққыта
жүгізуге кедергі келтірмейді.
Адвокаттың куәдан жауап алу кезінде қатысу қажеттігі, біздің ойымызша,
толықтай ақталған. Адвокаттың куәға көмек көрсетуі қажетті болатын
жағдайлар жеткілікті түрде кездеседі. Мысалы, көп жағдайда келешекте
сезікті, айыпталушы болып танылатын тұлғалар бастапқысында алдымен куә
ретінде іске қатысып, олардан куә ретінде жауап алынады. Ал куә жауап
беруге міндетті болып табылады, жауап беруден бас тартса, қылмыстық
жауапкершілікке тартылуы мүмкін. Осындай жауапкершіліктен қорққан куә, одан
жауап алу кезінде өзіне қарсы жауап беруі мүмкін.
Адвокаттың көмегі оларға қатысты қылмыстық іс қысқартылған сезікті не
айыпталушы куә ретінде іске қатысқанда да қажет. Біздің ойымызша, заңды
өкілдерден жауап алғанда да адвокаттың көмегі қажет болуы мүмкін.
Сонымен қатар Т. Кадышева мен С. Ширинскийдің келесі пікірімен де
келісу керек: олардың ойынша күәдан жауап алу кезіндегі адвокаттың рөлі тек
жауап алуға қатысуымен шектелмеуі тиіс. Мұндай адвокатқа тергеушінің
рұқсатымен сұрақ қою құқығы берлуі тиіс, заңсыз әрекеттерді прокурорға
шағымдану құқығы берілуі тиіс [3].
Шын мәнінде адвокаттың куәнің өкілі реттінде куәдән алдын ала тергеу
барысында жауап алғанда қатысуы куәнің жауабының шындықа сәйкестігін,
жарамдылығын қамтасыз етуге бағытталған. Сонымен қатар, егер жауап алу
барысында куә оған қойылған сұрақтарды түсінбесе немесе заң талаптарын
түсінбесе, адвокат куәға бұл мәселелер бойынша түсіндірме беруіне құқығы
да, мүмкіндігіде бар.
Қылмыстық процеске адвокаттың куәнің өкілі реттінде қатысу институтын
енгізуді қылмыстық іс жүргізудің құқықтық мемлекетке тән
демократиялануының, гуманизациялануының көрінісі реттінде қарастыру қажет.
Адвокатты куәдән жауап алуға қатыстыруға куәнің бастамашылығымен ғана жол
беріледі. Мұндай қорытынды қылмыстық іс жүргізу заңнамасының мазмұнынан
туындайды. Жоғарыда көрсетілгендей, Қазақстан Республикасының Қылмыстық
іс жүргізу кодесінің 82-бабының 3-бөлімінде куәнің келесі құқығы
бекітілген: Куә, егер адвокаттың іске қандай да бір басқа жағдайда қатысы
болмаса, адвокаттың қатысуымен айғақ беруге құқылы.
Құқық көздері, түрлі құқықтық актілер, құқық өз көрінісін табатын
нысандар зерттелмейінше, құқық рөлін түсіну мүмкін емес. Құқық көздерінің
маңызды болатын тағы да бір себебі - олар құқықтың қоғамдық болмысын
білдіріп қана қоймайды, сонымен бірге белгілі бір дәрежеде құқық
қалыптастыру функциясын атқарады. Құқықтың дамуы қандай заңдылықтарға
бағынып, қандай факторлармен айқындалатын болса, құқық көздерінің дамуы да
жалпы алғанда сондай заңдарға бағынады және сондай факторлармен
айқындалады. Қазақстан Республикасы өткеріп жатқан өтпелі кезеңге
қатысты кез келген құқық саласы, соның ішінде қылмыстық іс жүргізу құқығы
көздерінің жай-күйіне тән ерекшелік — құқық мазмұнының құрылымы, жүйесі
шегіндегі, демек құқық мазмұны шегіндегі олардың гетерогенді (әр текті)
сипаты [10, 55 б.].
Құқық көздерінің гетерогендігі ұлттық құқық жүйесінің қалыптасуының процесі
факторларға байланысты. Сондай факторлардың ең елеулілері мыналар:
- заңдардың өтпелі кезеңде (мемлекеттік құрылымдардың межеленіп
бөлінуі кезеңіндегі) қолданылуының ерекшеліктері;
- бұрын қолданылған құқық көздерінің жойылуы немесе құруы;
- жаңа құқық көздерінің қалыптасуы;
- бір бөліктерде ұлттық құқық қалыптасуы процесінің серпінділігі,
жеделдігі; соған байланысты сабақтас институттар мен категориялар шебінде
қарама-қайшылықтардың пайда болуы;
- құқықта рецептуралық феноменнің байқалуы (яғни басқа елдердің
құқықтарын алып пайдалану), соған байланысты ұлттық құқық үшін жеткілікті
түрде елеулі факторларды тендестіру қаупі пайда болады.
Құқық көздерінің жай-күйінің осы және басқа да ерекше белгілері бұрын
танылған және кеңестік даму кезеңіндегі заң ғылымы теориялық тұрғыдан
негіздеген жекелеген саралау категориялары мен өзге де категориялардан
өтпелі кезеңде бас тартуды қажет етеді. Алайда бұл кеңестік құқық
жетістіктерін толық жоққа шығару деген сөз емес. Біз өтпелі кезеңдегі құқық
көздерінің гетерогендігі көрінісін осыдан да байқап отырмыз [11, 134 б.].
Сонымен бірге ұлттық құқықтың пайда болуы мен қалыптасуы процесінің
аяқталуы мен оның одан әрі дамытылуы құқық көздері жүйесінің сараптау
элементтерін толық немесе ішінара жаңартуды қажет ететінін атап ету қажет.
"Қылмыстық іс жүргізу құқық көзі" деген ұғым мазмұнын жалпы алғанда
құқық көзі деп нені түсіну керек екеніне байланысты қарау қажет. Ғылымда
мынадай баптар бар: а) материалдық тұрғыдан алғанда құқық көзі—қоғам
өмірінің материалдық жағдайлары; ә) құқық көзі — мемлекеттік органдардың
құқық нормаларын белгілеу жөніндегі қызметі, ал құқық актілері -құқықтың
сыртқы нысандары; б) формальды мағына мен заң мағынасындағы құқық көзі —
мемлекеттік ерік-жігерді жалпыға бірдей жүріс-тұрыс ережелері түрінде
білдіру әдісі [12, 456 б.].
Құқық көзінің мәнін салалық құқыққа (бұл жағдайда — қылмыстық іс
жүргізу құқығына) қатысты түсіну үшін ең елеулісі — құқық көзін заң
тұрғысынан алып қарайтын тұжырым.
Сонымен бірге қылмыстық іс жүргізу құқығының ғылыми түсінігі заң
мағынасынан алғанда да өз мазмұны бойынша біртектес емес. Мәселен, А. Ф.
Щербаков, М. С. Строгович, М. Л. Якуб, А. М. Ларин құқық көздерінің ғылыми,
доктриналық түсініктемесінің мазмұнына мемлекеттік органдардың нормативтік
актілері, құқық ғұрыптары, сот прецеденттері кіреді деп санайды. Көздерге
доктриналық түсініктемені, олардың құқықтық регламенттелуімен салыстыру
олардың үйлеспейтінін дәлелдейді. ҚІЖК 1-бабына жасалған талдау қылмыстық
процесс көздері тек нормативтік актілер ғана бола алады деп пайымдауға
негіз береді [13, 55 б.].
Қылмыстық іс жүргізу құқығының доктриналық және құқықтық
түсініктемелерінің арақатынасына мына ерекшеліктер тән:
1) ғылыми, доктриналық түсініктеме құқық көздерінің тізбесіне
объектілердің неғұрлым кең шеңберін қамтиды. Тікелей нормативтік көздермен
қатар онда объектілер ретінде мыналар түсінілген: а) мұсылмандық құқық
доктринасында (Құран мен сунна), христиандық құқық доктринасында (Библия
мен Қасиетті жазу) жазылған әдеттегі құқық; ә) сотпрецеденттері;
2) қылмыстық іс жүргізу құқығының көздері ҚІЖК 1-бабының құқықтық
регламентінде ұлттық құқықты дамытудың қазіргі кезеңінің жағдайы мен
ерекшеліктері толық дәрежеде қамтылған, көздердің толық тізбесі берілген,
оған мыналар кіреді:
- Қазақстан Республикасының Конституциясы;
- Конституциялық заңдар;
- Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі;
Қазақстан Республикасы қатысушынары болып табылатын халықаралық
шарттар;
Конституциялық Кеңестің қылмыстық сот ісін жүргізу мәселелері жөніндегі
нормативтік қаулылары;
Жоғарғы Соттың қылмыстық сот ісін жүргізу мәселелері жөніндегі
нормативтік қаулылары;
3) қылмыстық сот ісін жүргізудің құқықтық негізін заң жүзінде орнықтыру
нақты құқық көзінің сипаты мен бағытына байланысты әрдайым үйлесе
бермейді. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Президентінің
"Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы" 1995 жылғы 21
желтоқсанда қабылданып, іске қосылған Заң күші бар Жарлығының 2-
бабында прокуратура қызметінің құқықтық негізі ретінде Қазақстан
Республикасының Конституциясы, "Қазақстан Республикасының
прокуратурасы туралы" Жарлық, сондай-ақ Республика Бас Прокурорының
бұйрықтары аталған. Бұл қылмыстық іс жүргізу құқығының көздері мен
қылмыстық ізге түсуді және сот төрелігін жүзеге асырушы органдар
қызметінің құқықтық негізі-бір нәрсе емес екенін көрсетеді.
Куәлік иммунитет қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың арасында
туындайтын және қылмыстық-процессуалдық қарым-қатынастар арқылы жүзеге
асырылатын қылмыстық іс жүргізу құқығының институты болып табылады. Куәлік
иммунитетке құқықтық қатынастарға қатысатын кез келген субъект емес, тек
қана тікелей қылмыстық іс жүргізу заңында көрсетілген куәлік иммунитет
субъектілері ғана ие болып табылады. Біздің жағдайда
қылмыстық іс жүргізу қарым-қатынастарының субъектілері ретінде бір жағынан
қылмыстық ізге түсу органы және сот, ал екінші жағынан куә ретінде жауап
беруден бас тарту құқығы бар жеке тұлға қатысады.
Куәлік иммунитет институты объективтік мағынада келесіні білдіреді:
бұл осы институтты жүзеге асыру барысында пайда болатын құқықтық
қатынастарды реттейтін заң нормаларының жиынтығы.
Куәлік иммунитет институты субъективтік мағынада келесіні
білдіреді: күәлар мен жәбірленушілердің кейбір категорияларын қылмыстық іс
бойынша жауап беруден босататын, сонымен қатар азаматтардың қылмыстық іс
бойынша өзіне қарсы жауап беруден бас тарту құқығын қамтамасыз ететін
құқықтық нормалардың жиынтығы.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының Куәлік иммунитет институты -құлықтылық
құндылықтарды қорғау мақсатында күәлар мен жәбірленушілердің кейбір
категорияларын қылмыстық іс бойынша жауап беруден босататын, сонымен қатар
азаматтардың қылмыстық іс бойынша өзіне қарсы жауап беруден бас тарту
альтернативсіз және альтернативті құқығын қамтамасыз ететін құқықтық
нормалардың жиынтығы.
Мұндай тұлғаларға келесілерді жатқызуға болады:
4) күә ретінде мүлдем жауап алмайтын тұлғалар;
5) куә ретінде жауап беруден өз еркімен бас тартуға құқылы тұлғалар.
Өзін өзі айыптаудан куәлік иммунитеттің мәні келесімен анықталады:
тергеу әрекетін жүргізу барысында куәға оны жасалған қылмыс бойынша
айыптайтын сұрақтар қойылмауы керек; куә осыған сәйкес мұндай сұрақтар
қойылған жағдайда, оларға жауап беруден бас тартуға құқылы; қылмыстық іс
жүргізу органдары мен лауазым иелері жауап алудың алдында жауап алынатын
адамға жасалған қылмыс бойынша оны айыптайтын мән-жайлар туралы жауап
беруден бас тартуға құқылы екендігін түсіндіруге міндетті.
Куәлік иммунитеттің мазмұнын келесі жағдайлар қамтиды: куә мен
жәбірленушінің заңда белгіленген қылмыстық іс бойынша жауап беру міндетін
орныдаудан бас тарту субъективтік құқығы және азаматтардың қылмыстық іс
бойынша өзіне қарсы жауап беруден бас тарту субъективтік құқығы, сонымен
қатар қылмыстық іс бойынша өндірісті жүзеге асыратын мемлекеттік органдар
мен лауазым иелерінің іске қатысушы тұлғаларға олардың құқықтарын түсіндіру
ғана емес, олардың өз құқықтарын жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз ету.
Куәлік иммунитет институты қылмыстық іс жүргізудің барлық сатыларында
жүзеге асырылуы тиіс, өйткені жауап беруден бас тарту құқығы қылмыстық іс
қозғалған уақыттан бастап емес, азаматтың құқық қолданушымен құқықтық қарым-
қатынасқа түскен уақытынан басталады.Келтірілген арақатынас мынаны
білдіреді:
Іс жүргізу құқығына қатысты заңдылықты сақтау принципі қылмыстық іс
жүргізу құқығының көздеріне, ғылыми, доктриналық түсініктемеде орын алып
отырғанындай, кеңінен түсініктеме беруге мүмкіндік бермейді. Басқаша
айтқанда, қылмыстық іс жүргізудің құқықтық көздері деп әдеттегі құқық пен
сот прецедентін тануға болмайды;
саланың заңмен қазіргі орнықтырылуы қажетті құқық көздерінің бәрін, атап
айтқанда заңға сәйкес нормативтік актілерді толық дәрежеде қамтымайды
(Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының бұйрықтары жөнінде орын алып
отырғанындай);
салалық заңдар Қазақстан Республикасындағы құқық көздері туралы
конституциялық ережелерге негізделген.
Мұнымен бірге, біздің ойымызша, құқық көзі ұғымының доктриналық
түсініктемесі мен салалық құқықта заң жүзінде орнықтырылуын ымыраластырушы
көзқарас бар. Оны кезінде А. С. Пиголкин тұжырымдаған болатын. Ол, атап
айтқанда, былай деп жазды: "Құқық көздері — құзыретті мемлекеттік
органдардың құқық нормаларын белгілейтін немесе оларға рұқсат беретін
актілері; мемлекеттің құқық қалыптастыру қызметі көрінісінің сыртқы
нысандары, заң шығарушының еркі сол қызметтің көмегімен орындауға міндетті
болады".
Осы доктриналық пікірді негіз ретінде ала отырып, сондай-ақ қазіргі
құқық қалыптастыруды ескере отырып, қолданылып жүрген құқық ұғымын
конституциялық жолмен орнықтыру барынша маңызды екені туралы тұжырым
жасауға болады, оның өзі жалпы алғанда құқық көзі, жеке-дара алғанда —
қылмыстық процесс категориясының заңдық мазмұнын түсінуге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабына (1-тармақ) сәйкес
Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес
заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық актілердің, Республиканың
халықаралық шарттық және басқа да міндеттемелерінің, сондай-ақ
Республиканың Конституциялық Кеңесі мен Жоғарғы Соты нормативтік
қаулыларының нормалары болып табылады. Бұл тізбе жан-жақты болып табылады.
Соңғы жағдайдың танылуының манызды болатын себебі — ол заңның біркелкі
түсінілуіне, түсіндірілуіне және қолданылуына жәрдемдеседі, құқық қолдану
қызметінде ықтимал түрлі ұғымдарды болдырмайды. Бұдан бұрын көргеніміздей,
ҚІЖК 1-бабында Қазақстан Республикасы Конституциясының талдау жасалып
отырған ережесі сөзбе-сөз дерлік келтірілген. Бұл мәселеде Конституцияны
қатаң ұстану ҚІЖК-тің сөзсіз құндылығы болып табылады [15, 123 б.].
Қылмыстық ізге түсу органдарының қылмыстық сот ісін жүргізуді жүзеге
асырушы органдардың қызметін реттейтін ведомстволық бұйрықтары мен
нұсқаулары өздеріне жатқызылатын заңға сәйкес нормативтік актілер қызметтің
құқықтық негізіне жатады. Мұның өзі бұл актілер ұйымдық басқару сипатындағы
мәселелерді реттейтінің, қылмыстық ізге түсу органдарының қызметіне бақылау
қамтамасыз етуге бағытталғанын білдіреді. Бұдан бұрын біз мемлекеттік
қызмет түрі ретіндегі қылмыстық іс жүргізу құқығы мен қылмыстық процестің
ара-қатынасы туралы мәселені қарағаны және олардың өзара байланысы мен
өзара тәуелділігін атап көрсеткен болатынбыз. Мұндай арақатынас қылмыстық
іс жүргізу құқығының көзі мен қылмыстық іс жүргізу қызметінің құқықтық
негізі арасында орын алып отыр. Қызмет, заң жүзінде белгіленген көздермен
қатар, ведомстволық заңға сәйкес актілер жүйесімен реттеледі.
Қолданылып жүрген құқықтың конституциялық деңгейде регламенттелуін
ескере келе, анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының қылмыстық
сот тәрелігін атқару жөніндегі қызметін реттейтін заңдар мен заңға сәйкес
нормативтік актілер қылмыстық іс жүргізу құқығының көздері болып отырғанын
тануға болады [16, 68 б.].
Қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің түрлерін екі класқа бөлуге
болады: 1) заңдар класы; 2) заңға сәйкес нормативті актілер класы.
Заңдар өз тарапынан мына деңгейлерге бөлінеді:
Бірінші деңгей Қазақстан Республикасының Конституциясында көрсетілген.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының көзі ретінде Қазақстан Республикасы
Конституциясына мынадай ерекшеліктер тән:
- конституциялық ережелердің іс жүргізу қызметіне реттеуші әсері ҚІЖК
1-бабының 1-бөлігіне сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібін реттейгін
өзге заңдардың Қылмыстық іс жүргізу кодексіне енгізілуге тиісті ережелері
оған әлі енгізілмеген кезеңмен шектелмейді. Яғни алшақтықтар объективті
пайда болған жағдайда Қазақстан Республикасы Конституциясы ең жоғары заңдық
күші бар нормативтік акті ретінде тікелей қолданылады. Конституцияның 4-
бабы 2-тармағының конституциялық нормалардың тікелей қолданылатыны жазылған
ережесі осының дәлелі болып табылады;
- бір қатар конституциялық нормалардың мәтіні қылмыстық іс жүргізу
заңының үйлеседі. Бұл жағдайларда осы нұсқамалар бірге жұмыс істейді дейді.
Мұның өзі теориялық және практикалық жағынан алғанда өте маңызды: ол бұл
норманың ерекше маңызды екенін білдіреді (сотта іс жүргізу принциптерін
белгілейтін нормаларда бұл ерекше айқын көрініп отыр: бәрі де заң мен сот
алдында тең, дәлелдеу ауыртпалығын айыпталушыға аударуға тыйым салынуы,
сотта іс жұргізу тілі, судьялардың дербестігі және т.т.);
- Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның негізгі құқықтарын
белгілеп, қорғайды, ал қылмыстық іс жүргізу құқығы сол құқықтардың ерекше
өз құралдарымен қорғалуын қамтамасыз етеді [17, 46 б.].
Екінші деңгей конституциялық заңдарды, сондай-ақ Қазақстан Республикасы
Президентінің конституциялық заң күші бар Жарлықтарын қамтиды, оларға
кешендік белгісі, яғни түрлі салалық құқық қатынастарын бірге реттеу тән.
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі туралы, Парламент депутатының
мәртебесі туралы конституциялық заңдар, басқа да консти-уциялық заңдар оң
құқық қатынастарының кешенін реттеп қана қоймайды, сондай-ақ заңда
көзделген жағдайларда қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібін белгілейді.
Мәселен, Конституциялық 52-бабындағы 4-тармаққа сәйкес Парламент депутаты
дербес: оны тиісті Палатаның келісімінсіз тұтқынға алуға, күштеп әкелуге,
қылмыстық жауапқа тартуға болмайды, оны сондай-ақ қылмыс үстінде ұсталған
реттерді қоспағанда, ұстауға болмайды. Осы ережелер Қазақстан Республикасы
Парламенті депутатының мәртебесі мен қызметін белгілейтін конституциялық
заңдарда дамытылған. Сол заңдардың ережелері қаралып отырған тұрғыдан
алғанда қылмыстық іс жүргізу құқығының ажыратылмас бөлігі болып табылады.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының көздері ретінде конституциялық заңдардың ең
елеулі ерекшелштеріне мыналар жатады:
- конституциялық заңдардың Қазақстан Республикасының Конституциясына
сәйкес келуі;
- Қазақстан Республикасы Конституциясының ережелерін конституциялық
заңдардың нормаларымен дамыту;
- конституциялық заңдар нормаларының реттеуші әсерін, сонымен бірге
бірқатар құқық салаларына тарату;
- конституциялық заңдардың салалық құқыққа, соның ішінде қылмыстық іс
жүргізу құқығына қалыптастырушы және норма құраушы әсері;
- конституциялық заңдарда және тікелей қылмыстық іс жүргізу
кодексінде орнықтырынған қылмыстық іс жүргізу нұсқамалары арасында
генезистілік, өзара байланыс болуы (мысалы, ҚІЖК-тің кез келген бабы
Конституцияда және конституциялық заңдарда бар идеяларды білдірудің
нақтыланған және неғұрлым нәзік те дамыған түрі);
- құқық көздерінің тұтас нысандары шегінде иерархиялық
байланыстардың (қатынастардың болуы, олар, біріншіден, неғұрлым жоғары
деңгейдегі актілер төмендеу деңгейдегі актілердің мазмұнын айқындайғынын;
екіншіден, олардың арасында алшақтық байқалса, неғұрлым жоғары деңгейдегі
акті қолданылатының, ал төмендеу деңгейдегі акті күшін жоятының; үшіншіден,
қолданылатын заңдар, нормативтік актілер және Қазақстан Республикасы
Конституциясының ережелері арасында қайшылықтар бар екені анықталған
жағдайда заңда соттық іс жүргізуді тоқтата тұру және осы актіні
конституциялық емес деп тану туралы Конституциялық Кеңеске жүгіну құқығының
көзделгенін білдіреді [19, 234 б.].
Маңыздылығы, құқық көздерінің иерархиясында алатын орны бойынша екінші
деңгейге Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық заң күші бар
Жарлықтары енгізіледі. Қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің бұл
категориясына Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан
Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі туралы" 1995 жылғы 20
желтоқсанда қабылдаған конституциялық заң күші бар тиісті Жарлығы жатады.
Үшінші деңгейде тікелей қылмыстық іс жүргізу берілген, онда қылмыстық
сот ісін жүргізу принциптері, мақсаттары, міндеттері, кезеңдері және
сатылары, қылмыстық құқық пен қылмыстық іс жүргізу құқығының нормаларын
қолданудын, іс жүргізудегі нәтижелері, ең елеулі ұғымдардың түсініктемелері
жүйелі түрде баяндалған, құқық қатынастарына қатысушылардың шеңбері,
олардың құқықтары мен міндеттері белгіленген, сотта іс жүргізу механизмі
белгіленген және т.т. Басқаша айтқанда, ҚІЖК -қылмыстық іс жүргізу
құқығының негізгі салалық заңы, онда осы сала үшін ең елеулі ережелер
жинақталған.
Төртінші денгейде Қазақстан Республикасының басқа қылмыстық іс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz