Ақпараттар оқығандағы артикуляцияның және дикцияның қажеттілігі

1. Артикуляция
2. Дикция
3. Дикциямен жұмыс істеу
4. Дикция, жоғарыда айтқанымыздай, бұл . дыбыстың анық айтылуы.
5. Барлық дыбыстардың дикциялық айқындылығын бақылап, тексеруге арналған жаттығулар
6. Пайдаланылған әдебиеттер

Сөзді анық та, нақты сөйлеу үшін дауысты, дауыссыз дыбыстарды дұрыс айту керек. Сөйлеуге қызмет ететін аппарат арқылы әр түрлі дыбыстау қозғалыс орнын артикуляция дейміз. Диафрагмалық тыныс алуда дем сыртқа шығады, сол сәтте әрбір дыбыстың өз қимылы, артикуляциясы болады. Дем алғанда кеудені ауамен толтырып, сол сәтте өкпеміздің төменгі жағын да ауаға толтырып, диафрагмамызды тартамыз, сонда ауа көп болып толады. Кеудемен алынған демді ұстап тұрамыз да, диафрагмалық демді қысқа, дыбыссыз, төменгі дауысты дыбыстар У, Ы, И, О, Э, А арқылы шығарамыз. Демді сыртқа әр дауысты дыбыспен шығаруды бірнеше рет жасаған соң, өкпедегі қалған демді дауыссыз дыбыстың бірімен (Х, Ф, С, Ш, Щ) шығару керек. Дауысты және дауыссыз дыбыстарды дәл айтсақ дұрыс дем аласыз.
Дауыс жақсы болу үшін: 1. Дауыс қою керек
2. Артикуляция
3. Дикция

Артикуляция (ерін жаттығуы):
1. Алдыңғы ерінді алға шығару (қайта жинау)
2. Үстіңгі ерінді көтеру, түсіру.
3. Алдыңғы ерінді көтеру, түсіру.
4. Сүйірлеп шығарып, жоғары-төмен қозғалту.
5. Алға шыққан ерінді оңға-солға қозғалту.
6. Сүйірленген ерінді сағат тілімен айналдыру.
Тіл жаттығуы:
1. Тілді босату (а; ә; е; о;)
2. Тілді таңдайға апару (р-ды айту)
3. Ауыз ішінде тілді оңға-солға қозғалту.

Сөйлеу аппаратының қимылы
Дауысты дыбыстарда
Дауысты дыбыстар артикуляцияда ауа ішке қарай дыбыссыз мұрын арқылы өтеді. Ал, ауа сыртқа қарай жаймен дыбыссыз жылы шығады.
У дыбысы – Ы, И дыбысын айтқанда, ауа жоғарғы, төменгі екі тістің ортасын ала шығады. Дыбыс жоғарғы тіске тисе ысқырып шығады. Соған сақ болған дұрыс. О, Э, А – дыбыстарын айтуды үйренбес бұрын, 2 ерінді жымқырып тұрып, көмейді керіп ашу қажет. Ол үшін мұрынды қысып тұрып, 2-3 рет М (м-м-м) деп дыбыстаймыз: О, А, Э, Е.

Дауыссыз дыбыстарда
Дауыссыз дыбыстар да дауысты дыбыстар сияқты демнің дұтыс шығуына қарай лайықты тиіс. Дауыссыз дыбыстар айтылар кезде сөйлеу аппаратының (езу, ерін, тіл) қай бөлігі бұған қатысатынын және дауыссыз дыбыстардың қайсысына демнің екпіні қалай, қандай түрде керек екенін анық білген жөн. Әрбір дауыссыз дыбысты айтып жаттыққан кезде ауызекі сөйлегендей емес, анық әрі күш түсіре айтылсын. Дауыссыздарды айтқан кезде демнің дауыс шымылдығына қарй (дем күшпен шыққанда) және ауыз қуысына жайылып кетпеуін (ауа баяу шыққан кезде) қадалаған дұрыс.

1. Сауық Жақанова «Сөйлеу техникасы»

2. Дариға Тұранқұлова «Сахна тілі»

Пән: Журналистика
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

әл – Фараби атындағы қазақ ұлттық университеті

Журналистика факультеті

Ақпараттар оқығандағы артикуляцияның және дикцияның қажеттілігі

Қабылдаған: Алтынбек Халықов
Орындаған: Айнұр Бөлебай

Алматы 2007ж

Артикуляция

Сөзді анық та, нақты сөйлеу үшін дауысты, дауыссыз дыбыстарды дұрыс
айту керек. Сөйлеуге қызмет ететін аппарат арқылы әр түрлі дыбыстау
қозғалыс орнын артикуляция дейміз. Диафрагмалық тыныс алуда дем сыртқа
шығады, сол сәтте әрбір дыбыстың өз қимылы, артикуляциясы болады. Дем
алғанда кеудені ауамен толтырып, сол сәтте өкпеміздің төменгі жағын да
ауаға толтырып, диафрагмамызды тартамыз, сонда ауа көп болып толады.
Кеудемен алынған демді ұстап тұрамыз да, диафрагмалық демді қысқа,
дыбыссыз, төменгі дауысты дыбыстар У, Ы, И, О, Э, А арқылы шығарамыз. Демді
сыртқа әр дауысты дыбыспен шығаруды бірнеше рет жасаған соң, өкпедегі
қалған демді дауыссыз дыбыстың бірімен (Х, Ф, С, Ш, Щ) шығару керек.
Дауысты және дауыссыз дыбыстарды дәл айтсақ дұрыс дем аласыз.

Дауыс жақсы болу үшін: 1. Дауыс қою керек

2. Артикуляция
3. Дикция

Артикуляция (ерін жаттығуы):
1. Алдыңғы ерінді алға шығару (қайта жинау)
2. Үстіңгі ерінді көтеру, түсіру.
3. Алдыңғы ерінді көтеру, түсіру.
4. Сүйірлеп шығарып, жоғары-төмен қозғалту.
5. Алға шыққан ерінді оңға-солға қозғалту.
6. Сүйірленген ерінді сағат тілімен айналдыру.
Тіл жаттығуы:
1. Тілді босату (а; ә; е; о;)
2. Тілді таңдайға апару (р-ды айту)
3. Ауыз ішінде тілді оңға-солға қозғалту.

Сөйлеу аппаратының қимылы
Дауысты дыбыстарда
Дауысты дыбыстар артикуляцияда ауа ішке қарай дыбыссыз мұрын арқылы
өтеді. Ал, ауа сыртқа қарай жаймен дыбыссыз жылы шығады.
У дыбысы – Ы, И дыбысын айтқанда, ауа жоғарғы, төменгі екі тістің
ортасын ала шығады. Дыбыс жоғарғы тіске тисе ысқырып шығады. Соған сақ
болған дұрыс. О, Э, А – дыбыстарын айтуды үйренбес бұрын, 2 ерінді жымқырып
тұрып, көмейді керіп ашу қажет. Ол үшін мұрынды қысып тұрып, 2-3 рет М (м-м-
м) деп дыбыстаймыз: О, А, Э, Е.

Дауыссыз дыбыстарда
Дауыссыз дыбыстар да дауысты дыбыстар сияқты демнің дұтыс шығуына қарай
лайықты тиіс. Дауыссыз дыбыстар айтылар кезде сөйлеу аппаратының (езу,
ерін, тіл) қай бөлігі бұған қатысатынын және дауыссыз дыбыстардың қайсысына
демнің екпіні қалай, қандай түрде керек екенін анық білген жөн. Әрбір
дауыссыз дыбысты айтып жаттыққан кезде ауызекі сөйлегендей емес, анық әрі
күш түсіре айтылсын. Дауыссыздарды айтқан кезде демнің дауыс шымылдығына
қарй (дем күшпен шыққанда) және ауыз қуысына жайылып кетпеуін (ауа баяу
шыққан кезде) қадалаған дұрыс.
П, Б, Т, Д, К, Г, Ғ – дауыссыз дыбыстары ауаның қысқа қозғалысымен
жасалады.
Х, Л, Р, Н, Ң, М, В, Ф, З, Ж, Ш, Щ, С – дыбыстарын да ауаның күшінен
басқа үннің созылмалығы бар. Бұл дыбыстарды диафрагмалық тыныс алумен қоса
кеудемен де тыныстауға дағдыландыруға болады.

Жаңылтпаштар мен мақал-мәтелдер
Артикуляциялық жаттығуларды жаңылтпаштар мен мақал – мәтелдер арқылы
толықтыруға болады. Қысқа жаңылтпаштар диафрагмалық деммен, ал ұзын
жаңылтпаштар кезде демімен айтылады.
Ерін дауыссыз дыбыстарымен айтылатын жаңылтпаштар мен мақал – мәтелдер
ерні қиын қозғалатындар үшін қажет. Ал тілдік дауыссыздары бар жаылтпаштар
тілдің нығайып, ыңғайға тез көнуіне өбі тимек.
Бүлдіргенді бүлдірген,
Бүлдірген де күлдірген,
Күлдірген де бүлдірген,
Бүлдіріп алып күлдірген,
Дейді енді бүлдірген.

От бетінде май балқаймақ,
Ол қабал майқаймақ,
Балдан тәтті май балқаймақ.
Шерлі сал шерлі шалды іздепті,
Шерлі шал шерлі салды іздепті.

Ұстап қара қарындашын,
Ұштап қарындашын қарындасын,
Ұсынды қарындасын қарындашын.

Шуақтаған батамды,
Шуға апарып шудаладым.
Шудалаған шудасын,
Суға салдым, судан алдым, суға малдым.

Ей, Тайқарбай дегенде
Бай Тайқарбай
Малыңды ақ шалғынға жай Тайқарбай.
Тарқарбай, Марқайбайлар толып жатыр,
Сенің айтқан Тайқарбайың қай Тарқарбай?

Дикция

“Әрбір сөздің жеке-дара, бөлекше анық айқындалғаны дәлірек айтқанда,
мүсіндік мәнерде қырланып
өткірлегені абзал”.

Летунов Ю.
Дауыс қою жаттуғуларымен да қоса жасаған дұрыс. Дикция деген латын сөзі
“айтылу”, “айту” екенін білеміз. Дауысты, дауыссыз дыбыстардың біріккен
кездегі айтылуы. Дикциялық жаттығуларға дауысты дыбыстарды мына ретімен
айтып үйренеміз:
А-Я Э-Е Ұ-Ү
О-Е Ы-И О-Ө
У-Ю А-Ә
Дауыссыз дыбыстарды дауысты дыбысқа қосып үйренеміз:
ПА-ПЯ, ПО-ПЕ, ПУ-ПЮ, ПЭ-ПЕ
ПЫ-ПИ, ПА-ПӘ, ПҰ-ПҮ, ПО-ПӨ
ТЬ, ДЬ деген жіңішке дауыссыз дыбыстардың айтылуы кімде-кімге
қиындық тигізсе, мына дауыссыздар мен дауысты дыбыстардың қосындысына көңіл
аударғаны жөн. ТЯ, ТЕ, ТИ, ДЯ, ДЕ, ДЮ, ДИ. Ал Ц, Ш, Ж дауыссыздармен
қосылатын бүкіл дауысты дыбыстар жазылғанда жуанданып жазылады, ал
айтылғанда жіңішкеріп ЦИ, ШИ, ЖИ болып оқылады. Термин сөздерде немесе адам
аттарында кездеседі.
Мысалы: жазылуы айтылуы
Цытата Цитата
Жыгалов Жигалов
Егер тіліміздің еркін қозғалысын жаттықтыру үшін артикуляциялық қимылды
Т әрпі арқылы дауыссыз+дауысты – дауыссыз буындарды үнсіз айтсақ, тат, тот,
тут т.т. ал дикциялық жаттығуларда тіл шапшаңдығы үшін Р – дыбысын қосуға
болады.
ПРА – ПРЯ – ПРӘ, ПРО – ПРЕ, ПРУ – ПРО, ПРЭ – ПРЕ, ПРП – ПРИ, ПРҰ – ПРҮ,
ПРО – ПРӨ.
Мына кестені де айтып жаттыққан өте пайдалы:
ТАДИТА – ТАДИТЯ, ДАТИДП – ДАТИДЯ
ТАДИТО – ТАДИТЕ, ДАТИДО – ДАТИДЕ
ТАДИТУ – ТАДИТЮ, ДАТИДУ – ДАТИДЮ
ТАДИТЭ – ТАДИТЕ, ДАТИДЭ – ДАТИДЕ
ТАДИТЫ – ТАДИТИ, ДАТИДЫ – ДАТИДИ
Жоғарға еріннің артикуляциясы және дикцияға:
ДРДА – ДРДЯ, ДРДЫ – ДРДИ, ДРДО – ДРДЕ,
ДРДҰ – ДРДҮ, ДРДУ – ДРДЮ, ДРДӨ - ДРДО, ДРДЭ – ДРДЕ
Бір дауысты дыбысқа 4 бірдей дауыссыз дыбыс қосып жаттығу да пайдалы.
Мысалы: БРБРАР соңғы Р – дыбысында тіл анық дірілдеп естілсін.
ЛБЛБАЛЬ – соңғы ЛЬ-ді айтқанда тіл бөлінеді.
БТТТБАБ – Т дыбысының үшеуі де соңғы дауысты дыбыста анық естілгені
қажет. Ол әсіресе сөздің аяғын жеп қоюшылар үшін пайдалы (глаталь).
ВЗВА, ВЗРА, ФСТРА, ФСТКА, ФКСТА қосындылары әсіресе сөздерімізді анық,
ашық айту үшін таптырмайды. Сөйлеу аппаратымыз қисынға келмей, тіліміз
икемге келмей, жағымыз ашылмай жатқандарға міне, осы сияқты дыбыс
тіркестері өте пайдалы.

Дикциямен жұмыс істеу
Дикция, жоғарыда айтқанымыздай, бұл – дыбыстың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.