Баққожа Мұқай редактор әрі журналист

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

«Кеше, бүгін, ертең» деген сөздерді саралайық. Кеше - бұл өткен шақ. Осы ретте ел мен жерін жаудан қорғаған батыр бабаларымыз, халқын бірлікке шақырған хан мен билеріміз еске түседі. Бүгін - осы шақ. Ұлттың ақылгөй зиялылары. Олар халқының жүрегіне тереңірек бойлап, жан сарайына жарық беріп, ізгілік шуағын төгу үстінде. Еліміздің ертеңі - болашақ ұрпақ. Келер күнімізді ойлау - ерлікке пара-пар. Өйткені болашақтың алдында бәріміз жауаптымыз, бұл түсінікті қоғамда жасаушы - адам. Түйіндей келе, кешегі өткен тарих та, бүгінгі атқан тәуелсіздігіміздің таңы да, ертеңгі жарқын да жасампаз қоғамымызды дамыту адамдардың ақыл-ой, сана-еңбегінің, іс-әрекетінің нәтижесі болды, бола да беретіндігі ақиқат. Ең бастысы, ұлтымыздың құндылықтары жан-дүниесі рухани бай адамдардың еншісінде болуға тиіс. Себебі, рухани қуатты адамдардың өмір сүру салты басқаша. Олар өмірге өкпелемейді, кемшілікті әуелден өзінен іздейді, өзіне - өзі жауаптылығын терең сезінеді, өзінің ішкі қуат құбылысына сенеді. Ал, рухани қуатты адам мойымайды, өз қанағатымен өмір сүреді, өз өмірлік категорияларынан айнымайды, өз құбылысына ғана сеніп, рухын сергек, көңілін тоқ санайды. Мұндай жандар өзі ғана емес өзгелерге, айналасына осы рухани ізгіліктерді, адамдық қасиеттердің сәулесін шашып, шапағатын тигізіп тұратын болады. Сондай азаматтардың бірі де бірегейі, халқының халін түптеп ойлап, түбегейлі қам жеген, көркемдігі келіскен шырайлы шығармаларымен талай оқырманына ізгі жол таба білген, қабырғалы қаламгер - Мұқай Баққожа Сейдінұлы. Оның қыл қаламынан төгілген қай туындысы болмасын, кеше шындық болып шырылдап сөйлесе, бүгін өмірдің өзі болып баурайды. Оның шығармаларының қызық оқылып, бүгін жазылғандай әсер ететіні де сондықтан. Қолыңа қалам ұстаған қандай да болсын адам өз жазған - сызғандарының тек сол кездегі замана үшін ғана емес, өз ортасында бағаланып қана қоймай, әрі-беріден соң ұлт әдебиеті мен журналистика тарихында белгілі бір дәрежеде өзіне лайық орын алуға да ұмтылары хақ. Өмірінде шығармашылық кемеліне жете толысып, әлі де болса бергенінен берері мол қарымды да майталман журналист, аяулы азамат - Баққожа Мұқай шығармашылық өміріне аз - кем тоқталып, шамамның келгенінше жақсы деңгейде алып шығуға тырысамын.

Ол - бүгінгі күннің ең өзекті, көкейкесті мәселелерін көтеріп, оқырмандарынан лайықты бағасын алған бақытты жазушы. Сондай-ақ, жүрегінен шыққан шығармаларында өз тенденциясын берік ұстанып, сонысынан айнымай, ақиқатшылдықты темірқазық тұтты. Баққожаның тағы бір ерекшелігі, өзі қалтқысыз білетін өмірді ғана қалтқысыз жазып отыруды жөн көреді. Өзіне де, өзгеге де қатал, турашыл, әділетті ту етіп ұстаған оның санасы - биік, рухы - берік. «Бүгінгі айтылмаған шындық, атарылмаған кесапат Баққожаның дүниелеріне тән», - /1/ деп Мағауин баға бергендігінің өзі тегін емес. Творчество адамы әдетте, салдыр-салақтау боладытындығын жиі есітіп жатамыз. Бірақ, Баққожа Мұқай олай емес, әскери адам сияқты, әбден жинақы. Ол жұмыс істеп отырған кезде еденде, не стол үстінде көлденең жатқан дүние болмайтындығын жасырмаған қызметкерлері, тіл өнерінде де солай: әр сөздің, әр сөйлемнің өз орнында тұрғанын қалайтындығын айтқан еді. Қашан көңілі толғанша түзетуден талмайтын Баққожа Мұқайдың аса талапшылығына кеше және бүгін қоластында қызмет еткен журналистер жоғары баға береді.

Біз Баққожа Мұқайдың шығармашылығын шартты түрде үшке бөліп қарастырдық: 1. Өмірдің өз болмысын тебірене толғайтын публицистикалық мақалалары; 2. Қызықты да тартымды проза-әңгімелері; 3. Шым-шытырман тағдырлар тәлкегіне толы драматургиясы. Баққожа Мұқай - қазақ журналистикасында өзіндік өрнегімен, шындықты әңгімелеу арқылы мөлдіретіп, көз алдыңа жайып салатын, кейіпкерлерді даралау мен психологиялық бейнелеудің де өзгеше бір жолын тапқан талантты журналист - жазушыларымыздың бірі. Шынайы да шыншыл суреткер көркемдік әлемінің азаптарын бастан кешкен кезде ғана, бір белестен екінші белеске сәтті көтеріле біледі. Демек, екінші сөзбен айтқанда, болашақ шығарманың да жұлдызы жарық болады. Баққожа ағамыздың «Жалғыз жаяу» және «Өмірзая» атты романдары мен «Жаңбыр жауып тұр», «Өмір арнасы», «Аққу сазы», «Заманақыр», «Өзгенің өмірі үшін», «Мазасыз маусым», «Дүние кезек», «Тоят түні», «Алғашқы махаббат», «Ертегідей ертеңім» және тағы басқа кітаптарындағы құнды туындылары осындай биік талғамның, көркемдік әлемінің сәтті туындысы болды. Бұл шығармаларда тек Баққожа Мұқайға ғана тән тапқырлық пен тиянақтылық, суреттеу құралдарының дәлдігі, кейіпкер әрекетінің табиғилығы, сезім арпалысының сенімді суреттері «мен мұндалап» тұр. Шындығында Баққожа Мұқайдың кітаптарының соңғы беттерін жапқанда көркем шығарма оқып шыққандай болмайсың, өзіңніңең жақын адамыңды, жолдастарыңды ұзақ сапарға шығарып салғандай боласың. Қимайсың. Көңілің бұзылады. Мұқайдың да шығармалары, міне осындай. Жазушы үшін бұдан асқан бақыт болуы мүмкін емес. Нақтылы, ұтымды әрі жалтақтамай, батыл жазу Баққожаның үлгісі деп тартынбай-ақ айтуға әбден болады. Туындыларының електен өткен дүниедей болып мөлдіреп тұратыны сондықтан. Оның шығармалары не болмаса мақалаларының оқырман жүрегіне қона кететін, ұзақ жасайтын қасиет -қадірі де осында!. . Баққожа Мұқайдың туындыларындағы кейіпкерлер өмірдегі бар қалпында көрініп, шығармаға ширатылған сәтте де оншалықты түсініксіз жүрген жандар тәрізді боп көзге түсетіні де ғажап емес. Бұл жазушының кемшілігіне қарадүрсінділігіне жатпайды. Сезінуі, дүние қызықтарын түйсініп, қабылдауының қыры бұл. Осы тұрғыда, табиғи өлшеммен түзілген кейіпкерлер галереясы барынша сенімді, барынша шыншыл сымбатымен оқырман жүргенінен жол тауып, олармен қолтықтасып өмір базарында жүргендей болады.

Баққожа Мұқай - үшінші жақпен жазуды мықтап меңгерген жазушы. Мұның өзі оқиғаны сырттай танып-біліп, кейіпкерлеріне көрінбестен бағдарлап жүргендей сыңай танытады. Сондай-ақ, өмірде болған қилы-қилы құбылыстарға сенімділікті бастан кешіртіп, жазушының нақтылы оқиғаға тікелей қатысып тұрғандай сезімде қалдырады. Баққожа Мұқай неге көбінесе үшінші жақта жазады екен? Уақытты, кеңістікті Бадам тағдырын еркін игеруге, қалаған жерден бастап, қалаған жерден аяқтауға мүмкіндікті суреткерге де өзі. Мәселен, «Илиаданы», «Соғыс пен бейбітшілікті», «Ағайынды Карамазовтарды», «Жан Кристофты», «Оянған өлкені», «Дауылдан кейінді» «мен»-мен бірінші жақпен жазу деген тіпті ақылға сыймайды. Алайда осы шығармалардағы «ол» бір-бірінен бөлек қой. Баққожаның дүниелері маған қан-сөлі тамып тұрған өмір, бәріміз тіршілік етіп жүрген жер бетіндегі үлкенді-кішілі адамдардың әрекеті, болмаса қуаныш-күйініші боп көрінеді. Қарбалас өмiрдiң жетегiнде кетпей, жаттанды тiрлiктен мағына тудыра бiлген, әр шығармасымен елдi елең еткiзiп, жасаған дүниесi iшкi рухы мен сыртқы парасатын сездiрiп тұратын жаны нәзiк, iсi нық Баққожа Мұқай жайында мен көп мәселені қамтуға тырыстым. Iсiне деген махаббаты қалың қауымның жүрегiне жол тауып, басқаларға рухани ләззат сыйлай бiлген ол қызметтi өз жан дүниесiнiң тiлегiн қанағаттандыруға бағындырған. Қарапайым адамдардың өмiрiнен өнеге боларлық iзгiлiк iздеп жүрген кейiпкерiмiз әр туындысына жауапкершiлiкпен қарап, халықтың көкейiндегiсiн тауып айтуға ұмтылады. Сондықтан да болар, Б. Мұқай - уақыт шындаған тұлға, уақытты ұлы істерімен толымды етіп, уақытты жеделдеткен тұлға деп атауға толық негіз бар.

I - ТАРАУ. Баққожа Мұқай - публицист.

1. 1. Б. Мұқайдың журналистикаға келу жолы мен өзіндік қолтаңбасы.

Бүгiнде ердiң жасы елуден асып, алпысты арқалап отырған Баққожа Сейдінұлы Мұқай 1948 жылы 31 қаңтарда Алматы облысы, Райымбек ауданына қарасты Нарынқол ауылында дүниеге келген. Жорғалармен жорғаша, молдалармен молдаша сөйлесе білетін Баққожаның бойына ұлттық рух ұшқыны сәби шағында тал бесігін тербеткен шешесінің әлдиімен, халық тарихын қолмен қойғандай таратып беретін кітап қарттардың шежіресімен дарыған десек, дөп болар. Жаны әдебиетке әуес Баққожа Мұқайдың кітап оқуға деген құштарлығы бала күнінен ерекше еді. Кей күндері әкесі қарсылық білдіріп, шамды өшіріп кетсе, бастаған кітабын аяқтауға асығып тұратын бала Баққожа әкесі ұйықтады-ау дегенде шамды қайта жағып кітабын жалғастыратын. Осылайша таң атқанша ұрлана талай әдеби кітаптарды оқып шығады. Әсіресе, бастауыш сыныптарда оқып жүрген кезінде ең алғашқы оқыған Гектар Маланың «Тірі жетім» деген шығармасы күні бүгінге оның есінен кеткен емес. Себебі, жетім баланың аянышты тағдыры, қорлықпен өткен күндері Баққожа Мұқайдың бүгінде қаламы қарымды журналист болуына үлкен септігін тигізгендей. «Сол кездегі кітап оқуға құштарлығым, шығармашылыққа талпынысым бүгінгі жазушылық өмірге кәсіби дайындық екен ғой», - деп ол еске алады /2/.

Қандай да болмасын әдебиет тақыр жерге өспейді, жаңашылдықта көктен түсе қалмайды. Оның бәрі өзінен бұрынғы үлгіге сүйенеді, соны жаңа дәуір талабына лайық дамытудан, тың ізденістен туады. Ол үшін әрине, қаламгер бойында дарындылық, қабілеттілік, көркем әдебиетке деген сүйіспеншілік болуы тиіс. Ал, бұл қасиеттер жазушының өз ізденісімен кеңейеді, толысады. Мәселен, Камал Смайыловтың шығармашылық өмірге келуіне нағашы ағасы Баубек Бұлқышев септігін тигізсе, Әзілхан Нұршайықовқа демеу болған Мұқан Иманжанов болса керек. Сондықтан, әрбір жазушының шығармашылық өмірге жолдама алып, аяқ басуы үшін белгілі бір адамның септігі тиіп, үлгі тұтар адамы болары сөзсіз. Ал, Баққожа Мұқайдың бүгінде танымал жазушыға айналуы 43 жасында жүрек ауруынан қайтыс болған немере бауыры Тельман Жанұзақовқа жастайынан еліктеуден туса керек. Тельман ағасы 1953 жылы орта мектепті, Қазақ Ұлттық Университеттің журналистика факультетіне оқуға түседі. Университет қабырғасында жүрген кездің өзінде «Лениншіл жас» газетіне қызметке тұрған Тельман ағасының газет бетінде жарық көрген мақалаларын көріп, сол кісідей болуды үнемі армандаушы еді. Орысша-қазақшаға өте жүйрік Тельман Жанұзақов «Лениншіл жас» газетіннің бірінші орынбасары, «Правда» газетінің Қазақстандағы тілшісі, «Ара» журналының бас редакторы, сондай-ақ, киностудияда директор болуымен қатар, киноматографистер одағының II-ші секретары қызметтерін атқарған талант иесі болған. Бұл бірінші себеп болса, екіншіден, көптеген жас оқырмандардың сүйікті жазушысына айналған Бердібек Соқпақбаев - Баққожа ағаймен бір ауылдың перзенттері. Ол кезде бала Баққожа жаңадан қолына қалам ұстап, ұшқыр қиялдың құшағында жүрген шағы еді. Ел аузында жүрген жазушыны шынайы өмірде кездестіруі Баққожа үшін үлкен құбылыс болды. Белгілі жазушы сол ауылға кездесуге келіп-кеткен сайын оның әдебиетке, жазуға деген құштарлығы одан сайын арта түсті. Бұның да өзі туып-өскен ортасының, тәрбие алған ордасының ұлтымыздың талай дара тұлғаларының отаны болғандығынан шығар, Баққожа сол ағаларының жолын қуды.

Баққожа Мұқайдың драматургия жанрынына да қалам тербейтіні белгілі. Ең алғашқы пьесасын мектеп қабырғасында шамамен 7-8 сыныпта оқып жүрген кезінде жазған болатын. Әрі сол пьесаны өзі режиссерлық қызметін атқара жүріп мектеп сахнасында қойылым ретінде қойған еді. «Қалыңмал, адыра қалған!» деген тақырыпты мұғалімі қойған пьесадағы әйел рөлін сыныптағы қыздардың ойнағысы келмей, амалсыздан ер балалар ойнап, елді тәнті еткен болатын. Екі күн бойына мектеп залында қойылған қойылымның мазмұны қалың малға сатылған қыз-келіншектердің аянышты тағдыры жайында. Міне, бұл Баққожа Мұқайдың тұсаукесер пьессасы болатын Алайда, қолына күрек емес, қалам ұстауға тиiс нағыз талант иесi тұңғиық түбiнде жатпаса керек. Баққожа Мұқай 1965 жылдан бастап журналистикаға бiржола бет бұрады. Еңбек жолын қатардағы қарапайым тiлшiлiктен бастаған ол алдымен аудандық газетке корректор болып тұрды. Сондықтан Баққожа Мұқай еңбек жолын нақ осы жылы Кеген ауданындағы «Коммунизм нұры», Нарынқол аудандық «Советтік шекара» газеттерінде бастаған болатын. Тіпті «Советтік шекара» газетінің редакторы Әлнұр Мейірбековтке қолқанат болып, аудандық газеттің алғашқы сандарын шығарысты. Бұл жайында Баққожа Мұқай: «1962 жылы Нарынқол мен Кеген аудандары қосылып, «Советтік шегара» газеті жабылды да, Әлекең біздің мектепке тарих пәнінен сабақ беретін мұғалім болып келді. әрбір сөзі нық шегедей сіңіріп қағады, жаттап алғандай жалпылап соқпайды, тақырыпқа байланысты мәселені барынша кең қамтиды. Сол себепті де тарих сабағы өте қызықты өтетін. Осындайда мұғалімнің көзіне түсіп, көңілінен орын алу үшін сонша белсенді болып кететінім есімде. Әлекеңнің маған деген көзқарасы сол кезде қалыптасты-ау деп ойлаймын. Кейінірек Нарынқол ауданы қайтадан шаңырақ көтергенде Әлнұр Мейірбековтің шақыруымен аудандық газет шығарыстым. Сол аз ғана уақыт ішінде аяулы ағадан көп нәрсе үйрендім. Ол кісінің мінезі жұмсақ, алды кең болғанымен, іс мүддесі дегенде тастай қатып қалатын, өте талапшыл, қатал болып кететін», /3/- деп «Тілегі тірек болған» атты естелік мақаласын жариялайды. Әлнұр ағасының Баққожаны жастайынан еңбекке баулуы мен ағалық қамқорлығы оны шығармашылық өмірге бейімдеп, тіпті редакторға тән мінезді өзіне үлгі етуге тырысты. Өз шығармашылық жолын осы газеттерден бастаған ол 1966 жылы Ұлттық Университетке оқуға түсіп, оны 1971 жылы сәтті аяқтады. Бесінші курста оқып жүрген кезінде «Білім және Еңбек» (қазіргі «Зерде») журналының «Комсомол» және «Пионер тұрмысы» деген бөлімінде редактор болған. Ал, 1976 жылы «Жұлдыз» журналына шақырылып, онда 80-ші жылға дейін очерк бөлімінде істеген. Нақ сол жылдың сәуір айынан басталған Қазақстан Жазушылар одағындағы шығармашылық өмірі сегіз жылға жалғасқанын айта кету керек. Еркін творчествомен айналысуды жөн санаған Баққожа екі жыл бойына үйінде отырып, «Өмірзая» романын жазды. Содан 1990 жылы Алматы облыстық «Қазақ тілі» қоғамын ұйымдастырып, басшылық жасап жүрген кезінде Қазақстан Республикасы Мәдениет министрлігіне басшылыққа келіп жатқан Қанат Саудабаев бір күні Баққожа Мұқайға телефон соғып, қызметке шақырады. Дәл сол кезде «Өмірзая» романының жазылған нұсқасы дайын болатын. Ал 1990-1995 жылдар аралығында Қазақстан Республикасы Мәдениет министрлігінде репетуарлық - редакциялық коллегияда Бас редактор, Бас басқарма бастығы қызметін атқарған Баққожа Мұқай - 1995 жылдан бері күні бүгінге дейін «Парасат» журналында бас редактор.

Әрбір жазушы шығарма жазар кезінде уақыт немесе жай талғайды. Ал, Баққожа Мұқай жас кезінде пәтерде тұрғандықтан көбіне күндіз жазуға мүмкіндік бола бермей, бәрі шырт ұйқыда жатқан кезде жалғыз отырып жазуға дағдыланған. Сол күні бүгінге дейін әдетке айналып, таң атқанша жазумен отырғанды жанындай жақсы көреді екен. Ал үлкен шығарма жазған кезде Мұхтар Мағауинның берген кеңесін пайдалады. Ол кісі: «Сен таусылып, бойыңдағының бәрін бір күнде жазып тастаймын деп ойлама. Дәптердің жоғарғы жағына күнін белгілеп, 4-5 сағат жұмыс істе де, ойыңды үзіп таста. Барлық ойлаған дүниең бойыңда тұрсын. Әбден пісіліп-жетілген ойыңды тек келесі күні пайдаланатын бол. Біріншіден, шаршап, күшіңді жоғалтпайсың, екіншіден, жүйелі жұмыс істеуге пайдалы», /4/ - деп ағалық ақылын айтқан болатын. «Өмірзаяны» жазған кезде Мағауиннің осы айтқандары бойынша жұмыс істеуді жөн санаған ол, күніне 4-5 сағаттан жазып отыруды қолға алған. Келесі күні дәл сол дағды бойынша төр көз дәптердің жоғарғы жағына күнін белгілеп, жұмысын жалғастыра берген. Қазақстан Республикасының ЮНЕСКО және ИСЕСКО істері жөніндегі Ұлттық Комиссиясының мүшесі. Аталмыш Комсисия құрамында сол кездегі Қазақстан Республикасының премьер-министрі, Ұлттық Комиссия төрағасы Иманғали Нұрғалиұлы Тасмағамбетов, Қазақстан Республикасының ЮНЕСКО жанындағы өкілі, Ұлттық Комиссия төрағасының орынбасары Сүлейменов Олжас Омарұлы, сондай-ақ Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің ректоры Қожамқұлов Төлеген Әбдісағиұлы, жазушы Әкім Тарази Үртайұлы сынды заңғар тұлғалы жиырма бес азаматтың ішінде Мұқаи Баққожа Сейдінұлының да болуы өмірінде елеулі оқиғалардың бірі еді.

Ол «Жалғыз жаяу» және «Өмірзая» атты романдар мен «Жаңбыр жауып тұр», «Өмір арнасы», «Аққу сазы», «Мазасыз маусым», «Дүние кезек», «Тоят түні», «Алғашқы махаббат», «Жеті желі», «Ертегідей ертеңім» атты кітаптардың авторы. Шығармалары тәжік, қырғыз, орыс, башқұрт, қарақалпақ, өзбек, татар, якут, түркімен, корей, белорус, лак тілдеріне аударылған. Орыс тілінде 1984 жылы «Водовород», 1988 жылы «Белая птица» атты кітаптары шыққан. «Иірім», «Қош бол, менің ертегім», «Сергелдең болған серілер», «Өзгенің өмірі үшін», «Дүние кезек», «Заманақыр», «Раушан гүлі», «Ерулік», «Тоят түні», «Өмірзая», «Тойы көп үй» атты драмалық шығармалары Қазақстан және шет ел театрларында қойылған.

Бірқатар шетел жазушыларының шығармаларын қазақ тіліне аударған.

1982 жылы «Қош бол, менің ертегім» пьесасы мен «Аққу сазы» хикаялар кітабы үшін Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығыны лауреаты атағы берілген. 1995 жылы Қырғызстанның әдебиет жөніндегі сыйлығын алған. 2000 жылы «Өмірзая» романы үшін, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығы берілді. «Еңбектегі ерлігі үшін», «Астана» медальдарымен және «Құрмет» орденімен марапатталған.

Бүгінде Баққожа Мұқайдың көп томдық еңбектер жинағы жарық көруде. Атап айтар болсақ, I және II - томына повесть, әңгімелері; III - томына пьесалары (он бір - он екі пьесасы жинақталған) ; IV - томына «Жалғыз жаяу» романы кірсе, V - томы «Өмірзая» романына арналған. Жазушының бас - аяғы жиырма шақты кітапбы, оннан астам пьесасы және екі - үш жүзге жуық мақалалары бар екен.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.