Римдік жек құқық пәні
1 Римдік жек құқықтың пәні мен қайнар көздері
2 Құқықтарды жүзеге асыру және қорғау
3 Рим меншік құқығының субъектілері
4 Жанұя.Агнаттық және когнаттық туыстастық.
5 Міндеттемелер және шарттар туралы жалпы үйрену.
2 Құқықтарды жүзеге асыру және қорғау
3 Рим меншік құқығының субъектілері
4 Жанұя.Агнаттық және когнаттық туыстастық.
5 Міндеттемелер және шарттар туралы жалпы үйрену.
Римдік жеке құқықтың пайда болуының алғышарттары. Б.э.д. VIIIғ. Тибр өзені жағасында, Италияның орта бөлігі – Лациумда Риммен бірге Рим құқығы да пайда болды. Рим құқығы император Юстиниан кезеңіне дейін (527 - 565 жж.), яғни 13 жүзжылдық бойы даму үстінде болды және әрекет етті. Осы уақыт ішінде кішкене ғана мекендегі формальді құқық мал шаруашылығынан жер шаруашылығына ауыса отырып, қоғамның жоғары дамыған құқықтың жүйесіне айналды. Сонымен қатар, рим құқығы келесі кезеңдерде заңдық тәжірибе мен құқықтық мәдениетке өте үлкен ықпал жасады. Бұл құқықтық жүйе қазіргі уақытта дүние жүзіндегі университеттерде арнайы пән ретінде оқытылыды.
Білікті заңгер өзінің рим құқығына қатысын ұрпақтан – ұрпаққа ғұмырлық, жалпыға тән құқық және жазылған сана – сезім деп сақтап келген (ratio scripta). Әрине, қазіргі кездегі жеке құқық мүліктік қатынастардың күрделі саласын реттеуде алға қарай кетті, әсірісі сауда айналымында. Бірақ, көптеген жаңа терминология тастардан қашалғандай ежелгі рим құқығының негізгі түсініктерінен қалыптастырылады. Осы тұрғыдыан римдік жеке құқық азаматтық және сауда заңдарын оқып үйрену үшін және білікті заңгерді даярлау үшін негіз болды.
Рим құқығының мәні, орны, оның құқықтық дамуына ықпал етуімен ғана емес, сонымен қатар мәдениеттің дамуымен де анықталады.
Рим құқығы салаларының ішінде бірінші орында өзінің әзірлену жағынанда, Рим үшін мәні жағынан да нақ осы жеке құқықты атаймыз. Римдік жеке құқық заңдардың әрі қарай дамуы мен жеке меншікке негізделген қоғамның құқықтық ілімдеріне де үлкен ықпал етті. Ол құқықтық тариха құбылысы болып табылады.
Римдік классикалық құқықты қабылдауға екі фактор әсер етті: 1) «нақты айтқанда, жеке меншік құқығын, абстрактілік құқықты, жеке құқықты, жеке тұлғаның абстрактілік құқығын ең алғаш римдіктер әзірлеген» (К. Маркс).осы сипаттағы рим құқығының маңызды белгісі болып, абстрактілік танылады. Ол бұл құқықты жеке меншікке негізделген кез келген қатыныстарға қолдануға мүмкіншілік береді; 2) римдік жеке құқық – «негізгі жеке меншік болып табылатын құқық нысаны» (Ф. Энгельс).
«Рим құқығы» терминімен антикалық Рим, Рим мемлекетінің құл иеленушілік формациясының құқығы белгіленеді. Рим құқығының жүйесі мен мемлекеттің даму, пайда болу тарихы шет ел мемлекеттерінің мемлекет және құқық тарихы курсының құрамында оқытылады. Рим құқығының қаншама мың жылдық тарихы тарихи – құқықтық үлгі болып табылады. Ол бізге қаналушы қоғамның қалыптасу және дамуының күрделі үрдісінің негізгі жақтарын нақты бағдарлауға мүмкіндік береді. Нақ осы римдіктер қазіргі уақыттағы құқықтық жүйені қалыптастыра алады. Рим құқығы тек құл иеленуші қоғамдағы жағдайда ғана әрекет еткен жоқ. Антикалық дүние жойылғаннан кейін және Батыс рим империясының күл қоқысынан феодалдық қоғамның қалыптасуы кезінде де көптеген ғасырлар бойы оңтүстік Еуропада әлі де әрекет етуін жалғастыруда.
ХІІ ғ. Ортағасырлық Батыспен рим құқығын кең қабылдау жолымен рим құқығының пайда болуы басталады. Саяси билікке буржуазия тобының келісуімен рим құқықғы жаңа буржуазиялық құқықтың маңызды қайнар көзі болды. Ірі буржуазиялық кодификациялар – француздар мен германдықтардың азаматтық кодекстері – көбінесе рим құқығының қағидалары мен ережелеріне негізделеді.
Білікті заңгер өзінің рим құқығына қатысын ұрпақтан – ұрпаққа ғұмырлық, жалпыға тән құқық және жазылған сана – сезім деп сақтап келген (ratio scripta). Әрине, қазіргі кездегі жеке құқық мүліктік қатынастардың күрделі саласын реттеуде алға қарай кетті, әсірісі сауда айналымында. Бірақ, көптеген жаңа терминология тастардан қашалғандай ежелгі рим құқығының негізгі түсініктерінен қалыптастырылады. Осы тұрғыдыан римдік жеке құқық азаматтық және сауда заңдарын оқып үйрену үшін және білікті заңгерді даярлау үшін негіз болды.
Рим құқығының мәні, орны, оның құқықтық дамуына ықпал етуімен ғана емес, сонымен қатар мәдениеттің дамуымен де анықталады.
Рим құқығы салаларының ішінде бірінші орында өзінің әзірлену жағынанда, Рим үшін мәні жағынан да нақ осы жеке құқықты атаймыз. Римдік жеке құқық заңдардың әрі қарай дамуы мен жеке меншікке негізделген қоғамның құқықтық ілімдеріне де үлкен ықпал етті. Ол құқықтық тариха құбылысы болып табылады.
Римдік классикалық құқықты қабылдауға екі фактор әсер етті: 1) «нақты айтқанда, жеке меншік құқығын, абстрактілік құқықты, жеке құқықты, жеке тұлғаның абстрактілік құқығын ең алғаш римдіктер әзірлеген» (К. Маркс).осы сипаттағы рим құқығының маңызды белгісі болып, абстрактілік танылады. Ол бұл құқықты жеке меншікке негізделген кез келген қатыныстарға қолдануға мүмкіншілік береді; 2) римдік жеке құқық – «негізгі жеке меншік болып табылатын құқық нысаны» (Ф. Энгельс).
«Рим құқығы» терминімен антикалық Рим, Рим мемлекетінің құл иеленушілік формациясының құқығы белгіленеді. Рим құқығының жүйесі мен мемлекеттің даму, пайда болу тарихы шет ел мемлекеттерінің мемлекет және құқық тарихы курсының құрамында оқытылады. Рим құқығының қаншама мың жылдық тарихы тарихи – құқықтық үлгі болып табылады. Ол бізге қаналушы қоғамның қалыптасу және дамуының күрделі үрдісінің негізгі жақтарын нақты бағдарлауға мүмкіндік береді. Нақ осы римдіктер қазіргі уақыттағы құқықтық жүйені қалыптастыра алады. Рим құқығы тек құл иеленуші қоғамдағы жағдайда ғана әрекет еткен жоқ. Антикалық дүние жойылғаннан кейін және Батыс рим империясының күл қоқысынан феодалдық қоғамның қалыптасуы кезінде де көптеген ғасырлар бойы оңтүстік Еуропада әлі де әрекет етуін жалғастыруда.
ХІІ ғ. Ортағасырлық Батыспен рим құқығын кең қабылдау жолымен рим құқығының пайда болуы басталады. Саяси билікке буржуазия тобының келісуімен рим құқықғы жаңа буржуазиялық құқықтың маңызды қайнар көзі болды. Ірі буржуазиялық кодификациялар – француздар мен германдықтардың азаматтық кодекстері – көбінесе рим құқығының қағидалары мен ережелеріне негізделеді.
Арнайы әдебиеттер:
1. Новицкий И.Б. Основы римского гражданского права. М., Госюриздат.1956, 1960 или 1972 гг.
2. Белякова А.М. Предисловие к учебнику И.Б.Новицкого .М., 1973 г.
Қосымша әдебиеттер:
1. Римское частное право. Учебник для юридических институтов и юридических факультетов под ред.И.Б.Новицкого и О.С.Перетерского. М, 1984 г.Бирюков Ю.М. Государство и право Древнего Рима.М.1960 г.
2. Галанза П.Н. государство и право Древнего Рима.М., МГУ, 1963.
3. Касьяк П.М. Римское право и современная юриспруденция. Советское право. 1969 г.№
4. Нерсесьянц В.С. Правопонимание римских юристов (Сов.государство и право) 1980 г. № 12.
5. Подопригора А.А. Вещно-правовые способы защиты рабовладельческой собственности в Римском праве. Автореф.канд.диссертации. Киев., 1962 г.
6. Дронников В.К. Римское приватное право. Киевский Университет, 1991 г.
7. Андреев М.Н. Римское частное право.София: наука и искусство.
8. Рясенцев В.А. Сборник схем по римскому праву. ВЮЗИ., 1979.
9. Методические указания по курсу основ римского гражданского права (составитель В.А.Рясенцев). М., ВЮЗИ.1978 г.
10. .Перетерский И.О. О правовом положении рабов в Древнем Риме.Ученые записки МЮИ.вып.1-1939 г.
11. Дигесты Юстиниана. М., Наука, 1984 г.
12. Савельев И. История римского частного права. М.1986 г.
13. Бартошек И. Римское право. Понятие, термины, определения. М., 1989 г.
14. Хаусманингер.О современном значении римского права.(Сов.государство и право, 1992, № 5.
15. Римское частное право. Учебник для юридических институтов и юридических факультетов. Под ред. И.Б.Новицкого и С.В.Перетерского. М., 1946 г.
16. .Перетерский И.С. История государства и права Древнего Рима. М., 1945 г.
17. Перетерский И.С. Дигесты Юстиниана. М., Госюриздат., 1956 г.
18. Галанза П.Н. Государство и права Древнего Рима. М., МГУ, 1963 г.
19. Новицкий И.Б. Римское право. 6-е изд. М., 1999
20. .Нерсесянц В.С. Правопонимание римских юристов. Советского государство и право. 1980.№ 12.
21. Бирюков Ю.М. государство и право древнего Рима. М., 1969 г.
22. Подопригора А.А. Вещно-правовые способы защиты рабовладельческой собственности в Римском праве. Автореф.канд.диссертации. Киев., 1962 г.
23. Дроников В.К. Римское приватное право. Видавництво киевского университета.1961.
24. Н.Андрееев.Римское частное право. София: наука и искусство, 1971.
25. Рясенцев В.А. Сборник схем по римскому праву. М., ВЮЗИ, 1979.
26. Методические указания по курсу основы римского гражданского права (составитель В.А.Рясенцев.) М., ВЮЗИ, 1978 г.
27. Перетерский И.О.О правовом положении рабов в Древнем Риме. Ученые записки МЮИ.вып.1.1939.
28. Дигесты Юстиниана. М., Наука, 1984, с.540.
29. Косарев. Римское право. М., 1986 г.
30. Законы 12 таблиц // Хрестоматия.М., Юрид.литература. 1974 г. с.20-40.
31. Памятники римского права: Законы 12 таблиц. Институции Гая. Дигесты Юстиниана. М., Зерцало, 1997
32. Римское частное право: Конспект лекций. Пособие для подготовки к экзаменам/ авт-сост. Смирнов М.М. М., Приор, 1999
33. Харитонов Е.О. Основы римского частного права.- изд. исправ., с измен.- С-Пб, 1999
1. Новицкий И.Б. Основы римского гражданского права. М., Госюриздат.1956, 1960 или 1972 гг.
2. Белякова А.М. Предисловие к учебнику И.Б.Новицкого .М., 1973 г.
Қосымша әдебиеттер:
1. Римское частное право. Учебник для юридических институтов и юридических факультетов под ред.И.Б.Новицкого и О.С.Перетерского. М, 1984 г.Бирюков Ю.М. Государство и право Древнего Рима.М.1960 г.
2. Галанза П.Н. государство и право Древнего Рима.М., МГУ, 1963.
3. Касьяк П.М. Римское право и современная юриспруденция. Советское право. 1969 г.№
4. Нерсесьянц В.С. Правопонимание римских юристов (Сов.государство и право) 1980 г. № 12.
5. Подопригора А.А. Вещно-правовые способы защиты рабовладельческой собственности в Римском праве. Автореф.канд.диссертации. Киев., 1962 г.
6. Дронников В.К. Римское приватное право. Киевский Университет, 1991 г.
7. Андреев М.Н. Римское частное право.София: наука и искусство.
8. Рясенцев В.А. Сборник схем по римскому праву. ВЮЗИ., 1979.
9. Методические указания по курсу основ римского гражданского права (составитель В.А.Рясенцев). М., ВЮЗИ.1978 г.
10. .Перетерский И.О. О правовом положении рабов в Древнем Риме.Ученые записки МЮИ.вып.1-1939 г.
11. Дигесты Юстиниана. М., Наука, 1984 г.
12. Савельев И. История римского частного права. М.1986 г.
13. Бартошек И. Римское право. Понятие, термины, определения. М., 1989 г.
14. Хаусманингер.О современном значении римского права.(Сов.государство и право, 1992, № 5.
15. Римское частное право. Учебник для юридических институтов и юридических факультетов. Под ред. И.Б.Новицкого и С.В.Перетерского. М., 1946 г.
16. .Перетерский И.С. История государства и права Древнего Рима. М., 1945 г.
17. Перетерский И.С. Дигесты Юстиниана. М., Госюриздат., 1956 г.
18. Галанза П.Н. Государство и права Древнего Рима. М., МГУ, 1963 г.
19. Новицкий И.Б. Римское право. 6-е изд. М., 1999
20. .Нерсесянц В.С. Правопонимание римских юристов. Советского государство и право. 1980.№ 12.
21. Бирюков Ю.М. государство и право древнего Рима. М., 1969 г.
22. Подопригора А.А. Вещно-правовые способы защиты рабовладельческой собственности в Римском праве. Автореф.канд.диссертации. Киев., 1962 г.
23. Дроников В.К. Римское приватное право. Видавництво киевского университета.1961.
24. Н.Андрееев.Римское частное право. София: наука и искусство, 1971.
25. Рясенцев В.А. Сборник схем по римскому праву. М., ВЮЗИ, 1979.
26. Методические указания по курсу основы римского гражданского права (составитель В.А.Рясенцев.) М., ВЮЗИ, 1978 г.
27. Перетерский И.О.О правовом положении рабов в Древнем Риме. Ученые записки МЮИ.вып.1.1939.
28. Дигесты Юстиниана. М., Наука, 1984, с.540.
29. Косарев. Римское право. М., 1986 г.
30. Законы 12 таблиц // Хрестоматия.М., Юрид.литература. 1974 г. с.20-40.
31. Памятники римского права: Законы 12 таблиц. Институции Гая. Дигесты Юстиниана. М., Зерцало, 1997
32. Римское частное право: Конспект лекций. Пособие для подготовки к экзаменам/ авт-сост. Смирнов М.М. М., Приор, 1999
33. Харитонов Е.О. Основы римского частного права.- изд. исправ., с измен.- С-Пб, 1999
Это версия страницы http:www.kar-femida.kzKeis05030 1-2-Ikz17klek.htm
из кэша Google. Она представляет собой снимок страницы по состоянию на 18
янв 2010 19:18:00 GMT. Текущая страница за прошедшее время могла
измениться. Подробнее
Текстовая версия
Эти поисковые термины были выделены:
арыз түсінігі өтініш пен арыздың ай ырмашылығы
Контактные лекционные занятия.
№ Тема Количество часов
1 Римдік жек құқықтың пәні менқайнар көздері 2
2 Құқықтарды жүзеге асыру және қорғау 2
3 Рим меншік құқығының субъектілері 2
4 Жанұя.Агнаттық және когнаттық туыстастық. 1
5 Міндеттемелер және шарттар туралы жалпы 1
үйрену.
ВСЕГО 8
Римдік жек құқықтың пәні менқайнар көздері
1. Римдік жеке құқықтың пайда болуының алғышарттары
2. Рим құқығының түсінігі, оның көпшілік құқықтан ерекшелігі
3. Римдік азаматтық құқықтың қайнар көздерінің түсінігі және құрылымы
4. Римдік жеке құқықты жүйелендіру
Римдік жеке құқықтың пайда болуының алғышарттары. Б.э.д. VIIIғ. Тибр өзені
жағасында, Италияның орта бөлігі – Лациумда Риммен бірге Рим құқығы да
пайда болды. Рим құқығы император Юстиниан кезеңіне дейін (527 - 565 жж.),
яғни 13 жүзжылдық бойы даму үстінде болды және әрекет етті. Осы уақыт
ішінде кішкене ғана мекендегі формальді құқық мал шаруашылығынан жер
шаруашылығына ауыса отырып, қоғамның жоғары дамыған құқықтың жүйесіне
айналды. Сонымен қатар, рим құқығы келесі кезеңдерде заңдық тәжірибе мен
құқықтық мәдениетке өте үлкен ықпал жасады. Бұл құқықтық жүйе қазіргі
уақытта дүние жүзіндегі университеттерде арнайы пән ретінде оқытылыды.
Білікті заңгер өзінің рим құқығына қатысын ұрпақтан – ұрпаққа ғұмырлық,
жалпыға тән құқық және жазылған сана – сезім деп сақтап келген (ratio
scripta). Әрине, қазіргі кездегі жеке құқық мүліктік қатынастардың күрделі
саласын реттеуде алға қарай кетті, әсірісі сауда айналымында. Бірақ,
көптеген жаңа терминология тастардан қашалғандай ежелгі рим құқығының
негізгі түсініктерінен қалыптастырылады. Осы тұрғыдыан римдік жеке құқық
азаматтық және сауда заңдарын оқып үйрену үшін және білікті заңгерді
даярлау үшін негіз болды.
Рим құқығының мәні, орны, оның құқықтық дамуына ықпал етуімен ғана емес,
сонымен қатар мәдениеттің дамуымен де анықталады.
Рим құқығы салаларының ішінде бірінші орында өзінің әзірлену жағынанда,
Рим үшін мәні жағынан да нақ осы жеке құқықты атаймыз. Римдік жеке құқық
заңдардың әрі қарай дамуы мен жеке меншікке негізделген қоғамның құқықтық
ілімдеріне де үлкен ықпал етті. Ол құқықтық тариха құбылысы болып табылады.
Римдік классикалық құқықты қабылдауға екі фактор әсер етті: 1) нақты
айтқанда, жеке меншік құқығын, абстрактілік құқықты, жеке құқықты, жеке
тұлғаның абстрактілік құқығын ең алғаш римдіктер әзірлеген (К. Маркс).осы
сипаттағы рим құқығының маңызды белгісі болып, абстрактілік танылады. Ол
бұл құқықты жеке меншікке негізделген кез келген қатыныстарға қолдануға
мүмкіншілік береді; 2) римдік жеке құқық – негізгі жеке меншік болып
табылатын құқық нысаны (Ф. Энгельс).
Рим құқығы терминімен антикалық Рим, Рим мемлекетінің құл иеленушілік
формациясының құқығы белгіленеді. Рим құқығының жүйесі мен мемлекеттің
даму, пайда болу тарихы шет ел мемлекеттерінің мемлекет және құқық тарихы
курсының құрамында оқытылады. Рим құқығының қаншама мың жылдық тарихы
тарихи – құқықтық үлгі болып табылады. Ол бізге қаналушы қоғамның қалыптасу
және дамуының күрделі үрдісінің негізгі жақтарын нақты бағдарлауға
мүмкіндік береді. Нақ осы римдіктер қазіргі уақыттағы құқықтық жүйені
қалыптастыра алады. Рим құқығы тек құл иеленуші қоғамдағы жағдайда ғана
әрекет еткен жоқ. Антикалық дүние жойылғаннан кейін және Батыс рим
империясының күл қоқысынан феодалдық қоғамның қалыптасуы кезінде де
көптеген ғасырлар бойы оңтүстік Еуропада әлі де әрекет етуін жалғастыруда.
ХІІ ғ. Ортағасырлық Батыспен рим құқығын кең қабылдау жолымен рим
құқығының пайда болуы басталады. Саяси билікке буржуазия тобының келісуімен
рим құқықғы жаңа буржуазиялық құқықтың маңызды қайнар көзі болды. Ірі
буржуазиялық кодификациялар – француздар мен германдықтардың азаматтық
кодекстері – көбінесе рим құқығының қағидалары мен ережелеріне негізделеді.
Рим құқығының беделі қазіргі заңтану саласында да жоғары. Ғалым –
заңгер, М. Казердің айтуынша: Рим құқығы ең алдымен ірі классик
заңгерлердің ұсынытын жоғары, үлкен құндылықтың тариха ескерткіші.
Рим құқығының дамуы үш кезеңнен тұрады:
❖ Бірінші кезең: рим құқығының классикалық кезеңге дейінгі уақыты. Ол
ежелгі уақыттан басталып, б.э. І ғ. Аяқталды. Бұл кезеңде рим құқығы
патриархалдық қоғамдық қатынастарды реттеу үшін әрекет етті.
❖ Екінші кезең: классикалық рим құқығы. Ол б.э. І ғ. Басталады да, б.э.
ІІІ ғ. Дейін слзылған. Бұл кезеңде римдік жеке құқық жоғары дамыған және
тауар – ақша қатынастарын реттеу үшін бейімделген.
❖ Үшінші кезең: б.э. ІІІ . соңынан б.э. VI ғ. Аяғын алып жатқан
абсолюттік монархия кезеңі. Бұл кезеңде римдік жеке құқық нормаларын
жүйелендіру мен кодификациялау жүріп жатты.
Римдік жеке құқығының түсінігі, оның көпшілік құқықтан ерекшелігі. Бұл
оқу курсының зерттеу пәні антикалық рим құқығы болып табылады. Бірақ, оның
толық көпшілік емес, тек жеке құқық шегінде сондықтан, жеке құқық (jus
privatum) термині нені білдіретінін анықтап алуымыз қажет.
Рим тарихшысы Тит Ливин (б.э.д. 59ж-б.э. 17ж) дәстүрді басшылыққа ала
отырып, ХІІ таблица заңдары көпшілік және жеке құқықтық қайнар көзі деп
жазды. Кейін, ІІ ғ. Бұл екі түсінікті заңгер Ульпиан былай деп айрықшалады:
Көпшілік құқық рим мемлкетінің жағдайына қатысты, жеке құқық – жеке
тұлғалардың пайдасына қатысты (D.1.L1.2). ульпиан көпшілік құқықты (jus
publicum), мемлекеттің құқықтық жағдайын және оның органдарының , сонымен
қатар жеке ұлғалардың мемлекетпен ара қатынасын реттейтін нормалар деп
анықтайды. Ал жеке индивидтердің өзара қатынасын жеке құқықпен реттеледі.
Сондықтан, оның нормалары жанұя құқығы институттарында, сондай-ақ,
өндірістік, қызмен институттарында: меншік, мұрагерлік, міндеттемелержәне
т.б. көрініс тапты.
Жеке құқық мүліктік кешен мен өзіндік құқытар кешенін білдіреді.
Мүліктік құқықтардың ерекшелігі – оларға билік етуде, яғни олар шаруашылық
айналым объектісі болып табылады. өзіндік құқықтар абсолютті. Оны сатуға
немесе өзге тұлғаға беруге болмайды. Себебі ол тұлғаның өзіне ғана тән.
Жекеқұқық субъектілерінің автономиялылығы шексіз емес, оның шегін
көпшілік құқық белгілейді: жеке келісімдер көпшілік құқықнұсқауларын
өзгерте алмайды (D.2.14.38.).
Көпшілік құқықпен салыстырғанда, жеке құқық - рим құқығының өте бағалы
құқық жүйесі. Ол едәуір дамыған және тауар өндірісі мен тауар айналымы
нысанында пайда болатын қатынастарды реттеуге бейімделген.
Құқықты жеке және көпшілі деп бөлу қазіргі уақыттағы ұлттық құқықтық
жүйені бөлудің негізі.
Римдік азаматтық құқықтың қайнар көздерінің түсінігі және құрылымы.
құқықтың қайнар көзі термині әртүрлі мағынаға ие. Мұнда ол құқықтың
көрініс табу нысаны, құқықтың пайда болу нысаны мәнініде қолданылады.
Құқықтың қайнар көздерінің түрлері бізге белгілі Рай былай деп атайды:
заңдар, сенатусконсульттер, император конституциялары, магистрат
эдиктілері, заңгерлердің жауаптары (D.1.2.7).
Заңдар. Заңдар (leges) деп халық жиналысының шешімін атаймыз. Заң
формуласын римдіктер римдіктер үш құрамдас бөлікке бөледі: 1)заң
бстамаларының аты және халық жиналысының түрі. 2) нормативті ұсыным
(rogatio), ол іс - әрекет ережелерінің шарты мен мазмұнын білдіреді.; 3)
заң бұзудың зардаптары (sanctio). Заңның бұл бөлімдері құқықнормаларының
құрамдас элементтері ретінде қазіргі уақытты да бар (гипотеза, диспозиция,
санкция).
Принцепстің рөлінің жоғарылауына қарай халық жиналысының қызметі
аяқталды, олардың соңғы актісі – 1 ғ. аграрлық заң.
800-ден астам заңдардың ішіндегі едәуір маңыздысы ХІІ таблица заңдары
(leges duodecim tabularum). Ол б.э.д.V ғ. Ортасында халық жиналысымен
қабылданған және үш ғасырға жуық әрекет етті. Цицероның айтуынша, ол жас
кезінде өзге де ұлдар сияқты ХІІ таблицвны қажетті өлең ретінде жаттап
аған.
Сенатусконсульттер. І ғ. Бастап құқық шығармашылық үрдісте халық
жиналысынан үстеморынды сенат алды. Ол республика кезеңінде заң
шығармашылық билікке ие болған. Оның құзіреті: сенат – ұсынады, кеңес
береді және ойлайды.
Дєріс №2
Құқықтарды жүзеге асыру және қорғау
1. Құқықтарды жүзеге асырудың түсінігі және оны қорғау формалары
2. Талап арыз түсінігі және оның түрлері
3. Легисакциондық, формулярлық және экстраординарлық процесстер туралы
жалпы түсінік
4. Преторлық қорғаудың ерекше құралдары
5. Талаптың ескіру мерзімі
Құқықтарды жүзеге асырудың түсінігі және оны қорғау формалары.
Құқықтарды жүзеге асыру дегеніміз – нақты субъектінің құқықтық реттеу
арқылы, құқыққа қарсы келмейтін өзінің әрекеттері арқылы өз мүддесін жүзеге
асыру. Егер құқықөкілетті тұлға өз әрекеттерімен субъективтік құқығын
жүзеге асыруда бөгетке тап болса, оған оның мүдделерін жүзеге асыруға
жағдай жасауға міндетті басқа бір тұлғаның көмегі керек. Бұл этапта
субъективтік құқық құқықдәмелену формасын алады, яғни міндетті тұлғаның
сәйкес әрекеті немесе әрекетсіздігіне дәмелену. Сәйкес мінез-құлық
сақталмаған жағдайда, өкілеттінің ынтасымен соңғысы құқытық қорғауды
қозғайды, міндетті тұлға құқық өкілеттінің құқығын жүзеге асыру үшін әрекет
жасауға немесе әрекетсіздікке мәжбүрленеді.
Ежелгі уақытта құқықты жүзеге асырудың қалыпты құралы - озбырлық (өзі
өзіне көмектесу) болды, бірте-бірте ол қорғаудың соттық (мемлекеттік)
формасымен ығыстырылды. Классикалық және постклассикалық кезеңдерінен кейін
өзі өзіне көмектесуге қажетті қорғану шегінде, тұлғаға немесе мүлікке
заңсыз қол сұғушылықтан қорғану құралы ретінде, жол берілді (D.43.16.1.28).
Сәйкес практикаға сілтейтін Кассий заңгер жазып алған ежелгі ереже – vim vi
repellere licet – зорлыққа күшпен тойтарыс беруге рұқсат етіледі,- оны
Ульпиан табиғи құқыққа теңестірген. Өзі өзіне көмектесуді жүзеге асыру
шектері Марк Аврелий декретімен және VI ғ. соңындағы император
конституцияларымен анықталады, олар қажетті қорғаныс шектерінен асып
түскені үшін санкциялар орнатады.
Сол кезде қалыптасқан жағдайды айқындаған XII кесте заңдары құқықты
мәжбүрлі түрде жүзеге асырудың мемлекеттік органы ретінде соттың билік
құзыретін регламенттеген. Соттың мемлекеттік орган ретіндегі рөлін
өсіргені туралы әрекеті процесс пен шешімдерді жүзеге асыруға мемлекеттік
биліктің тікелей араласумен сипатталатын рекуператорлар коллегиясын
ұйымдастырғаны дәлел бола алады. Даудың мәніне байланысты сот жеке немесе
коллегиялық бола алды, ал судья – рим тарихының ертерек кезеңінде- әрбір іс
үшін жеке магистратпен немесе тараптармен тағайындалатын кез келген ересек
рим азаматы. Келесі кезеңде судьялар сенаторлар болды, одан кейінірек
всадниктер де болды.
Субъективтік құқықты қорғау ерекшеліктері. Қазіргі кездің көзқарасы
бойынша, субъективті құқықты қорғау мүмкіндігі ол бұзылған фактісінен
туындайды, яғни нақты тұлға өз құқығын жүзеге асыруда біреу бөгет жасап тұр
деп есептесе, осының салдарынан оның қорғануға құқысы бар. Басқа сөзбен
айтқанда, субъективтік құқық болатын болса, бір мезгілде оны қорғау
мүмкіндігі де болады.
Римдіктердің көзқарасы бойынша, бұзылған күйдегі субъективтік құқық
қоғауға құқықты туындатпайды. Керісінше, анықталған құқықөкілеттілік туралы
тек магистрат талап арыз беру арқылы қорғауға мүмкіндік жасаса ғана сөз
қозғауға болады. Талап арыздар даудың бөлек категорияларына қатысты
біртіндеп қалыптасқан және Рим тарихының ерте кезеңдерінде барлық мүмкін
болатын дәмеленулерді қамтыған жоқ. Осылайша, субъективтік құқық пен оны
қорғау мүмкіндігі бір – бірінен ажратылған еді, соңғысы біріншісінен
туындамады және берілген нақты жағдайда жоқ болуы да мүмкін еді. Қазіргі
кездегі қорғау тәртібіне қарағанда құқықтан – талап арызға, ежелгі римдік
тәртіп талап арыздан - құқыққа формуласымен анықталды, яғни тек сәйкес
талап арыз болған кезде ғана субъективтік құқық қорғауға жатады.
Талап арыз түсінігі және оның түрлері. Талап арыз (actio) түсінігі
Дигесттерде анықталған: Талап арыз дегеніміз – тұлғаның сот арқылы оған
тиесілі талаптарды жүзеге асыру құқығы болып табылады (D.44.7.51).
Преторлық құқық уақытынан бері талап арыздар цивильдік (ескі типтегі)
және преторлық (адал ниетті) болып бөлінеді. Біріншілерді қарастырғанда,
судья талап арыз туындайтын келісім шарт әрпімен байланады. Екінші
жағдайда, судья цивильдік құқықтың ақтаншақтарын толтыру мақсатында өзінің
қарауымен адал ниет принципіне сүйене алады, Гай айтқандай, айналымда
әділеттікке сәйкес деп саналатын көзқарастардан шығу.
Талап арыздарды заттық (actiones in rem) және жеке (actiones in
personam) деп бөлу критериі жауапкердің тұлғасы болып табылады. Заттық
талап арыз сәйкес ереженің (мысалы, иелену құқығы) бұзушысы бола алатын кез
келген тұлғаға қарсы бағытталады. Алдын ала оның кім болатыны белгісіз
болғандықтан, бұл талап арыз тек анықталған бұзушыға ғана емес, әрбір
үшінші тұлғаға – заттық құқықтың мүмкін болатын бұзушысна қарсы да
бағытталады. Керісінше, жеке талап арыздарда мүмкін болатын құқық бұзушысы
алдын ала анықталған, себебі бұл талап арыздар қатысушылары міндеттеменің
пайда болу негізі болып табылатын келісім шартқа отыру мезгілінен бастап
белгілі болатын міндеттемелік қатынастардан туындайды. Мысалы, егер Тиций
келісім шарт арқылы Авлға қарыз берсе, онда соңғысы (тек сол ғана) Тицийдің
құқығын (қарыз соммасын қайтару талабын) бұза алады, сондықтан талап арыз
нақты Авлға қарсы ғана мүмкін болады.
Сонымен қатар, талап арыздар былай бөлінді: персекуторлық – қандай да
бір құндылықты қайтару туралы (мысалы, иеленушінің өз затын қайтарып алу
туралы талап арыз); айыптық – айыпты төлету немесе залалдың орнын толтыру
(және егер жауапкердің құқыққа қарсы әрекеттері оны байытпаған жағдайда
да); арбитрарлық – судья адал ниет принципімен өз қарауынша шығындардың
орнын толтыру көлемін анықтады; популярлық – ол кез келген азаматпен
адамдарға немесе жануарларға зиянкелтіретіндей етіп бір нәрсені қойғандарға
немесе ілгендерге қарсы берілетін талап арыз.
Бөлек категорияны цивильдік және абстракттілі болып табылатын, яғни
цивильдік құқыққа негізделген және олардың пайда болу негізіне сілтемесі
жоқ (бұл мәнсіз болды) кондикциондық талап арыздар құрды.
Азаматтық процесс. Талап арыз талапты сот шешімімен қанағаттандыру
құралы ретінде азаматтық процессте жүзеге асырылады. Рим құқығының тарихы
бірін бірі кезекпен ауыстырған азаматтық процесстің үш түрін біледі.
Бірінші және ең ежелгі формасы легисакциондық процесс (legis action –
заңнан талап арыз; мүмкін бұл термин зорлық пен озбырлыққа қарсы құқықты
заңды түрде жүзеге асыру дегенді білдірді ) болды, ол екі сатыдан тұрды:
in jure мен in judicio. Іn jure сатысы сот магистратының (рекстің,
консулдың, кейіннен - претордың) әрекет ауқымы болды. Құқығым бұзылды деп
санаған тұлға сотта іс қозғау үшін магистрат алдында бұл туралы өтініш
жасау керек болды. Магистрат қуынушымен мәлімделетін дәмеленудің
рұқсаттылығын, дәмеленудің мазмұны мен оның жарамдылық шартының бар екенін
анықтайды. Процесстің бұл сатысының мақсаты пайда болған даудың құқықтық
мазмұнын анықтау, яғни бұл дәмелену соттық қараудың пәні болама екендігін
анықтау. Жоғарыда айтылғандай, магистрат бұзылған субъективтік құқықты
сотта қорғау (яғни талап арыз) мүмкіндігін әр кезде бере бермеген, тек
дәмелену заңға сәйкес сонымен қатар оның тұжырымдамаларына сай болатын
болса. Талап арыз жоқ болса, онда қорғауға да құқық жоқ деген сөз. Гай
өзінің Институцияларында легисакциондық процесстің формализмін және
құралдардың жетіспеушілігін атай отырып, мынандай мысал келтірген. Егер
кімде кім жүзім сабағы жойылғандығы туралы талап арыз бергенде құжатта
оларды жүзімнің сабағы деп атайтын болса, олл істен ұтылады. Себебі ХІІ
кестенің әріптік мазмұнына сай ол тек жойылған ағаштар жөнінде талап арыз
ғана мүмкін еді.легисакциондық процесс шегінде талап арыздардың әртүрлі
пәндеріне сәйкес, оларды қарастырудың бес формасы бар: пари процесі; қол
салу ; судьяны тағайындау талабы бар процесс; белгілі бір ақша соммасын
немесе зат санын талап ететін процесс; несие берушінің кепілдік алуы бар
процесс.
Пари процесі (sаcramenti) меншік құқығы жөнінде талап арыздың және
міндеттемелерден туындайтын талап арыздың ең көп таралған формасы еді.
Тараптар арасындағы сөз тартыстары магистрат алдында өтетін. Даулы зат
немесе оның бөлшегі олармен біге болу тиіс. Мысалы, дау жер учаскесі
жөнінде болса, онда жердің бөлшегі әкелінген. Тараптардың салттық
әрекеттерінің мақсаты – дауды тұжырымдау. Қуынушы жауапкерде өз әрекеттерін
негіздеуді сұрайды: Мен сеннен қандай негізде виндикациялағаныңды сұраймын
(яғни ол зат сенікі деп айттың?). Жауапкер түсіндіруден бас тарта алды.
Одан кейін қуынушы жауапкерге кепіл беруді ұсынады да өзі оны береді.
Кепілдің соммасы ХІІ кестемен орнатылған: егер даулы заттың бағасы 1000
асстан асса, кепілдің соммасы 500 ассқа теңестірілгенжәне басқа жағдайлар
үшін 50 асс болды. Кепіл қазынаға төленген. Одан кейін қорытынды кезең –
litis contestasio (дауды бекіту): қуынушы мен жауапкердің әрекеттеріне
куә болған және оны растайтын куәгерлер шақырылған.
Сонымен, in jure кезеңі ол тараптар арасындағы третейлік сот жөнінде
келісім шарттың қатаң регламенттелген процессуалдық тәртібі.
Екінші кезеңде in judicio судья дауды нақты шешеді, ол 30 күннен кейін
ғана бастала алатын. Бұл мерзім тараптар үшін дәлелдерді жинастыру
мүмкіндігін туғызу үшін орнатылды. Тараптар көрсетілген уақытта сотқа
келеді. Егер тараптардың біреуі себепті келе алмайтын болса, онда іс кейіге
қалдырылды. Егер тараптың біреуі себепсіз келмейтін болса, онда судья
келген тараптың пайдасына істі шешкен. Содан кейін олар өздерінің
айтқандарын негіздеген. Судья келтірілген дәлелдерді өзі карастырып,
наразылық білдіруге жатпайтын ауызша шешім шығарған. Істе ұтылған тарап
қазынаға төлеген кепілін жоғалтатын болған, ал ұтқандарға ол қайтарылдв.
Римді әлемдік экономикалық айналымға енгізген сәтімен соттық қорғауды
енді римдіктер еместерге де беру өмірлік қажеттілік еді. Сонымен қатар,
өзінің құқықтарды қорғау мүмкіндігінің тарлығымен легисакциондық процесс
күрделеніп кеткен іскерлік қатынастар талаптарына сай болмаған.
Оның орнына формулярлық процесс келді. Ол алғашында Перегриндердің
преторының тәжірибесінде пайда болып, одан кейін қала преторымен
қабылданып, Эбуций заңымен ресмиленген (б.э.д ІІғ.).өзінің өкілеттілігіне
сәйкес, претор біртіндеп жаңа құқықтық қатынастарға қорғау бере бастады
және дауларды құқықтық тұжырымдауды өзіне артты. Ол цивильдік құқық әрпімен
байланбаған және адал ниет пен әділеттлік принциптеріне сүйене отырып,
өзінің қарауы бойынша қорғауды бере алды немесе бермеді.
Формулярлық процесс бұрын болған 2 кезеңнен тұрды. Жауапкерді қуынушы
өзі шақырды. Преторлық эдиктінің жаңалық енгізгеніне сәйкес, сотқа себепсіз
келмегендер енді айып төлейді. Іn jure сатысында өз дәмелелерін кез келген
формада айтқан. Претор екі жақтың айтқандарын тыңдап, қуынушы дәмелелері
мен жауапкердің қарсылығы бар формуланы жазбаша құрастырып, оны сотқа
берді. Формуланы құрастыру - іn jure сатысының негізгі мақсаты, ал оны
алған сәттен бастап, litis contestatio жасалды деп есептеледі.
Іn judicio сатысындағы өндіріс екі жақтың дәлелдемелерін айтудан
басталады, себебі сот алдына қоятын сұрақ туралы енді формуладан білуге
болады. Процесс ауызша өткен, дәлелдемелерді еркін бағалады.
Дәлелдемелердің қайнар көздері куәгерлер мен білетін адамдардың жауаптары,
орнында қарау, жазбаша дәлелдемелер болып табылған. Кейбір дәлелдемелерді
айқындау үшін, сот тарпты ант етуге мәжбүрлей алды. Тек даулы фактілерді
дәлелдеуге керектін. Әрбір тарап өз айтқандарын дәлелдеуге тиіс.
Судья претордың формулада жасаған қорытындылармен байлаулы болды және
олар расталатын болса, онда талап арызды қанағаттандыруға міндетті. Енді
судья неғұрлым олған претор цивильдік құқықты пайдалану құзыретін берсе,
соғұрлым пайдаланды. Енді істің шешімі формуланың мазмұнына байланысты
болды. Соның нәтижесінде претор тек қана мәселені ғана шешкен жоқ, сонымен
қатар рим құқығының стратегиялық даму жолын да айқындап берді. Формуланың
көмегімен өзіне құқықтық жүйелерді алып қойып, преторлық құқық пен халық
құқығының артықшылығын орнатып, цивильдік құқықтың қорғау мүмкіндігін
кеңейтіп, претор рим классикалық құқығын өмірге әкелді.
Преторлық формула. Ол судьяны (немесе судьялар коллегиясын)
тағайындаудан басталады: Октавий судья болсын. Формуланың басты
бөліктері: интенция мен кондемнация (intentio et condemnatio). Интенция
арқылы қуынушы дәмеленулері туралы, сот алдында қойылатын сұрақ туралы
білуге болады. Кондемнация ол судьяға (немесе судьялар коллегиясына)
берілетін нұсқаулар, егер интенция дәлелденетін болса, талап арызды
қанағаттандыру немесе талап арыздан бас тарту. Мысалы, Егер Стих құл
квириттердің ережелері бойынша А-нікі (интенция) болса, онда сен, судья, Н-
ды кінәла, егер анық болмаса, ақта (кондемнация). Осылайша, интенция
кондемнацияның шарты болып табылады. Интенцияның мазмұны талап арыздың
түрін анықтайды. Мысалы, заттық құқықтуралы дауда – intentio in rem және
соған сәйкес талап арыз - actio in rem, міндеттеме туралы дауда – entio in
personam және - actio in personam.
Егер қуынушының талабы цивильдік құқыққа негізделсе, онда intentio in
jus concepta, ал талап арыз actio civilis деп аталады. Құқық өкілеттілігіне
сілтеме жоқ, бірақ нақты фактілік жағдайды белгілейтін интенция – in factum
concepta, ал талап арыз – action praetoria. Бұл жағдайда претор тек
фактілерді атап кетеді (мысалы, мынау және мынау бола қалса) онда қорғауды
фактілік қатынастарға береміз.өзінің құқық шығармашылығында претор
өзгертілген интенциямен талап арыздарды да қолданды in jus concepta,
судьяға соңғысын қолдану керек деп жазып, бірақ солай бола тұра өзінің
жасаған қағидаларын да ескеру керектігін де айтқан цивильбік құқық цессияны
(өзінің талап ету құқығын беру) білмегендіктен,осы құқықты басқа тұлғаға
жағдайында талап арызды тек сенуші (цедент) өзі бере алды, бірақ
цессионарийға емес (құқық берілген тұлға). Претор интенцияны түрлендірді,
ол цессионарийді цедент сияқты қарастырып, соған сәйкс істі шешкен. Бұл -
аналогия бойынша талап арыз (actio utilis).
Цивильдік құқықта қарастырылмаған қатынастарды қорғау мақсатында, претор
фикциямен талап арызды қолданған, (action fieticia), шын мәнінде жоқ
фактілерді интенцияда болған сияқты ұсынды. Мысалы, құқық қабілеттілігін
жоғалтқан тұлға цивильдік құқыққа сәйкес құқығын жоғалтып, міндеттерден
босатылды. Соңғысы несие берушінің мүддесін бұзу деп есептеп, претор
интенцияға тұлғаның құқық қабілеттілік фикциясын енгізді.
Одан да күрделі құқықтық жағдайларда қуынушы талабының пайда болу
негізін формулаға жазып қою қажеттілігінің тууы мүмкін еді (мысалы, алдын
ала бағасы анықталмаған уйді салу туралы келісім шарт). Бұндай нұсқау -
демонстрация (demonstratio) интенцияның алдында, формуланың басында
орналастырылады.
Ақырында, талап арыз формуласының ортақ меншік туралы бөлімде адьюкация
бар,бұл арқылы судья ортақ меншіктегі затқа құқықты иеленушілердің
біреуіне,соңғысы керекті сомманы басқа иеленушілерге төлесе, беруге
өкілетті болады.
Формуланың міндетті элементі тек интенция болады, өйткені онсыз талап
арыз да болмайды. Формулада кондемнация (беруді ұйғару) болмауы мүмкін.
Мысалы, тұлға анықталған құқықты тану туралы талап арызды кейіннен талапты
бір немесе бірнеше жауапкерлерге ұсыну үшін береді. Бұнндай талап арыз
преюдициальді деп аталады: ол бойынша шығарылған шешімнің (пронунцикация –
құқықтың тиесілілігін анықтау) болашақта басқа істі қарастырған кезде
міндетті күші болады. Формулалардың көбісі тек интенция мен кондемнациядан
, ал кейбіреулері демонстрациядан да тұрады, ал меншікті бөлу туралы талап
арыздарда адиудикация (кондемнацияның орнына) да бар.
Жауапкердің қорғану құралы ретінде талап арызға қарсы формулаға сонымен
қатар эксцепция (exceptio) енгізілуі мүмкін. Ол in jure сатысында
жауапкердің сұрауымен беріледі және интенциядан кейін орналасады. Әдетте
егер интенция дұрыс болса, одан кейін кондемнация (беруге
ұйғарым)орналасады, бірақ егер эксцепция дәлелденбейтін болса, интенцияның
негізделгендігіне қарамастан, онда кондемнация іске аспайды.
Мысалы, қуынушы заем келісім шартынан туындаған қарызды талап етсе, ал
жауапкер ақшаны алған жоқпын немесе қайтардым деп айтты делік. Мұнда талап
арызды мойындамау бетке, сондықтан судья цивильдік құқыққа негізделе отырып
(ipso jure), жауапкер көрсететін жағдайларды тексеру керек.бірақ егер
жауапкер интенцияға қарсы болмай, қуынушы жағынан алдау немесе
қауіпкесілтеп, талап арызға наразылық білдірсе, онда бұндай қарсылықты
судья тек мына жағдадйда ғана ескере алады – егер ол претордың сәйкес
эксцепциясымен құзіретті болса, себебі цивильдік құқық жауапкершіліктен
босату негізі ретінде алдау мен қауіп төндіруді білмейді. Осылайша, егер
жауапкердің қарсылықтары дәлелденетін болса (эксцепция), интенцияның
дұрыстығына қарамастан, қарыз берушінің талап арызы қанағаттандарылмайды.
Гай эксцепция туралы претордың құқық шығармашылығының әсерлі формаларының
бірі деп атқан: Эксцепциялар жауапкершілікке тартылатындарды қорғау үшін
жасалды. Көп жағдайларда, біреу цивильдік құқық бойынша міндетті болатын
жағдай болады, бірақ сот арқылы оны жауапкершілікке тарту әділетсіз болатын
еді. (І.4.116).
Эксцепциядан басқа, формуланың қосымша бөлігі прескрипция (praescriptio)
болып табылады. Ол қуынушының мүддесін қорғауға бағытталған. Біздің
білуімізше, литисконстетацияның өтеу әрекеті негізінде, бір талап арызды
екі рет беруге болмайды. Оның жағымсыз салдарынан құтылу үшін, бірнеше бір
бірімен байланысты талаптардың ішінен біреуін талап ете алады, және бұ
құқықтық қатынастан туындаған дәмеленулер бойынша ол болашақта шағымданады.
Бұндай жағдайлар үшін формулада прескрипция керек.
Қазіргі кездегі соттар қаулыларының құрамдас бөліктері преторлық
формуланың негізгі элементтеріне сәйкес келеді.
Экстраординарлық процесс. Республикалық кезеңінің аяғында соттық
юрисдикциясы болмаған кейбір магистраттаркейбір дауларды әкімшілік
(когнициондық) өндіріс формасында қарастырды.
Принцепстің жеке билік институттарын қабылдауменкогнициондық форманың
қолдану аумағы кеңееді және ІІІғ. Соңында басым болады да, формулярлық
прцесс ауқымын тез арада шектеп тастайды. Соңғысы Диоклетианмен толық
жойылды. 294жылдың Конституциясы процесстің экстраординарлық (когнициондық)
формасын жалғыз ретінде қалыптастырып, претормен жасалған азаматтық сот
әрекетінің формасы мен принциптерінің күрт өзгеруіне әкеліп соқтырды.
Негізінде, атқарушы билік пен сот арасындағы көпғасырлық меже жойылды, ал
ол демократияның белгісі.
Іс басынан аяғына дейін extra ordinem шенеунігімен жалпы тәртіптен тыс,
яғни формулярлық процесстен тыс қарастырылды. Ол талап арыз жөнінде өтініш
қабылдап, соттың болатын күнін белгілеп, өз атынан жауапкерді шақыртты.
Процесс жазбаша болып кетті, соттық баж орнатылып, соттағы айтылудың
жариялылығы шектелген. Прцеске адвокаттар қатысатын болған. Іс боыйнша
шешімді шенеунік жазбаша беретін болған. Егер қуынушы тым көп сұрайтын
болса, талап арызды жартылай қанағаттандыруға болады. Шешім жөнінде
апелляцияны императорға шейі де беруге болады, және ол әкімшілік билік
құралдарымен жүзеге асырылды. Сонымен қатар экстраординарлық процесс
азаматтық процесс формаларының кейбір принциптерін қабылдады, олар –
диспозитивтілік мен бәсекелестік.
Преторлық қорғаудың ерекше құралдары. Цивильдік құқықта алдын ала
ескерілмеген, соған сәйкес легисакциондық процессте қроғау құралдары
болмаған жағдаяттар ежелден бері консулдың әкімшілік билігімен шешілді, ал
кейіннен тараптардың біреуінің сұрауымен претормен шешілді. Қорғаудың бұл
түрі жоғары билік иесінің белгілі бір тұлғаға қатысты бұйрық ретінде
(decretum) немесе тыйым салу (interdictum) ретіндегі бұйрығы болып
табылады.
Интердиктілер арқылы әртүрлі фактілік қатынастар шешілді: көршілік,
жалға алушы мен жалға беруші қатынастары, иелік ету және т.б. Егер тұлғаға
қатысты интердикт шығарылатын болса, ол міндетті түрде оны дереу орындау
тиіс, интердиктіні орындамағаны үшін претор санкцияны, мысалы, айып салуды
қолданған.
Ежелгі уақытта интердикт іс зерттелгенде берілді, сондықтан ол кесімді,
сөзсіз бұрық болып табылған. Классикалық кезеңде алдын ала тергеусіз
берілген интердикт шартты бұйрық болып қалды, оны орындамаған жағдайда
немесе ол туралы шағымданғанда, ерекше әкімшілік өндіріс басталған.
Интердикт туралы шағымданғанда, претор интердиктіні қолдайтын (бұл кезде ол
сөзсіз бұйпық формасын алды) нмемсе қолдамайтын (онда жауапкер
жауапкершіліктен босатылады) арбитрді тағайындады. Егер соңғысы арбитр
тағайындауды сұрамай, сонымен қатар интердиктіні орындамайтын болса, онда
бұл қатынас басқа тәртіппен қаралды. Тараптардың екеуі де айып төлеуге
міндетті болды, ал интердикт қай тұлғаға шығырылатын болса, сол оған қоса
залалдың орнын толтыруға міндетті еді.
Керекті сот құралдары жоқ немесе цивильдік құқықтың жалпы нормаларына
сай, әділеттілікке сай келмей қалатын жағдайлар көп кездесетін. Екі
жағдайда да претормен арнайы жасалған құқықты қорғау құралы қолданылды:
бұрынғы қалпына келтіру (реституция) – restitutio in integrum. Осылайша,
сот шешімімен келіспейтін тарап пртордан реституцияны, яғни сот шешімінің
алдында боолған заңдық қатынастарды қалпына келтіруді сұрай алды. Басқаша
жағдайды келесі мысал арқылы көрсетуімізге болады. Тиций меншік құқығымен
иеленетін мул Авлдың иелігінде болды. Иелік етудің ескіру мерзімінің аяғына
қарай Тицийге өз шаруамен кетуге тура келді, яғни оның Авлға қарсы талап
арызды беру мүмкіндігі болмайды. Соңғысы цивильдік құқыққа сай иелік етудің
ескіру мерзіміне сәйкес мулдың иесі болып қалады. Қайтып келген Тиций
талап арызға құқығын жоғалтты. Тицийдің өтініші бойынша претор оған
реституцияны бере алады, яғни оның кетуінің алдында болған жағдайды
қайтадан орнату, осылайша оған талап арыз беру мүмкіндігі беріледі.
Реституцияны келесі жағдайда қолдануға болады: 1) залал келтірілетін
болса; 2) реституцияға негіз болса.
Судья претордың формулада жасаған қорытындылармен байлаулы болды және
олар расталатын болса, онда талап арызды қанағаттандыруға міндетті. Енді
судья неғұрлым олған претор цивильдік құқықты пайдалану құзыретін берсе,
соғұрлым пайдаланды. Енді істің шешімі формуланың мазмұнына байланысты
болды. Соның нәтижесінде претор тек қана мәселені ғана шешкен жоқ, сонымен
қатар рим құқығының стратегиялық даму жолын да айқындап берді. Формуланың
көмегімен өзіне құқықтық жүйелерді алып қойып, преторлық құқық пен халық
құқығының артықшылығын орнатып, цивильдік құқықтың қорғау мүмкіндігін
кеңейтіп, претор рим классикалық құқығын өмірге әкелді.
Дєріс №3
Рим меншік құқығының субъектілері
1. Тұлғаның анықтамасы. Құқық қабілеттілігінің түсінігі, мазмұны және
өзгертілуі.
2. Рим азаматтарының, латындар мен перегриндердің құқықтық жағдайы.
3. Құладар мен колондардың құқықтық жағдайы.
4. Заңды тұлғалар
Тұлғаның анықтамасы. Құқық қабілеттілігінің түсінігі, мазмұны және
өзгертілуі. Меншік құқықтық қатынас сферасындағы адамның құқыққабілеттілігі
екі элементтен тұрады: 1) jus conubi – Римдік некеге тұру құқығы; 2)jus
commercii – Мүліктік-құқықтық қатынас субъектісі болу құқығы (заттық және
міндеттемелік).
Белгілееген мүмкіншіліктер және де саяси сферада құқық субъектісі
болу мүмкіншілігі құқыққабілеттілігін алу жағдайы болмаған кезде
орындалмайды. Бұларға жататындар: еркіндік жағдайы (status libertatis),
азаматтылық жағдайы (status civtatis), және отбасылық жағдайы (status
familiae). Тек осы үш статустың барлығының болған жағдайда ғана толық
құқыққабілеттілікке ие болған. Үшеуінің біреуі болмаған жағдайда оның
құқыққабілеттілігі жойылды немесе мазмұны өзгерді.
Тұлға түсінігі үшін құқыққабілеттілігінің мәні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
из кэша Google. Она представляет собой снимок страницы по состоянию на 18
янв 2010 19:18:00 GMT. Текущая страница за прошедшее время могла
измениться. Подробнее
Текстовая версия
Эти поисковые термины были выделены:
арыз түсінігі өтініш пен арыздың ай ырмашылығы
Контактные лекционные занятия.
№ Тема Количество часов
1 Римдік жек құқықтың пәні менқайнар көздері 2
2 Құқықтарды жүзеге асыру және қорғау 2
3 Рим меншік құқығының субъектілері 2
4 Жанұя.Агнаттық және когнаттық туыстастық. 1
5 Міндеттемелер және шарттар туралы жалпы 1
үйрену.
ВСЕГО 8
Римдік жек құқықтың пәні менқайнар көздері
1. Римдік жеке құқықтың пайда болуының алғышарттары
2. Рим құқығының түсінігі, оның көпшілік құқықтан ерекшелігі
3. Римдік азаматтық құқықтың қайнар көздерінің түсінігі және құрылымы
4. Римдік жеке құқықты жүйелендіру
Римдік жеке құқықтың пайда болуының алғышарттары. Б.э.д. VIIIғ. Тибр өзені
жағасында, Италияның орта бөлігі – Лациумда Риммен бірге Рим құқығы да
пайда болды. Рим құқығы император Юстиниан кезеңіне дейін (527 - 565 жж.),
яғни 13 жүзжылдық бойы даму үстінде болды және әрекет етті. Осы уақыт
ішінде кішкене ғана мекендегі формальді құқық мал шаруашылығынан жер
шаруашылығына ауыса отырып, қоғамның жоғары дамыған құқықтың жүйесіне
айналды. Сонымен қатар, рим құқығы келесі кезеңдерде заңдық тәжірибе мен
құқықтық мәдениетке өте үлкен ықпал жасады. Бұл құқықтық жүйе қазіргі
уақытта дүние жүзіндегі университеттерде арнайы пән ретінде оқытылыды.
Білікті заңгер өзінің рим құқығына қатысын ұрпақтан – ұрпаққа ғұмырлық,
жалпыға тән құқық және жазылған сана – сезім деп сақтап келген (ratio
scripta). Әрине, қазіргі кездегі жеке құқық мүліктік қатынастардың күрделі
саласын реттеуде алға қарай кетті, әсірісі сауда айналымында. Бірақ,
көптеген жаңа терминология тастардан қашалғандай ежелгі рим құқығының
негізгі түсініктерінен қалыптастырылады. Осы тұрғыдыан римдік жеке құқық
азаматтық және сауда заңдарын оқып үйрену үшін және білікті заңгерді
даярлау үшін негіз болды.
Рим құқығының мәні, орны, оның құқықтық дамуына ықпал етуімен ғана емес,
сонымен қатар мәдениеттің дамуымен де анықталады.
Рим құқығы салаларының ішінде бірінші орында өзінің әзірлену жағынанда,
Рим үшін мәні жағынан да нақ осы жеке құқықты атаймыз. Римдік жеке құқық
заңдардың әрі қарай дамуы мен жеке меншікке негізделген қоғамның құқықтық
ілімдеріне де үлкен ықпал етті. Ол құқықтық тариха құбылысы болып табылады.
Римдік классикалық құқықты қабылдауға екі фактор әсер етті: 1) нақты
айтқанда, жеке меншік құқығын, абстрактілік құқықты, жеке құқықты, жеке
тұлғаның абстрактілік құқығын ең алғаш римдіктер әзірлеген (К. Маркс).осы
сипаттағы рим құқығының маңызды белгісі болып, абстрактілік танылады. Ол
бұл құқықты жеке меншікке негізделген кез келген қатыныстарға қолдануға
мүмкіншілік береді; 2) римдік жеке құқық – негізгі жеке меншік болып
табылатын құқық нысаны (Ф. Энгельс).
Рим құқығы терминімен антикалық Рим, Рим мемлекетінің құл иеленушілік
формациясының құқығы белгіленеді. Рим құқығының жүйесі мен мемлекеттің
даму, пайда болу тарихы шет ел мемлекеттерінің мемлекет және құқық тарихы
курсының құрамында оқытылады. Рим құқығының қаншама мың жылдық тарихы
тарихи – құқықтық үлгі болып табылады. Ол бізге қаналушы қоғамның қалыптасу
және дамуының күрделі үрдісінің негізгі жақтарын нақты бағдарлауға
мүмкіндік береді. Нақ осы римдіктер қазіргі уақыттағы құқықтық жүйені
қалыптастыра алады. Рим құқығы тек құл иеленуші қоғамдағы жағдайда ғана
әрекет еткен жоқ. Антикалық дүние жойылғаннан кейін және Батыс рим
империясының күл қоқысынан феодалдық қоғамның қалыптасуы кезінде де
көптеген ғасырлар бойы оңтүстік Еуропада әлі де әрекет етуін жалғастыруда.
ХІІ ғ. Ортағасырлық Батыспен рим құқығын кең қабылдау жолымен рим
құқығының пайда болуы басталады. Саяси билікке буржуазия тобының келісуімен
рим құқықғы жаңа буржуазиялық құқықтың маңызды қайнар көзі болды. Ірі
буржуазиялық кодификациялар – француздар мен германдықтардың азаматтық
кодекстері – көбінесе рим құқығының қағидалары мен ережелеріне негізделеді.
Рим құқығының беделі қазіргі заңтану саласында да жоғары. Ғалым –
заңгер, М. Казердің айтуынша: Рим құқығы ең алдымен ірі классик
заңгерлердің ұсынытын жоғары, үлкен құндылықтың тариха ескерткіші.
Рим құқығының дамуы үш кезеңнен тұрады:
❖ Бірінші кезең: рим құқығының классикалық кезеңге дейінгі уақыты. Ол
ежелгі уақыттан басталып, б.э. І ғ. Аяқталды. Бұл кезеңде рим құқығы
патриархалдық қоғамдық қатынастарды реттеу үшін әрекет етті.
❖ Екінші кезең: классикалық рим құқығы. Ол б.э. І ғ. Басталады да, б.э.
ІІІ ғ. Дейін слзылған. Бұл кезеңде римдік жеке құқық жоғары дамыған және
тауар – ақша қатынастарын реттеу үшін бейімделген.
❖ Үшінші кезең: б.э. ІІІ . соңынан б.э. VI ғ. Аяғын алып жатқан
абсолюттік монархия кезеңі. Бұл кезеңде римдік жеке құқық нормаларын
жүйелендіру мен кодификациялау жүріп жатты.
Римдік жеке құқығының түсінігі, оның көпшілік құқықтан ерекшелігі. Бұл
оқу курсының зерттеу пәні антикалық рим құқығы болып табылады. Бірақ, оның
толық көпшілік емес, тек жеке құқық шегінде сондықтан, жеке құқық (jus
privatum) термині нені білдіретінін анықтап алуымыз қажет.
Рим тарихшысы Тит Ливин (б.э.д. 59ж-б.э. 17ж) дәстүрді басшылыққа ала
отырып, ХІІ таблица заңдары көпшілік және жеке құқықтық қайнар көзі деп
жазды. Кейін, ІІ ғ. Бұл екі түсінікті заңгер Ульпиан былай деп айрықшалады:
Көпшілік құқық рим мемлкетінің жағдайына қатысты, жеке құқық – жеке
тұлғалардың пайдасына қатысты (D.1.L1.2). ульпиан көпшілік құқықты (jus
publicum), мемлекеттің құқықтық жағдайын және оның органдарының , сонымен
қатар жеке ұлғалардың мемлекетпен ара қатынасын реттейтін нормалар деп
анықтайды. Ал жеке индивидтердің өзара қатынасын жеке құқықпен реттеледі.
Сондықтан, оның нормалары жанұя құқығы институттарында, сондай-ақ,
өндірістік, қызмен институттарында: меншік, мұрагерлік, міндеттемелержәне
т.б. көрініс тапты.
Жеке құқық мүліктік кешен мен өзіндік құқытар кешенін білдіреді.
Мүліктік құқықтардың ерекшелігі – оларға билік етуде, яғни олар шаруашылық
айналым объектісі болып табылады. өзіндік құқықтар абсолютті. Оны сатуға
немесе өзге тұлғаға беруге болмайды. Себебі ол тұлғаның өзіне ғана тән.
Жекеқұқық субъектілерінің автономиялылығы шексіз емес, оның шегін
көпшілік құқық белгілейді: жеке келісімдер көпшілік құқықнұсқауларын
өзгерте алмайды (D.2.14.38.).
Көпшілік құқықпен салыстырғанда, жеке құқық - рим құқығының өте бағалы
құқық жүйесі. Ол едәуір дамыған және тауар өндірісі мен тауар айналымы
нысанында пайда болатын қатынастарды реттеуге бейімделген.
Құқықты жеке және көпшілі деп бөлу қазіргі уақыттағы ұлттық құқықтық
жүйені бөлудің негізі.
Римдік азаматтық құқықтың қайнар көздерінің түсінігі және құрылымы.
құқықтың қайнар көзі термині әртүрлі мағынаға ие. Мұнда ол құқықтың
көрініс табу нысаны, құқықтың пайда болу нысаны мәнініде қолданылады.
Құқықтың қайнар көздерінің түрлері бізге белгілі Рай былай деп атайды:
заңдар, сенатусконсульттер, император конституциялары, магистрат
эдиктілері, заңгерлердің жауаптары (D.1.2.7).
Заңдар. Заңдар (leges) деп халық жиналысының шешімін атаймыз. Заң
формуласын римдіктер римдіктер үш құрамдас бөлікке бөледі: 1)заң
бстамаларының аты және халық жиналысының түрі. 2) нормативті ұсыным
(rogatio), ол іс - әрекет ережелерінің шарты мен мазмұнын білдіреді.; 3)
заң бұзудың зардаптары (sanctio). Заңның бұл бөлімдері құқықнормаларының
құрамдас элементтері ретінде қазіргі уақытты да бар (гипотеза, диспозиция,
санкция).
Принцепстің рөлінің жоғарылауына қарай халық жиналысының қызметі
аяқталды, олардың соңғы актісі – 1 ғ. аграрлық заң.
800-ден астам заңдардың ішіндегі едәуір маңыздысы ХІІ таблица заңдары
(leges duodecim tabularum). Ол б.э.д.V ғ. Ортасында халық жиналысымен
қабылданған және үш ғасырға жуық әрекет етті. Цицероның айтуынша, ол жас
кезінде өзге де ұлдар сияқты ХІІ таблицвны қажетті өлең ретінде жаттап
аған.
Сенатусконсульттер. І ғ. Бастап құқық шығармашылық үрдісте халық
жиналысынан үстеморынды сенат алды. Ол республика кезеңінде заң
шығармашылық билікке ие болған. Оның құзіреті: сенат – ұсынады, кеңес
береді және ойлайды.
Дєріс №2
Құқықтарды жүзеге асыру және қорғау
1. Құқықтарды жүзеге асырудың түсінігі және оны қорғау формалары
2. Талап арыз түсінігі және оның түрлері
3. Легисакциондық, формулярлық және экстраординарлық процесстер туралы
жалпы түсінік
4. Преторлық қорғаудың ерекше құралдары
5. Талаптың ескіру мерзімі
Құқықтарды жүзеге асырудың түсінігі және оны қорғау формалары.
Құқықтарды жүзеге асыру дегеніміз – нақты субъектінің құқықтық реттеу
арқылы, құқыққа қарсы келмейтін өзінің әрекеттері арқылы өз мүддесін жүзеге
асыру. Егер құқықөкілетті тұлға өз әрекеттерімен субъективтік құқығын
жүзеге асыруда бөгетке тап болса, оған оның мүдделерін жүзеге асыруға
жағдай жасауға міндетті басқа бір тұлғаның көмегі керек. Бұл этапта
субъективтік құқық құқықдәмелену формасын алады, яғни міндетті тұлғаның
сәйкес әрекеті немесе әрекетсіздігіне дәмелену. Сәйкес мінез-құлық
сақталмаған жағдайда, өкілеттінің ынтасымен соңғысы құқытық қорғауды
қозғайды, міндетті тұлға құқық өкілеттінің құқығын жүзеге асыру үшін әрекет
жасауға немесе әрекетсіздікке мәжбүрленеді.
Ежелгі уақытта құқықты жүзеге асырудың қалыпты құралы - озбырлық (өзі
өзіне көмектесу) болды, бірте-бірте ол қорғаудың соттық (мемлекеттік)
формасымен ығыстырылды. Классикалық және постклассикалық кезеңдерінен кейін
өзі өзіне көмектесуге қажетті қорғану шегінде, тұлғаға немесе мүлікке
заңсыз қол сұғушылықтан қорғану құралы ретінде, жол берілді (D.43.16.1.28).
Сәйкес практикаға сілтейтін Кассий заңгер жазып алған ежелгі ереже – vim vi
repellere licet – зорлыққа күшпен тойтарыс беруге рұқсат етіледі,- оны
Ульпиан табиғи құқыққа теңестірген. Өзі өзіне көмектесуді жүзеге асыру
шектері Марк Аврелий декретімен және VI ғ. соңындағы император
конституцияларымен анықталады, олар қажетті қорғаныс шектерінен асып
түскені үшін санкциялар орнатады.
Сол кезде қалыптасқан жағдайды айқындаған XII кесте заңдары құқықты
мәжбүрлі түрде жүзеге асырудың мемлекеттік органы ретінде соттың билік
құзыретін регламенттеген. Соттың мемлекеттік орган ретіндегі рөлін
өсіргені туралы әрекеті процесс пен шешімдерді жүзеге асыруға мемлекеттік
биліктің тікелей араласумен сипатталатын рекуператорлар коллегиясын
ұйымдастырғаны дәлел бола алады. Даудың мәніне байланысты сот жеке немесе
коллегиялық бола алды, ал судья – рим тарихының ертерек кезеңінде- әрбір іс
үшін жеке магистратпен немесе тараптармен тағайындалатын кез келген ересек
рим азаматы. Келесі кезеңде судьялар сенаторлар болды, одан кейінірек
всадниктер де болды.
Субъективтік құқықты қорғау ерекшеліктері. Қазіргі кездің көзқарасы
бойынша, субъективті құқықты қорғау мүмкіндігі ол бұзылған фактісінен
туындайды, яғни нақты тұлға өз құқығын жүзеге асыруда біреу бөгет жасап тұр
деп есептесе, осының салдарынан оның қорғануға құқысы бар. Басқа сөзбен
айтқанда, субъективтік құқық болатын болса, бір мезгілде оны қорғау
мүмкіндігі де болады.
Римдіктердің көзқарасы бойынша, бұзылған күйдегі субъективтік құқық
қоғауға құқықты туындатпайды. Керісінше, анықталған құқықөкілеттілік туралы
тек магистрат талап арыз беру арқылы қорғауға мүмкіндік жасаса ғана сөз
қозғауға болады. Талап арыздар даудың бөлек категорияларына қатысты
біртіндеп қалыптасқан және Рим тарихының ерте кезеңдерінде барлық мүмкін
болатын дәмеленулерді қамтыған жоқ. Осылайша, субъективтік құқық пен оны
қорғау мүмкіндігі бір – бірінен ажратылған еді, соңғысы біріншісінен
туындамады және берілген нақты жағдайда жоқ болуы да мүмкін еді. Қазіргі
кездегі қорғау тәртібіне қарағанда құқықтан – талап арызға, ежелгі римдік
тәртіп талап арыздан - құқыққа формуласымен анықталды, яғни тек сәйкес
талап арыз болған кезде ғана субъективтік құқық қорғауға жатады.
Талап арыз түсінігі және оның түрлері. Талап арыз (actio) түсінігі
Дигесттерде анықталған: Талап арыз дегеніміз – тұлғаның сот арқылы оған
тиесілі талаптарды жүзеге асыру құқығы болып табылады (D.44.7.51).
Преторлық құқық уақытынан бері талап арыздар цивильдік (ескі типтегі)
және преторлық (адал ниетті) болып бөлінеді. Біріншілерді қарастырғанда,
судья талап арыз туындайтын келісім шарт әрпімен байланады. Екінші
жағдайда, судья цивильдік құқықтың ақтаншақтарын толтыру мақсатында өзінің
қарауымен адал ниет принципіне сүйене алады, Гай айтқандай, айналымда
әділеттікке сәйкес деп саналатын көзқарастардан шығу.
Талап арыздарды заттық (actiones in rem) және жеке (actiones in
personam) деп бөлу критериі жауапкердің тұлғасы болып табылады. Заттық
талап арыз сәйкес ереженің (мысалы, иелену құқығы) бұзушысы бола алатын кез
келген тұлғаға қарсы бағытталады. Алдын ала оның кім болатыны белгісіз
болғандықтан, бұл талап арыз тек анықталған бұзушыға ғана емес, әрбір
үшінші тұлғаға – заттық құқықтың мүмкін болатын бұзушысна қарсы да
бағытталады. Керісінше, жеке талап арыздарда мүмкін болатын құқық бұзушысы
алдын ала анықталған, себебі бұл талап арыздар қатысушылары міндеттеменің
пайда болу негізі болып табылатын келісім шартқа отыру мезгілінен бастап
белгілі болатын міндеттемелік қатынастардан туындайды. Мысалы, егер Тиций
келісім шарт арқылы Авлға қарыз берсе, онда соңғысы (тек сол ғана) Тицийдің
құқығын (қарыз соммасын қайтару талабын) бұза алады, сондықтан талап арыз
нақты Авлға қарсы ғана мүмкін болады.
Сонымен қатар, талап арыздар былай бөлінді: персекуторлық – қандай да
бір құндылықты қайтару туралы (мысалы, иеленушінің өз затын қайтарып алу
туралы талап арыз); айыптық – айыпты төлету немесе залалдың орнын толтыру
(және егер жауапкердің құқыққа қарсы әрекеттері оны байытпаған жағдайда
да); арбитрарлық – судья адал ниет принципімен өз қарауынша шығындардың
орнын толтыру көлемін анықтады; популярлық – ол кез келген азаматпен
адамдарға немесе жануарларға зиянкелтіретіндей етіп бір нәрсені қойғандарға
немесе ілгендерге қарсы берілетін талап арыз.
Бөлек категорияны цивильдік және абстракттілі болып табылатын, яғни
цивильдік құқыққа негізделген және олардың пайда болу негізіне сілтемесі
жоқ (бұл мәнсіз болды) кондикциондық талап арыздар құрды.
Азаматтық процесс. Талап арыз талапты сот шешімімен қанағаттандыру
құралы ретінде азаматтық процессте жүзеге асырылады. Рим құқығының тарихы
бірін бірі кезекпен ауыстырған азаматтық процесстің үш түрін біледі.
Бірінші және ең ежелгі формасы легисакциондық процесс (legis action –
заңнан талап арыз; мүмкін бұл термин зорлық пен озбырлыққа қарсы құқықты
заңды түрде жүзеге асыру дегенді білдірді ) болды, ол екі сатыдан тұрды:
in jure мен in judicio. Іn jure сатысы сот магистратының (рекстің,
консулдың, кейіннен - претордың) әрекет ауқымы болды. Құқығым бұзылды деп
санаған тұлға сотта іс қозғау үшін магистрат алдында бұл туралы өтініш
жасау керек болды. Магистрат қуынушымен мәлімделетін дәмеленудің
рұқсаттылығын, дәмеленудің мазмұны мен оның жарамдылық шартының бар екенін
анықтайды. Процесстің бұл сатысының мақсаты пайда болған даудың құқықтық
мазмұнын анықтау, яғни бұл дәмелену соттық қараудың пәні болама екендігін
анықтау. Жоғарыда айтылғандай, магистрат бұзылған субъективтік құқықты
сотта қорғау (яғни талап арыз) мүмкіндігін әр кезде бере бермеген, тек
дәмелену заңға сәйкес сонымен қатар оның тұжырымдамаларына сай болатын
болса. Талап арыз жоқ болса, онда қорғауға да құқық жоқ деген сөз. Гай
өзінің Институцияларында легисакциондық процесстің формализмін және
құралдардың жетіспеушілігін атай отырып, мынандай мысал келтірген. Егер
кімде кім жүзім сабағы жойылғандығы туралы талап арыз бергенде құжатта
оларды жүзімнің сабағы деп атайтын болса, олл істен ұтылады. Себебі ХІІ
кестенің әріптік мазмұнына сай ол тек жойылған ағаштар жөнінде талап арыз
ғана мүмкін еді.легисакциондық процесс шегінде талап арыздардың әртүрлі
пәндеріне сәйкес, оларды қарастырудың бес формасы бар: пари процесі; қол
салу ; судьяны тағайындау талабы бар процесс; белгілі бір ақша соммасын
немесе зат санын талап ететін процесс; несие берушінің кепілдік алуы бар
процесс.
Пари процесі (sаcramenti) меншік құқығы жөнінде талап арыздың және
міндеттемелерден туындайтын талап арыздың ең көп таралған формасы еді.
Тараптар арасындағы сөз тартыстары магистрат алдында өтетін. Даулы зат
немесе оның бөлшегі олармен біге болу тиіс. Мысалы, дау жер учаскесі
жөнінде болса, онда жердің бөлшегі әкелінген. Тараптардың салттық
әрекеттерінің мақсаты – дауды тұжырымдау. Қуынушы жауапкерде өз әрекеттерін
негіздеуді сұрайды: Мен сеннен қандай негізде виндикациялағаныңды сұраймын
(яғни ол зат сенікі деп айттың?). Жауапкер түсіндіруден бас тарта алды.
Одан кейін қуынушы жауапкерге кепіл беруді ұсынады да өзі оны береді.
Кепілдің соммасы ХІІ кестемен орнатылған: егер даулы заттың бағасы 1000
асстан асса, кепілдің соммасы 500 ассқа теңестірілгенжәне басқа жағдайлар
үшін 50 асс болды. Кепіл қазынаға төленген. Одан кейін қорытынды кезең –
litis contestasio (дауды бекіту): қуынушы мен жауапкердің әрекеттеріне
куә болған және оны растайтын куәгерлер шақырылған.
Сонымен, in jure кезеңі ол тараптар арасындағы третейлік сот жөнінде
келісім шарттың қатаң регламенттелген процессуалдық тәртібі.
Екінші кезеңде in judicio судья дауды нақты шешеді, ол 30 күннен кейін
ғана бастала алатын. Бұл мерзім тараптар үшін дәлелдерді жинастыру
мүмкіндігін туғызу үшін орнатылды. Тараптар көрсетілген уақытта сотқа
келеді. Егер тараптардың біреуі себепті келе алмайтын болса, онда іс кейіге
қалдырылды. Егер тараптың біреуі себепсіз келмейтін болса, онда судья
келген тараптың пайдасына істі шешкен. Содан кейін олар өздерінің
айтқандарын негіздеген. Судья келтірілген дәлелдерді өзі карастырып,
наразылық білдіруге жатпайтын ауызша шешім шығарған. Істе ұтылған тарап
қазынаға төлеген кепілін жоғалтатын болған, ал ұтқандарға ол қайтарылдв.
Римді әлемдік экономикалық айналымға енгізген сәтімен соттық қорғауды
енді римдіктер еместерге де беру өмірлік қажеттілік еді. Сонымен қатар,
өзінің құқықтарды қорғау мүмкіндігінің тарлығымен легисакциондық процесс
күрделеніп кеткен іскерлік қатынастар талаптарына сай болмаған.
Оның орнына формулярлық процесс келді. Ол алғашында Перегриндердің
преторының тәжірибесінде пайда болып, одан кейін қала преторымен
қабылданып, Эбуций заңымен ресмиленген (б.э.д ІІғ.).өзінің өкілеттілігіне
сәйкес, претор біртіндеп жаңа құқықтық қатынастарға қорғау бере бастады
және дауларды құқықтық тұжырымдауды өзіне артты. Ол цивильдік құқық әрпімен
байланбаған және адал ниет пен әділеттлік принциптеріне сүйене отырып,
өзінің қарауы бойынша қорғауды бере алды немесе бермеді.
Формулярлық процесс бұрын болған 2 кезеңнен тұрды. Жауапкерді қуынушы
өзі шақырды. Преторлық эдиктінің жаңалық енгізгеніне сәйкес, сотқа себепсіз
келмегендер енді айып төлейді. Іn jure сатысында өз дәмелелерін кез келген
формада айтқан. Претор екі жақтың айтқандарын тыңдап, қуынушы дәмелелері
мен жауапкердің қарсылығы бар формуланы жазбаша құрастырып, оны сотқа
берді. Формуланы құрастыру - іn jure сатысының негізгі мақсаты, ал оны
алған сәттен бастап, litis contestatio жасалды деп есептеледі.
Іn judicio сатысындағы өндіріс екі жақтың дәлелдемелерін айтудан
басталады, себебі сот алдына қоятын сұрақ туралы енді формуладан білуге
болады. Процесс ауызша өткен, дәлелдемелерді еркін бағалады.
Дәлелдемелердің қайнар көздері куәгерлер мен білетін адамдардың жауаптары,
орнында қарау, жазбаша дәлелдемелер болып табылған. Кейбір дәлелдемелерді
айқындау үшін, сот тарпты ант етуге мәжбүрлей алды. Тек даулы фактілерді
дәлелдеуге керектін. Әрбір тарап өз айтқандарын дәлелдеуге тиіс.
Судья претордың формулада жасаған қорытындылармен байлаулы болды және
олар расталатын болса, онда талап арызды қанағаттандыруға міндетті. Енді
судья неғұрлым олған претор цивильдік құқықты пайдалану құзыретін берсе,
соғұрлым пайдаланды. Енді істің шешімі формуланың мазмұнына байланысты
болды. Соның нәтижесінде претор тек қана мәселені ғана шешкен жоқ, сонымен
қатар рим құқығының стратегиялық даму жолын да айқындап берді. Формуланың
көмегімен өзіне құқықтық жүйелерді алып қойып, преторлық құқық пен халық
құқығының артықшылығын орнатып, цивильдік құқықтың қорғау мүмкіндігін
кеңейтіп, претор рим классикалық құқығын өмірге әкелді.
Преторлық формула. Ол судьяны (немесе судьялар коллегиясын)
тағайындаудан басталады: Октавий судья болсын. Формуланың басты
бөліктері: интенция мен кондемнация (intentio et condemnatio). Интенция
арқылы қуынушы дәмеленулері туралы, сот алдында қойылатын сұрақ туралы
білуге болады. Кондемнация ол судьяға (немесе судьялар коллегиясына)
берілетін нұсқаулар, егер интенция дәлелденетін болса, талап арызды
қанағаттандыру немесе талап арыздан бас тарту. Мысалы, Егер Стих құл
квириттердің ережелері бойынша А-нікі (интенция) болса, онда сен, судья, Н-
ды кінәла, егер анық болмаса, ақта (кондемнация). Осылайша, интенция
кондемнацияның шарты болып табылады. Интенцияның мазмұны талап арыздың
түрін анықтайды. Мысалы, заттық құқықтуралы дауда – intentio in rem және
соған сәйкес талап арыз - actio in rem, міндеттеме туралы дауда – entio in
personam және - actio in personam.
Егер қуынушының талабы цивильдік құқыққа негізделсе, онда intentio in
jus concepta, ал талап арыз actio civilis деп аталады. Құқық өкілеттілігіне
сілтеме жоқ, бірақ нақты фактілік жағдайды белгілейтін интенция – in factum
concepta, ал талап арыз – action praetoria. Бұл жағдайда претор тек
фактілерді атап кетеді (мысалы, мынау және мынау бола қалса) онда қорғауды
фактілік қатынастарға береміз.өзінің құқық шығармашылығында претор
өзгертілген интенциямен талап арыздарды да қолданды in jus concepta,
судьяға соңғысын қолдану керек деп жазып, бірақ солай бола тұра өзінің
жасаған қағидаларын да ескеру керектігін де айтқан цивильбік құқық цессияны
(өзінің талап ету құқығын беру) білмегендіктен,осы құқықты басқа тұлғаға
жағдайында талап арызды тек сенуші (цедент) өзі бере алды, бірақ
цессионарийға емес (құқық берілген тұлға). Претор интенцияны түрлендірді,
ол цессионарийді цедент сияқты қарастырып, соған сәйкс істі шешкен. Бұл -
аналогия бойынша талап арыз (actio utilis).
Цивильдік құқықта қарастырылмаған қатынастарды қорғау мақсатында, претор
фикциямен талап арызды қолданған, (action fieticia), шын мәнінде жоқ
фактілерді интенцияда болған сияқты ұсынды. Мысалы, құқық қабілеттілігін
жоғалтқан тұлға цивильдік құқыққа сәйкес құқығын жоғалтып, міндеттерден
босатылды. Соңғысы несие берушінің мүддесін бұзу деп есептеп, претор
интенцияға тұлғаның құқық қабілеттілік фикциясын енгізді.
Одан да күрделі құқықтық жағдайларда қуынушы талабының пайда болу
негізін формулаға жазып қою қажеттілігінің тууы мүмкін еді (мысалы, алдын
ала бағасы анықталмаған уйді салу туралы келісім шарт). Бұндай нұсқау -
демонстрация (demonstratio) интенцияның алдында, формуланың басында
орналастырылады.
Ақырында, талап арыз формуласының ортақ меншік туралы бөлімде адьюкация
бар,бұл арқылы судья ортақ меншіктегі затқа құқықты иеленушілердің
біреуіне,соңғысы керекті сомманы басқа иеленушілерге төлесе, беруге
өкілетті болады.
Формуланың міндетті элементі тек интенция болады, өйткені онсыз талап
арыз да болмайды. Формулада кондемнация (беруді ұйғару) болмауы мүмкін.
Мысалы, тұлға анықталған құқықты тану туралы талап арызды кейіннен талапты
бір немесе бірнеше жауапкерлерге ұсыну үшін береді. Бұнндай талап арыз
преюдициальді деп аталады: ол бойынша шығарылған шешімнің (пронунцикация –
құқықтың тиесілілігін анықтау) болашақта басқа істі қарастырған кезде
міндетті күші болады. Формулалардың көбісі тек интенция мен кондемнациядан
, ал кейбіреулері демонстрациядан да тұрады, ал меншікті бөлу туралы талап
арыздарда адиудикация (кондемнацияның орнына) да бар.
Жауапкердің қорғану құралы ретінде талап арызға қарсы формулаға сонымен
қатар эксцепция (exceptio) енгізілуі мүмкін. Ол in jure сатысында
жауапкердің сұрауымен беріледі және интенциядан кейін орналасады. Әдетте
егер интенция дұрыс болса, одан кейін кондемнация (беруге
ұйғарым)орналасады, бірақ егер эксцепция дәлелденбейтін болса, интенцияның
негізделгендігіне қарамастан, онда кондемнация іске аспайды.
Мысалы, қуынушы заем келісім шартынан туындаған қарызды талап етсе, ал
жауапкер ақшаны алған жоқпын немесе қайтардым деп айтты делік. Мұнда талап
арызды мойындамау бетке, сондықтан судья цивильдік құқыққа негізделе отырып
(ipso jure), жауапкер көрсететін жағдайларды тексеру керек.бірақ егер
жауапкер интенцияға қарсы болмай, қуынушы жағынан алдау немесе
қауіпкесілтеп, талап арызға наразылық білдірсе, онда бұндай қарсылықты
судья тек мына жағдадйда ғана ескере алады – егер ол претордың сәйкес
эксцепциясымен құзіретті болса, себебі цивильдік құқық жауапкершіліктен
босату негізі ретінде алдау мен қауіп төндіруді білмейді. Осылайша, егер
жауапкердің қарсылықтары дәлелденетін болса (эксцепция), интенцияның
дұрыстығына қарамастан, қарыз берушінің талап арызы қанағаттандарылмайды.
Гай эксцепция туралы претордың құқық шығармашылығының әсерлі формаларының
бірі деп атқан: Эксцепциялар жауапкершілікке тартылатындарды қорғау үшін
жасалды. Көп жағдайларда, біреу цивильдік құқық бойынша міндетті болатын
жағдай болады, бірақ сот арқылы оны жауапкершілікке тарту әділетсіз болатын
еді. (І.4.116).
Эксцепциядан басқа, формуланың қосымша бөлігі прескрипция (praescriptio)
болып табылады. Ол қуынушының мүддесін қорғауға бағытталған. Біздің
білуімізше, литисконстетацияның өтеу әрекеті негізінде, бір талап арызды
екі рет беруге болмайды. Оның жағымсыз салдарынан құтылу үшін, бірнеше бір
бірімен байланысты талаптардың ішінен біреуін талап ете алады, және бұ
құқықтық қатынастан туындаған дәмеленулер бойынша ол болашақта шағымданады.
Бұндай жағдайлар үшін формулада прескрипция керек.
Қазіргі кездегі соттар қаулыларының құрамдас бөліктері преторлық
формуланың негізгі элементтеріне сәйкес келеді.
Экстраординарлық процесс. Республикалық кезеңінің аяғында соттық
юрисдикциясы болмаған кейбір магистраттаркейбір дауларды әкімшілік
(когнициондық) өндіріс формасында қарастырды.
Принцепстің жеке билік институттарын қабылдауменкогнициондық форманың
қолдану аумағы кеңееді және ІІІғ. Соңында басым болады да, формулярлық
прцесс ауқымын тез арада шектеп тастайды. Соңғысы Диоклетианмен толық
жойылды. 294жылдың Конституциясы процесстің экстраординарлық (когнициондық)
формасын жалғыз ретінде қалыптастырып, претормен жасалған азаматтық сот
әрекетінің формасы мен принциптерінің күрт өзгеруіне әкеліп соқтырды.
Негізінде, атқарушы билік пен сот арасындағы көпғасырлық меже жойылды, ал
ол демократияның белгісі.
Іс басынан аяғына дейін extra ordinem шенеунігімен жалпы тәртіптен тыс,
яғни формулярлық процесстен тыс қарастырылды. Ол талап арыз жөнінде өтініш
қабылдап, соттың болатын күнін белгілеп, өз атынан жауапкерді шақыртты.
Процесс жазбаша болып кетті, соттық баж орнатылып, соттағы айтылудың
жариялылығы шектелген. Прцеске адвокаттар қатысатын болған. Іс боыйнша
шешімді шенеунік жазбаша беретін болған. Егер қуынушы тым көп сұрайтын
болса, талап арызды жартылай қанағаттандыруға болады. Шешім жөнінде
апелляцияны императорға шейі де беруге болады, және ол әкімшілік билік
құралдарымен жүзеге асырылды. Сонымен қатар экстраординарлық процесс
азаматтық процесс формаларының кейбір принциптерін қабылдады, олар –
диспозитивтілік мен бәсекелестік.
Преторлық қорғаудың ерекше құралдары. Цивильдік құқықта алдын ала
ескерілмеген, соған сәйкес легисакциондық процессте қроғау құралдары
болмаған жағдаяттар ежелден бері консулдың әкімшілік билігімен шешілді, ал
кейіннен тараптардың біреуінің сұрауымен претормен шешілді. Қорғаудың бұл
түрі жоғары билік иесінің белгілі бір тұлғаға қатысты бұйрық ретінде
(decretum) немесе тыйым салу (interdictum) ретіндегі бұйрығы болып
табылады.
Интердиктілер арқылы әртүрлі фактілік қатынастар шешілді: көршілік,
жалға алушы мен жалға беруші қатынастары, иелік ету және т.б. Егер тұлғаға
қатысты интердикт шығарылатын болса, ол міндетті түрде оны дереу орындау
тиіс, интердиктіні орындамағаны үшін претор санкцияны, мысалы, айып салуды
қолданған.
Ежелгі уақытта интердикт іс зерттелгенде берілді, сондықтан ол кесімді,
сөзсіз бұрық болып табылған. Классикалық кезеңде алдын ала тергеусіз
берілген интердикт шартты бұйрық болып қалды, оны орындамаған жағдайда
немесе ол туралы шағымданғанда, ерекше әкімшілік өндіріс басталған.
Интердикт туралы шағымданғанда, претор интердиктіні қолдайтын (бұл кезде ол
сөзсіз бұйпық формасын алды) нмемсе қолдамайтын (онда жауапкер
жауапкершіліктен босатылады) арбитрді тағайындады. Егер соңғысы арбитр
тағайындауды сұрамай, сонымен қатар интердиктіні орындамайтын болса, онда
бұл қатынас басқа тәртіппен қаралды. Тараптардың екеуі де айып төлеуге
міндетті болды, ал интердикт қай тұлғаға шығырылатын болса, сол оған қоса
залалдың орнын толтыруға міндетті еді.
Керекті сот құралдары жоқ немесе цивильдік құқықтың жалпы нормаларына
сай, әділеттілікке сай келмей қалатын жағдайлар көп кездесетін. Екі
жағдайда да претормен арнайы жасалған құқықты қорғау құралы қолданылды:
бұрынғы қалпына келтіру (реституция) – restitutio in integrum. Осылайша,
сот шешімімен келіспейтін тарап пртордан реституцияны, яғни сот шешімінің
алдында боолған заңдық қатынастарды қалпына келтіруді сұрай алды. Басқаша
жағдайды келесі мысал арқылы көрсетуімізге болады. Тиций меншік құқығымен
иеленетін мул Авлдың иелігінде болды. Иелік етудің ескіру мерзімінің аяғына
қарай Тицийге өз шаруамен кетуге тура келді, яғни оның Авлға қарсы талап
арызды беру мүмкіндігі болмайды. Соңғысы цивильдік құқыққа сай иелік етудің
ескіру мерзіміне сәйкес мулдың иесі болып қалады. Қайтып келген Тиций
талап арызға құқығын жоғалтты. Тицийдің өтініші бойынша претор оған
реституцияны бере алады, яғни оның кетуінің алдында болған жағдайды
қайтадан орнату, осылайша оған талап арыз беру мүмкіндігі беріледі.
Реституцияны келесі жағдайда қолдануға болады: 1) залал келтірілетін
болса; 2) реституцияға негіз болса.
Судья претордың формулада жасаған қорытындылармен байлаулы болды және
олар расталатын болса, онда талап арызды қанағаттандыруға міндетті. Енді
судья неғұрлым олған претор цивильдік құқықты пайдалану құзыретін берсе,
соғұрлым пайдаланды. Енді істің шешімі формуланың мазмұнына байланысты
болды. Соның нәтижесінде претор тек қана мәселені ғана шешкен жоқ, сонымен
қатар рим құқығының стратегиялық даму жолын да айқындап берді. Формуланың
көмегімен өзіне құқықтық жүйелерді алып қойып, преторлық құқық пен халық
құқығының артықшылығын орнатып, цивильдік құқықтың қорғау мүмкіндігін
кеңейтіп, претор рим классикалық құқығын өмірге әкелді.
Дєріс №3
Рим меншік құқығының субъектілері
1. Тұлғаның анықтамасы. Құқық қабілеттілігінің түсінігі, мазмұны және
өзгертілуі.
2. Рим азаматтарының, латындар мен перегриндердің құқықтық жағдайы.
3. Құладар мен колондардың құқықтық жағдайы.
4. Заңды тұлғалар
Тұлғаның анықтамасы. Құқық қабілеттілігінің түсінігі, мазмұны және
өзгертілуі. Меншік құқықтық қатынас сферасындағы адамның құқыққабілеттілігі
екі элементтен тұрады: 1) jus conubi – Римдік некеге тұру құқығы; 2)jus
commercii – Мүліктік-құқықтық қатынас субъектісі болу құқығы (заттық және
міндеттемелік).
Белгілееген мүмкіншіліктер және де саяси сферада құқық субъектісі
болу мүмкіншілігі құқыққабілеттілігін алу жағдайы болмаған кезде
орындалмайды. Бұларға жататындар: еркіндік жағдайы (status libertatis),
азаматтылық жағдайы (status civtatis), және отбасылық жағдайы (status
familiae). Тек осы үш статустың барлығының болған жағдайда ғана толық
құқыққабілеттілікке ие болған. Үшеуінің біреуі болмаған жағдайда оның
құқыққабілеттілігі жойылды немесе мазмұны өзгерді.
Тұлға түсінігі үшін құқыққабілеттілігінің мәні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz