Еңбек рыногындағы жұмысбастылық және жұмыссыздық теориясының негіздері
Кіріспе
1. Еңбек рыногындағы жұмысбастылық және жұмыссыздық теориясының негіздері
1.1 Еңбек рыногындағы жұмысбастылықтың экономикалық мәні және маңыздылығы
1.2.Жұмыссыздық түсінігінің экономикалық мазмұны
1.3.Еңбек рыногындағы экономикалық.құқықтық реттеу негіздері
2. Қазақстандағы еңбек рыногының табиғаты және оның ерекшелік сипаттары
2.1 Қазақстандағы еңбек рыногының қалыптасуы мен дамуы
2.2.Еңбек рыногындағы халықты жумыспен қамтудың мақсаты мен міндеті
2.3.Қазақстандағы жұмыссыздық мәселелері және оны шешу жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша А
Қосымша Б
Қосымша В
Қосымша Г
Қосымша Д
Қосымша Е
1. Еңбек рыногындағы жұмысбастылық және жұмыссыздық теориясының негіздері
1.1 Еңбек рыногындағы жұмысбастылықтың экономикалық мәні және маңыздылығы
1.2.Жұмыссыздық түсінігінің экономикалық мазмұны
1.3.Еңбек рыногындағы экономикалық.құқықтық реттеу негіздері
2. Қазақстандағы еңбек рыногының табиғаты және оның ерекшелік сипаттары
2.1 Қазақстандағы еңбек рыногының қалыптасуы мен дамуы
2.2.Еңбек рыногындағы халықты жумыспен қамтудың мақсаты мен міндеті
2.3.Қазақстандағы жұмыссыздық мәселелері және оны шешу жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша А
Қосымша Б
Қосымша В
Қосымша Г
Қосымша Д
Қосымша Е
Қазіргі кездегі еңбек нарығы экономикадағы ең маңызды және күрделі құрылымдық бөлігі болып табылады. Себебі, еңбек нарығында елдің әл-ауқаттылығының деңгейі жұмысбастылық және жұмыссыздыққа байланысты болып табылады.
Дипломдық жұмыстың өзекті мәселелері ретінде еңбек рыногыныңдағы жалпы жағдайы және ондағы экономикалық, құқықтық, әлеуметтік мәселелері қарастырылады. Атап айтқанда теоретикалық аспектісінде еңбек рыногындағы жұмысбастылық және жұмыссыздық теориясының негіздері қамтылса, ал екінші бөлімде Қазақстан экономикасындағы еңбек рыногының табиғаты және оның ерекшелік сипаттарын анықтап талданады.
Еңбек рыногындағы жұмысбастылықтың экономикалық мәні және маңыздылығын аша отырып еңбек рыногының теоретикалық экономикалық концепциясының эвалюциясындағы анықтамаларының ерекшеліктерін атап, олардың қызметтеріне көңіл бөлінді, еңбек рыногындағы әртүрлі әсер етуші факторларына талдау жасалады.
Ал жұмыссыздық табиғаты экономикалық теорияның бұрынғы және қазіргі тарихындағы ең өткір мәселесінің бірі. Жұмыссыздықты әртүрлі мектеп өкілдері әртүрлі түсіндіретіндігі жайында қамтылады.
Қазақстан Республикасында еңбекпен тығыз байланысты басқа да қоғамдық қатынастарды халықаралық үлгілерге сәйкес реттеу қажеттілігі және сол қатынастардың құқықтық негізін анықтау келесі жағдайларға тікелей байланысты болғандықтан, басты талдау - еңбекті құқықтық реттеудің халықаралық стандарттарын тану, соларға сәйкес үйлестіру және қабылдау еңбек нарығының ашықтығы; халықаралық құқық негізінде анықталған қағидаттарды, ержелерді ескеретін ұлттық нормативтік құқықтық актілерді қабылдау ретінде көрсету болып табылады.
Жұмыстың зерттеу обектісі ретінде алдымен, еңбек рыногының қалыптасуымен ерекшелік қасиеттерін анықтап қызметтеріне талдау жасалады. Тақырыптың маңызды бөлігі еңбек нарығындағы жұмысбастылық пен жұмыссыздықтың экономикалық мазмұны ашылады. Сонымен бірге Қазақстандағы еңбек рыногының қалыптасуы мен дамуына ерекше көңіл бөлінеді.
Экономикалық жұмысбастылық және жұмыссыздық мәселесіндегі экономикалық-құқықтық реттеудің мақсаты – Қазақстандағы еңбек нарығын зерттеудегі көзі ретінде қалыптасқан түрлі теориялық концепциялардың анықтамалық ерекшеліктерін талдай отырып және әлемдік тәжрибесіндегі еңбек нарығының мәнін, маңыздылығын, жетістіктері мен кемшіліктері қарастырылады.
Қазақстандағы еңбек нарығының қалыптасу жағдайындағы жұмысбастылық және жұмыссыздық мәселелерін экономика және құқықтық реттеудегі рөлін, қызметін, мемлекеттік саясатына көңіл бөлінеді.
Дипломдық жұмыстың өзекті мәселелері ретінде еңбек рыногыныңдағы жалпы жағдайы және ондағы экономикалық, құқықтық, әлеуметтік мәселелері қарастырылады. Атап айтқанда теоретикалық аспектісінде еңбек рыногындағы жұмысбастылық және жұмыссыздық теориясының негіздері қамтылса, ал екінші бөлімде Қазақстан экономикасындағы еңбек рыногының табиғаты және оның ерекшелік сипаттарын анықтап талданады.
Еңбек рыногындағы жұмысбастылықтың экономикалық мәні және маңыздылығын аша отырып еңбек рыногының теоретикалық экономикалық концепциясының эвалюциясындағы анықтамаларының ерекшеліктерін атап, олардың қызметтеріне көңіл бөлінді, еңбек рыногындағы әртүрлі әсер етуші факторларына талдау жасалады.
Ал жұмыссыздық табиғаты экономикалық теорияның бұрынғы және қазіргі тарихындағы ең өткір мәселесінің бірі. Жұмыссыздықты әртүрлі мектеп өкілдері әртүрлі түсіндіретіндігі жайында қамтылады.
Қазақстан Республикасында еңбекпен тығыз байланысты басқа да қоғамдық қатынастарды халықаралық үлгілерге сәйкес реттеу қажеттілігі және сол қатынастардың құқықтық негізін анықтау келесі жағдайларға тікелей байланысты болғандықтан, басты талдау - еңбекті құқықтық реттеудің халықаралық стандарттарын тану, соларға сәйкес үйлестіру және қабылдау еңбек нарығының ашықтығы; халықаралық құқық негізінде анықталған қағидаттарды, ержелерді ескеретін ұлттық нормативтік құқықтық актілерді қабылдау ретінде көрсету болып табылады.
Жұмыстың зерттеу обектісі ретінде алдымен, еңбек рыногының қалыптасуымен ерекшелік қасиеттерін анықтап қызметтеріне талдау жасалады. Тақырыптың маңызды бөлігі еңбек нарығындағы жұмысбастылық пен жұмыссыздықтың экономикалық мазмұны ашылады. Сонымен бірге Қазақстандағы еңбек рыногының қалыптасуы мен дамуына ерекше көңіл бөлінеді.
Экономикалық жұмысбастылық және жұмыссыздық мәселесіндегі экономикалық-құқықтық реттеудің мақсаты – Қазақстандағы еңбек нарығын зерттеудегі көзі ретінде қалыптасқан түрлі теориялық концепциялардың анықтамалық ерекшеліктерін талдай отырып және әлемдік тәжрибесіндегі еңбек нарығының мәнін, маңыздылығын, жетістіктері мен кемшіліктері қарастырылады.
Қазақстандағы еңбек нарығының қалыптасу жағдайындағы жұмысбастылық және жұмыссыздық мәселелерін экономика және құқықтық реттеудегі рөлін, қызметін, мемлекеттік саясатына көңіл бөлінеді.
1. Аубакиров Я.А. Экономикалық теория оқу құралы. – А.: «Қазақ университеті», 2001.
2. Кембелл Р. Макконелл,Стенли Л. Брю. Экономика. М: «Республика», 1992гю., том 2
3. Самуэльсон.П Экономика. М: 1964г.
4. Ашимбаева А.Т. Структура экономики: закономерности формирования, тенденции и приоритеты развития.-А.:Дайк-Пресс, 2000.
5. Гелбрейт Дж.Экономические теории и цели общества.-М: Прогресс,1976г
6. Кейнс Дж. М. Жүмыспен қамту, процент, және ақша туралы жалпы теория. 1989.
7. Аубакиров Я.А. Национальная экономика в условиях глобализации. – А.: «Қазақ университеті», 2005.
8. Бибатырова I.А., Кекілов Б.Ж.. Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу. /Оқу құралы/ – А.: «Қазақ университеті», 2007..
9. Әкiмбеков С, Баймұхаметова А.С, Жанайдаров У.А. Экономикалық теория. /Оқу құралы/ – Астана. – 2002.
10. Шеденов Ө.Қ.,Жүнісов Б.А.,Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И. «Жалпы экономикалық теория».Алматы-Ақтөбе, 2002
11. Л.Р. Хард. Благосостояние для всех.-М: Дело,2001.
12. Елемесов Р.Е. Переходная экономика: проблемы методологии и теории.-А: Қазақ университеті, 1998.
13. Райзберг Б.А. Курс экономики М: 1997
14. Маркс К.Капитал // Маркс К., Энгельс Ф. Соч. 2
15. Друкер П.Рынок: как выйти в лидеры. Практика и принципы.М: «Форматика»,1992.
16. Стиглиц Дж.Экономика государственного сектора.-М.:Инфра-М:1997г
17. Хоскинг А. Среда предпринимательства. Курс предпринимательства.-М.,1993г
18. Панкратов Ф.Г. Коммерческая деятельность. М.: «Маркетинг», 1996г
19. Есентугелов А. Путь Казахстана к рынку был долгим и тернистым, но не напрасным (к десятилетию экономических реформ) / Экономика и статистика. – 2001. №2.
20. Сатубалдин С.С. Азиатский кризис и экономика Казахстана / Материалы Международной конференции, посвященной 10 – летию независимости РК. – Алматы, 2001. Часть1.
21. Кабдиев Д.К. Рост государственного регулирования в условиях к переходу к рынку / Материалы международной конференции, посвященной 10-летию независимости РК. – Алматы, 2001. – Часть1.
22. Қазақстан Республикасының идустриалдық – инновациялық дамуының 2003 – 2015 жылдарға арналған стратегиясы. – Алматы. – 2003.
24. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы. Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін. «Егемен Қазақстан». Алматы 19/03/04
25. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Жаңа кезең - жаңа экономика. «Егемен Қазақстан». Алматы. 16.12.04.
26. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы. Қазақстан экономикалық-әлеуметтік және жедел жаңару жолында. «Егемен Қазақстан» Алматы. 19/02/05
27. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы. Қазақстанның әлемдегі 50 елдің қатарына кіру стратегиясы, «Егемен Қазақстан» 01.03.2006.
28. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдау. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясатың басты мақсаты. «Егемен Қазақстан» 2008ж.
29. Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана «Новое десятилетие. Новый экономический подъем. Новые возможности Казахстана. 29 января 2010 г
30. Н.Ә. Назарбаев. Ғасырлар тоғысында. Алматы: Өнер, 1996.
31.Конституция РК-Алматы-1995г.
32.Закон РК «О Республиканском бюджете на 2007г от 1512.2001г.» (Казахстанская правда, 30 декабрь, 2006г )
33.Закон РК «О труде в Республике Казахстан»- Юридическая газета,1999
34.Закон РК «О недобросовестной конкуренции». – Вести Парламента РК. 1998г.№9-10
35. Закон РК «О гасударственных прямых инвестициях».- Казахстанская правда. 1997г., 1 марта
36.Закон РК «О банкротстве».- Казахстанская правда. 1997г., 25 января.
37. Закон РК « О гасударственном регулировании и надзоре финансового рынка и финансовых организаций» от 12.07.2003года.
38. Закон РК. «Об естественных монополиях». Казахстанская правда. 1998г. 24 ноября
39. Жеке кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 31 қаңтардағы №124-ІІІ Заңы // Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік. Нормативтік актілер жиынтығы. – Алматы: Юрист, 2006. -268
2. Кембелл Р. Макконелл,Стенли Л. Брю. Экономика. М: «Республика», 1992гю., том 2
3. Самуэльсон.П Экономика. М: 1964г.
4. Ашимбаева А.Т. Структура экономики: закономерности формирования, тенденции и приоритеты развития.-А.:Дайк-Пресс, 2000.
5. Гелбрейт Дж.Экономические теории и цели общества.-М: Прогресс,1976г
6. Кейнс Дж. М. Жүмыспен қамту, процент, және ақша туралы жалпы теория. 1989.
7. Аубакиров Я.А. Национальная экономика в условиях глобализации. – А.: «Қазақ университеті», 2005.
8. Бибатырова I.А., Кекілов Б.Ж.. Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу. /Оқу құралы/ – А.: «Қазақ университеті», 2007..
9. Әкiмбеков С, Баймұхаметова А.С, Жанайдаров У.А. Экономикалық теория. /Оқу құралы/ – Астана. – 2002.
10. Шеденов Ө.Қ.,Жүнісов Б.А.,Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И. «Жалпы экономикалық теория».Алматы-Ақтөбе, 2002
11. Л.Р. Хард. Благосостояние для всех.-М: Дело,2001.
12. Елемесов Р.Е. Переходная экономика: проблемы методологии и теории.-А: Қазақ университеті, 1998.
13. Райзберг Б.А. Курс экономики М: 1997
14. Маркс К.Капитал // Маркс К., Энгельс Ф. Соч. 2
15. Друкер П.Рынок: как выйти в лидеры. Практика и принципы.М: «Форматика»,1992.
16. Стиглиц Дж.Экономика государственного сектора.-М.:Инфра-М:1997г
17. Хоскинг А. Среда предпринимательства. Курс предпринимательства.-М.,1993г
18. Панкратов Ф.Г. Коммерческая деятельность. М.: «Маркетинг», 1996г
19. Есентугелов А. Путь Казахстана к рынку был долгим и тернистым, но не напрасным (к десятилетию экономических реформ) / Экономика и статистика. – 2001. №2.
20. Сатубалдин С.С. Азиатский кризис и экономика Казахстана / Материалы Международной конференции, посвященной 10 – летию независимости РК. – Алматы, 2001. Часть1.
21. Кабдиев Д.К. Рост государственного регулирования в условиях к переходу к рынку / Материалы международной конференции, посвященной 10-летию независимости РК. – Алматы, 2001. – Часть1.
22. Қазақстан Республикасының идустриалдық – инновациялық дамуының 2003 – 2015 жылдарға арналған стратегиясы. – Алматы. – 2003.
24. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы. Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін. «Егемен Қазақстан». Алматы 19/03/04
25. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Жаңа кезең - жаңа экономика. «Егемен Қазақстан». Алматы. 16.12.04.
26. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы. Қазақстан экономикалық-әлеуметтік және жедел жаңару жолында. «Егемен Қазақстан» Алматы. 19/02/05
27. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы. Қазақстанның әлемдегі 50 елдің қатарына кіру стратегиясы, «Егемен Қазақстан» 01.03.2006.
28. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдау. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясатың басты мақсаты. «Егемен Қазақстан» 2008ж.
29. Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана «Новое десятилетие. Новый экономический подъем. Новые возможности Казахстана. 29 января 2010 г
30. Н.Ә. Назарбаев. Ғасырлар тоғысында. Алматы: Өнер, 1996.
31.Конституция РК-Алматы-1995г.
32.Закон РК «О Республиканском бюджете на 2007г от 1512.2001г.» (Казахстанская правда, 30 декабрь, 2006г )
33.Закон РК «О труде в Республике Казахстан»- Юридическая газета,1999
34.Закон РК «О недобросовестной конкуренции». – Вести Парламента РК. 1998г.№9-10
35. Закон РК «О гасударственных прямых инвестициях».- Казахстанская правда. 1997г., 1 марта
36.Закон РК «О банкротстве».- Казахстанская правда. 1997г., 25 января.
37. Закон РК « О гасударственном регулировании и надзоре финансового рынка и финансовых организаций» от 12.07.2003года.
38. Закон РК. «Об естественных монополиях». Казахстанская правда. 1998г. 24 ноября
39. Жеке кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 31 қаңтардағы №124-ІІІ Заңы // Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік. Нормативтік актілер жиынтығы. – Алматы: Юрист, 2006. -268
Кіріспе
Қазіргі кездегі еңбек нарығы экономикадағы ең маңызды және күрделі
құрылымдық бөлігі болып табылады. Себебі, еңбек нарығында елдің әл-
ауқаттылығының деңгейі жұмысбастылық және жұмыссыздыққа байланысты болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың өзекті мәселелері ретінде еңбек рыногыныңдағы жалпы
жағдайы және ондағы экономикалық, құқықтық, әлеуметтік мәселелері
қарастырылады. Атап айтқанда теоретикалық аспектісінде еңбек рыногындағы
жұмысбастылық және жұмыссыздық теориясының негіздері қамтылса, ал екінші
бөлімде Қазақстан экономикасындағы еңбек рыногының табиғаты және оның
ерекшелік сипаттарын анықтап талданады.
Еңбек рыногындағы жұмысбастылықтың экономикалық мәні және маңыздылығын
аша отырып еңбек рыногының теоретикалық экономикалық концепциясының
эвалюциясындағы анықтамаларының ерекшеліктерін атап, олардың қызметтеріне
көңіл бөлінді, еңбек рыногындағы әртүрлі әсер етуші факторларына талдау
жасалады.
Ал жұмыссыздық табиғаты экономикалық теорияның бұрынғы және қазіргі
тарихындағы ең өткір мәселесінің бірі. Жұмыссыздықты әртүрлі мектеп
өкілдері әртүрлі түсіндіретіндігі жайында қамтылады.
Қазақстан Республикасында еңбекпен тығыз байланысты басқа да қоғамдық
қатынастарды халықаралық үлгілерге сәйкес реттеу қажеттілігі және сол
қатынастардың құқықтық негізін анықтау келесі жағдайларға тікелей
байланысты болғандықтан, басты талдау - еңбекті құқықтық реттеудің
халықаралық стандарттарын тану, соларға сәйкес үйлестіру және қабылдау
еңбек нарығының ашықтығы; халықаралық құқық негізінде анықталған
қағидаттарды, ержелерді ескеретін ұлттық нормативтік құқықтық актілерді
қабылдау ретінде көрсету болып табылады.
Жұмыстың зерттеу обектісі ретінде алдымен, еңбек рыногының
қалыптасуымен ерекшелік қасиеттерін анықтап қызметтеріне талдау жасалады.
Тақырыптың маңызды бөлігі еңбек нарығындағы жұмысбастылық пен
жұмыссыздықтың экономикалық мазмұны ашылады. Сонымен бірге Қазақстандағы
еңбек рыногының қалыптасуы мен дамуына ерекше көңіл бөлінеді.
Экономикалық жұмысбастылық және жұмыссыздық мәселесіндегі экономикалық-
құқықтық реттеудің мақсаты – Қазақстандағы еңбек нарығын зерттеудегі көзі
ретінде қалыптасқан түрлі теориялық концепциялардың анықтамалық
ерекшеліктерін талдай отырып және әлемдік тәжрибесіндегі еңбек нарығының
мәнін, маңыздылығын, жетістіктері мен кемшіліктері қарастырылады.
Қазақстандағы еңбек нарығының қалыптасу жағдайындағы жұмысбастылық және
жұмыссыздық мәселелерін экономика және құқықтық реттеудегі рөлін, қызметін,
мемлекеттік саясатына көңіл бөлінеді.
Ал жұмыстың міндеті ретінде Қазақстандағы еңбек нарығының мәнін ашу,
ерекшелік қалыптасу жағдайына баға беру қызметіндегі теориялық негіздеріне
көңіл бөлу болып табылады. Әрине, Қазақстандағы еңбек нарығындағы
қордаланған, шешімін табуы тиіс мәселелер жұмыссыздық проблемаларын шешу
жолындағы альтернативті жолдары қарастырылды, жұмысбастылықтағы еңбек
қатынастарының қарама - қайшылығы мен әлеуметтік тұрақсыздығы, өндіріс
көлемінің өте төмендеуі, экономикалық жағдаяттың кезең-кезеңмен
шиеленісудегі, тоқыраулы дағдарыстық құбылыстардың орын алуы - осы және
басқа да факторлардың әлеуметтік-еңбек қатынастарына баға беріледі.
Еңбек рыногындағы халықты жұмыспен қамтудың мақсаты мен міндетінде
халық шаруашылығы көлеміндегі еңбекке деген қабілеті бар халықты жұмыс
орындарымен қамтамасыз етуді қарастырады. Ал тиімді еңбекпен қамту
дегеніміз - қоғамдық қажеттіліктерді минималды еңбек шығындарымен
қанағаттандыру болып табылады.
Жұмыссыздық жайында жұмысқа белсенді адамдардың қоғамда тауар өндіру
жұмыс орындарында және қызмет көрсету салаларында жұмыспен қамтылмауын
көрсететін әлеуметтік – экономикалық құбылыстары талданады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы екі бөлімнен тұрады. Еңбек рыногындағы
жұмысбастылық және жұмыссыздық теориясының негіздері және Қазақстан
экономикасындағы еңбек рыногы жайында қарастырылады. Бұл бөлімдерде еңбек
рыногына сипаттама жасалды, экономикалық теория негізінде салыстырмалы
талдаулар жасалады. Жұмыссыздықтың қалыптасуындағы түрлі көзқарастардың
эволюциясына көңіл бөлінеді және олардың түрлеріне айрықша мән беріледі.
Еңбек рыногындағы сұраныс пен ұсыныс заңдарының құбылмалы әрекетіне
және оның тепе-теңдік орнығу жағдайына, жұмыс күшін сатып алу және сату
жетілген және жетілмеген бәсеке жағдайларына талдау жасалады. Еңбек
рыногында сұраныс пен ұсынысты теңдестіретін ерекше "баға тепе-теңдігі"
орнығуын, мемлекет пен кәсіподақтың еңбек рыногына әсеріне ерекше атап
өтіледі.
Еңбек рыногына мемлекеттік әлеуметтік бағдарламасының (табысы аз
отбасыларына көмек, жұмыссыздарға жәрдем, әр түрлі әлеуметтік төлемдер,
зейнеткерлерді қамсыздандыру және т. б.) үлкен әсерін атай отырып,
стратегиялық даму бағдарламаларын іске асыру, нарықтың қысымында тұрған
еңбекшілердің әлеуметтік-экономикалық жағдайын тұрақтандырып, рыноктың
механизмінің "ауырлық" тудыратын жақтарына баға беріледі. Ол еңбек
рыногының қызметіне тікелей байланысты емес, одан тыс принциптерден пайда
болатындығы жайында қарастырылады.
Еңбек рыногындағы мемлекеттің аралық қызметінің де ролі маңызды.
Мемлекет жұмыс орындарын іздестіріп табады. Жалпы еңбекке орналастыру
жөнінде ақпараттық орталық құрады. Жұмысшыны оқыту және қайта оқытудың
мемлекеттік жүйесі оларды өзгертіп отыратын рынок талаптарына тез үйренуіне
көмектеседі. Жалпы әлеуметтік экономикалық саясатын оңтайлы іске асыру
мәселелері қамтылады.
Әлемдік дамудың тәжірибесінде халықты жұмыспен қамтудың тиімділігін
қамтамасыз ету мен жұмыссыздықтың етек жаюына жол бермеу әлеуметтік
тұрақтылықтың негізгі факторының бipi екенін көрсетеді. Жұмыссыздықтың
зардабын бәсеңдететін факторлардың бірі ғылыми-техникалық прогресс (ҒТП),
жаңа қосымша жұмыс күшін қажет ететін жаңа өндіріс түрлері мен шаруашылық
салаларын тудырады, ол материалдық өндіріс саласында еңбек етуге қабілеті
бар тұрғындарды жұмыспен қамтуды көбейтеді. Жалпы, ғылыми-техникалық
революция жағдайында жұмыспен қамтуды тұрақты түрде өсіру, негізінен
өндірістік емес салалардың дамуы арқылы жүзеге асырылады. Оның ұлғаюы,
тұрғындардың әртүрлі қызмет түрлеріне деген шығынының тез өсуімен және
халық шаруашылығының орташа көрсеткішіне қарағандағы жоғары еңбек
ауқымдылығын сипатталынады.
Экономикалық жұмысбастылық және жұмыссыздық мәселесіндегі экономикалық-
құқықтық реттеудің Қазақстандағы еңбек нарығын зерттеуде шетел экономист
мамандарының ғылыми еңбектерімен қоса Отандық ғалым экономисттердің, атап
айтқанда академик Аубакиров Я.А, э.ғ.д.профессор Шеденов Ө.Қ,
э.ғ.д.профессор Жатқанбаев Е.Б, э.ғ.д.профессор Елемесов Р.Е,
э.ғ.д.профессор Аубакирова Ж.Я, э.ғ.д.профессор Төлегенова М.С. және тағы
басқа ғалымдардың еңбектері қолданылды.
Дипломдық жұмыс – 65 беттен тұрады.
1. Еңбек рыногындағы жұмысбастылық және жұмыссыздық теориясының негіздері
1.1 Еңбек рыногындағы жұмысбастылықтың экономикалық мәні және
маңыздылығы
Еңбек рыногы жұмыс орны мен кәсіпті (мамандық) тандауға, өмір салтын
қалыптастыруға, адамның экономикалық тәуелсіздігін қамтамасыз етуге жол
ашады. Еңбек рыногы асқан жауапкершілікті, жинақылықты, тәртіпті қажет
етеді. Өндірістің тиімділігін өсіруге, ғылыми-техникалық прогресті
жеделдетуге осы негізде еңбекшілердің тұрмыс дәрежесін елеулі көтеруге
көмектеседі. Мемлекет әр адамға нақтылы жұмыс орнын дайындау міндетінен
арылады, сонымен әр адам өзіне лайықты еңбек орнын тандап алуға ерікті.
Мемлекеттің міндеті — еңбекшілерге тиімді еңбек етуіне қолайлы жағдай
жасаумен бірге уақытша жұмыссыз қалғандарға әлеуметтік жәрдем жасау, оларды
барынша қолдау және қорғау болып табылады.
Еңбек рыногы туралы сөз болғанда жұмысқа тарту теориясында жаңа
көзқарас пайда болғанын атау керек. Кеңестік қоғамтану, экономикалық
әдебиеттерде ондаған жылдар бойы социализм жағдайында жұмыссыздар болмайды,
бұл социализмнің капитализммен салыстырғандағы белгілі бір артықшылығы
деген қағида берік орын алып келді. Қоғамдық пікір де осы тұрғыдан
калыптасқан еді, 1989 жылдан бері әдебиет бетінде, түрлі ғылыми-өндірістік
конференцияларда, жиналыстарда айтылған пікірлерді негізінен екі топқа
бөлуге болады. Бір топ біздің елде еңбек рыногы болуга тиіс емес десе,
екіншілері еңбек рыногы бар, бірақ ол тежелген, ерекше рынок дегенді айтып
жүр. Әрине, кеңестік, дәстүрлік саяси экономия теңдік, әділеттілік пен
қазіргі ілгері дамыған елдердегі жалақы, еңбекке тарту, оған ынталандырумен
байланыстырғысы келеді. Онымен бірге жаңа көзқарас еңбек проблемаларын
зерттегенде экономикалық және әлеуметтік саясат, еңбектің сипаты мен мәні,
оның тиімділігі, әділеттілігі туралы мәселені қамтуды қажет етеді
[7,130б.].
Еңбек рыногының кұрамдас бөлігі жұмысшы күшінің сипатына да анықтама
беру керек. Соңғы мезгілге дейін кеңестік экономикалық ой-пікірде жұмыс
күші біздің елімізде тауар емес, оның себебі жұмысшылар өз мемлекетінің,
қоғамның қожасы болды, қанаушы үстем таптар жойылды, сондықтан жұмысшы өз
еңбегін өзіне сата алмайды деген түсінік кең орын алды. Осы қағиданың дұрыс
еместігін өмір тәжірибесі дәлелдеп берді, себебі жоғарыда аталған топшылау
шындықка жатпады. Керісінше, жұмысшылар өндіріс құрал-жабдықтары мен
өндірісті басқарудан тыс қалды, олардың еңбекке деген белсенділігі де
кеміді. Осыған орай теорияда және практикада жұмысшы күшін қайта даярлау,
ұдайы өндіру, оның нақтылы құнын анықтау мәселесі жете зерттелмеді. Осы
жағдай кеңес елінде жұмыс орны мен жұмыс күшінің өте арзан болғанын
анықтайтын себеп. Кеңес елінде де теориялық қағидалар қаншама теріс
болғанымен еңбек рыногы болды, бірақ та ол ашық түрде шаруашылық
механизмінің құрамдас бөлігі ретінде қызмет атқара алмады. Жұмысшылар бір
кәсіпорыннан екінші кәсіпорынға, түрлі мекемелерге жиі ауысып жүрді.
Техникалық жабдықталуы, еңбек жағдайы және жалақысы жоғары кәсіпорындарды
жұмысшылардың іздейтіні ақиқат. Осыған орай экономикадағы қолайсыз
жағдайдың бірі жұмысшылардың жиі ауысуы болды. Мәселен бұрынғы Одақ бойынша
80-жылдары бір жылда 20 миллиондай адам еңбек орнын ауыстыратын. Осындай
құбылыс Қазақстан жағдайында да орын алды.
Қазіргі экономикалық теориядағы жаңа көзқарас бойынша жұмыс күші тауар
ретінде қаралуы керек. Олай болса жұмыс күшінің тұтыну құны бар. Жұмыс
күшінің тұтыну құны дегеніміз оның материалдық және рухани игіліктерді
өндіріп, қызмет көрсетуді атқару қабілеті. Жұмыс күші арқылы адам құн және
қосымша құн өндіреді. Рынок қатынасында жұмыс күшіне сұраныс тауар
өндірушінің сапалы өнім шығарып, оны сатудан пайда түсуімен белгіленеді.
Сонымен жұмыс күшіне сұраныс проблемасы экономикалық өсумен тығыз
байланысты. Әрине, мемлекет бұл процесті тікелей және жанама реттеуі
мүмкін. Ол үшін экономика құрылымын қайта құру, перспективалық,
стратегиялық күрделі қаржылар жұмсау көзделуге тиіс.
Тиімді экономикада еңбекке тарту ұтымды болу үшін әрбір еңбекке жарамды
адам шаруашылықтың түрлі салаларын өзінің жеке басының қабілеті мен
мүмкіншілігіне сай тандап алуы керек. Сонда ғана ол өндірістің пайдалы
(рентабельді) болуына көмектесе алады. Сонымен бірге өндірістің қажетіне
сәйкес жұмысшының да кәсіптік дәрежесі болуы керек. Енбек рыногын реттеудің
талап-тілектері осындай [8, 77б.].
Еңбек рыногында да сұраныс пен ұсыныс заңдары әрекет етіп, жұмыс күшін
сатып алу және сату жетілген және жетілмеген бәсеке жағдайларында жүреді.
Еңбек рыногында сұраныс пен ұсынысты теңдестіретін ерекше "баға тепе-
теңдігі" орнайды. Мемлекет пен кәсіподақтың еңбек рыногына әсері ерекше.
Әуелі жұмыспен қамтудың классикалық концепциясын қысқаша қарайық.
Классикалық теория (классиктер) деп маркстік емес әдебиетті, әлбетте
ағылшын мен американдыктардың теориясын түсінеді. Олар Рикардодан
Маршаллға, Пигу және тағы басқалары ортодоксальдық (алған бағыттан
қайтпайтын) теорияларға табан тіреп, жалпы экономикалық теңдік теориясын
жасауға бағыт ұстайды, жұмыспен қамтудың классикалық теориясы әлем
деңгейіне еңбекке сұраныс және еңбекті ұсыну кызметін құруға, оны жетілген
бәсеке рынок жағдайында да пайдалануды ұсынды. Мұндай күрделі қызметтерді
тек жекелеген кәсіпкерлер сұранысы мен жекелеген жұмыскердің ұсынысы
қызметтерін біріктіру арқылы мүмкін. Еңбекке сұраныс жасайтын адам —
кәсіпкер ғана. Бәсеке жетілдірілген рыноктарда кәсіпкерлер жалдайтын
жұмысшылардың саны екі көрсеткішпен анықталады — нақты жалақы мен шекті
еңбек өнімінің құны (оның ақшалай көрінісі). Жалданатын жұмысшы санының
артуымен шекті өнім құны төмендейді. Қосымша жұмыс күшін қамту шектеулі
өнім құны жалақы төмендеуімен тендескенде ғана тоқталады.
Қоғамдағы жиынтық еңбек П. Самуэльсонның пікірі бойынша төрт
көрсеткішпен анықталады:
1. Халықтың жалпы саны;
2. Жалпы тұрғындардың ішіндегі енбекке жарамдылардың орташа саны;
3. Жыл немесе апта бойында еңбекке жұмсалған сағаттың сапасы;
4. Жұмысшының жұмсаған еңбегінің саны мен мамандығының сапасы[3,205б.].
Еңбекке сұраныс пен ұсынысты біріктірместен бұрын еңбекті ұсынуды
сипаттайтын бір экономикалық құбылысқа тоқталған жөн. Шынында ол біреу емес
екі құбылыс, олар орнын қамтумен байланысты табыстың тиімділігі деп
аталады. Бұл тиімділікті біз белгілі бір топтың енбек ұсынысына жалақы
қойылымын көтерудің қалай әсер еткенін білгіміз келгенде көрінеді. Әлбетте
мұнда еңбекті ұсыну өсуге тиісті, бірақ осындай қорытынды жасауға асықпау
керек. Бұл "ойынға" еңбек орнын басу мен табыс тиімділігі деген қатысушылар
қосылады.
Жұмыссыздық және қамтылмаған жұмыс орны жетілдірілмеген бәсеке кезінде
тұрақты болмай, рыноктық механизмдер тарапынан жұмыспен толық қамту
бағытында түзетулерге тап болады. Шынында да тепе-теңдік жағдайында жоғары
жалақы тағайындаудың салдарынан еңбекті ұсыну сұраныстан көп болса,
жұмысыздар пайда болады, олар өздерінің еңбектерін төмен бағаға сатуға
келіседі. Өндірісте істейтінде де осындай қадам жасайды өйткені жұмыс
орындарын жоғалтқылары келмейді. Тек жалақыны төмендеткен жағдайда ғана
кәсіпкерлер көп еңбекті қамтуға әзір. Сөйтіп жалақыны төмендету тенденциясы
еңбекті ұсыну саласында да және еңбекке сұраныс саласында қалыптасады.
Жалақының тепе-теңдік қалыптан төмендеген кезде еңбекке сұраныстың оны
ұсынудан артық болуында жағдай өзгеше. Жұмыс берушілер бос орынды толтыру
үшін жалақыны өсіруге әзір. Осының нәтижесінде жоғары жалақыға өздерінің
еңбектерін ұсынушылардың мөлшері кеңейеді.
Бірінші және екінші жағдайда да еңбек рыногындағы тепе-тендік қалпына
келіп, рыноктың жұмыспен толық камтылған кезі болады.
Жұмыспен, еңбекпен камтамасыз етудін классикалық теораясының негізгі
бағыттарын қарастрайық. Дж. М. Кейнстің еңбектерінде бұл теория сынға
ұшырап, ол біраз өзгертілді. Жұмыспен қамтамасыз ету теориясының
өкілдерімен пікір таластыра отырып, ол жетілдірілген бәсеке тұсындағы ішкі
бейімделгіш механизмге қарсы болды. Бұл механизмнің нәтижесінде толық
жұмыспен қамтылған кезде рынокта тепе-тендік болады дегенге
күмәнданады. Дж. М.Кейнсте еңбек қатынастарына мемлекеттің белсенді
қатысуын жақтап, тек қатаң тұрақты жалақы ғана тепе-теңдік жағдайды
қамтамасыз етеді деп есептеді. Мұнда да оның пікірінше жинақтық сұраныстың
жеткіліксіздігінен амалсыз жұмыссыздық болады. Бірақ жетілдірілген
бәсеке жүйесіне тән тұрақсыздық жойылады. Қазіргі неоконсерватизмнің
жақтаушылары жаппай жұмыссыздықтың негізінде рыноктық бәсекеден тыс
факторлардың әсерінен болатын жалақының қатаң жүйесін жояды. Жұмыссыздық өз
еркімен де болуы мүмкін, жұмыс орны болса да жұмысшыға жалақы деңгейі
ұнамайды немесе еңбек сипаты көңілдегідей емес (ауыр, қызықты емес),
еңбектің маңыздылығы төмен. Амалсыздан, болатын жұмыссыздық жалақы
белгілеудегі рыноктық тепе-тендіктің сатысын белгілеумен байланысты,
мұнда жұмысшы күшіне деген сұраныс пен ұсыныстың арасында алшақтық болады
[6, 85б.].
Көп ғасырлық тарихы бар еңбек рыногының дамуы оның қызмет етуінің
айтарлықтай ерекшеліктерін көрсетеді. Жоғарыда айтылғандай бұл рынок
қазіргі кезде кәсіподақ, мемлекет және корпорациялар тарапынан реттеушілік
ықпалына ұшырауда. Тағы бір атап кететін жай осы рынокты реттеу мұндағы
тауарлардың ерекшеліктерімен жеңілдеу жүреді.
Еңбек рыногыңдағы әрекет ететін заңдар көрінісі (мысалы, сұраныс пен
ұсыныс, бағаның теңдігі т. б.) ерекше сипатта болады. Мұның себебі жұмыс
күшін сатып алу, сату әр түрлі мерзімді еңбек шарты түрінде жалдау
негізінде жүреді. Сондықтан жекелеген жұмысшылар еңбек рыногының жағдайынан
тұрақты тәуелділікте болмайды. Еңбек келісімінде көрсетілген уакытта сатушы
ағымдағы рынок конъюнктурасынан "шығып" қалады. Сонымен қатар еңбек
келісімінде өндіріс тиімділігімен байланысты экономикалық мәселелермен
қатар саяси-әлеуметтік, моральды-этикалық жақтарына да ерекше көңіл
бөлінеді.
Еңбек рыногын реттеу еңбекке деген сұраныс пен ұсынысқа әсер етуді
қамтиды. Реттеу объектілері жалақы жұмыс аптасының ұзақтығы, демалыс,
жұмысқа алу және босату, әлеуметтік қорғаудың түрлері және т. б.
Кәсіподақтар жалақыны өзгерту үшін түрлі маңызды әдістерді пайдаланады.
П.Самуэльсон солардың ішінен үш негізгісін бөліп көрсетеді:
1.Кәсіподақтар еңбекті ұсынуды шектей алады. Мысалы, оны эмиграцияға
(басқа елден келгендер) тосқауыл енгізу, жұмыс күнін ұзарту туралы
зандар қабылдау, кәсіпке (мамандыққа) дайыңдау мерзімін
ұлғайту кәсіподақ жарнасын көтеру, кәсіподакқа мүше еместерді жұмысқа
қабылдамау және т. б. арқылы.
2.Кәсіподақтар шартта көрсетілген жалақы қойылымын көтеруді, тепе-
теңдік нүктесінен жоғары болу керектігін талап етеді.
3. Кәсіподақтар еңбекке сұранысқа ықпал ете алады [3, 207б.].
Қазіргі рынок өзіне мемлекеттің де ықпалын сезінуде. Мемлекеттің заң
шығару қабілеті еңбек қатынастарының заңсыз қырларын қамтиды. Ол тек
экономиканың мемлекеттік секторындағы жұмыс күшіне сұранысты анықтап қана
қоймай, сонымен қатар жеке саланы да реттейді, сөйтіп ұлттық экономика
деңгейінде еңбекке жалдаудың негізгі көлемін анықтайды.
Еңбек рыногына мемлекеттік әлеуметтік бағдарламасының (табысы аз
отбасыларына көмек, жұмыссыздарға жәрдем, әр түрлі әлеуметтік төлемдер,
зейнеткерлерді қамсыздандыру және т. б.) үлкен әсері бар. Бұл бағдарламалар
жоғары нарықтың қысымында тұрған еңбекшілердің әлеуметтік-экономикалық
жағдайын тұрактандырып, рыноктың механизмінің "ауырлық" тудыратын жақтарын
жақсартады. Нәтижесінде жұмысшы күші бағасының ерекше элементі көрінеді. Ол
еңбек рыногының қызметіне тікелей байланысты емес, одан тыс принциптерден
пайда болады.
Еңбек рыногындағы мемлекеттің аралық қызметінің де ролі маңызды.
Мемлекет жұмыс орындарын іздестіріп табады. Жалпы еңбекке орналастыру
жөнінде ақпараттық орталық құрады. Жұмысшыны оқыту және қайта оқытудың
мемлекеттік жүйесі оларды өзгертіп отыратын рынок талаптарына тез үйренуіне
көмектеседі.
Рынок еңбегін реттеуде еңбек биржасының алатын орны ерекше. Еңбек
биржасы — ол жұмысшылар мен қызметкерлер жұмыс күшін сатып алу, сату ісін
жүргізгенде және жұмыссыздықты тіркегенде аралық қызмет атқаратын мекеме.
Алғашқы еңбек биржалары XIX ғасырдың бірінші жартысында ашылды. Ресейде
еңбек биржасы XX ғасырдың басында пайда болды. Олар ірі өнеркәсіп
орталықтарында, атап айтканда, Москва, Петербург, Рига, Одесса сияқты
қалаларда құрылды. Ресейде еңбек биржаларымен қатар 1917 жылға дейін ақылы,
жеке аралық конторлар қанат жайды. Бұл күндері еңбек биржасы қызметін
негізінен мемлекеттік еңбек биржалары атқарады, оларды жұмыспен қамту
бюролары деп атайды және олар еңбек министрлігіне қарайды. Еңбекпен
қамтамасыз етудің мемлекеттік бюросы мысалы, мынадай міндеттер атқарады:
біріншіден, жұмыссыздарды еңбекпен қамтиды, мамандықтарын өзгерткісі
келгендерге көмектесуде аралық қызмет етеді; екіншіден, жұмыс күшіне
сұраныс пен ұсынысты зерттейді; үшіншіден, кәсіпке қажеттілік туралы
информация береді; төртіншіден, жастарды жаңа кәсіпке баулиды және
әзірлейді. Біраз елдерде мысалы, Франция, Ұлыбритания, Италияда мемлекеттік
биржалар жұмыссыздарды есепке алады және жұмыссыздықпен байланысты көмек
ақы төлейді. Жұмыстан бас тартқан кезде жұмыссыз адам ақыдан айрылады
[11,140б.].
Францияда жұмыспен қамтамасыз етумен айналысатын, ол үшін жауап беретін
қызмет саласын — еңбекпен қамтамасыз ету ұлттық агенттігі деп атайды, ол
1967 жылы құрылды. Оның жұмысы еңбек, жұмыспен қамту және Білім беру
министрлігінің бақылауында болады. Бұл ұйымның негізгі міндеті: 1. Жұмыс
іздегендерге және оқығысы келгендерге, мамандық жөнінде кеңес алатындарға
көмек көрсету және жұмыс беретіндерге жұмыс күшін жалдау мен қайта бөлуге
көмектесу; 2. Жұмыспен қамтамасыз ету мақсатында жүргізілетін кәсіпкерлікті
аймақтық, сонымен қатар мемлекеттік жұмыс күшін жалдау мен қайта бөлу
шараларына белсене араласу. Бұл мақсаттарды жүзеге асыру үшін агенттік
кадрларды келісім-шарт, кәсіпке баулу, келісім әзірлеп, кәсіпке қайта
даярлау, білімін көтеруге жіберу, мамандықты өзгерту немесе кәсіпті көтеру
жөнінде келісімдер жасайды. Сонымен қатар, агенттік жұмыс іздеу тәсілі
мамандықты жетілдіру дәрежесін арттыру туралы семинар-кеңестер өткізеді
[15,108б.].
Мемлекеттің еңбек биржаларымен қатар әр түрлі мамандықтар бойынша
жұмысшыларды жалдаудың ақылы жеке агенттіктері де бар. Кәсіподақтардың,
жастардың діни ұйымдарының жанында еңбекке орналастырудың аралық бюролары
жұмыс істейді.
Алайда еңбек рыногының жайына еңбек биржалары айтарлықтай ыкпал ете
алмай отыр. Еңбек биржалары беретін жұмысқа жіберу қағаздары кәсіпкерлер
үшін міндеттеме бола алмайды. Көптеген кәсіпкерлер жұмысшыларды өздерінің
кәсіпорындарындағы кадр бөлімі арқылы жалдап, жоғары маман жұмысшылардың
еңбек 216 биржасының қызметін пайдаланбай, тікелей кәсіпорындармен
байланысты.
80-жылдардың ортасында еңбек рыноктарын реттеуде елеулі өзгерістер
болды. Мұның өзі батыстың көптеген дамыған елдерінде неоконсервативтік
теориялық концепцияның өмірге нақты енуімен де байланысты еді. Неокон-
сервативтік теориялық көзқарас бойынша еңбек рыногын реттеу өзінің
икемділігінен айырылып, рынок болудан қалған. Оның тепе-тендігінің бұзылуы
тұрақты сипат алған, мұның себебі әрекет ету механизміне реттеуші
субъектілердің араласуы шектен тыс болған. Мұның нәтижесінде экономикалық
өмір өндірістің тиімділігінің нашар өсуімен, тұрақты және кең көлемдегі
жұмыссыздықпен сипатталады. Жағдайдың одан әрі шиеленісуіне ғылыми-
техникалық прогресті жеделдету мен оның жаңа түрлері, сыртқы және ішкі
рыноктағы бәсекенің күшеюі жұмыс күшіне ерекше талаптар қойды. Ол жаңа
жағдайда жоғары кәсіптік мамандық дәрежесін көтеріп, аймақтық, тіпті
халықаралық деңгейге шоғырландыруы қажет. Мұндай нәтижеге
неоконсерватистердің пікірінше, кәсіподақ пен мемлекеттің рынокқа тосқауыл
қойған жағдайында жету мүмкін емес.
Қалыптасқан жағдайдан шығу үшін неоклассиктер мынаны ұсынады: Еңбек
рыногын реттеуді шектеу, өзгерту оның икемділігін күшейту, қазіргі
талаптарға бейімдеу. Ол үшін бәсекелік механизмді енгізу және кеңейту
керек. Еңбек рыногын еңбекке ақы төлеуді бұрынғыға қарағанда әлдеқайда
икемді ету, ол жұмыс орындарын талдау тәсіліне негізделуі тиіс. Бұл тәсіл
60— 80-жылдарда кеңінен қолданылды, әрі ол жеке дара жалақы қойылымдарына
негізделді. Төленетін төлемнің рөлі артты және ол жұмысшылардың күнделікті
еңбек үлесіне қарай емес, оның жалпы еңбегінің сапасына, мамандығына,
біліктілігіне қарап белгіленді. Мұнымен қатар материалдық ынталандырудың
басқа да түрлері қолданылды. Жұмысшылар компанияның пайдасын бөлісуге және
шығынын өтеуге қатысатын болды.
Жұмысшылардың еңбекақы төлеудің түрлерін таңдап алуы, әлеуметтік
өтемдер, жұмыс уакытының ұзақтығы мен жұмыспен қамтамасыз ету түрлерін
анықтаудағы рөлі артады. Әдеттегіден тыс еңбекпен қамтамасыз ету жылдары
кеңінен тарауда, үйде істейтін уақытша жеке дара келісім-шарттарымен
істейтін мазмұнды жұмыс, сөйтіп халық барынша еңбекпен қамтуда. Олар жаңа
мазмұнды бүгінгі технологияның мүмкіндігін көрсетеді.
Еңбек рыногына үлкен икемділік, ауқымдылық беру кәсіпкерлердің еңбекті
сатып алу жүйесінен бас тартуына алып келді. Енбекке қамту деңгейі олар
өндірілген өнімге сұраныс пен ұсыныстың ауытқуымен айқындалса, онда еңбекке
сұраныс көлемі де икемді варианттардың пайдасына өзгеруі керек. Мысалы, бір
өнім рыногының жағдайына байланысты жұмысшылардың жұмыспен қамтылуы
біркелкі болмайтыны себепті, икемді еңбек жылын орнату көзделеді. Сонымен
қатар икемді жұмыс апталары және жылжымалы әркүндік жұмыс графиктері де
қолданылады. Мұнда бір жұмада еңбекпен қамту әр түрлі болады, жұмыста болу
уақыты да шектеледі [7,78б.].
Фирманың жұмысшылармен еңбек қатынастары да өзгереді. Жекелеген
кәсіпорындар деңгейінде ұжымдық еңбек келісімдерінен дифференцияланған,
жекеленген еңбек шарттарына ауысу белгіленеді. Ал бұл кәсіподақтардың еңбек
рыногында реттеуші қызметін тежейді. Оларды жекелеген қызметкерлердің
кеңесшісі болуға, жұмыс берушілермен тікелей еңбек қатынастарына түсуге
итермелейді.
Еңбек рыногының реттеу шеңберінің тарылу барысында зандарды қайта
қарау, өзгерту керектігі көріне бастайды. Рынокта бәсекелікті күшейту
мақсатымен оның әлеуметтік негізін әлсірету жүргізіледі. Еңбек рыногының
басты реттеуші түрі — еңбек зандары емес, жеке еңбек келісімі болуға тиіс.
Еңбек рыногын қорытындысы оны реттеумен еңбекшілердің әлеуметтік
кепілдіктерін түгелдей жою болмауы керек. Бұлай болған күнде әлеуметтік
қатынастар күрт шиеленіседі. Әңгіме еңбек рыногы механизмінің тиімді
қызметі, оны енгізу арқылы экономикалық тиімділікпен қоғамның әлеуметтік
бағдарламасын қолайлы түрде сәйкестендіру туралы болып отыр.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекет басқа нарықтармен
салыстырғанда еңбек нарығында жан-жақты іс-қимыл жасайды. Бұл түсінікті де,
өйткені жұмыс күшінің иесі – азаматтар, мемлекет олардың мүдделерін қорғауы
тиіс. Мемлекет нарық жұмыс істемегенде немесе қоғамда таралған әділдік
туралы түсінікпен үйлеспейтін салдарға әкеп соқтырған жағдайда нарықтық
қатынастардың барлығына араласады. Нарықта ерікті түрде мәміле жасаудың
көмегімен қол жеткізуге болатын нарықтық реттеумен салытырғанда мемлекеттік
реттеу ресми ұйғарым мен ұсыныстарға негізделеді. Еңбек қатынастарын
мемелекеттік реттеу жүйесінің қалыптасуы соғыстан кейінгі жылдары аяқталды.
Үкіметтердің, кәсіподақтар мен кәсіпкерлердің өкілдері қатысқан Халықаралық
еңбек ұйымының конвенциялары мен ұсыныстары осы процесте маңызды рөл
атқарды. Конвенцияның нормалары мемлекеттік деңгейде ратификацияланған
жағдайда ғана олар ХЕҰ-на мүше елдің ұлттық заңнамасы үшін міндетті
заңдылық күші болады. Ал ХЕҰ-ның ұсыныстары ратификацияланбайды, алайда
ұлттық заңнаманы әзірлегенде маңызды рөл атқарады. Мемлекет еңбек нарығында
еңбекақыны, жұмыспен қамтуды, жұмыс тәртібі мен жағдайын реттеу бағытында
жұмыс істейді. Еңбекақы төлеу еңбекақы жөніндегі негізгі мемлекеттік
кепілдіктің:
- ең төмен еңбекақының мөлшері;
- нақты еңбекақы деңгейінің өсуін қамтамасыз ететін іс-шаралар;
- жұмыс берушінің өкімі бойынша еңбекақыдан ақша ұстаудың негіздері мен
ұсталатын ақшаның мөлшерінің тізбесін, сондай-ақ еңбекақыдан алынатын
табысқа салынатын салықтың көлемін шектеу;
- заттық нысандағы еңбекақыны шектеу;
- жұмыс беруші қызметін тоқтатқан немесе ол төлемге қабілетсіз болған
жағдайда республикалық заңдарға сәйкес қызметкердің еңбекақы алуын
қамтамасыз ету;
- еңбекақының толық әрі уақытылы берілуін және еңбекақы төлеу жөніндегі
мемлекеттік кепілдіктердің іске асырылуын мемлекеттік қадағалау мен
бақылау;
- жұмыс берушілердің Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінде,
заңдарда, өзге де нормативтік құқықтық актілерде, ұжымдық шарттарда,
келісімдерде белгіленген талаптарды бұзғаны үшін жауапкершілігі;
- еңбекақы төлеудің мерзімдері мен кезектілігі сияқты нысандары арқылы
реттеледі [12,160б.].
Еңбекақы саласындағы қолданылатын заңнамада белгіленген
кепілдіктерге, сондай-ақ еңбекақы жүйесін қолдану ережесін, сондай-ақ
қалыптыдан басқа жағдайларда жұмыс істегені үшін қосымша ақының кепілді
мөлшері жатады.
Ең төмен еңбекақы мөлшері – жұмыс істейтін адамнаың ең төмен
табысының өзіндік әлеуметтік кепілдігі.
Еңбекақының көрсетілген ең төмен мөлшері еңбекақының реттеу, сондай-
ақ уақытша жұмысқа жарамсыздық жөніндегі жәрдемақының мөлшерін анықтау үшін
қолданылады. Осы кезең ішінде жұмыс уақытының нормасын белгілеуде әлемдік
тәжрибеде қалыптасқан үрдіс бойынша белгіленеді. Еңбек нарығындағы
жұмысбастылық мемлекеттік тарапынан реттеу қазіргі дағдарыс дәлелдеп отыр
және басты міндет болып табылады.
1.2.Жұмыссыздық түсінігінің экономикалық мазмұны
Жұмыссыздық – экономикалық теорияның бұрынғы және қазіргі тарихындағы
ең өткір мәселесінің бірі. Жұмыссыздықты әртүрлі мектеп өкілдері әртүрлі
түсіндіреді. Мысалы, мальтузиандық теория жұмыссыздықтың пайда болуын
тұрғындардың тым артып кетуімен түсіндіреді. К.Маркстың қорлану теориясы
мен қазіргі технологиялық теория жұмыссыздықтың пайда болуын біріншіден –
капиталдық қорлануымен, екіншіден – техника прогрессімен болатындығын
айтады.
Кейнстік теория бұл құбылысты нарықтық сұраныстың жетіспегендігімен
дәлелдейді, еркін кәсіпкерлік мектебінің теориясы – жұмыссыздық жалақы
деңгейінің жоғарылауымен туындайтынын айтады, яғни ол еркін болып табылады.
Еркін кәсіпкерлік теориясы қазіргі өкілдері – ''монетаристер'' – осы
көзқарасты құптайды.
Енді осы теориялардың мән – жайына қысқаша тоқталайық.
Мальтузиандық теорияны ағылшын экономисі Томас Роберт Мальтус (1766-
1834жж.) жасаған. Ол 1798 жылы ''Халық саны туралы заңның тәжрибесі''
кітабын шығарған. Онда ол былай жазған: жер шарындағы тұрғындар
геометриялық прогрессиямен өседі: яғни әрбір 25 жылда екі есе өседі, ал
өмір сүру жабдығы тек арифметикалық прогрессиямен өседі [13,105б.].
Ол халық санының және өмір сүру әдісінің өсу қарқыны жоғарыдағы
көрсетілген есеппен салыстыра отырып мынадай қорытындыға келген:
тұрғындардың жоғарғы қарқынмен өсуі қайыршылық пен жұмыссыздықтың себеп
салдары болып табылады.
Тұрғындардың қарқынды өсуі Мальтус (әрбір 25 жылда екі есе өсуі) 17-ші
ғасырда АҚШ-да санының негізінде есептеген, бірақ ол кезде АҚШ-да тұрғындар
сан тек табиғи өсіммен ғана емес, Еуропадан иммигранттар легінің келуімен
де өскенін ескермеді.
Қазіргі жағдайда адамзаттың өмір сүру әдісінің тұрғындар қарқынының тез
өсуімен қалмауы үшін мүмкіндіктер көп. Бұл туралы ағылшын экономисті Джон
Бернал өзінің 1954 жылы шыққан ''Қоғам тарихындағы ғылым'' кітабында былай
жазған: ''Қазіргі уақытта атом ядросының бөлінуі негізінде ядролық энергия
алынды және оны ядролық синтезден, тіті көп мөлшерде күтуге толық негіз
бар, себебі тамақ өндірісін мұнан ары дамытудың шексіз екенін көрсетеді''.
Ағылшын экономисті Джон Кейнстің баяндауынша, жұмыссыздық бұл тауарға
сұранымның төлем қабілеттілігінің жеткіліксіздігі мен жалақының өте
жоғарылауының салдары деп түсіндіреді. Төлем сұранымының жеткіліксіздігін
ол адамдарының қор жинауға бейімділігімен және күрделі қаржыға
ынталандырудың әлсіздігімен түсіндіреді. Оның ойынша, толық жұмыстылықпен
қамтамасыз етуге болады, ол үшін адамдардың қор жинауға бейімділігін жоюы
қажет және жұмыс орнын құру үшін жоғарғы деңгейлі күрделі қаржыны
қарастырған дұрыс [6,108б.].
Батыс мектеп өкілдері XX–шы ғасырдың 30-шы жылдарына дейін
жұмыссыздықты – жалдамалы жұмыскердің өзінше еркін талдауы деп есептеді.
Жұмысшылар шектен тыс жоғарғы жалақыны талап етеді, содықтан жұмыс күшіне
сұраным төмендейді. Бұл теорияны ағылшын экономисті Кембридж
университетінің профессоры А.Пигу өте дәйектілікпен жасады. Ол өзінің 1923
жылы шыққан ''Жұмыссыздық теориясы'' кітабында баяндады. Алайда 20–шы 30 –
шы жылдарындағы жаппай жұмыссыздық кезінде бұл позицияның дұрыс еместігін
барынша айқындала түсті [9, 81б.].
Қазіргі жағдайда ''монетарлық теория'' өзі туралы барынша айқын көрсете
білуде. Осы теорияны жақтаушылар жұмыссыздық себебін мемлекеттің ақша
саясатын дұрыс жүргізбеу еркіндігімен түсіндіреді. Ақша массасын дұрыс
басқара отырып, өндіріс процессін реттеуге болады. Олардың ойынша, түзу
инфляция өндірісті ынталандырады және жұмыссыздықты басады.
1958 жылы жаңа зеландиялық экономист Олбен Филлипс (1914 ж.) осы
тәуелділікті математикалық тілде қисық түрінде көрсетіп, кейінірек ол
''Филлипс сызығы'' деп аталды. (сурет 1)
и
ф Ph
л N
я
ц
и W
я Uh
%
О
U
жұмыссыздық деңгейі, %
Сурет 1. Филлипс қисығы *
* Дерек көзі: [1,119б.]
Инфляция мен жұмыссыздық бір-бірімен тығыз байланысты. Егер жұмыссыздық
жоғары болса, онда инфляция төмен деңгейде және керісінше болады. Оны осы
Филлипс қисығында көрсетеді. Әдетте, ол мынадай түрде көрініс табады:
филлипс қисығы экономикада жұмыссыздық деңгейі мен инфляцияның өзара
өзгеруін көрсетеді. Қисықтың мұндай формасы: жұмыссыздық төмен болғанда
инфляция жоғары және керісінше, яғни жұмыссыздық жоғары болғанда, инфляция
төмен екендігін көрсетіп тұрады.
Инфляция мен жұмыссыздық арасындағы байланыстылық XX – ғасырдың 50 – 60
жылдары экономистер арасында толықтай қарaлып, талқыланды. Әр түрлі
пікірдегі экономистердің көпшілігі, жұмыссыздық деңгейінің жоғары болуы,
жалдамалы жұмысшылардың төмен жалақыға келісе отырып жұмыс істеуіне
мәжбүрлейді. Бұл өз кезегінде бағаның өсуін бәсеңдетеді. Сонымен қатар,
егер де осы мезгілде еңбек нарығында қалыпты жағдай қалыптасып, осының
нәтижесінде жұмыссыздық деңгейі төмендесе, жалдамалы жұмысшыларға еңбек
өнімділігінің өсуімен салыстырғанда жалақы мөлшерінің артуын талап ету
туралы жұмыс берушімен саудаласуы қиын жағдай емес. Жалақының көтерілуі
бағаның көтеруіліне әкеледі. Сонымен, жұмыссыздықтың төмен болуы инфляцияны
жоғарылауына әкеледі. Ал, осы уақытта жоғары деңгейдегі жұмыссыздық,
инфляцияның төмен деңгейімен бірге жүреді [6,78б.].
К.Маркс қорлану теориясын жасады. Осы теорияға сәйкес капиталдың
процесінде, яғни қосымша құнның капиталға айналуында (қосымша ғимараттар,
алып құрылыстар, машиналар жабдықтар және өндіріс көлемін ұлғайту үшін
қажетті қосымша жұмысшыларды сатып алу), капиталдың техникалық және құндық
(органикалық) құрылымында өзгерістер болады бұның өзі қосымша құнның еңбек
құрал-саймандарын көбірек алуға үлесі артады, ол қосымша құнның жұмыс күшін
сатып алуға бағытталған үлесінің азаюына алып келеді. Осының салдарынан
жұмыс күшінің бір бөлігі артығырақ болып, өндіріс саласынан ығыстырылып
шығарады. Соның арқасында өнеркәсіпте резерфтік еңбек армиясы пайда болады.
Осы жұмыссыздар армиясы. '' ... жұмысшы халық капитал қорларын өндіре
отырып, - деп жазды К.Маркс, құрал жабдықтар өндіруді үдеуші мөлшерде
көбейтеді, сөйтіп оны салыстырмалы артық адамдар етіп жасайды''.
Егер капиталға материалдық-заттық түрінің көзқарасымен қарасақ, онда
өндіріс құрал-жабдығы массасының оларды қозғалысқа келтіретін жұмысшылар
санына қатынасы капиталдың техникалық құрлымы деп атайды.
Капиталдың техникалық құрылымындағы өзгерістер капиталдың құндық
құрылымының, өзгеруіне алып барады. Капиталдың органикалық құрылымы – бұл
капиталдың техникалық құрылымының құндық байқалуы. Қоғамдық өндірістің
дамуына қарай капиталдың органикалық құрылымы барынша арта түседі, яғни
тұрақты капитал үлесі артады және өзгермелі капитал үлсі азаяды.
Соның салдарынан адамдардың көп бөлігі өз еңбегінің қолдану саласын
таба алмайды. Сөйтіп салыстырмалы адамдар артықшылығы пайда болып, олар
резервті өнеркәсіп еңбек армиясын, жұмыс күші нарығын құрайды [14,105б.].
Жұмыссыздық – бұл жұмыс істегісі келетін еңбекке жарамды халықтың
өндірісте жұмыспен қамтылмауы. Жұмыспен қамтылмау өндірістің тиімділігі
арттыруы, сонымен бірге жұмысшы күшінің бір бөлігін жұмыстан босатумен
мүмкіндік жасайтын немесе оны құрылымына, сапасына жаңа талаптар қоятын
ғылыми – техникалық прогрестің салдары болуы мүмкін. Нарықтық экономикада
жұмыссыздық дағдарыстар кезінде көбейеді. Нарық жоқ жағдайда жұмыссыздықтың
көбею себебі мемлекеттің өндіргіш күштерді орналастырудығы бұрыс
құрылымдылық саясаты болуы мүмкін.
Уақытша жұмыссыздық – кейбір адамдар өз мамандықтары бойынша қызмет
түрлерін таңдау мүмкіншіліктері бар кезде жұмысаралық жағдайда қалады.
Кейбіреулерін жұмыстан шығарып жіберіп, олар басқа жұмыс орнын іздеп
жүреді. Басқа біреулер тұрақты жұмысын жоғалтқандықтан уақытша жұмыссыз
болады (мысалы, құрылыстағы ауа райы жағдайы). Сонымен қатар жастар
арасында алғаш рет жұмыс іздеп жүрген адамдар санаты болады.
Осы жұмыссыздық адамдар жаңа жұмыс орнына немесе уақытша жоғалтқан
жұмысқа қайтып келген кезде, олардың орнын басқа жұмыссыздар басады.
Сондықтан, әр түрлі себептермен жұмыссыз қалған адамдар санаты құрамын
өзгертсе де осы жұмыссыздық түрі қала береді. Жұмыс іздеп жүрген немесе
жұмыс орнын алуын күтіп отырған адамдарға экономистер уақытша жұмыссыздар
деген термин қолданылады (ол жұмыстың қайта жаңғыруын немесе іздеумен
байланысты).
Уақытша деген анықтама бұл құбылыс мәнін нақты көрсетеді: еңбек
нарығында жұмыс орны мен жұмыс күші арасында сәйкестілік орнамайды. Уақытша
жұмыссыздар еңбек нарығына ұсынатын білімдері бар деп есептеледі.
Уақытша жұмыссыздық міндетті және ерікті болып бөлінеді. Жұмысшылардың
көпшілігі жұмысаралық жағдайда өз еркімен түседі, олар өздерінің төмен
жалақы жұмыстарын жоғары төлем ақылы жұмысқа ауыстырады. Бұл жұмысшылардың
өздеріне үлкен табыс әкеледі және еңбек ресурстарының ұтымды пайдасын
арттыру дегенді білдіреді. Яғни, жалпы экономикадағы нақты өндіріс
көлемінің ұлғаюы.
Құрылымдылық жұмыссыздық - өндіріс қуатының жетіспеушілігінен, жыныс,
ұлт, біліктілік және тағы басқа адамдардың жеке ерекшеліктеріне байланысты
жұмыс таба алмауы немесе орналаса алмауынан болатын жұмыссыздық. Өндірістік
қуаттың жетіспеуінің нәтижесінде болады: жеке саласының дамуының кері
пропорционалды болуынан және ескі саланың жабылуы мен жаңа дамытудың
нәтижесі ретінде қарастырады.
Уақытша жұмыссыздық ақырындап құрылымдық жұмыссыздық деп аталатын
екінші санатқа ауысады. Экономистер құрылымдық терминін құрамдық деген
мағынада қолданылады. Уақыт өте келе технология мен сұраныс құрылымында
өзгерістер болады, олар алдына еңбек күшіне жиынтық сұраныс құрылымын
өзгертеді. Осы өзгерістердің нәтижесінде кейбір мамандықтарға, соның ішінде
жаңаларына сұраныс көбейеді. Бұл жағдайда еңбек күші еңбек орындарының
құрылымындағы жаңа өзгерістерге бірден және толық жауап бере алмағандықтан
жұмыссыздық пайда болады. Кейбір қызметкерлердің өздерінің мамандық
тәжірибелері нарық сұранысына сәйкес келмейтініне көздері жетеді, олардың
тәжірибесі мен іскерлігі технология мен сұраныс сипатында болған
өзгерістерге байланысты ескіріп, керексіз болып қалады. Сонымен қатар
жұмысбастылықтың географиялық құрылымы әрдайым өзгеріп отырады. Бұған соңғы
10 жылда байқалған жұмыс орындарының қысқы белдеуден - жазғы белдеуге
миграциясы мысал бола алады.
Уақытша және құрылымдық жұмыссыздық арасындағы айырмашылық анық емес.
Уақытша жұмыссыздарда сатуға болатын тәжірибе бар, ал құрылымдық
жұмыссыздарда жаңа жұмыс орнына орналасуы үшін арнайы оқу курсын өтуі
керек, ал кейде тұрғын жерін де ауыстыруы керек. Уақытша жұмыссыздық қысқа
мерзімді, ал құрылымдық жұмыссыздық ұзақ мерзімді, сондықтан ол қауіпті
болып саналады.
Циклдік жұмыссыздық - өндірістің құлдырауынан туындайды, яғни
экономикалық циклдың осы фазасымен байланысты. Яғни, тікелей тауар мен
қызметке жалпы сұранымның азаюы, жұмыспен қамтылуы азая бастағанда,
экономикалық белсенділіктің төмендей бастауымен байланысты болады.
Циклдік жұмыссыздық құлдырау кезеңінде, яғни жалпы немесе жиынтық
шығындардың жетіспеушілігімен сипатталатын кезеңде пайда болдады. Тауарлар
мен қызметтерге жиынтық сұраныс азайғанда, жұмысбастылық төмендейді,
жұмыссыздық өседі. Сол себепті циклдік жұмыссыздықты кейде сұраныс
тапшылығына байланысты жұмыссыздық деп атайды.
Жасырын жұмыссыздық - өндірісте және мемлекеттік аппаратта артық
жұмысшылардың қолданылуы. Қазіргі болмыста олардың жұмыстарын аз жұмыс
күшімен атқаруға болады. Бұл түрі, әсіресе, ауыл шаруашылығында ерекше орын
алады (шын мәнінде, аз жұмыс күшін қажет ететін өндірісте жұмыскерді
пайдалану), әр түрлі себептермен өнеркәсіп пен мемлекеттік органдарда пайда
болуы мүмкін емес.
Маусымдық жұмыссыздық – жұмыс күшінің тек маусымдық кезеңде жұмыс
жасауы. Бұл кейбір ауыл шаруашылығы өндірісі саласында кездеседі, әсіресе
қайта өндеу өнеркәсібінде т.б. Ол белгілі бір салада өндіріс ауқымының
өзгеруіне байланысты, маусымдық ауытқулардың себебінен пайда болады.
Фрикциондық жұмыссыздық – бұл түрі еңбек нарығында техникалық жағынан
жетілдірілмегендігінен, жұмыс орындары туралы мәліметтердің жоқтығынан және
басқа да техникалық себептерден болады.
Технологиялық жұмыссыздық – адамдарды машинамен ауыстырудың нәтижесі,
біліктілікті өзгертуге немесе басқа мамандықты игеруді талап етеді. Егер де
рыноктың ауқымы кеңейсе, онда жұмсқа қосымша адамдар тартылады [1,121б.].
Өнеркәсібі дамыған елдердегі жұмыссыздықтың себептерін талдай отырып,
шетел авторлары олардың жекелеген түрлерін тудыратын нақты факторларын
қарастырады. Мысалы, АҚШ Конгресі экономикалық статистика бойынша
комиссиясының жүргізген зерттеуі, жұмыссыздықтың 70 түрін атаған. Олардың
әрқайсысының өзінің ерекше себептері бар. Экономистер барлық
жұмыссыздықтың түрлерін негізінен екі топқа жіктеп қарайды. Жұмыссыздықтың
бірінші тобына – жиынтық сұранымның жеткіліксіздігінен туындауын
жатқызады, алдымен циклдық жұмыссыздықты айтамыз. Жұмыссыздықтың екінші
тобына – жиынтық сұраным өзгерісімен байланысты емес: фрикциондық,
құрылымдық, технологиялық және басқа түрлерін жатқызамыз.
Біздің елдегі жұмыссыздықтың негізгі нысандары жасырын және фрикциондық
болып табылады. Нарық қатынастарының қалыптасу арасында жасырын жұмыссыздық
ашық жұмыссыздыққа айнала бастады. 1992 жылы жасырын жұмыссыздықтың ауқымы
кеңи түсті. Осы аталған жылдың желтоқсан айының өзінде-ақ 138 мыңға таяу
адамы бар 160 кәсіпорындар жұмыссыз тоқтап тұрды. Экономистер уақытша және
құрылымдық жұмыссыздықты болмай қоймайды деп санайды, осыдан толық
жұмысбастылық ұғымы еңбек күшінің 100%-нан аз бөлігін қамтитын
жұмысбастылық болып саналады. Дәлірек айтқанда, толық жұмысбастылық
кезіндегі жұмыссыздық деңгейі уақытша және құрылымдық жұмыссыздық
деңгейлерінің қосындысына тең.
Басқа сөзбен айтқанда, толық жұмысбастылық кезінде жұмыссыздық деңгейі
циклдік жұмыссыздық нольге тең болған жағдайға ғана жетеді. Толық
жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздықты "жұмыссыздықтың табиғи (шынайы)
деңгейі" деп те атайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейімен қосарланған ішкі
өнімнің нақты көлемі "экономиканың өндірістік әлеуеті" деп аталады. Бұл
толық жұмысбастылық кезіндегі экономика өндіре алатын өнімнің нақты
(шынайы) көлемі. Толық жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздық деңгейі немесе
жұмыссыздықтың табиғи деңгейі еңбек күші нарықтары тепе-теңдік жағдайында
болғанда, яғни жұмыс іздеушілер мен бос жұмыс орындардың саны сәйкес келген
жағдайда орнайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі дегеніміз — оң өлшем,
өйткені уақытша жұмыссыздарға сәйкес бос орындарды табу үшін уақыт керек.
Құрылымдық жұмыссыздарға да жұмысқа орналасу үшін оқу курстарын өтуге
немесе басқа жерге көшу үшін уақыт керек. Егер жұмыс іздеп жүрген
адамдардың саны бос жұмыс орындар санынан көп болса, онда еңбек күші
нарықтары сәйкес келмейді деген сөз, мұндай жағдайда жиынтық сұраныс
тапшылығы мен циклдік жұмыссыздық пайда болады. Басқа жағынан қарағанда,
жиынтық сұранысы артық болған жағдайда, жұмыс күшінің жетіспеушілігі
байқалады, яғни бос жұмыс орындардың саны жұмыс іздеп жүрген адамдар
санынан артық болады. Мұндай жағдайда жұмыссыздықтың нақты деңгейі табиғи
деңгейінен төмен болады. Еңбек күші нарықтарындағы мұндай тапшылық
инфляциямен қатар болады.
"Табиғи" термині экономикада жұмыссыздықтың табиғи деңгейінде жұмыс
істеп, өзінің өндірістік мүмкіндігін қолданып жатыр деген ұғым бермейді.
Біздің іскерлік циклдарды қысқаша шолуымызда экономикадағы жұмыссыздық
деңгейі табиғи деңгейінен жоғары болады деп айтып кеттік. Бірақ кейде
экономикадағы жұмыссыздық деңгейі табиғи деңгейінен төмен де болуы мүмкін
[18,75б.].
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі өз алдына тұрақсыз көрсеткіш. Ол кезенді
түрде еңбек күші мен институционалдық өзгерістермен байланысты
демографиялық қозғалыстар әсеріне түседі.
Күн сайын кейбір жұмысшылар жұмыстан шығады немесе оларды жұмыстан
шығарады, ал кейбір жұмыссыз жаңа жұмыс табады. Бұл үздіксіз жұмыссыздар
қатарына кіру және шығу жұмыссыздық жағдайдағы жұмыс күшінің үлесімен
анықталады. Берілген бөлімде біз жұмыссыздықтың табиғи деңгейімен
анықталатын факторларды көрсететін жұмыс күші динамикасының үлгісін
құрамыз.
L — жұмыс күші, Е — жұмысшы саны, ал U — жұмыссыздар саны болсын. Әрбір
жұмысқа жарамды адам не жұмысшы, не жұмыссыз болатындықтан, онда:
L = E + U
Ендеше, жұмыс күшінің жиыны жұмысшы мен жұмыссыздар санының қосындысын
береді. Жұмыссыздық деңгейі UL тең болады.
Жұмыссыздық деңгейін анықтайтын факторларға бар зейінді шоғырландыру
үшін, жұмыс күшінің мөлшері өзгермеген деп есептейміз. Жұмысқа
орналасқандар қатарынан жұмыссыздарға және керісінше ауысуы. s —
жұмысшылардың жұмыстан шығу деңгейінің көрсеткіші болсын, яғни әр ай сайын
жұмыс жоғалтқан жұмыс істейтіндер деңгейі, f — жұмысқа орналасу деңгейінің
көрсеткіші, яғни әр ай сайын жұмыс табатын жұмыссыздар үлесі. Осы екі
көрсеткіш тұрақты дейік және олар жұмыссыздық деңгейін қалай анықтайтынына
көз жеткізейік.
Егер жұмыссыздық деңгейі өзгермейтін болса, яғни еңбек нарығы тұрақты,
онда жұмысқа жалданғандар саны жұмыстан шығарылғандар санына тең болуы
керек. fU — жұмысқа жадданған адамдар саны, ал sЕ — жұмысын жоғалтатын
адамдар саны болғандықтан, бұл екі шама тең болуы керек:
fU = sE
Бұл теңдеуді түрлендіру арқылы жұмыссыздықтың тұрақты деңгейін
табуымызға болады. Е = L-U, яғни жұмыс істейтіндер саны жұмыс күшінің
жиынтығынан жұмыссыздар санын азайтқанға тең. Бұл fU = s (L—U) екенін
білдіреді. Теңдіктің екі жағын да L-ге бөлеміз, сонда f(UL)= s (1-UL)
шығады.
Бұл теңдеу UL жұмыссыздық деңгейі жұмысқа жалдану мен жұмыстан
шығарылу деңгейлерінің көрсеткіштеріне тәуелді болатынын көрсетеді.
Жұмыстан шығарылу деңгейі қаншалықты жоғары болса, жұмыссыздық та
соншалықты жоғары. Жұмысқа жалдану деңгейі қаншалықты жоғары болса,
жұмыссыздық деңгейі соншалықты төмен болады.
Мысалы: Айталық, ай сайын 1% жұмыс жоғалтсын дейік (s = 0,01), ал жұмыс
істейтіндер қатарында болудың орташа кезеңі 100 ай немесе 8 жыл шамасында
болады. Шамамен 20% жұмыссыздар ай сайын жұмыс табатын болсын (f = 0,20).
Бұл жұмыссыз болудың орташа деңгейі 5 айға созылатынын білдіреді. Берілген
нақты жағдайда жұмыссыздықтың тұрақты деңгейі
UL = 0,01(0,01+0,20) = 0,0476
Демек, берілген мысалда жұмыссыздық 5% деңгейде болады [19,83б.].
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейінің үлгісі қарапайым, бірақ маңызды
қорытынды шығады. Кез келген жұмыссыздықтың табиғи деңгейін төмендетуге
негізделген экономикалық саясат не жұмыстан шығару деңгейінің төмеңдеуіне,
не жұмысқа орналасу деңгейінің артуына себепші болу керек. Осыған сәйкес
көрсеткіштерге әсер ететін кез келген саясат жұмыссыздықтың табиғи деңгейін
де ауыстырады.
Бұл үлгі жұмыссыздық деңгейінің көрсеткіші және жұмыстан шығару мен
жұмысқа орналасу деңгейлерінің көрсеткіштері арасындағы байланысты көрсетсе
де, ол негізгі сұраққа жауап бермейді: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі кездегі еңбек нарығы экономикадағы ең маңызды және күрделі
құрылымдық бөлігі болып табылады. Себебі, еңбек нарығында елдің әл-
ауқаттылығының деңгейі жұмысбастылық және жұмыссыздыққа байланысты болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың өзекті мәселелері ретінде еңбек рыногыныңдағы жалпы
жағдайы және ондағы экономикалық, құқықтық, әлеуметтік мәселелері
қарастырылады. Атап айтқанда теоретикалық аспектісінде еңбек рыногындағы
жұмысбастылық және жұмыссыздық теориясының негіздері қамтылса, ал екінші
бөлімде Қазақстан экономикасындағы еңбек рыногының табиғаты және оның
ерекшелік сипаттарын анықтап талданады.
Еңбек рыногындағы жұмысбастылықтың экономикалық мәні және маңыздылығын
аша отырып еңбек рыногының теоретикалық экономикалық концепциясының
эвалюциясындағы анықтамаларының ерекшеліктерін атап, олардың қызметтеріне
көңіл бөлінді, еңбек рыногындағы әртүрлі әсер етуші факторларына талдау
жасалады.
Ал жұмыссыздық табиғаты экономикалық теорияның бұрынғы және қазіргі
тарихындағы ең өткір мәселесінің бірі. Жұмыссыздықты әртүрлі мектеп
өкілдері әртүрлі түсіндіретіндігі жайында қамтылады.
Қазақстан Республикасында еңбекпен тығыз байланысты басқа да қоғамдық
қатынастарды халықаралық үлгілерге сәйкес реттеу қажеттілігі және сол
қатынастардың құқықтық негізін анықтау келесі жағдайларға тікелей
байланысты болғандықтан, басты талдау - еңбекті құқықтық реттеудің
халықаралық стандарттарын тану, соларға сәйкес үйлестіру және қабылдау
еңбек нарығының ашықтығы; халықаралық құқық негізінде анықталған
қағидаттарды, ержелерді ескеретін ұлттық нормативтік құқықтық актілерді
қабылдау ретінде көрсету болып табылады.
Жұмыстың зерттеу обектісі ретінде алдымен, еңбек рыногының
қалыптасуымен ерекшелік қасиеттерін анықтап қызметтеріне талдау жасалады.
Тақырыптың маңызды бөлігі еңбек нарығындағы жұмысбастылық пен
жұмыссыздықтың экономикалық мазмұны ашылады. Сонымен бірге Қазақстандағы
еңбек рыногының қалыптасуы мен дамуына ерекше көңіл бөлінеді.
Экономикалық жұмысбастылық және жұмыссыздық мәселесіндегі экономикалық-
құқықтық реттеудің мақсаты – Қазақстандағы еңбек нарығын зерттеудегі көзі
ретінде қалыптасқан түрлі теориялық концепциялардың анықтамалық
ерекшеліктерін талдай отырып және әлемдік тәжрибесіндегі еңбек нарығының
мәнін, маңыздылығын, жетістіктері мен кемшіліктері қарастырылады.
Қазақстандағы еңбек нарығының қалыптасу жағдайындағы жұмысбастылық және
жұмыссыздық мәселелерін экономика және құқықтық реттеудегі рөлін, қызметін,
мемлекеттік саясатына көңіл бөлінеді.
Ал жұмыстың міндеті ретінде Қазақстандағы еңбек нарығының мәнін ашу,
ерекшелік қалыптасу жағдайына баға беру қызметіндегі теориялық негіздеріне
көңіл бөлу болып табылады. Әрине, Қазақстандағы еңбек нарығындағы
қордаланған, шешімін табуы тиіс мәселелер жұмыссыздық проблемаларын шешу
жолындағы альтернативті жолдары қарастырылды, жұмысбастылықтағы еңбек
қатынастарының қарама - қайшылығы мен әлеуметтік тұрақсыздығы, өндіріс
көлемінің өте төмендеуі, экономикалық жағдаяттың кезең-кезеңмен
шиеленісудегі, тоқыраулы дағдарыстық құбылыстардың орын алуы - осы және
басқа да факторлардың әлеуметтік-еңбек қатынастарына баға беріледі.
Еңбек рыногындағы халықты жұмыспен қамтудың мақсаты мен міндетінде
халық шаруашылығы көлеміндегі еңбекке деген қабілеті бар халықты жұмыс
орындарымен қамтамасыз етуді қарастырады. Ал тиімді еңбекпен қамту
дегеніміз - қоғамдық қажеттіліктерді минималды еңбек шығындарымен
қанағаттандыру болып табылады.
Жұмыссыздық жайында жұмысқа белсенді адамдардың қоғамда тауар өндіру
жұмыс орындарында және қызмет көрсету салаларында жұмыспен қамтылмауын
көрсететін әлеуметтік – экономикалық құбылыстары талданады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы екі бөлімнен тұрады. Еңбек рыногындағы
жұмысбастылық және жұмыссыздық теориясының негіздері және Қазақстан
экономикасындағы еңбек рыногы жайында қарастырылады. Бұл бөлімдерде еңбек
рыногына сипаттама жасалды, экономикалық теория негізінде салыстырмалы
талдаулар жасалады. Жұмыссыздықтың қалыптасуындағы түрлі көзқарастардың
эволюциясына көңіл бөлінеді және олардың түрлеріне айрықша мән беріледі.
Еңбек рыногындағы сұраныс пен ұсыныс заңдарының құбылмалы әрекетіне
және оның тепе-теңдік орнығу жағдайына, жұмыс күшін сатып алу және сату
жетілген және жетілмеген бәсеке жағдайларына талдау жасалады. Еңбек
рыногында сұраныс пен ұсынысты теңдестіретін ерекше "баға тепе-теңдігі"
орнығуын, мемлекет пен кәсіподақтың еңбек рыногына әсеріне ерекше атап
өтіледі.
Еңбек рыногына мемлекеттік әлеуметтік бағдарламасының (табысы аз
отбасыларына көмек, жұмыссыздарға жәрдем, әр түрлі әлеуметтік төлемдер,
зейнеткерлерді қамсыздандыру және т. б.) үлкен әсерін атай отырып,
стратегиялық даму бағдарламаларын іске асыру, нарықтың қысымында тұрған
еңбекшілердің әлеуметтік-экономикалық жағдайын тұрақтандырып, рыноктың
механизмінің "ауырлық" тудыратын жақтарына баға беріледі. Ол еңбек
рыногының қызметіне тікелей байланысты емес, одан тыс принциптерден пайда
болатындығы жайында қарастырылады.
Еңбек рыногындағы мемлекеттің аралық қызметінің де ролі маңызды.
Мемлекет жұмыс орындарын іздестіріп табады. Жалпы еңбекке орналастыру
жөнінде ақпараттық орталық құрады. Жұмысшыны оқыту және қайта оқытудың
мемлекеттік жүйесі оларды өзгертіп отыратын рынок талаптарына тез үйренуіне
көмектеседі. Жалпы әлеуметтік экономикалық саясатын оңтайлы іске асыру
мәселелері қамтылады.
Әлемдік дамудың тәжірибесінде халықты жұмыспен қамтудың тиімділігін
қамтамасыз ету мен жұмыссыздықтың етек жаюына жол бермеу әлеуметтік
тұрақтылықтың негізгі факторының бipi екенін көрсетеді. Жұмыссыздықтың
зардабын бәсеңдететін факторлардың бірі ғылыми-техникалық прогресс (ҒТП),
жаңа қосымша жұмыс күшін қажет ететін жаңа өндіріс түрлері мен шаруашылық
салаларын тудырады, ол материалдық өндіріс саласында еңбек етуге қабілеті
бар тұрғындарды жұмыспен қамтуды көбейтеді. Жалпы, ғылыми-техникалық
революция жағдайында жұмыспен қамтуды тұрақты түрде өсіру, негізінен
өндірістік емес салалардың дамуы арқылы жүзеге асырылады. Оның ұлғаюы,
тұрғындардың әртүрлі қызмет түрлеріне деген шығынының тез өсуімен және
халық шаруашылығының орташа көрсеткішіне қарағандағы жоғары еңбек
ауқымдылығын сипатталынады.
Экономикалық жұмысбастылық және жұмыссыздық мәселесіндегі экономикалық-
құқықтық реттеудің Қазақстандағы еңбек нарығын зерттеуде шетел экономист
мамандарының ғылыми еңбектерімен қоса Отандық ғалым экономисттердің, атап
айтқанда академик Аубакиров Я.А, э.ғ.д.профессор Шеденов Ө.Қ,
э.ғ.д.профессор Жатқанбаев Е.Б, э.ғ.д.профессор Елемесов Р.Е,
э.ғ.д.профессор Аубакирова Ж.Я, э.ғ.д.профессор Төлегенова М.С. және тағы
басқа ғалымдардың еңбектері қолданылды.
Дипломдық жұмыс – 65 беттен тұрады.
1. Еңбек рыногындағы жұмысбастылық және жұмыссыздық теориясының негіздері
1.1 Еңбек рыногындағы жұмысбастылықтың экономикалық мәні және
маңыздылығы
Еңбек рыногы жұмыс орны мен кәсіпті (мамандық) тандауға, өмір салтын
қалыптастыруға, адамның экономикалық тәуелсіздігін қамтамасыз етуге жол
ашады. Еңбек рыногы асқан жауапкершілікті, жинақылықты, тәртіпті қажет
етеді. Өндірістің тиімділігін өсіруге, ғылыми-техникалық прогресті
жеделдетуге осы негізде еңбекшілердің тұрмыс дәрежесін елеулі көтеруге
көмектеседі. Мемлекет әр адамға нақтылы жұмыс орнын дайындау міндетінен
арылады, сонымен әр адам өзіне лайықты еңбек орнын тандап алуға ерікті.
Мемлекеттің міндеті — еңбекшілерге тиімді еңбек етуіне қолайлы жағдай
жасаумен бірге уақытша жұмыссыз қалғандарға әлеуметтік жәрдем жасау, оларды
барынша қолдау және қорғау болып табылады.
Еңбек рыногы туралы сөз болғанда жұмысқа тарту теориясында жаңа
көзқарас пайда болғанын атау керек. Кеңестік қоғамтану, экономикалық
әдебиеттерде ондаған жылдар бойы социализм жағдайында жұмыссыздар болмайды,
бұл социализмнің капитализммен салыстырғандағы белгілі бір артықшылығы
деген қағида берік орын алып келді. Қоғамдық пікір де осы тұрғыдан
калыптасқан еді, 1989 жылдан бері әдебиет бетінде, түрлі ғылыми-өндірістік
конференцияларда, жиналыстарда айтылған пікірлерді негізінен екі топқа
бөлуге болады. Бір топ біздің елде еңбек рыногы болуга тиіс емес десе,
екіншілері еңбек рыногы бар, бірақ ол тежелген, ерекше рынок дегенді айтып
жүр. Әрине, кеңестік, дәстүрлік саяси экономия теңдік, әділеттілік пен
қазіргі ілгері дамыған елдердегі жалақы, еңбекке тарту, оған ынталандырумен
байланыстырғысы келеді. Онымен бірге жаңа көзқарас еңбек проблемаларын
зерттегенде экономикалық және әлеуметтік саясат, еңбектің сипаты мен мәні,
оның тиімділігі, әділеттілігі туралы мәселені қамтуды қажет етеді
[7,130б.].
Еңбек рыногының кұрамдас бөлігі жұмысшы күшінің сипатына да анықтама
беру керек. Соңғы мезгілге дейін кеңестік экономикалық ой-пікірде жұмыс
күші біздің елімізде тауар емес, оның себебі жұмысшылар өз мемлекетінің,
қоғамның қожасы болды, қанаушы үстем таптар жойылды, сондықтан жұмысшы өз
еңбегін өзіне сата алмайды деген түсінік кең орын алды. Осы қағиданың дұрыс
еместігін өмір тәжірибесі дәлелдеп берді, себебі жоғарыда аталған топшылау
шындықка жатпады. Керісінше, жұмысшылар өндіріс құрал-жабдықтары мен
өндірісті басқарудан тыс қалды, олардың еңбекке деген белсенділігі де
кеміді. Осыған орай теорияда және практикада жұмысшы күшін қайта даярлау,
ұдайы өндіру, оның нақтылы құнын анықтау мәселесі жете зерттелмеді. Осы
жағдай кеңес елінде жұмыс орны мен жұмыс күшінің өте арзан болғанын
анықтайтын себеп. Кеңес елінде де теориялық қағидалар қаншама теріс
болғанымен еңбек рыногы болды, бірақ та ол ашық түрде шаруашылық
механизмінің құрамдас бөлігі ретінде қызмет атқара алмады. Жұмысшылар бір
кәсіпорыннан екінші кәсіпорынға, түрлі мекемелерге жиі ауысып жүрді.
Техникалық жабдықталуы, еңбек жағдайы және жалақысы жоғары кәсіпорындарды
жұмысшылардың іздейтіні ақиқат. Осыған орай экономикадағы қолайсыз
жағдайдың бірі жұмысшылардың жиі ауысуы болды. Мәселен бұрынғы Одақ бойынша
80-жылдары бір жылда 20 миллиондай адам еңбек орнын ауыстыратын. Осындай
құбылыс Қазақстан жағдайында да орын алды.
Қазіргі экономикалық теориядағы жаңа көзқарас бойынша жұмыс күші тауар
ретінде қаралуы керек. Олай болса жұмыс күшінің тұтыну құны бар. Жұмыс
күшінің тұтыну құны дегеніміз оның материалдық және рухани игіліктерді
өндіріп, қызмет көрсетуді атқару қабілеті. Жұмыс күші арқылы адам құн және
қосымша құн өндіреді. Рынок қатынасында жұмыс күшіне сұраныс тауар
өндірушінің сапалы өнім шығарып, оны сатудан пайда түсуімен белгіленеді.
Сонымен жұмыс күшіне сұраныс проблемасы экономикалық өсумен тығыз
байланысты. Әрине, мемлекет бұл процесті тікелей және жанама реттеуі
мүмкін. Ол үшін экономика құрылымын қайта құру, перспективалық,
стратегиялық күрделі қаржылар жұмсау көзделуге тиіс.
Тиімді экономикада еңбекке тарту ұтымды болу үшін әрбір еңбекке жарамды
адам шаруашылықтың түрлі салаларын өзінің жеке басының қабілеті мен
мүмкіншілігіне сай тандап алуы керек. Сонда ғана ол өндірістің пайдалы
(рентабельді) болуына көмектесе алады. Сонымен бірге өндірістің қажетіне
сәйкес жұмысшының да кәсіптік дәрежесі болуы керек. Енбек рыногын реттеудің
талап-тілектері осындай [8, 77б.].
Еңбек рыногында да сұраныс пен ұсыныс заңдары әрекет етіп, жұмыс күшін
сатып алу және сату жетілген және жетілмеген бәсеке жағдайларында жүреді.
Еңбек рыногында сұраныс пен ұсынысты теңдестіретін ерекше "баға тепе-
теңдігі" орнайды. Мемлекет пен кәсіподақтың еңбек рыногына әсері ерекше.
Әуелі жұмыспен қамтудың классикалық концепциясын қысқаша қарайық.
Классикалық теория (классиктер) деп маркстік емес әдебиетті, әлбетте
ағылшын мен американдыктардың теориясын түсінеді. Олар Рикардодан
Маршаллға, Пигу және тағы басқалары ортодоксальдық (алған бағыттан
қайтпайтын) теорияларға табан тіреп, жалпы экономикалық теңдік теориясын
жасауға бағыт ұстайды, жұмыспен қамтудың классикалық теориясы әлем
деңгейіне еңбекке сұраныс және еңбекті ұсыну кызметін құруға, оны жетілген
бәсеке рынок жағдайында да пайдалануды ұсынды. Мұндай күрделі қызметтерді
тек жекелеген кәсіпкерлер сұранысы мен жекелеген жұмыскердің ұсынысы
қызметтерін біріктіру арқылы мүмкін. Еңбекке сұраныс жасайтын адам —
кәсіпкер ғана. Бәсеке жетілдірілген рыноктарда кәсіпкерлер жалдайтын
жұмысшылардың саны екі көрсеткішпен анықталады — нақты жалақы мен шекті
еңбек өнімінің құны (оның ақшалай көрінісі). Жалданатын жұмысшы санының
артуымен шекті өнім құны төмендейді. Қосымша жұмыс күшін қамту шектеулі
өнім құны жалақы төмендеуімен тендескенде ғана тоқталады.
Қоғамдағы жиынтық еңбек П. Самуэльсонның пікірі бойынша төрт
көрсеткішпен анықталады:
1. Халықтың жалпы саны;
2. Жалпы тұрғындардың ішіндегі енбекке жарамдылардың орташа саны;
3. Жыл немесе апта бойында еңбекке жұмсалған сағаттың сапасы;
4. Жұмысшының жұмсаған еңбегінің саны мен мамандығының сапасы[3,205б.].
Еңбекке сұраныс пен ұсынысты біріктірместен бұрын еңбекті ұсынуды
сипаттайтын бір экономикалық құбылысқа тоқталған жөн. Шынында ол біреу емес
екі құбылыс, олар орнын қамтумен байланысты табыстың тиімділігі деп
аталады. Бұл тиімділікті біз белгілі бір топтың енбек ұсынысына жалақы
қойылымын көтерудің қалай әсер еткенін білгіміз келгенде көрінеді. Әлбетте
мұнда еңбекті ұсыну өсуге тиісті, бірақ осындай қорытынды жасауға асықпау
керек. Бұл "ойынға" еңбек орнын басу мен табыс тиімділігі деген қатысушылар
қосылады.
Жұмыссыздық және қамтылмаған жұмыс орны жетілдірілмеген бәсеке кезінде
тұрақты болмай, рыноктық механизмдер тарапынан жұмыспен толық қамту
бағытында түзетулерге тап болады. Шынында да тепе-теңдік жағдайында жоғары
жалақы тағайындаудың салдарынан еңбекті ұсыну сұраныстан көп болса,
жұмысыздар пайда болады, олар өздерінің еңбектерін төмен бағаға сатуға
келіседі. Өндірісте істейтінде де осындай қадам жасайды өйткені жұмыс
орындарын жоғалтқылары келмейді. Тек жалақыны төмендеткен жағдайда ғана
кәсіпкерлер көп еңбекті қамтуға әзір. Сөйтіп жалақыны төмендету тенденциясы
еңбекті ұсыну саласында да және еңбекке сұраныс саласында қалыптасады.
Жалақының тепе-теңдік қалыптан төмендеген кезде еңбекке сұраныстың оны
ұсынудан артық болуында жағдай өзгеше. Жұмыс берушілер бос орынды толтыру
үшін жалақыны өсіруге әзір. Осының нәтижесінде жоғары жалақыға өздерінің
еңбектерін ұсынушылардың мөлшері кеңейеді.
Бірінші және екінші жағдайда да еңбек рыногындағы тепе-тендік қалпына
келіп, рыноктың жұмыспен толық камтылған кезі болады.
Жұмыспен, еңбекпен камтамасыз етудін классикалық теораясының негізгі
бағыттарын қарастрайық. Дж. М. Кейнстің еңбектерінде бұл теория сынға
ұшырап, ол біраз өзгертілді. Жұмыспен қамтамасыз ету теориясының
өкілдерімен пікір таластыра отырып, ол жетілдірілген бәсеке тұсындағы ішкі
бейімделгіш механизмге қарсы болды. Бұл механизмнің нәтижесінде толық
жұмыспен қамтылған кезде рынокта тепе-тендік болады дегенге
күмәнданады. Дж. М.Кейнсте еңбек қатынастарына мемлекеттің белсенді
қатысуын жақтап, тек қатаң тұрақты жалақы ғана тепе-теңдік жағдайды
қамтамасыз етеді деп есептеді. Мұнда да оның пікірінше жинақтық сұраныстың
жеткіліксіздігінен амалсыз жұмыссыздық болады. Бірақ жетілдірілген
бәсеке жүйесіне тән тұрақсыздық жойылады. Қазіргі неоконсерватизмнің
жақтаушылары жаппай жұмыссыздықтың негізінде рыноктық бәсекеден тыс
факторлардың әсерінен болатын жалақының қатаң жүйесін жояды. Жұмыссыздық өз
еркімен де болуы мүмкін, жұмыс орны болса да жұмысшыға жалақы деңгейі
ұнамайды немесе еңбек сипаты көңілдегідей емес (ауыр, қызықты емес),
еңбектің маңыздылығы төмен. Амалсыздан, болатын жұмыссыздық жалақы
белгілеудегі рыноктық тепе-тендіктің сатысын белгілеумен байланысты,
мұнда жұмысшы күшіне деген сұраныс пен ұсыныстың арасында алшақтық болады
[6, 85б.].
Көп ғасырлық тарихы бар еңбек рыногының дамуы оның қызмет етуінің
айтарлықтай ерекшеліктерін көрсетеді. Жоғарыда айтылғандай бұл рынок
қазіргі кезде кәсіподақ, мемлекет және корпорациялар тарапынан реттеушілік
ықпалына ұшырауда. Тағы бір атап кететін жай осы рынокты реттеу мұндағы
тауарлардың ерекшеліктерімен жеңілдеу жүреді.
Еңбек рыногыңдағы әрекет ететін заңдар көрінісі (мысалы, сұраныс пен
ұсыныс, бағаның теңдігі т. б.) ерекше сипатта болады. Мұның себебі жұмыс
күшін сатып алу, сату әр түрлі мерзімді еңбек шарты түрінде жалдау
негізінде жүреді. Сондықтан жекелеген жұмысшылар еңбек рыногының жағдайынан
тұрақты тәуелділікте болмайды. Еңбек келісімінде көрсетілген уакытта сатушы
ағымдағы рынок конъюнктурасынан "шығып" қалады. Сонымен қатар еңбек
келісімінде өндіріс тиімділігімен байланысты экономикалық мәселелермен
қатар саяси-әлеуметтік, моральды-этикалық жақтарына да ерекше көңіл
бөлінеді.
Еңбек рыногын реттеу еңбекке деген сұраныс пен ұсынысқа әсер етуді
қамтиды. Реттеу объектілері жалақы жұмыс аптасының ұзақтығы, демалыс,
жұмысқа алу және босату, әлеуметтік қорғаудың түрлері және т. б.
Кәсіподақтар жалақыны өзгерту үшін түрлі маңызды әдістерді пайдаланады.
П.Самуэльсон солардың ішінен үш негізгісін бөліп көрсетеді:
1.Кәсіподақтар еңбекті ұсынуды шектей алады. Мысалы, оны эмиграцияға
(басқа елден келгендер) тосқауыл енгізу, жұмыс күнін ұзарту туралы
зандар қабылдау, кәсіпке (мамандыққа) дайыңдау мерзімін
ұлғайту кәсіподақ жарнасын көтеру, кәсіподакқа мүше еместерді жұмысқа
қабылдамау және т. б. арқылы.
2.Кәсіподақтар шартта көрсетілген жалақы қойылымын көтеруді, тепе-
теңдік нүктесінен жоғары болу керектігін талап етеді.
3. Кәсіподақтар еңбекке сұранысқа ықпал ете алады [3, 207б.].
Қазіргі рынок өзіне мемлекеттің де ықпалын сезінуде. Мемлекеттің заң
шығару қабілеті еңбек қатынастарының заңсыз қырларын қамтиды. Ол тек
экономиканың мемлекеттік секторындағы жұмыс күшіне сұранысты анықтап қана
қоймай, сонымен қатар жеке саланы да реттейді, сөйтіп ұлттық экономика
деңгейінде еңбекке жалдаудың негізгі көлемін анықтайды.
Еңбек рыногына мемлекеттік әлеуметтік бағдарламасының (табысы аз
отбасыларына көмек, жұмыссыздарға жәрдем, әр түрлі әлеуметтік төлемдер,
зейнеткерлерді қамсыздандыру және т. б.) үлкен әсері бар. Бұл бағдарламалар
жоғары нарықтың қысымында тұрған еңбекшілердің әлеуметтік-экономикалық
жағдайын тұрактандырып, рыноктың механизмінің "ауырлық" тудыратын жақтарын
жақсартады. Нәтижесінде жұмысшы күші бағасының ерекше элементі көрінеді. Ол
еңбек рыногының қызметіне тікелей байланысты емес, одан тыс принциптерден
пайда болады.
Еңбек рыногындағы мемлекеттің аралық қызметінің де ролі маңызды.
Мемлекет жұмыс орындарын іздестіріп табады. Жалпы еңбекке орналастыру
жөнінде ақпараттық орталық құрады. Жұмысшыны оқыту және қайта оқытудың
мемлекеттік жүйесі оларды өзгертіп отыратын рынок талаптарына тез үйренуіне
көмектеседі.
Рынок еңбегін реттеуде еңбек биржасының алатын орны ерекше. Еңбек
биржасы — ол жұмысшылар мен қызметкерлер жұмыс күшін сатып алу, сату ісін
жүргізгенде және жұмыссыздықты тіркегенде аралық қызмет атқаратын мекеме.
Алғашқы еңбек биржалары XIX ғасырдың бірінші жартысында ашылды. Ресейде
еңбек биржасы XX ғасырдың басында пайда болды. Олар ірі өнеркәсіп
орталықтарында, атап айтканда, Москва, Петербург, Рига, Одесса сияқты
қалаларда құрылды. Ресейде еңбек биржаларымен қатар 1917 жылға дейін ақылы,
жеке аралық конторлар қанат жайды. Бұл күндері еңбек биржасы қызметін
негізінен мемлекеттік еңбек биржалары атқарады, оларды жұмыспен қамту
бюролары деп атайды және олар еңбек министрлігіне қарайды. Еңбекпен
қамтамасыз етудің мемлекеттік бюросы мысалы, мынадай міндеттер атқарады:
біріншіден, жұмыссыздарды еңбекпен қамтиды, мамандықтарын өзгерткісі
келгендерге көмектесуде аралық қызмет етеді; екіншіден, жұмыс күшіне
сұраныс пен ұсынысты зерттейді; үшіншіден, кәсіпке қажеттілік туралы
информация береді; төртіншіден, жастарды жаңа кәсіпке баулиды және
әзірлейді. Біраз елдерде мысалы, Франция, Ұлыбритания, Италияда мемлекеттік
биржалар жұмыссыздарды есепке алады және жұмыссыздықпен байланысты көмек
ақы төлейді. Жұмыстан бас тартқан кезде жұмыссыз адам ақыдан айрылады
[11,140б.].
Францияда жұмыспен қамтамасыз етумен айналысатын, ол үшін жауап беретін
қызмет саласын — еңбекпен қамтамасыз ету ұлттық агенттігі деп атайды, ол
1967 жылы құрылды. Оның жұмысы еңбек, жұмыспен қамту және Білім беру
министрлігінің бақылауында болады. Бұл ұйымның негізгі міндеті: 1. Жұмыс
іздегендерге және оқығысы келгендерге, мамандық жөнінде кеңес алатындарға
көмек көрсету және жұмыс беретіндерге жұмыс күшін жалдау мен қайта бөлуге
көмектесу; 2. Жұмыспен қамтамасыз ету мақсатында жүргізілетін кәсіпкерлікті
аймақтық, сонымен қатар мемлекеттік жұмыс күшін жалдау мен қайта бөлу
шараларына белсене араласу. Бұл мақсаттарды жүзеге асыру үшін агенттік
кадрларды келісім-шарт, кәсіпке баулу, келісім әзірлеп, кәсіпке қайта
даярлау, білімін көтеруге жіберу, мамандықты өзгерту немесе кәсіпті көтеру
жөнінде келісімдер жасайды. Сонымен қатар, агенттік жұмыс іздеу тәсілі
мамандықты жетілдіру дәрежесін арттыру туралы семинар-кеңестер өткізеді
[15,108б.].
Мемлекеттің еңбек биржаларымен қатар әр түрлі мамандықтар бойынша
жұмысшыларды жалдаудың ақылы жеке агенттіктері де бар. Кәсіподақтардың,
жастардың діни ұйымдарының жанында еңбекке орналастырудың аралық бюролары
жұмыс істейді.
Алайда еңбек рыногының жайына еңбек биржалары айтарлықтай ыкпал ете
алмай отыр. Еңбек биржалары беретін жұмысқа жіберу қағаздары кәсіпкерлер
үшін міндеттеме бола алмайды. Көптеген кәсіпкерлер жұмысшыларды өздерінің
кәсіпорындарындағы кадр бөлімі арқылы жалдап, жоғары маман жұмысшылардың
еңбек 216 биржасының қызметін пайдаланбай, тікелей кәсіпорындармен
байланысты.
80-жылдардың ортасында еңбек рыноктарын реттеуде елеулі өзгерістер
болды. Мұның өзі батыстың көптеген дамыған елдерінде неоконсервативтік
теориялық концепцияның өмірге нақты енуімен де байланысты еді. Неокон-
сервативтік теориялық көзқарас бойынша еңбек рыногын реттеу өзінің
икемділігінен айырылып, рынок болудан қалған. Оның тепе-тендігінің бұзылуы
тұрақты сипат алған, мұның себебі әрекет ету механизміне реттеуші
субъектілердің араласуы шектен тыс болған. Мұның нәтижесінде экономикалық
өмір өндірістің тиімділігінің нашар өсуімен, тұрақты және кең көлемдегі
жұмыссыздықпен сипатталады. Жағдайдың одан әрі шиеленісуіне ғылыми-
техникалық прогресті жеделдету мен оның жаңа түрлері, сыртқы және ішкі
рыноктағы бәсекенің күшеюі жұмыс күшіне ерекше талаптар қойды. Ол жаңа
жағдайда жоғары кәсіптік мамандық дәрежесін көтеріп, аймақтық, тіпті
халықаралық деңгейге шоғырландыруы қажет. Мұндай нәтижеге
неоконсерватистердің пікірінше, кәсіподақ пен мемлекеттің рынокқа тосқауыл
қойған жағдайында жету мүмкін емес.
Қалыптасқан жағдайдан шығу үшін неоклассиктер мынаны ұсынады: Еңбек
рыногын реттеуді шектеу, өзгерту оның икемділігін күшейту, қазіргі
талаптарға бейімдеу. Ол үшін бәсекелік механизмді енгізу және кеңейту
керек. Еңбек рыногын еңбекке ақы төлеуді бұрынғыға қарағанда әлдеқайда
икемді ету, ол жұмыс орындарын талдау тәсіліне негізделуі тиіс. Бұл тәсіл
60— 80-жылдарда кеңінен қолданылды, әрі ол жеке дара жалақы қойылымдарына
негізделді. Төленетін төлемнің рөлі артты және ол жұмысшылардың күнделікті
еңбек үлесіне қарай емес, оның жалпы еңбегінің сапасына, мамандығына,
біліктілігіне қарап белгіленді. Мұнымен қатар материалдық ынталандырудың
басқа да түрлері қолданылды. Жұмысшылар компанияның пайдасын бөлісуге және
шығынын өтеуге қатысатын болды.
Жұмысшылардың еңбекақы төлеудің түрлерін таңдап алуы, әлеуметтік
өтемдер, жұмыс уакытының ұзақтығы мен жұмыспен қамтамасыз ету түрлерін
анықтаудағы рөлі артады. Әдеттегіден тыс еңбекпен қамтамасыз ету жылдары
кеңінен тарауда, үйде істейтін уақытша жеке дара келісім-шарттарымен
істейтін мазмұнды жұмыс, сөйтіп халық барынша еңбекпен қамтуда. Олар жаңа
мазмұнды бүгінгі технологияның мүмкіндігін көрсетеді.
Еңбек рыногына үлкен икемділік, ауқымдылық беру кәсіпкерлердің еңбекті
сатып алу жүйесінен бас тартуына алып келді. Енбекке қамту деңгейі олар
өндірілген өнімге сұраныс пен ұсыныстың ауытқуымен айқындалса, онда еңбекке
сұраныс көлемі де икемді варианттардың пайдасына өзгеруі керек. Мысалы, бір
өнім рыногының жағдайына байланысты жұмысшылардың жұмыспен қамтылуы
біркелкі болмайтыны себепті, икемді еңбек жылын орнату көзделеді. Сонымен
қатар икемді жұмыс апталары және жылжымалы әркүндік жұмыс графиктері де
қолданылады. Мұнда бір жұмада еңбекпен қамту әр түрлі болады, жұмыста болу
уақыты да шектеледі [7,78б.].
Фирманың жұмысшылармен еңбек қатынастары да өзгереді. Жекелеген
кәсіпорындар деңгейінде ұжымдық еңбек келісімдерінен дифференцияланған,
жекеленген еңбек шарттарына ауысу белгіленеді. Ал бұл кәсіподақтардың еңбек
рыногында реттеуші қызметін тежейді. Оларды жекелеген қызметкерлердің
кеңесшісі болуға, жұмыс берушілермен тікелей еңбек қатынастарына түсуге
итермелейді.
Еңбек рыногының реттеу шеңберінің тарылу барысында зандарды қайта
қарау, өзгерту керектігі көріне бастайды. Рынокта бәсекелікті күшейту
мақсатымен оның әлеуметтік негізін әлсірету жүргізіледі. Еңбек рыногының
басты реттеуші түрі — еңбек зандары емес, жеке еңбек келісімі болуға тиіс.
Еңбек рыногын қорытындысы оны реттеумен еңбекшілердің әлеуметтік
кепілдіктерін түгелдей жою болмауы керек. Бұлай болған күнде әлеуметтік
қатынастар күрт шиеленіседі. Әңгіме еңбек рыногы механизмінің тиімді
қызметі, оны енгізу арқылы экономикалық тиімділікпен қоғамның әлеуметтік
бағдарламасын қолайлы түрде сәйкестендіру туралы болып отыр.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекет басқа нарықтармен
салыстырғанда еңбек нарығында жан-жақты іс-қимыл жасайды. Бұл түсінікті де,
өйткені жұмыс күшінің иесі – азаматтар, мемлекет олардың мүдделерін қорғауы
тиіс. Мемлекет нарық жұмыс істемегенде немесе қоғамда таралған әділдік
туралы түсінікпен үйлеспейтін салдарға әкеп соқтырған жағдайда нарықтық
қатынастардың барлығына араласады. Нарықта ерікті түрде мәміле жасаудың
көмегімен қол жеткізуге болатын нарықтық реттеумен салытырғанда мемлекеттік
реттеу ресми ұйғарым мен ұсыныстарға негізделеді. Еңбек қатынастарын
мемелекеттік реттеу жүйесінің қалыптасуы соғыстан кейінгі жылдары аяқталды.
Үкіметтердің, кәсіподақтар мен кәсіпкерлердің өкілдері қатысқан Халықаралық
еңбек ұйымының конвенциялары мен ұсыныстары осы процесте маңызды рөл
атқарды. Конвенцияның нормалары мемлекеттік деңгейде ратификацияланған
жағдайда ғана олар ХЕҰ-на мүше елдің ұлттық заңнамасы үшін міндетті
заңдылық күші болады. Ал ХЕҰ-ның ұсыныстары ратификацияланбайды, алайда
ұлттық заңнаманы әзірлегенде маңызды рөл атқарады. Мемлекет еңбек нарығында
еңбекақыны, жұмыспен қамтуды, жұмыс тәртібі мен жағдайын реттеу бағытында
жұмыс істейді. Еңбекақы төлеу еңбекақы жөніндегі негізгі мемлекеттік
кепілдіктің:
- ең төмен еңбекақының мөлшері;
- нақты еңбекақы деңгейінің өсуін қамтамасыз ететін іс-шаралар;
- жұмыс берушінің өкімі бойынша еңбекақыдан ақша ұстаудың негіздері мен
ұсталатын ақшаның мөлшерінің тізбесін, сондай-ақ еңбекақыдан алынатын
табысқа салынатын салықтың көлемін шектеу;
- заттық нысандағы еңбекақыны шектеу;
- жұмыс беруші қызметін тоқтатқан немесе ол төлемге қабілетсіз болған
жағдайда республикалық заңдарға сәйкес қызметкердің еңбекақы алуын
қамтамасыз ету;
- еңбекақының толық әрі уақытылы берілуін және еңбекақы төлеу жөніндегі
мемлекеттік кепілдіктердің іске асырылуын мемлекеттік қадағалау мен
бақылау;
- жұмыс берушілердің Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінде,
заңдарда, өзге де нормативтік құқықтық актілерде, ұжымдық шарттарда,
келісімдерде белгіленген талаптарды бұзғаны үшін жауапкершілігі;
- еңбекақы төлеудің мерзімдері мен кезектілігі сияқты нысандары арқылы
реттеледі [12,160б.].
Еңбекақы саласындағы қолданылатын заңнамада белгіленген
кепілдіктерге, сондай-ақ еңбекақы жүйесін қолдану ережесін, сондай-ақ
қалыптыдан басқа жағдайларда жұмыс істегені үшін қосымша ақының кепілді
мөлшері жатады.
Ең төмен еңбекақы мөлшері – жұмыс істейтін адамнаың ең төмен
табысының өзіндік әлеуметтік кепілдігі.
Еңбекақының көрсетілген ең төмен мөлшері еңбекақының реттеу, сондай-
ақ уақытша жұмысқа жарамсыздық жөніндегі жәрдемақының мөлшерін анықтау үшін
қолданылады. Осы кезең ішінде жұмыс уақытының нормасын белгілеуде әлемдік
тәжрибеде қалыптасқан үрдіс бойынша белгіленеді. Еңбек нарығындағы
жұмысбастылық мемлекеттік тарапынан реттеу қазіргі дағдарыс дәлелдеп отыр
және басты міндет болып табылады.
1.2.Жұмыссыздық түсінігінің экономикалық мазмұны
Жұмыссыздық – экономикалық теорияның бұрынғы және қазіргі тарихындағы
ең өткір мәселесінің бірі. Жұмыссыздықты әртүрлі мектеп өкілдері әртүрлі
түсіндіреді. Мысалы, мальтузиандық теория жұмыссыздықтың пайда болуын
тұрғындардың тым артып кетуімен түсіндіреді. К.Маркстың қорлану теориясы
мен қазіргі технологиялық теория жұмыссыздықтың пайда болуын біріншіден –
капиталдық қорлануымен, екіншіден – техника прогрессімен болатындығын
айтады.
Кейнстік теория бұл құбылысты нарықтық сұраныстың жетіспегендігімен
дәлелдейді, еркін кәсіпкерлік мектебінің теориясы – жұмыссыздық жалақы
деңгейінің жоғарылауымен туындайтынын айтады, яғни ол еркін болып табылады.
Еркін кәсіпкерлік теориясы қазіргі өкілдері – ''монетаристер'' – осы
көзқарасты құптайды.
Енді осы теориялардың мән – жайына қысқаша тоқталайық.
Мальтузиандық теорияны ағылшын экономисі Томас Роберт Мальтус (1766-
1834жж.) жасаған. Ол 1798 жылы ''Халық саны туралы заңның тәжрибесі''
кітабын шығарған. Онда ол былай жазған: жер шарындағы тұрғындар
геометриялық прогрессиямен өседі: яғни әрбір 25 жылда екі есе өседі, ал
өмір сүру жабдығы тек арифметикалық прогрессиямен өседі [13,105б.].
Ол халық санының және өмір сүру әдісінің өсу қарқыны жоғарыдағы
көрсетілген есеппен салыстыра отырып мынадай қорытындыға келген:
тұрғындардың жоғарғы қарқынмен өсуі қайыршылық пен жұмыссыздықтың себеп
салдары болып табылады.
Тұрғындардың қарқынды өсуі Мальтус (әрбір 25 жылда екі есе өсуі) 17-ші
ғасырда АҚШ-да санының негізінде есептеген, бірақ ол кезде АҚШ-да тұрғындар
сан тек табиғи өсіммен ғана емес, Еуропадан иммигранттар легінің келуімен
де өскенін ескермеді.
Қазіргі жағдайда адамзаттың өмір сүру әдісінің тұрғындар қарқынының тез
өсуімен қалмауы үшін мүмкіндіктер көп. Бұл туралы ағылшын экономисті Джон
Бернал өзінің 1954 жылы шыққан ''Қоғам тарихындағы ғылым'' кітабында былай
жазған: ''Қазіргі уақытта атом ядросының бөлінуі негізінде ядролық энергия
алынды және оны ядролық синтезден, тіті көп мөлшерде күтуге толық негіз
бар, себебі тамақ өндірісін мұнан ары дамытудың шексіз екенін көрсетеді''.
Ағылшын экономисті Джон Кейнстің баяндауынша, жұмыссыздық бұл тауарға
сұранымның төлем қабілеттілігінің жеткіліксіздігі мен жалақының өте
жоғарылауының салдары деп түсіндіреді. Төлем сұранымының жеткіліксіздігін
ол адамдарының қор жинауға бейімділігімен және күрделі қаржыға
ынталандырудың әлсіздігімен түсіндіреді. Оның ойынша, толық жұмыстылықпен
қамтамасыз етуге болады, ол үшін адамдардың қор жинауға бейімділігін жоюы
қажет және жұмыс орнын құру үшін жоғарғы деңгейлі күрделі қаржыны
қарастырған дұрыс [6,108б.].
Батыс мектеп өкілдері XX–шы ғасырдың 30-шы жылдарына дейін
жұмыссыздықты – жалдамалы жұмыскердің өзінше еркін талдауы деп есептеді.
Жұмысшылар шектен тыс жоғарғы жалақыны талап етеді, содықтан жұмыс күшіне
сұраным төмендейді. Бұл теорияны ағылшын экономисті Кембридж
университетінің профессоры А.Пигу өте дәйектілікпен жасады. Ол өзінің 1923
жылы шыққан ''Жұмыссыздық теориясы'' кітабында баяндады. Алайда 20–шы 30 –
шы жылдарындағы жаппай жұмыссыздық кезінде бұл позицияның дұрыс еместігін
барынша айқындала түсті [9, 81б.].
Қазіргі жағдайда ''монетарлық теория'' өзі туралы барынша айқын көрсете
білуде. Осы теорияны жақтаушылар жұмыссыздық себебін мемлекеттің ақша
саясатын дұрыс жүргізбеу еркіндігімен түсіндіреді. Ақша массасын дұрыс
басқара отырып, өндіріс процессін реттеуге болады. Олардың ойынша, түзу
инфляция өндірісті ынталандырады және жұмыссыздықты басады.
1958 жылы жаңа зеландиялық экономист Олбен Филлипс (1914 ж.) осы
тәуелділікті математикалық тілде қисық түрінде көрсетіп, кейінірек ол
''Филлипс сызығы'' деп аталды. (сурет 1)
и
ф Ph
л N
я
ц
и W
я Uh
%
О
U
жұмыссыздық деңгейі, %
Сурет 1. Филлипс қисығы *
* Дерек көзі: [1,119б.]
Инфляция мен жұмыссыздық бір-бірімен тығыз байланысты. Егер жұмыссыздық
жоғары болса, онда инфляция төмен деңгейде және керісінше болады. Оны осы
Филлипс қисығында көрсетеді. Әдетте, ол мынадай түрде көрініс табады:
филлипс қисығы экономикада жұмыссыздық деңгейі мен инфляцияның өзара
өзгеруін көрсетеді. Қисықтың мұндай формасы: жұмыссыздық төмен болғанда
инфляция жоғары және керісінше, яғни жұмыссыздық жоғары болғанда, инфляция
төмен екендігін көрсетіп тұрады.
Инфляция мен жұмыссыздық арасындағы байланыстылық XX – ғасырдың 50 – 60
жылдары экономистер арасында толықтай қарaлып, талқыланды. Әр түрлі
пікірдегі экономистердің көпшілігі, жұмыссыздық деңгейінің жоғары болуы,
жалдамалы жұмысшылардың төмен жалақыға келісе отырып жұмыс істеуіне
мәжбүрлейді. Бұл өз кезегінде бағаның өсуін бәсеңдетеді. Сонымен қатар,
егер де осы мезгілде еңбек нарығында қалыпты жағдай қалыптасып, осының
нәтижесінде жұмыссыздық деңгейі төмендесе, жалдамалы жұмысшыларға еңбек
өнімділігінің өсуімен салыстырғанда жалақы мөлшерінің артуын талап ету
туралы жұмыс берушімен саудаласуы қиын жағдай емес. Жалақының көтерілуі
бағаның көтеруіліне әкеледі. Сонымен, жұмыссыздықтың төмен болуы инфляцияны
жоғарылауына әкеледі. Ал, осы уақытта жоғары деңгейдегі жұмыссыздық,
инфляцияның төмен деңгейімен бірге жүреді [6,78б.].
К.Маркс қорлану теориясын жасады. Осы теорияға сәйкес капиталдың
процесінде, яғни қосымша құнның капиталға айналуында (қосымша ғимараттар,
алып құрылыстар, машиналар жабдықтар және өндіріс көлемін ұлғайту үшін
қажетті қосымша жұмысшыларды сатып алу), капиталдың техникалық және құндық
(органикалық) құрылымында өзгерістер болады бұның өзі қосымша құнның еңбек
құрал-саймандарын көбірек алуға үлесі артады, ол қосымша құнның жұмыс күшін
сатып алуға бағытталған үлесінің азаюына алып келеді. Осының салдарынан
жұмыс күшінің бір бөлігі артығырақ болып, өндіріс саласынан ығыстырылып
шығарады. Соның арқасында өнеркәсіпте резерфтік еңбек армиясы пайда болады.
Осы жұмыссыздар армиясы. '' ... жұмысшы халық капитал қорларын өндіре
отырып, - деп жазды К.Маркс, құрал жабдықтар өндіруді үдеуші мөлшерде
көбейтеді, сөйтіп оны салыстырмалы артық адамдар етіп жасайды''.
Егер капиталға материалдық-заттық түрінің көзқарасымен қарасақ, онда
өндіріс құрал-жабдығы массасының оларды қозғалысқа келтіретін жұмысшылар
санына қатынасы капиталдың техникалық құрлымы деп атайды.
Капиталдың техникалық құрылымындағы өзгерістер капиталдың құндық
құрылымының, өзгеруіне алып барады. Капиталдың органикалық құрылымы – бұл
капиталдың техникалық құрылымының құндық байқалуы. Қоғамдық өндірістің
дамуына қарай капиталдың органикалық құрылымы барынша арта түседі, яғни
тұрақты капитал үлесі артады және өзгермелі капитал үлсі азаяды.
Соның салдарынан адамдардың көп бөлігі өз еңбегінің қолдану саласын
таба алмайды. Сөйтіп салыстырмалы адамдар артықшылығы пайда болып, олар
резервті өнеркәсіп еңбек армиясын, жұмыс күші нарығын құрайды [14,105б.].
Жұмыссыздық – бұл жұмыс істегісі келетін еңбекке жарамды халықтың
өндірісте жұмыспен қамтылмауы. Жұмыспен қамтылмау өндірістің тиімділігі
арттыруы, сонымен бірге жұмысшы күшінің бір бөлігін жұмыстан босатумен
мүмкіндік жасайтын немесе оны құрылымына, сапасына жаңа талаптар қоятын
ғылыми – техникалық прогрестің салдары болуы мүмкін. Нарықтық экономикада
жұмыссыздық дағдарыстар кезінде көбейеді. Нарық жоқ жағдайда жұмыссыздықтың
көбею себебі мемлекеттің өндіргіш күштерді орналастырудығы бұрыс
құрылымдылық саясаты болуы мүмкін.
Уақытша жұмыссыздық – кейбір адамдар өз мамандықтары бойынша қызмет
түрлерін таңдау мүмкіншіліктері бар кезде жұмысаралық жағдайда қалады.
Кейбіреулерін жұмыстан шығарып жіберіп, олар басқа жұмыс орнын іздеп
жүреді. Басқа біреулер тұрақты жұмысын жоғалтқандықтан уақытша жұмыссыз
болады (мысалы, құрылыстағы ауа райы жағдайы). Сонымен қатар жастар
арасында алғаш рет жұмыс іздеп жүрген адамдар санаты болады.
Осы жұмыссыздық адамдар жаңа жұмыс орнына немесе уақытша жоғалтқан
жұмысқа қайтып келген кезде, олардың орнын басқа жұмыссыздар басады.
Сондықтан, әр түрлі себептермен жұмыссыз қалған адамдар санаты құрамын
өзгертсе де осы жұмыссыздық түрі қала береді. Жұмыс іздеп жүрген немесе
жұмыс орнын алуын күтіп отырған адамдарға экономистер уақытша жұмыссыздар
деген термин қолданылады (ол жұмыстың қайта жаңғыруын немесе іздеумен
байланысты).
Уақытша деген анықтама бұл құбылыс мәнін нақты көрсетеді: еңбек
нарығында жұмыс орны мен жұмыс күші арасында сәйкестілік орнамайды. Уақытша
жұмыссыздар еңбек нарығына ұсынатын білімдері бар деп есептеледі.
Уақытша жұмыссыздық міндетті және ерікті болып бөлінеді. Жұмысшылардың
көпшілігі жұмысаралық жағдайда өз еркімен түседі, олар өздерінің төмен
жалақы жұмыстарын жоғары төлем ақылы жұмысқа ауыстырады. Бұл жұмысшылардың
өздеріне үлкен табыс әкеледі және еңбек ресурстарының ұтымды пайдасын
арттыру дегенді білдіреді. Яғни, жалпы экономикадағы нақты өндіріс
көлемінің ұлғаюы.
Құрылымдылық жұмыссыздық - өндіріс қуатының жетіспеушілігінен, жыныс,
ұлт, біліктілік және тағы басқа адамдардың жеке ерекшеліктеріне байланысты
жұмыс таба алмауы немесе орналаса алмауынан болатын жұмыссыздық. Өндірістік
қуаттың жетіспеуінің нәтижесінде болады: жеке саласының дамуының кері
пропорционалды болуынан және ескі саланың жабылуы мен жаңа дамытудың
нәтижесі ретінде қарастырады.
Уақытша жұмыссыздық ақырындап құрылымдық жұмыссыздық деп аталатын
екінші санатқа ауысады. Экономистер құрылымдық терминін құрамдық деген
мағынада қолданылады. Уақыт өте келе технология мен сұраныс құрылымында
өзгерістер болады, олар алдына еңбек күшіне жиынтық сұраныс құрылымын
өзгертеді. Осы өзгерістердің нәтижесінде кейбір мамандықтарға, соның ішінде
жаңаларына сұраныс көбейеді. Бұл жағдайда еңбек күші еңбек орындарының
құрылымындағы жаңа өзгерістерге бірден және толық жауап бере алмағандықтан
жұмыссыздық пайда болады. Кейбір қызметкерлердің өздерінің мамандық
тәжірибелері нарық сұранысына сәйкес келмейтініне көздері жетеді, олардың
тәжірибесі мен іскерлігі технология мен сұраныс сипатында болған
өзгерістерге байланысты ескіріп, керексіз болып қалады. Сонымен қатар
жұмысбастылықтың географиялық құрылымы әрдайым өзгеріп отырады. Бұған соңғы
10 жылда байқалған жұмыс орындарының қысқы белдеуден - жазғы белдеуге
миграциясы мысал бола алады.
Уақытша және құрылымдық жұмыссыздық арасындағы айырмашылық анық емес.
Уақытша жұмыссыздарда сатуға болатын тәжірибе бар, ал құрылымдық
жұмыссыздарда жаңа жұмыс орнына орналасуы үшін арнайы оқу курсын өтуі
керек, ал кейде тұрғын жерін де ауыстыруы керек. Уақытша жұмыссыздық қысқа
мерзімді, ал құрылымдық жұмыссыздық ұзақ мерзімді, сондықтан ол қауіпті
болып саналады.
Циклдік жұмыссыздық - өндірістің құлдырауынан туындайды, яғни
экономикалық циклдың осы фазасымен байланысты. Яғни, тікелей тауар мен
қызметке жалпы сұранымның азаюы, жұмыспен қамтылуы азая бастағанда,
экономикалық белсенділіктің төмендей бастауымен байланысты болады.
Циклдік жұмыссыздық құлдырау кезеңінде, яғни жалпы немесе жиынтық
шығындардың жетіспеушілігімен сипатталатын кезеңде пайда болдады. Тауарлар
мен қызметтерге жиынтық сұраныс азайғанда, жұмысбастылық төмендейді,
жұмыссыздық өседі. Сол себепті циклдік жұмыссыздықты кейде сұраныс
тапшылығына байланысты жұмыссыздық деп атайды.
Жасырын жұмыссыздық - өндірісте және мемлекеттік аппаратта артық
жұмысшылардың қолданылуы. Қазіргі болмыста олардың жұмыстарын аз жұмыс
күшімен атқаруға болады. Бұл түрі, әсіресе, ауыл шаруашылығында ерекше орын
алады (шын мәнінде, аз жұмыс күшін қажет ететін өндірісте жұмыскерді
пайдалану), әр түрлі себептермен өнеркәсіп пен мемлекеттік органдарда пайда
болуы мүмкін емес.
Маусымдық жұмыссыздық – жұмыс күшінің тек маусымдық кезеңде жұмыс
жасауы. Бұл кейбір ауыл шаруашылығы өндірісі саласында кездеседі, әсіресе
қайта өндеу өнеркәсібінде т.б. Ол белгілі бір салада өндіріс ауқымының
өзгеруіне байланысты, маусымдық ауытқулардың себебінен пайда болады.
Фрикциондық жұмыссыздық – бұл түрі еңбек нарығында техникалық жағынан
жетілдірілмегендігінен, жұмыс орындары туралы мәліметтердің жоқтығынан және
басқа да техникалық себептерден болады.
Технологиялық жұмыссыздық – адамдарды машинамен ауыстырудың нәтижесі,
біліктілікті өзгертуге немесе басқа мамандықты игеруді талап етеді. Егер де
рыноктың ауқымы кеңейсе, онда жұмсқа қосымша адамдар тартылады [1,121б.].
Өнеркәсібі дамыған елдердегі жұмыссыздықтың себептерін талдай отырып,
шетел авторлары олардың жекелеген түрлерін тудыратын нақты факторларын
қарастырады. Мысалы, АҚШ Конгресі экономикалық статистика бойынша
комиссиясының жүргізген зерттеуі, жұмыссыздықтың 70 түрін атаған. Олардың
әрқайсысының өзінің ерекше себептері бар. Экономистер барлық
жұмыссыздықтың түрлерін негізінен екі топқа жіктеп қарайды. Жұмыссыздықтың
бірінші тобына – жиынтық сұранымның жеткіліксіздігінен туындауын
жатқызады, алдымен циклдық жұмыссыздықты айтамыз. Жұмыссыздықтың екінші
тобына – жиынтық сұраным өзгерісімен байланысты емес: фрикциондық,
құрылымдық, технологиялық және басқа түрлерін жатқызамыз.
Біздің елдегі жұмыссыздықтың негізгі нысандары жасырын және фрикциондық
болып табылады. Нарық қатынастарының қалыптасу арасында жасырын жұмыссыздық
ашық жұмыссыздыққа айнала бастады. 1992 жылы жасырын жұмыссыздықтың ауқымы
кеңи түсті. Осы аталған жылдың желтоқсан айының өзінде-ақ 138 мыңға таяу
адамы бар 160 кәсіпорындар жұмыссыз тоқтап тұрды. Экономистер уақытша және
құрылымдық жұмыссыздықты болмай қоймайды деп санайды, осыдан толық
жұмысбастылық ұғымы еңбек күшінің 100%-нан аз бөлігін қамтитын
жұмысбастылық болып саналады. Дәлірек айтқанда, толық жұмысбастылық
кезіндегі жұмыссыздық деңгейі уақытша және құрылымдық жұмыссыздық
деңгейлерінің қосындысына тең.
Басқа сөзбен айтқанда, толық жұмысбастылық кезінде жұмыссыздық деңгейі
циклдік жұмыссыздық нольге тең болған жағдайға ғана жетеді. Толық
жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздықты "жұмыссыздықтың табиғи (шынайы)
деңгейі" деп те атайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейімен қосарланған ішкі
өнімнің нақты көлемі "экономиканың өндірістік әлеуеті" деп аталады. Бұл
толық жұмысбастылық кезіндегі экономика өндіре алатын өнімнің нақты
(шынайы) көлемі. Толық жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздық деңгейі немесе
жұмыссыздықтың табиғи деңгейі еңбек күші нарықтары тепе-теңдік жағдайында
болғанда, яғни жұмыс іздеушілер мен бос жұмыс орындардың саны сәйкес келген
жағдайда орнайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі дегеніміз — оң өлшем,
өйткені уақытша жұмыссыздарға сәйкес бос орындарды табу үшін уақыт керек.
Құрылымдық жұмыссыздарға да жұмысқа орналасу үшін оқу курстарын өтуге
немесе басқа жерге көшу үшін уақыт керек. Егер жұмыс іздеп жүрген
адамдардың саны бос жұмыс орындар санынан көп болса, онда еңбек күші
нарықтары сәйкес келмейді деген сөз, мұндай жағдайда жиынтық сұраныс
тапшылығы мен циклдік жұмыссыздық пайда болады. Басқа жағынан қарағанда,
жиынтық сұранысы артық болған жағдайда, жұмыс күшінің жетіспеушілігі
байқалады, яғни бос жұмыс орындардың саны жұмыс іздеп жүрген адамдар
санынан артық болады. Мұндай жағдайда жұмыссыздықтың нақты деңгейі табиғи
деңгейінен төмен болады. Еңбек күші нарықтарындағы мұндай тапшылық
инфляциямен қатар болады.
"Табиғи" термині экономикада жұмыссыздықтың табиғи деңгейінде жұмыс
істеп, өзінің өндірістік мүмкіндігін қолданып жатыр деген ұғым бермейді.
Біздің іскерлік циклдарды қысқаша шолуымызда экономикадағы жұмыссыздық
деңгейі табиғи деңгейінен жоғары болады деп айтып кеттік. Бірақ кейде
экономикадағы жұмыссыздық деңгейі табиғи деңгейінен төмен де болуы мүмкін
[18,75б.].
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі өз алдына тұрақсыз көрсеткіш. Ол кезенді
түрде еңбек күші мен институционалдық өзгерістермен байланысты
демографиялық қозғалыстар әсеріне түседі.
Күн сайын кейбір жұмысшылар жұмыстан шығады немесе оларды жұмыстан
шығарады, ал кейбір жұмыссыз жаңа жұмыс табады. Бұл үздіксіз жұмыссыздар
қатарына кіру және шығу жұмыссыздық жағдайдағы жұмыс күшінің үлесімен
анықталады. Берілген бөлімде біз жұмыссыздықтың табиғи деңгейімен
анықталатын факторларды көрсететін жұмыс күші динамикасының үлгісін
құрамыз.
L — жұмыс күші, Е — жұмысшы саны, ал U — жұмыссыздар саны болсын. Әрбір
жұмысқа жарамды адам не жұмысшы, не жұмыссыз болатындықтан, онда:
L = E + U
Ендеше, жұмыс күшінің жиыны жұмысшы мен жұмыссыздар санының қосындысын
береді. Жұмыссыздық деңгейі UL тең болады.
Жұмыссыздық деңгейін анықтайтын факторларға бар зейінді шоғырландыру
үшін, жұмыс күшінің мөлшері өзгермеген деп есептейміз. Жұмысқа
орналасқандар қатарынан жұмыссыздарға және керісінше ауысуы. s —
жұмысшылардың жұмыстан шығу деңгейінің көрсеткіші болсын, яғни әр ай сайын
жұмыс жоғалтқан жұмыс істейтіндер деңгейі, f — жұмысқа орналасу деңгейінің
көрсеткіші, яғни әр ай сайын жұмыс табатын жұмыссыздар үлесі. Осы екі
көрсеткіш тұрақты дейік және олар жұмыссыздық деңгейін қалай анықтайтынына
көз жеткізейік.
Егер жұмыссыздық деңгейі өзгермейтін болса, яғни еңбек нарығы тұрақты,
онда жұмысқа жалданғандар саны жұмыстан шығарылғандар санына тең болуы
керек. fU — жұмысқа жадданған адамдар саны, ал sЕ — жұмысын жоғалтатын
адамдар саны болғандықтан, бұл екі шама тең болуы керек:
fU = sE
Бұл теңдеуді түрлендіру арқылы жұмыссыздықтың тұрақты деңгейін
табуымызға болады. Е = L-U, яғни жұмыс істейтіндер саны жұмыс күшінің
жиынтығынан жұмыссыздар санын азайтқанға тең. Бұл fU = s (L—U) екенін
білдіреді. Теңдіктің екі жағын да L-ге бөлеміз, сонда f(UL)= s (1-UL)
шығады.
Бұл теңдеу UL жұмыссыздық деңгейі жұмысқа жалдану мен жұмыстан
шығарылу деңгейлерінің көрсеткіштеріне тәуелді болатынын көрсетеді.
Жұмыстан шығарылу деңгейі қаншалықты жоғары болса, жұмыссыздық та
соншалықты жоғары. Жұмысқа жалдану деңгейі қаншалықты жоғары болса,
жұмыссыздық деңгейі соншалықты төмен болады.
Мысалы: Айталық, ай сайын 1% жұмыс жоғалтсын дейік (s = 0,01), ал жұмыс
істейтіндер қатарында болудың орташа кезеңі 100 ай немесе 8 жыл шамасында
болады. Шамамен 20% жұмыссыздар ай сайын жұмыс табатын болсын (f = 0,20).
Бұл жұмыссыз болудың орташа деңгейі 5 айға созылатынын білдіреді. Берілген
нақты жағдайда жұмыссыздықтың тұрақты деңгейі
UL = 0,01(0,01+0,20) = 0,0476
Демек, берілген мысалда жұмыссыздық 5% деңгейде болады [19,83б.].
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейінің үлгісі қарапайым, бірақ маңызды
қорытынды шығады. Кез келген жұмыссыздықтың табиғи деңгейін төмендетуге
негізделген экономикалық саясат не жұмыстан шығару деңгейінің төмеңдеуіне,
не жұмысқа орналасу деңгейінің артуына себепші болу керек. Осыған сәйкес
көрсеткіштерге әсер ететін кез келген саясат жұмыссыздықтың табиғи деңгейін
де ауыстырады.
Бұл үлгі жұмыссыздық деңгейінің көрсеткіші және жұмыстан шығару мен
жұмысқа орналасу деңгейлерінің көрсеткіштері арасындағы байланысты көрсетсе
де, ол негізгі сұраққа жауап бермейді: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz