Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде қолданудың психологиялық ерекшеліктері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде қолданудың психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде қолданудың ғылыми зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде қолданудың психологиялық үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде қолданылу мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде қолданылуының тиімділігіне эксперименталдық зерттеу жүргізу ... .
2.1 Эксперименттік зерттеу жұмысының бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Эксперименттік зерттеу жұмысын жүргізу барысы ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Эксперименттік зерттеу жұмысының нәтижелерін талдау ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде қолданудың психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде қолданудың ғылыми зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде қолданудың психологиялық үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде қолданылу мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде қолданылуының тиімділігіне эксперименталдық зерттеу жүргізу ... .
2.1 Эксперименттік зерттеу жұмысының бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Эксперименттік зерттеу жұмысын жүргізу барысы ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Эксперименттік зерттеу жұмысының нәтижелерін талдау ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тақырыпты зерттеудің көкейтестілігі Н.Ә. Назарбаев бекіткен «Мәдени мұра» бағдарламасының басты міндеттері ретінде «...қазіргі таңдағы ұлттық мәдениетті, ауыз әдебиетін, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды» зерделеу бүгінгі күннің негізгі мақсаттарының бірі болып келеді [1; 5-6].
Әлемдегі жаһандану үдерістерінің тегеурінді белең алған жағдайында қаймағы бұзылмаған Қазақстан мәдениетін сақтап қалу үшін ұлттық мәдениеттің дәстүрлі құндылықтарына назар аудару қажет. М.М. Әуезовтің әділ атап өткеніндей, «...кез келген халықтың рухани әлемі қаншалықты бай болғанымен, ол ұлттық әлемі болып қала береді. Ол белгілі бір кеңістік-уақыт ортасында өсіп өнеді, оның мәнін, оның мүддесін білдіреді» [2; 32].
Қазіргі кезде халқымыздың тарихы, мәдениеті жаңаша қаралып, өзіндік ақиқатымен танылу қажеттігі туып отыр. Ал дәстүрлі мәдениеттің дала даналығының психологиялық келбеті-сөз құдіретінде тұр. Әсіресе, бітпес даулардың шешу тәсілі-әрекеттен гөрі нақты сөз болған.
Әлемдік өркениетке қадам басудың өзегі ұлттық мәдениеттен бастау алуы заңды құбылыс екені белгілі. Ол туралы мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасында: «Білім беруді жаңарту үрдісі деп – ұлтымыздың салт-дәстүрін, мәдени мұрасын, рухани құндылықтарын, яғни оқу-тәрбие үдерісін біртұтас алып жүретін дәстүрлі мәдениет негіздерінен құралатын ұлттық идеологиялық бағыттың тұрақты бір жүйесін түсінеміз» - деп айқын көрсетілген.
Бұл қазіргі таңдағы білім беру ұйымдарының мақсаты, яғни білім беру жүйесіндегі ұлт мәдениетінің басты типі, қазақтың дәстүрлі қолөнері және рухани мұрасы, тарихи ескерткіштерін оқып-білу негізінде жастардың бойында патриоттық сезімді қалыптастыру бағытында ұйымдастырылатын қызметтер арқылы жүзеге асырылады. Мәселенің өзектілігіне дәлел ретінде «Білім туралы» заңның 16 бабын келтіруге болады. Онда:
- Негізгі орта білім берудің жалпы білім беретін оқу бағдарламалары білім алушылардың ғылым жүйесінің базалық негіздерін меңгеруге, олардың бойында тұлғааралық және этносаралық қатынастың жоғары мәдениетін қалыптастыруға, жеке адамның өзін-өзі билеуіне және кәсіптік бағдарлануына бағытталады. Мұның барлығы білімді ұлтандыру, ұлттық идеология негізінде жүзеге асады.
Жалпы орта білім берудің мақсаттары Қазақстан Республикасының Коституциясында бекітілген еліміздің білім беру саясатындағы негізгі ұстанымдарға, Қазақстан. Республикасының «Білім туралы заңына» Қазақстан халқының ұлттық – тарихи және этникалық дәстүрлеріне, кең ауқымда ойлауды қалыптастыруға бағытталған жалпы адамзаттық құндылықтарға сәйкес анықталады [3]. Қазақ мәдениетінің бел-белестеріне көз жіберер болсақ, таңдап алынған мәселенің көптеген зерттеушілерді толғандырғанын байқаған болар едік. Ш. Уәлиханов[4], С. Мұқанов [5], Ә. Марғұлан [6], Ш. Ыбыраев [7], Ә. Қоңыратбаев [8] секілді ғалымдар бұл төңіректе өз ой-пікірлерін айтып кеткені мәлім. Олардың айтқан ойлары Ә. Бөкейханов[9], А. Байтұрсынов [10], Х. Досмұхамбетов[11] еңбектерінде жалғасын тапты. Ал орыс ғалымдары В.Я. Пропп [12], Ф.М. Селиванов[13], Б.Н. Путилов [14], Д.С. Неклюдов [15], Е.М. Мелетинский [16], Л.Н. Гумилев [17], А.Я. Гуревич [18], А.Ф. Лосев [19], Д.С. Лихачев [20], Л.Н. Коган [21] және тағы басқа көрнекті ғалымдардың еңбектерін атап айтуға болады. Дәстүрлі мәдениеттің сан-салалы мәселелерін белгілі зерттеушілер философиялық тұрғыдан Ғ. Есім [22], Ж. Молдабеков[23], А.Х. Қасымжанов [24], Д.К. Кішібеков [25], А. Қасабек [26], М. Орынбеков [27], Ж. Алтаев [28], және т.б. ғалымдар қарастырса, мәдениеттану саласы бойынша Н. Байтенова [29], Қ. Шүлембаев[30], З.А. Мұқашев[31], Б. Нұржанов[32] т.б. ғалымдар еңбектерінде арқау болады.
Әлемдегі жаһандану үдерістерінің тегеурінді белең алған жағдайында қаймағы бұзылмаған Қазақстан мәдениетін сақтап қалу үшін ұлттық мәдениеттің дәстүрлі құндылықтарына назар аудару қажет. М.М. Әуезовтің әділ атап өткеніндей, «...кез келген халықтың рухани әлемі қаншалықты бай болғанымен, ол ұлттық әлемі болып қала береді. Ол белгілі бір кеңістік-уақыт ортасында өсіп өнеді, оның мәнін, оның мүддесін білдіреді» [2; 32].
Қазіргі кезде халқымыздың тарихы, мәдениеті жаңаша қаралып, өзіндік ақиқатымен танылу қажеттігі туып отыр. Ал дәстүрлі мәдениеттің дала даналығының психологиялық келбеті-сөз құдіретінде тұр. Әсіресе, бітпес даулардың шешу тәсілі-әрекеттен гөрі нақты сөз болған.
Әлемдік өркениетке қадам басудың өзегі ұлттық мәдениеттен бастау алуы заңды құбылыс екені белгілі. Ол туралы мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасында: «Білім беруді жаңарту үрдісі деп – ұлтымыздың салт-дәстүрін, мәдени мұрасын, рухани құндылықтарын, яғни оқу-тәрбие үдерісін біртұтас алып жүретін дәстүрлі мәдениет негіздерінен құралатын ұлттық идеологиялық бағыттың тұрақты бір жүйесін түсінеміз» - деп айқын көрсетілген.
Бұл қазіргі таңдағы білім беру ұйымдарының мақсаты, яғни білім беру жүйесіндегі ұлт мәдениетінің басты типі, қазақтың дәстүрлі қолөнері және рухани мұрасы, тарихи ескерткіштерін оқып-білу негізінде жастардың бойында патриоттық сезімді қалыптастыру бағытында ұйымдастырылатын қызметтер арқылы жүзеге асырылады. Мәселенің өзектілігіне дәлел ретінде «Білім туралы» заңның 16 бабын келтіруге болады. Онда:
- Негізгі орта білім берудің жалпы білім беретін оқу бағдарламалары білім алушылардың ғылым жүйесінің базалық негіздерін меңгеруге, олардың бойында тұлғааралық және этносаралық қатынастың жоғары мәдениетін қалыптастыруға, жеке адамның өзін-өзі билеуіне және кәсіптік бағдарлануына бағытталады. Мұның барлығы білімді ұлтандыру, ұлттық идеология негізінде жүзеге асады.
Жалпы орта білім берудің мақсаттары Қазақстан Республикасының Коституциясында бекітілген еліміздің білім беру саясатындағы негізгі ұстанымдарға, Қазақстан. Республикасының «Білім туралы заңына» Қазақстан халқының ұлттық – тарихи және этникалық дәстүрлеріне, кең ауқымда ойлауды қалыптастыруға бағытталған жалпы адамзаттық құндылықтарға сәйкес анықталады [3]. Қазақ мәдениетінің бел-белестеріне көз жіберер болсақ, таңдап алынған мәселенің көптеген зерттеушілерді толғандырғанын байқаған болар едік. Ш. Уәлиханов[4], С. Мұқанов [5], Ә. Марғұлан [6], Ш. Ыбыраев [7], Ә. Қоңыратбаев [8] секілді ғалымдар бұл төңіректе өз ой-пікірлерін айтып кеткені мәлім. Олардың айтқан ойлары Ә. Бөкейханов[9], А. Байтұрсынов [10], Х. Досмұхамбетов[11] еңбектерінде жалғасын тапты. Ал орыс ғалымдары В.Я. Пропп [12], Ф.М. Селиванов[13], Б.Н. Путилов [14], Д.С. Неклюдов [15], Е.М. Мелетинский [16], Л.Н. Гумилев [17], А.Я. Гуревич [18], А.Ф. Лосев [19], Д.С. Лихачев [20], Л.Н. Коган [21] және тағы басқа көрнекті ғалымдардың еңбектерін атап айтуға болады. Дәстүрлі мәдениеттің сан-салалы мәселелерін белгілі зерттеушілер философиялық тұрғыдан Ғ. Есім [22], Ж. Молдабеков[23], А.Х. Қасымжанов [24], Д.К. Кішібеков [25], А. Қасабек [26], М. Орынбеков [27], Ж. Алтаев [28], және т.б. ғалымдар қарастырса, мәдениеттану саласы бойынша Н. Байтенова [29], Қ. Шүлембаев[30], З.А. Мұқашев[31], Б. Нұржанов[32] т.б. ғалымдар еңбектерінде арқау болады.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘОК Қолжазба
құқығында
ДӘСТҮРЛІ МӘДЕНИЕТТЕГІ КИКІЛЖІҢДІ ШЕШУ ТӘСІЛДЕРІНІҢ ОҚУ ҮДЕРІСІНДЕ
ҚОЛДАНУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
19.00.01 - жалпы психология, жеке адам психологиясы, психология
тарихы, этнопсихология мамандығы бойынша
Психология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі: пс.ғ.д,
профессор
Қазақстан Республикасы
Алматы , 2010
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
---------------------------------- ----------------------------------- -
--------------
1 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде
қолданудың психологиялық негіздері
---------------------------------- -------
1.1 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде
қолданудың ғылыми зерттелуі
---------------------------------- -------------------
1.2 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде
қолданудың психологиялық
үлгісі---------------------------- ----------------------
1.3 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде
қолданылу
мүмкіндіктері--------------------- ----------------------------------- -
----
Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде
2 қолданылуының тиімділігіне эксперименталдық зерттеу жүргізу -----
2.1 Эксперименттік зерттеу жұмысының бағдарламасы
---------------------------
2.2 Эксперименттік зерттеу жұмысын жүргізу барысы
--------------------------
2.3 Эксперименттік зерттеу жұмысының нәтижелерін талдау -----------------
Қорытынды
---------------------------------- ----------------------------------- -
----
Қолданылған әдебиеттер тізімі
---------------------------------- ---------------
Қосымша материалдар
---------------------------------- -------------------------
КІРІСПЕ
Тақырыпты зерттеудің көкейтестілігі Н.Ә. Назарбаев бекіткен Мәдени
мұра бағдарламасының басты міндеттері ретінде ...қазіргі таңдағы ұлттық
мәдениетті, ауыз әдебиетін, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды зерделеу бүгінгі
күннің негізгі мақсаттарының бірі болып келеді [1; 5-6].
Әлемдегі жаһандану үдерістерінің тегеурінді белең алған жағдайында
қаймағы бұзылмаған Қазақстан мәдениетін сақтап қалу үшін ұлттық мәдениеттің
дәстүрлі құндылықтарына назар аудару қажет. М.М. Әуезовтің әділ атап
өткеніндей, ...кез келген халықтың рухани әлемі қаншалықты бай болғанымен,
ол ұлттық әлемі болып қала береді. Ол белгілі бір кеңістік-уақыт ортасында
өсіп өнеді, оның мәнін, оның мүддесін білдіреді [2; 32].
Қазіргі кезде халқымыздың тарихы, мәдениеті жаңаша қаралып, өзіндік
ақиқатымен танылу қажеттігі туып отыр. Ал дәстүрлі мәдениеттің дала
даналығының психологиялық келбеті-сөз құдіретінде тұр. Әсіресе, бітпес
даулардың шешу тәсілі-әрекеттен гөрі нақты сөз болған.
Әлемдік өркениетке қадам басудың өзегі ұлттық мәдениеттен бастау алуы
заңды құбылыс екені белгілі. Ол туралы мемлекеттік Мәдени мұра
бағдарламасында: Білім беруді жаңарту үрдісі деп – ұлтымыздың салт-
дәстүрін, мәдени мұрасын, рухани құндылықтарын, яғни оқу-тәрбие үдерісін
біртұтас алып жүретін дәстүрлі мәдениет негіздерінен құралатын ұлттық
идеологиялық бағыттың тұрақты бір жүйесін түсінеміз - деп айқын
көрсетілген.
Бұл қазіргі таңдағы білім беру ұйымдарының мақсаты, яғни білім беру
жүйесіндегі ұлт мәдениетінің басты типі, қазақтың дәстүрлі қолөнері және
рухани мұрасы, тарихи ескерткіштерін оқып-білу негізінде жастардың бойында
патриоттық сезімді қалыптастыру бағытында ұйымдастырылатын қызметтер арқылы
жүзеге асырылады. Мәселенің өзектілігіне дәлел ретінде Білім туралы
заңның 16 бабын келтіруге болады. Онда:
- Негізгі орта білім берудің жалпы білім беретін оқу бағдарламалары білім
алушылардың ғылым жүйесінің базалық негіздерін меңгеруге, олардың бойында
тұлғааралық және этносаралық қатынастың жоғары мәдениетін қалыптастыруға,
жеке адамның өзін-өзі билеуіне және кәсіптік бағдарлануына бағытталады.
Мұның барлығы білімді ұлтандыру, ұлттық идеология негізінде жүзеге асады.
Жалпы орта білім берудің мақсаттары Қазақстан Республикасының
Коституциясында бекітілген еліміздің білім беру саясатындағы негізгі
ұстанымдарға, Қазақстан. Республикасының Білім туралы заңына Қазақстан
халқының ұлттық – тарихи және этникалық дәстүрлеріне, кең ауқымда ойлауды
қалыптастыруға бағытталған жалпы адамзаттық құндылықтарға сәйкес анықталады
[3]. Қазақ мәдениетінің бел-белестеріне көз жіберер болсақ, таңдап алынған
мәселенің көптеген зерттеушілерді толғандырғанын байқаған болар едік. Ш.
Уәлиханов[4], С. Мұқанов [5], Ә. Марғұлан [6], Ш. Ыбыраев [7], Ә.
Қоңыратбаев [8] секілді ғалымдар бұл төңіректе өз ой-пікірлерін айтып
кеткені мәлім. Олардың айтқан ойлары Ә. Бөкейханов[9], А. Байтұрсынов [10],
Х. Досмұхамбетов[11] еңбектерінде жалғасын тапты. Ал орыс ғалымдары
В.Я. Пропп [12], Ф.М. Селиванов[13], Б.Н. Путилов [14], Д.С. Неклюдов
[15], Е.М. Мелетинский [16], Л.Н. Гумилев [17], А.Я. Гуревич [18], А.Ф.
Лосев [19], Д.С. Лихачев [20], Л.Н. Коган [21] және тағы басқа көрнекті
ғалымдардың еңбектерін атап айтуға болады. Дәстүрлі мәдениеттің сан-салалы
мәселелерін белгілі зерттеушілер философиялық тұрғыдан Ғ. Есім [22], Ж.
Молдабеков[23], А.Х. Қасымжанов [24], Д.К. Кішібеков [25], А. Қасабек
[26], М. Орынбеков [27], Ж. Алтаев [28], және т.б. ғалымдар қарастырса,
мәдениеттану саласы бойынша Н. Байтенова [29], Қ. Шүлембаев[30], З.А.
Мұқашев[31], Б. Нұржанов[32] т.б. ғалымдар еңбектерінде арқау болады.
Президентіміз Н.Ә. Назарбаев ұсынған Қазақстан-2030 жолдауында
еліміздің болашағы жастар екендігі айтылады. Бүгіннен бастап олардың бойына
ұлттық рухты сіңіре отырып, Отанымыздың шынайы патриоттарын, мәдениетті,
білімді, парасатты,бауырмал, ізгі ниетті, адал азаматтарын тәрбиелеп шығару
екенін ескертеді.
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңында жас ұрпаққа жан-жақты
білім мен тәрбие берудің мемлекеттік саясатының негізгі ұстанымдарын
айқындап береді. Олар мыналар: Қазақстан Республикасының барлық адамзатының
білім алуға тең құқұлығы, әрбір адамзаттың интелектуалдық дамуы,
психофизиологиялық және жеке басының ерекшеліктері, халық үшін білімнің
барлық деңгейіне кең жол ашылуы.
Бүгінгі таңда жас ұрпақты өз халқының тарихын, тегін, салт-дәстүрін,
тілін, білімін, адамзаттық мәдениетті, адами қасиетті мол терең түсінетін
шығармашылық тұлға етіп тәрбиелеу өмір талабы, қоғам қажеттілігінен туындап
отыр. Қазіргі кезде халқымыздың тарихы, мәдениеті жаңаша қаралып, өзіндік
ақиқатымен танылу қажеттігі туып отыр. Ал дәстүрлі мәдениеттің дала
даналығының психологиялық келбеті-сөз құдіретінде тұр. Әсіресе, бітпес
даулардың шешу тәсілі-әрекеттен гөрі нақты сөз болған.
Қазақ ат сүрінгенше ақыл тапқан ұшқыр ойды қастерлеген, халық ауыз
әдебиетінде асыл мұраларын қалдырған. Ауыз әдебиетіндегі өшпес орны бар
шешендік сөздер, билер сөзі. Шешендік сөздерде дала өмірінің қағидалары,
шиеленіскен қайшылықтарды шешудің ережелері, даналық үлгілері дерлік
тұжырымдар кездеседі. Шешендік сөздер көп ретте билер сөзі ретінде таралып
сақталған. Онда біріншіден, билер барлық кезде іс әрекеттерінің бәрінде
елдің мұқтаждарын өзінің қажеттіліктерінен жоғары қойған.Екіншіден, елдік
мәселелерді шешкенде адамдарды алаламай, кісілік дәрежесін ескеріп отырған.
үшішіден, билер дау жанжалдарда төрелік айтқанда әділетті болған, ақиқатқа
жүгінетініне халықты сендірген.
Белгілі билердің кесімді билік сөзін, дауларды, түрлі кикілжіңді
жағдайларды ұлттық психологияға тән әдіс-тәсілдерді қолдана отырып шешуі
және ұлттың психологиясына тән мұндай әдіс-тәсілдерді ғылыми тұрғыдан
жан-жақты этнопсихология саласында бұрын-сонды арнайы зерттелмеген.
Қазіргі уақытта кездегі кикілжіңді жағдайларды шешуде билердің,
шешендердің сөздерін, мақал-мәтелдерді қолданудың маңыздылығы қаншалықты
орын алады деген сауалдар да туындайды. Қазіргі кездегі кикілжіңді
жағдайларды шешу тәсілдерінде қазақ халқының қандай басты ерекшеліктері бар
деген сауалдар туындайды. Кикілжің мәселелерін тұлға ішілік дау-дамайларды
түсінудің негізгі бағыттарына Ресейлік ғалымдар А.Я. Анцупов [33], А.И.
Шипилов [34], психоаналитикалық бағыты, З.Фрейд [35], гумманистік
бағыттарын К. Роджерс [36], А. Маслоу [37], Н.В. Гришина [38], тағы
басқалар сияқты ғалымдардың кикілжің мәселелерін жан-жақты зерттесе,
этнопсихология саласында дәстүрлі мәдениеттегі ақын-жыраулардың
психологиялық идеялары туралы отандық ғалымдар М.М.Мұқанов [39],
Қ.Б.Жарықбаев [40], С.М.Жақыпов[41] т.б.қарастырады, бірлескен диологтық
танымдық іс-әрекет жөніндегі идеялар негізін С.Қ. Бердібаева[42],
О.С.Сангилбаев[43] және т.б. еңбектерінде қарастырылады. А.Я. Анцупов пен
А.И. Шипилов көрсеткендей, XX ғасырда болған кикілжіңдер адамдардың көптеп
қырылуына негізгі себеп боды. Екі дүниежүзілік соғыс, екі жүзден аса ірі
көлемдегі соғыс, терроризм, билік үшін соғыс, өзін-өзі өлтіру-бұл аталған
кикілжіңдер ең кем дегенде 300 миллонға жуық адам өмірін жойды [44].
Кикілжіңдерді жою, болдырмау біздің пікірімізше қазіргі таңда өзекті
мәселе болып отыр. Кикілжіңге айналуға жақын жағдайларды ерте алдын-алу
және оларды ақылмен шешуге тырысу ең тиімді тәсіл болып табылады.
Жаңа нарықтық қатынастарға көшуге орай, адамдарда тек қана жаңа
таптаурындар пайда болып қана қоймай, олардың ойлауы мен дүниеге
көзқарастары өзгерді, бір-бірімен қарым-қатынастары басқаша болады.
Мысалы: махаббат, Отан, сенімділік деген сияқты маңызды ұғымдар өз мәнінен
айрылады.
Осы міндеттерді шешу үшін кикілжіңдер туралы біздерде бар білімдерді
жалпы жүйеге келтіру және ол туралы ғылымның әдіснамалық, әрі теориялық
негіздерін анықтау қажет, кикілжіңдерді шешуді немесе жоюды үйрету
тәсілдерін белгілеу қажет.
Кикілжіңді ескерту, оны аяқтау немесе шешуден гөрі пайдалы, әрі
ақылға қонымды. Сондықтан да кикілжіңді ескертуге бүкіл қоғам мен мемлекет
болып едәуір күш-қуат жұмсайды. Негізінен, бұл мемлекет аралық немесе
қылмыстық кикілжіңдерге байланысты, ал қазіргі уақытта өмірге,
денсаулыққа, қоғамдық қызығушылықпен құндылықтарға қауіп төндіретін
кикілжіңдерге де байланысты.
Кикілжің мәселесі оны жою, әрі шешу түрлі конференция мен
семинарларда қаншама рет талқыланды.
Дәстүрлі мәдениттегі билердің кикілжің жағдайларды шешілу тәсілдеріне
көңіл бөлу мақсатымыз – сол дәуірде билердің кикілжіңді жағдайларды
астарлы тәсілдермен шешуі ұлттың өзіне тән ерекшеліктерін этнопсихология
саласында зерттеудің маңызы зор.
Этнопсихология саласында дәстүрлі мәдениеттегі ақын-жыраулардың
психологиялық идеяларын Қ.Б.Жарықбаев сипаттаған. Олардың психологиялық ой-
толғаныстарына тоқталып өткен [ 45].
Ф. Ташимова еңбектерінде қазақ мәдениетінің субъекті түсінігі былай
сипатталады: субъектілердің творчестволық тарихи тәжірибелері ұрпақтан-
ұрпаққа тікелей және жанама жолдармен жалғасқан деп қарастырып ол өзінің
еңбектерінде қазақ мәдениетіне тән субьекті түсінігіне көңіл бөлген.
Онда автор қазақтарда ата-бабаларының рухы немесе жеті атасын
білуі, өзінің ұлттық болмысын саналы түрде түсінуіне, ата-бабалары
арқылы жинақтаған рухани байлықтарын ой елегінен өткізіп, жеткізе
білуіне іс-әрекеттері мен таптаурындарынан айқын көрінеді- деп
тұжырымдайды [ 46].
Қазақ ат сүрінгенше ақыл тапқан, ұшқыр, тапқыр ойды
қастерлеген, халық ауыз әдебиетінде өшпес мұралар қалдырған.
Ұ.Ауталипова, С.Қоңырбаева еңбектерінде ...қазақ халқында дау-дамай
мәселесін шешуге әр ауылда аузы дуалы ақсақалдар, елге танымал би-шешендер
атсалысты. Билер институты мен қазылар алқасы халық арасында жер дауы,
егес, керіс, талас-тартыс, дау-шар, қақтығыстарды шешуде ұлттық
психологияға тән әдіс-тәсілдерді қолдана отырып шешкендігін ауыз әдебиеті
мен тұлғалар өміріне қатысты тарихи еңбектерден білеміз. Алайда, бұл
халықтық психологияның мұндай әдіс-тәсілдері әлі де ғылыми түрде зерттелуді
күтіп жатыр,- деп қарастырған [ 47].
Тіл қарым-қатынас құралы десек, кикілжіңді жағдайларды шешу
тәсілдерінде оның алатын орны өз мәнін жойған емес. Мақал-мәтелдерді
қазіргі жастардың кикілжіңдерді шешу тәсілдерінде орынды қолдануы
ұлттың әлеммен өзара қарым-қатынасындағы, логикалық ойлау құрылымындағы
ұлтқа тән психологиялық ерекшеліктерін айқындай түседі.
Өкінішке орай, қазіргі кездегі жағдайларды ескерсек, өз
ұлтымыздың ішінде ұлттық құндылықтарды игермеуі, ескермеуі, салт-
дәстүріне немқұрайлықпен қарайтын адамдардың болуы кең көлемде өз
алдына зерттеу жүргізетін психологиялық мәселеге айналып отыр.
Халқымыздың ұлттық санасында этникалық сәйкестіліктің болмауы
түрлі әлеуметтік келеңсіз жағдайларға, мәңгүрттікке, тіліміздің
өсуінен өшуіне, мәдени дәстүріміздің дамуына кедергі болуы мүмкін
жағдай.
Бұл зерттеуге алынған еңбектің ерекшелігі орыс тілді қала қазақтары
мен ауылдан келген қазақ жастарының қазіргі кездегі кикілжіңді жағдайларын
шешу тәсілдеріндегі ерекшеліктерін анықтау, қарым-қатынастағы тілдің
логикалық құрылымындағы этнопсихологиялық ерекшеліктерін қарастыру.
Біздің халқымыздың дәстүрлі мәдениетіне даулар немесе кикілжіңді
жағдайларды шешу тәсілдерін тек сөзбен, іспен, күшпен ғана емес, бет-
пішінінен, дене қимылымен үнсіз отырып-ақ ой-пікірді айқын танытып істі
бітіре салатын болған. Мұндай іс-қимылдарды келісу, ашу-ыза т.б. сәттерінде
ыңғайын тауып пайдалану шеберлікті де, сезімталдықты, тапқырлықты
бейнелейді. Ең бастысы-қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі кикілжіңдерді шешу
тәсілдерінің этнопсихологиялық ерекшелігін анықтап, қазіргі кездегі
жағдайларда оның алатын орны қандай деген сауалдарға ізденістер.
Осы қарама-қайшылықтың тиімді шешімін іздестіру біздің зерттеу
мәселемізді айқындауға және Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу
тәсілдерінің оқу үдерісінде қолданудың психологиялық ерекшеліктері деп
тақырып таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу нысаны: билер сөзі, шешендік сөздер, жыраулар дәстүрлі мәдениет
үдересі.
Зерттеу пәні: қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі билердің кикілжің
жағдайларды шешудің этнопсихолгиялық мазмұны, шешендік сөз, дау, жыраулар,
кикілжіңнің қазіргі кездегі шешу тәсілдері, пікірталас т.б
Зерттеу мақсаты: Дәстүрлі мәдениеттегі билердің кикілжіңді жағдайларды
шешудің этнопсихологиялық ерекшеліктерін оқыту үдерісінде қолданудың
психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасуын тәжірибеде тексеріп, нәтижесін
көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
1. Психология ғылымындағы дәстүрлі мәдениет пен фольклордың ара қатынасын
теориялық зерттеу;
2. Психология ғылымында дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді зерттеудің
теориялық жолдары;
3. Қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі билердің, шешендердің кикілжіңді
жағдайларды шешу тәсілдерін эмперикалық-эксперименттік зерттеу;
4. Дәстүрлі мәдениеттегі шиеленістерді шешу тәсілдерін, қазіргі кезбен
салыстырғандағы айырмашылықтары мен ұқсастықтарын табу;
5. Эксперимент нәтижелерін талдау, интерпретатациялау, қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми болжамы егер, билердің кикілжің жағдайларды шешу
тәсілдері мен тұлғаның танымдық процесстерінің негізі рациональды логикалық
құрылымымен өзара тікелей байланысты боласа, онда кикілжің жағдайларды шешу
тәсілдері билердің тұлғалық және этнопсихологиялық ерекшеліктерімен тікелей
тәуелді болады.
Зерттеу жаңалығы: зерттеудің нәтижесінде келесі нәтижелер алынды,
біріншіден, дәстүрлі мәдениетте даулар мен жырауларда шешендік сөздерде,
билер сөзінде жанама түрде, астарлап айту, мысқылдап айту, ымдап айту,
қарсыласын бастырмалату, өзіне иландыру тәсілі, өткірлеп бейнелеу тәсілі
арқылы билердің кесімді билік сөздері бүтін халықтың тағдырын шешуде
маңызды орын алған, ал қазіргі кезде кикілжің жағдайларды шешу тәсілдері
келіссөз, алдау-арбау, жүйелі жоспарлау, көбінесе тікелей шешу
тәсілдерінен анықталды.
Екіншіден, әр адам кикілжіңді жағдайларда оны шешу жолында өз менің
қорғау механизмдері, өзін көрсету, әсіресе орыс тілді қазақ жастарында
тікелей шешу жолдарымен іске асқандығы анықталды. Қазақ тілді жастардың
таптаурындарында "астарлы" шешу тәсілі қалыптасқандығы анықталды.
Үшіншіден, дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді жағдайларды шешу
тәсілдерін, қазіргі кезбен салыстырғанда айырмашылықтары мен ұқсастықтары
бары анықталды.
Қорғауға ұсынылатын жағдайлар:
1. Дәстүрлі мәдениеттегі билердің кикілжің жағдайларды шешу
тәсілдерінің мәні болашақ жас ұрпақтардың ұлттық сан-сезімдерінің оянуына
түрткі болуымен қатар, тілдің дамуына, өз дәстүрін қастерлеуге, тұлғаның
мәндік жүйесіне сәйкес белгілі бір кикілжің жағдайлардан шығу тәсілдері мен
амалдарын игеруге және өзін-өзі таныту амалдарын қалыптастырады.
2. Қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі билердің кикілжіңдерді шешу
тәсілдерінің этнопсихологиялық ерекшеліктері, билердің кикілжің жағдайларды
шешу тәсілдері тұлғаның таңымдық процесстерінің негізі рациональды
логикалық құрылымымен тікелей байланысты болуы ұлтқа тән өзіндік сипатынан
көрініс табады.
3.Студенттер мен мектеп оқушыларына дәстүрлі мәдениеттегі билердің
кикілжің жағдайларды шешу тәсілдеріне көңіл бөлуі, ұлттың рухани қазынасын
саналы түрде меңгеруі, түсінуі ұлттық сана-сезімдерінің қалыптастыруына
жүйелі түрде құрылған кешенді әдістемелер арқылы қамтамасыз етіледі.
4. Дәстүрлі мәдениеттегі шиеленістерді шешу тәсілдерін, қазіргі кезбен
салыстырғандағы айырмашылықтары мен ұқсастықтарын білу адамдардың қарым-
қатынасындағы белсенді іс-әрекеті кезіндегі мотивті, эмоциялық, когнитивті,
бағалаушы көрсеткіштері арқылы көрініс береді.
Таңдау көлемі жалпы зерттеу жүргізу барысындағы эксперименттік және бақылау
тобын іріктеу төмендегі критерийлер негізінде жүзеге асырылады:
Зерттеу тобын жоғары оқу орындарындағы 2-4 курс студенттері (100; әр
курстан 50 студент) құрайтын болса, бақылау тобын жоғары оқу орынындағы
болашақ әр түрлі мамандық бойынша (физик –матеметик, тіл маманы) даярланып
жатқан 100 студент(әр мамандықтан 50 адам) құрайды. Білім беру
мекемелеріндегі 12-17 жас аралығындағы дарынды балалар іріктеліп бақылау
тобына алынатын болса, салыстырмалы түрде дарынды балаларды оқытатын
арнайы білім беру мекемелеріндегі дарынды балалар эксперимент тобын
құрайды. Сонымен қатар 35-60 жас аралығындағы әр түрлі жас
ерекшеліктеріндегі адамдардың кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін анықтау
үшін ой-пікірлері салыстырмалы түрде алынады.
Зерттеу базасы: негізгі эксперименттік зерттеу жұмыстары Абай атындағы
Қазақ Ұлттық Педагогикалық университетінің филология, физика-математика,
психология-педагогика факультеттерінде, мектептер және салыстырмалы түрде
зерттеуге алынатын қала мен ауылдан іріктеліп алынған дарынды балаларды
оқытатын арнайы білім беру мекемелеріндегі дарынды балаларға да
жүргізіледі.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Зерттеуде тұлға ішілік дау-
дамайларды түсінудің негізгі бағыттарына З.Фрейдтің психоаналитикалық
бағыты, К. Роджерстің, А. Маслоудың гумманистік бағыттары, А.Л. Анцупов,
Н.В. Гришина, А.И. Шипилов тағы басқалар сияқты ғалымдардың кикілжіңдерді
зерттеуге қосқан ойлары, этнопсихология саласында дәстүрлі мәдениеттегі
ақын-жыраулардың психологиялық идеялары туралы М.М.Мұқановтың
Қ.Б.Жарықбаевтың, С.М.Жақыповтың бірлескен диологтық таңымдық іс-әрекет
жөніндегі идеясы, С. Қ. Бердібаеваның, О.С.Сангилбаевтың еңбектеріндегі ой-
пікірлері, Амирова, Ф.С.Тәшімованың Көмекбаева, Ахтаева, Балғымбаева, И.
Аманова, еңбектеріндегі қазақ мәдениетіне тән субьекті түсінігіне
көңіл бөлген ой-пікірлері, Ұ.Ауталипова, С.Қоңырбаеваның дау-дамай
психологиясы туралы идеялары, басшылыққа алынды.
Зерттеуде қолданылған әдістер:
1.Этнопсихологиялық, конфликтология саласын, филологиялық,
педагогикалық, социологиялық, әдебиеттер мен әдістемелік
құралдарды теориялық талдау.
2. Дәстүрлі мәдениеттегі билердің кикілжің жағдайларды шешу
тәсілдеріне контент талдау әдісі.
3. Қазіргі кездегі кикілжің жағдайлардың кездесу жиілігін контент
талдау әдісі.
4. Студент жастардың кикілжің жағдайларды шешу тәсілдеріндегі
айырмашылықты анықтаудағы Розенбаумның Q критерий әдісі.
5. Дау-дамайға қатысты тренингітік жұмыстар.
6. Анкета әдістері,
7. Бақылау әдісі.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Зерттеудің әдіснамалық және
теориялық негіздері. Зерттеуде тұлға ішілік дау-дамайларды түсінудің
негізгі бағыттарына З.Фрейдтің психоаналитикалық бағыты, К.Роджерстің,
А.Маслоудың гумманистік бағыттары, А.Л. Анцупов, Н.В.Гришина, А.И.Шипилов
тағы басқалар сияқты ғалымдардың кикілжіңдерді зерттеуге қосқан ойлары,
этнопсихология саласында дәстүрлі мәдениеттегі ақын-жыраулардың
психологиялық идеялары туралы М.М.Мұқановтың Қ.Б.Жарықбаевтың,
С.Қ.Бердібаеваның еңбектеріндегі ой-пікірлері, Ф.С.Тәшімованың
еңбектеріндегі қазақ мәдениетіне тән субьекті түсінігіне көңіл бөлген
ой-пікірлері, Ұ.Ауталипова, С.Қоңырбаеваның дау-дамай психологиясы туралы
идеялары, С.М.Жақыповтың бірлескен диологтық таңымдық іс-әрекет жөніндегі
идеясы басшылыққа алынды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Кикілжіңді жағдайларда, оның
ішінде өзара қарым-қатынастардың ,даулардың, қарама-қайшылықтардың шешілу
тәсілдері маңызды.Практикалық -әлеуметтік тренингтерде қазақ тілді
жастардың "жанама" шешу жолдарының этнопсихологиялық ерекшелігі
көрінеді.Ұлтқа тән өзіндік ерекшілігін тренингтік жағдайларда, қарым-
қатынастарда, кикілжіңдерді шешуде ескеруге болады. Кейбір жеке адамдар
,топтар арасындағы түсінбеушіліктерден айқын көруге болады. Әсіресе, орыс
тілді қазақ мәселені тікелей шешуге бейім тұрса, ал қазақ тілді адамдар
үшін мәселені шешу "астарлы" түрде жүзеге асады. Осы аралықтағы
түсінбеушіліктер өзара қарым-қатынастағы қиындықты тудыртады. Практикада
ұлтқа тән ерекшілігін ескріп отырудың маңызы бар.
Қорытындылар мен ұсыныстар: қазіргі кезде ауыз әдебиетінің, оның ішінде
шешендік сөздердің табиғаты терең зерттеліп ашылуы керек, ал практикалық
өмірде шиеленісті жағдайларды шешу тәсілдерін қолдануда, сонымен қатар
қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі шешендік сөздерді пайдалану тілімізді
дамытуға, сақтауға, қайта жаңғыртуға түрткі болады
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру. Диссертацияның тақырыбымен
негізгі қағидалары еңбекте сипатталды. -халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияда, Қазақстан Республикасының бақылау комитетінің тізіміндегі
басылымдарға мақала жарық көрген.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындылар
мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің өзектілігі, мақсаты, нысаны, пәні,
міндеттері, болжамы, әдіснамалық, негіздері, әдістері мен негізгі кезеңдері
және толықтай ғылыми аппараты сипатталды.
Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде
қолданудың психологиялық негіздері тақырыбындағы бірінші бөлімде дәстүрлі
мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде қолданудың
психологиялық ерекшеліктерінің мәні ашылды. Шешендік сөздер негізінде
рухани-адамгершілік тәрбиесінің мазмұны ашылды. Оқу үдерісі негізінде
дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешудің психологиялық тәсілдері мен
мүмкіндіктері қарастырылды.
Сонымен қатар, дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу
үдерісінде қолданудың психологиялық ерекшеліктерінің құрылымдық-мазмұндық
үлгісі ұсынылды. Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу
үдерісінде қолданудың психологиялық ерекшеліктері теориялары талданып,
өзіндік көзқарастармен толықтырылды.
Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде
қолданылуының тиімділігіне эксперименталдық зерттеу жүргізу тақырыбындағы
екінші бөлімде дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу
үдерісінде қолданудың психологиялық ерекшеліктері мазмұндалды. Дәстүрлі
мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде қолданудың
психологиялық ерекшеліктері салыстырмалы түрде сипатталады. Дәстүрлі
мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде қолданудың
психологиялық ерекшеліктерінің тиімді жолдары анықталды. Оқу үдерісінде
дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу мүмкіндіктері тақырыбындағы арнайы
курстың типтік, оқыту бағдарламаларының мазмұны берілді.
Сондай-ақ, дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу
үдерісінде қолданылуы арқылы оқытудың формалары мен әдістері көрсетіліп,
олардың тәрбиелік деңгейі тәжірибеде тексерілді және нәтижесі берілді.
Нәтижелер математикалық-статистикалық әдістер арқылы өңделді. Сызба, кесте,
суреттер арқылы безендірілді.
Қорытынды бөлімде зерттеудің негізгі тұжырымдары мен ұсыныстары
сипатталды.
1. Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде
қолданудың психологиялық негіздері
1.1. Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде
қолданудың ғылыми зерттелуі
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына Қазақстан халқының
ұлттық – тарихи және этникалық дәстүрлеріне, кең ауқымда ойлауды
қалыптастыруға бағытталған жалпы адамзаттық құндылықтарға сәйкес анықталады
[48].
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев бекіткен Мәдени мұра бағдарламасының басты
міндеттері ретінде ...қазіргі таңдағы ұлттық мәдениетті, ауыз әдебиетін,
дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды зерделеу бүгінгі күннің негізгі
мақсаттарының бірі болып келеді [49;5-6].
Қазіргі әлемдегі жаһандану үрдістерінің тегеурінді белең алған
жағдайында қаймағы бұзылмаған Қазақстан мәдениетін сақтап қалу үшін ұлттық
мәдениеттің дәстүрлі құндылықтарына назар аудару қажет. М.М. Әуезовтің
әділ атап өткеніндей, ...кез келген халықтың рухани әлемі қаншалықты бай
болғанымен, ол ұлттық әлемі болып қала береді. Ол белгілі бір кеңістік-
уақыт ортасында өсіп өнеді, оның мәнін, оның мүддесін білдіреді [50; 32].
Кез келген ұлттық ауызекі мәдениет табиғи түрде сол халық мәдениетінің
құрамдас бөлімі, сол мәдениеттің төл туындысы, халық мұраттарының көрінісі
болып, халықтың қалыптасқан тұрмыстық тәжірибелеріне және халықтың
эстетикалық талғамына жауап береді, онымен бір уақытта біртұтас әлемдік
мәдени қордың құрамдас бөлімін құрайды. Ауызекі мәдениет дәстүрлер
қозғалысында жасалынып, жалғасын тауып жататын ілгерілеуі арқылы өмір
сүреді. Олай боса, дәстүр және мәдениет ұғымдарының мән-мағынасын ашып
қарастырайық.
Мәдениет ұғымының этимологиясына келсек ол арабтың маданият - қала,
қалалық деген сөзінен енген. Көне заманда культура (сultura) сөзі
тілінде ол қандай да бір нәрсені өңдеу, қайта жасау іс-әрекеттері
мағынасында қолданылады. Олай болса, Мәдениет (латын сөзі: культура,
cultyra) деген сөзінен аударылып алынған. Латын тілінде ол қандай да бір
нәрсені өңдеу, қайта жасау іс-әрекеттері мағынасында қолданылады. Римдік
философы Цицеронның еңбектерінде (б.э.д. 106-43 ж) бұл сөздің мағынасын
тереңдетіп жанды жетілдіру деп руханилыққа қатысты пайдаланды. Уақыт
өткен сайын Еуропа тілдерінде мәдениет сөзі түрлі мағыналарға ие бола
бастады. Мәдениет көп мәнді ұғым. Антикалық дүниеде бұл ұғым тәрбиелілік,
ағртушылық мәнін иеленген. Рим жазушысы және ораторы Цицерон жан мәдениеті
туралы сөйлеген. Мәдениет ( латынша- өңдеу, тәрбие, білім беру, дамыту,
қадірлеу ) адамдардың табиғатқа қосымша ретінде жасаған жасанды тәртіптері
мен объектілері, адами мінез-құлық пен іс-әрекеттің, тауып иеленген
білімдердің, кейіптердің, өзін-өзі танудың және қоршаған әлемнің рәсімдік
белгілеулерінің жиынтығы. [51;33]. Мәдениет ұғымынсыз адамның өзіне
қоғамдық өмірді, адамның рухани – практикалық іс-әрекетнің амалдары мен
түрлерін және олардың нәтижелерін, адамдар арасындағы қатынастардың сипаты
мен типтерін толық өлшемде түсіну мүмкін болмайды.. Мәдениет-жасанды,
әлемнің органикалық дамуындағы радикалды бетбұрыс. Ол объективті нақтылықты
игерудің айрықша амалы. Мәдениет- анропологиялық феномен. Яғни адамға
қолданылатын ұғым екені даусыз. Ол адамның тіршілік әрекеттерінің барлық
салаларын қамтитын және сан алуан формада өмір сүретін құбылыс. Мәдениет
қандай түр алса да адамдық болады Мәдениет біртұтас: ол адамдарда, олардың
әрекетінде, олардың сезімдерінде өмір сүреді. Ал адамдар, өз кезегінде,
мәдениетте өмір сүреді. Адамдық әрекеттің барлығы – бұл мәдени құбылыс және
шығармашылық құралы. Адамсыз мәдениеттің болуы мүмкін емес. Ол адам еңбегі
нәтижелерінің жиынтығы. Ол оның жасаушысы. Мәдениетті жасаушы адам
биологиялық жаратылған жан иесі. Мәдениет-бұл адам өзін адами сапада
бекіте отырып қайта істейтін табиғат. Мәдениет- адамның қоғамдық өмір
мен тарихтың субъектісі cапасындағы творчестволық мәнінің заттық
(материалдық және рухани) жүзеге асырылуы. Осы жағынан алғанда мәдениет
адамның оның тарихи эволюция барысында парасатты жетілдірілуі болып
табылады. Мәдениетті кез келген әрекет емес, тек сол мән әкелетіні ғана
тудырады. Мән-бұл мәдениеттің маңызды категориясы. Әрине, адам жартылай
операцияларды орындауға емес, бүкіл әрекетке мән беруге ұмтылады. Сондықтан
да ол күрделі құбылыс. Мәдениетті кез келген әрекет тудырмайды, тек мәндік
сипаты бары ғана тудырады. Осыған орай, П.А. Флоренскийдің заттарды емес,
рәсімдерді өндіру мәдениетті тудыру болып табылады дегені ойға оралады.
Мәдениет- адам жасаған объектілердің қазынасы. Бұл- мәдени белгі,
рәсімдер, тіл, құндылықтар, ой және әрекет. Мәдени өмір құндылықтарсыз
мүмкін емес, өйткені олар қоғамға тәртіп пен алдын ала болжаулықтың
қажетті жесін береді. Мәдентте жинақталған құндылықтар арқылы апдамдар іс
әрекетін реттеу жүзеге асырылады. Мәдениеттің табиғаты көптеген жекеліктер
тіршілік әрекетінің тәжрибесіне негізделген. Сондықтан да оны табиғи
ортамен қатар өмір сүретін адамның екінші табиғаты деп атайды. Адамның
мәдени әлемі- бұл дәстүрлер мен рәсімдер, бұл ережелер мен құндылықтар, бұл
шығармашылық және заттар, яғни мәдениет болмысы деп атауға болатынның бәрі
[52;33].
Оған дәлел ретінде 1964 жылдары батыс әдебиеттерінде мәдениетке 257
анықтама берілген. Ал, қазіргі заманғы сөздіктерге сүйенсек біздің зерттеу
пәнімізге жақын мәдениетке берілген төмендегідей анықтамалардың
негізіндегі Мәдениет ұғымының көлемі:
1) мәдениет → белгілі бір халықтың қол жеткен табыстары мен
шығармашылығының жиынтығы;
2) мәдениет → адамзат қауымының белгілі бір тарихи кеңістіктегі
қызметі мен өзіндік ерекшеліктері ( қазақ мәдениеті т.б.);
3) мәдениет → адамның барлық шығармашылық, іскерлік өндіруші іс-
әрекеттері мен дағдыларының жиынтығы
4) мәдениет өзінің ең жоғарғы көріну шегін өнерден алған, сондай-ақ
екінші табиғат деп аталатын адам қолымен жасалынғандардың бәрін
біріктіретін әрекеттердің нәтижесін қамтиды.
Дәстүр сөзі араб тілінен ауысқан мағынасы орныққан, тұрақты деген-
ді білдірсе, латын тілінде традицио деген бірден-бірге өткізу, бірден-
бірге беру дегенді білдіреді, ал орыс тілінде традиция бар кезеңде
дәстүрге нақты аударма сөз бола алмайды. Себебі, дәстүр деген күрделі
үрдіс, ол ұлттың психологиясына, дүниетанымдық деңгейіне сәйкес
қалыптасады. Яғни дәстүр жалпы халықтық, тұрақты, ұрпақтан ұрпаққа беріліп
отыратын, белгілі бір қауымдастық, әлеуметтік топта ұзақ уақыт бойы
сақталған бөлігі (элементі) деп түсіндіріледі. Дәстүр − әлеуметтік жүйенің
өміршеңдігінің міндетті шарты болып табылады. Халықтық дәстүр құрамына
ұлттық даму үрдісінің ( таным, наным, сенім, ұғым, әдет, ғұрып, мінез,
құлық және салт) ерекшеліктерінің барлығыда енеді. Сонымен бірге халықтық
педагогикасының даму үрдісі педагогика, психология, философия,
этнопедагогика ғылымдарының қағидаларын, эстетика, логика, риторика, өнер
мен мәдениет құндылықтарын негізге алады. Қазақ халқының ұлттық
этногенездік табиғатында халық педагогикасы дәстүрлерінің мазмұны мен
мүмкіндіктері берік орын алатындықтан, халық педагогикасының тәрбиелік
мазмұны қазақтың ұлттық қолөнері, мәдениеті, этикалық, эстетикалық,
әлеуметтік-тұрмыстық дәстүрінің нысандары арқылы анықталады.
Анықтамалар түйіні, дәстүрге немқұрайлы қарау қоғам мен мәдениет
дамуындағы сабақтастықтың бұзылуына адамзаттың бағалы жетістіктерінің
жоғалуына әкелетініне ұлттық тарихымыз арқылы көз жеткіздіреді.
Дәстүр:
- адамзат мәдениетінің деңгейі, рухани байлығы халық мәдениетінің аса
мәнді құрамдас бөлігі;
- ұлттар мен ұлыстардың айырмашылық белгілері мен деңгейлері;
- тарихи түрде қалыптасқан әдеп-ғұрып, инабат нормасы;
- адамдар арасындағы өркендеп, өзгеріп отыратын тұрақтылықты реттеуші күш;
- үлкен қоғамды ұжымдастырушы қуатты құрал;
- рулық қауымдастықтың тұтастығын сақтаушы құрал деп жіктейді.
Сонымен, осы ұғым төңірегіндегі зерттеулерге сүйене келе дәстүр деге-
німіз, әдет−ғұрыппен салт−сананың қоғамдағы әлеуметтік қатынастар түр-
лерін, қоғамның мәдени деңгейін көтерумен қатар, тәрбие талаптарының негі-
зін құрайды, адамдардың қоғамдасып өмір сүруінің және ұйымдасуының ма-ңызды
формаларын көрсетеді. Дәстүрдің қалыптасуы, өмір сүру жағынан ба-рынша
ұлттық сипатта болады, әрбір халық жалпыадамзат мәдениетіне соны-сымен үлес
қосады деген қорытындыға келеміз.
Орыс жазушысы М.Горкий: Мәдениет тарихын білмей тұрып, мәдениетті
адам болу мүмкін емес,-деген пікір айтса [53], ал Л.Н.Гумилев: Әрбір
халық өз тарихын, философиясын білмейінше және оған белгілі бір көзқараста
болмайынша ешқандай мәдениеттің дамуы мүмкін емес, − деген ойымен
тұжырымдайды [54; 66 ].
Француз әлеуметтанушысы Э.Дюркгейм: Дәстүр адамдардың қоғамнан дайын
күйінде табатын, өздерінің тәртіптерімен жөнге түсіріп және әрекетке
келтіріп отыратын тетік. Дәстүрді бұзғаны үшін берілген жаза тайпалардың
бірлігін сақтауға көмектесетін қозаушы құрал болып табылады, − деген [55;
32]. Ал белгілі ғалым С.Қалиевтің ...дәстүрге ғасырлар бойы қалыптасып,
сұрыпталған әдет−ғұрыптар, жол−жоралар, көзқарас түсініктер жатады, −
деген [56] пікірін, философ Н.Сәрсенбаев: Дәстүрге әдет−ғұрыптың өткен
қоғамнан қалған озық түрлері мен тұрмыстық формалары, ырым−жоралары,
рәсімдер жиынтығы кіреді, − деген [57] тұжырымдамасымен толықтырады.
Ғалым Ә.Садуақасовтың пікірінше: халық дәстүрі дегеніміз − ұлттық даму
үрдістерінің жиынтық формасы, − деген [58] түсінікті білдіреді.
Белгілі ғалым А.К.Кон [59;103.] өзінің еңбегінде Дәстүр адамдардың белгілі
бағыттағы тұрақты іс−әрекетімен, мінез−құлқының ұрпақтан ұрпаққа белгілі
формада ауысып берілетін түрі − деген анықтама береді.
Профессор Ә.Табылдиев дәстүрдің тәрбиелік мәнін жан−жақты зерттеп, танымдық
ерекшеліктерін төмендегідей жіктейді. [60;134 ].
Мәдениет адамы ұғымы педагогикалық тұрғыдан алғанда, оқушылардың
абыройын жоғары ұстау, өзін-өзі сыйлау, өз күшіне өзі сену, жалтақтамау,
сондай-ақ басқалардың пікірін сыйлау секілді бір-бірімен байланысты
қасиеттерді тәрбиелеуді білдіреді.
Сондай-ақ мәдени әрекет білім беру мен тәрбиенің, адамның
адамгершілік қарым−қатынасының дәрежесіне байланысты болып келеді. Ғалымдар
оны дәстүрлі өнер, салт-дәстүр, тілмен де, рәміздік жүйесін қабылдаған
ұлттың психологиялық түрімен де байланыстырады. Қалай болғанда да дүниенің
тұтастығы, қоғамның интеграциялық негізі және этностық рухани кеңістік
-мәдени дәстүрлердің дамуында ең басты факторлар болып саналады. [61; 237].
Әрбір халықтың тарихи өмірінде қол жеткізген ең құнды дүниелері – рухани
және адами қасиеттер, құлықтылық (моральдық нормалар) үлгілері бар.
Сондықтан да әрбір жаңа ұрпақ үшін мәнді тәрбие–ұлттық тұрғыдағы тәрбие
үлгісі болып табылады. Өйткені, мұнда тәрбиенің негізін замандар бойы
қалыптасып келген асыл рухани құндылықтар және биік ізеттілік пен
құлықтылық тұрғысындағы ұрпақтан–ұрпаққа жалғасып жататын, адамның адамдық
қасиетін нығайтып әрі асылдандыра түсетін, халықтың даналық өмір – салтынан
туындап отыратын бұлжымас ережелер мен қағидалар құрайды. Ұлттық тәрбие –
адам өмірінің алтын арқауы. Ұлттық тәрбие жалпы – адамзаттық рухани
құндылықтарды жоққа шығармайды, қайта солармен үндесіп жатады. Бұлар
бірін–бірі байытып, құнарландырып отырады. Ұлттық тәрбиеден тереңдеп нәр
алған адам – рухани бай адам. Ондай адам жалпы адамзаттық тұрғыдан мәдени
және рухани құндылықтарды бойына тезірек сіңіреді, сөйтіп, толық әрі кәміл
адам дәрежесіне тезірек жетеді. Ұлттық менталитет – тұнып тұрған рухани
қазына. Халықтың тілі мен мәдениеті болсын, салт – дәстүрі мен наным–сенімі
болсын – мұның бәрі де әрбір халық үшін асыл да қымбатты рухани дүниелер.
әсіресе, наным–сенімнің әрбір халықтың өмірінде алатын орны өзгеше.
Ұлттық тәлім-тәрбиенің дамуы мен қалыптасуына үлкен үлес қосқан қазақтың
көптеген зиялы оқымыстылары жеке басқа табынудың құрбаны болды, қудалауға
түсті. Мұның өзі ұлт мәдениетінің өсуін үлкен тежелуге әкеліп соқтырды.
Халық педагогикасы жөнінде ғылыми-зерттеулер жүргізуге шек қойылды. Ұлттық
салт-дәстүрлерді дәріптеу, өмірге енгізу санадағы ескінің сарқыншағы деп
бағаланды. Халықтық дәстүрлер өзінің қоғамдық мәнін жойып, отбасылық мәнге
ғана ие болды. Оның өзі бертін келе, мектеп, жоғары оқу орындарының тәрбие
жұмыстарының негіздеріне кірді. Тәрбиелік жұмыстар коммунистік идеологияға
негізделіп, оқу-тәрбие жұмыстары негізінен орыс тілінде жүргізілуіне
байланысты қазақ тілі біртіндеп өмірден шеттеле бастады.
Оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар орыс тілінің аудармасы негізінде
пайдаланылып, қазақ халқының ұлттық ерекшеліктері ескерілмеді. Студенттерге
жан-жақты тәрбие беруде үлкен жауапкершілікті мойындарына алған студент
жастар ұйымдары негізінен коммунистік тәрбие принциптеріне сүйенеді. Жоғары
оқу орындары оқу-тәрбие жұмысының бағдарламалары, әдістемелік нұсқаулар
ұлттық тәлім-тәрбиенің ерекшеліктерімен санаспады. Ұлттық тәрбиедегі ұрпақ
сабақтастығы сақталмады.
Ә. Нысанбаев ол туралы Екі мыңжылдық дала жыры атты жақында
жарық көрген жинақтың алғы сөзінде былай деп жазады: Демек, дала
поэзиясы – қазақы дүниетануды түсінудің, халықтың өзін - өзі тануының
қайнар бұлағы. Мұндағы дүниенің қазақи ұлттық түсініктегі бейнесі,
философиялық және поэтикалық астары қабыса асқан көркемдікпен
көрсетілген. Халықтың кемел ойы, асыл мұраты, терең сезімі, ұлт болып
ұйысу тарихы, өкініштері мен сүйініштері – бәрі- бәрі оның поэзиясында
сайрап жатыр. Қазақ поэзиясында қазақ поэзиясы қазақ халқының
рухани дамуэволюциясының шежіресі іспетті. Сондықтан да рухани
құндылықтардың інжу- маржандарын, билер шығармашылығынан да, шешендік
сөздермен де, мақал- мәтелдерден де көптеп табуға болады.Оған қоса
жасампаз субъект үшін әр уақытта тыңдарман көпшілік қажет. Автор мен
мәдени туындыны қабылдаушылық арасында үзілмейтін қарым- қатынас болуы
қажет[62; ].
Н.И. Конрад айтқандай, жаңа этнос қалыптасып,биік тұғырға қанады. Тек
тіл, тарих, әдебиет бірігіп – кірігіп, тұтас бір рухани материк болып
ұлттық болмысты тудырады. [63; ]. Яғни жаңа тәуелсіздік заманасы
қазақтардың ұлттық мәдениетін мемлекеттік деңгейге көтерді. Ол көпұлтты
сипаты бар Қазақстан мәдениетінің өзегіне айналды. Ұзақ жылға созылған
қуғын-сүргін, зобалаңнан ақталған қазақ мәдениетінің ұлылығының мұрасы
халық қазынасына қосылды. Тәуелсіздік – мәдени, рухани мәдениетті жаңа
сатыға көтеретін фактор.
Жаңа XXI ғасыр мәдени дамуымыздың негізгі бағыттары анықталуы керек.
Әлемдік кеңістікте қазақ мәдениеті өзіндік қолтаңбасы болуын зерделу
міндеті тұр. Алдыңғы буын ағалардың кейінгі буын інілері балалары туын
биік ұстап, мәдениеттің хан тәңірі бір сәт шаршамай шалдықпай,
торықпай өрлей беруі – үміт оты. Қазақстан Республикасы елімізде
туып өскен халықтар өкілдерінің ортақ Отаны, олар тәуелсіздікке негіз
болып, оны баянды етуге жауапкер. Қазақ сахарасында аға, іні
халық жоқ, ұлт пен ұлыстардың өкілдері бір отанның перзенттері.
Тәуелсіз Қазақстанның бүгінгі даму тынысын ғылым, халыққа білім
беру, өнер салалары айқын көрсте алады. Елдің жаңа рухани табыстарының
молаюына Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың бастамасымен қабылданған
мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы қызмет етуде.
О баста Мәдени мұра мәдениетке деген мемлекеттік көзқарастың соны
стратегиялық ұстанымын айқындайтын маңызды жоба деп белгілнген. Әрі бұл
біздн басқа еш елде жоқ. өзгелерге үлгі болатындай құжат еді. Бағдарламаны
қабылдағандағы мақсат – халқымыздың ескелең рухани-мәдени сұранысын
қанағаттандыру болатын.
Елбасы тапсырмасымен Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасының дүниеге
келуі тарихи құндылықтарымызды бүгінгі жас ұрпақтың қолына қалдырумен
бағалы емес пе? Тарихи-мәдени мұраны сақтау стратегиялық маңызы бар
мемлекеттік мәселе. Ұлттық дәстүр, әдеби және мәдени құндылықтар, тарихт
тәжірибе ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын қазына. Сондықтан да Елбасымыз
Мәдени мұра мемлекттік бағдарламаға бастамашы болды.
Бағдарлама шеңберінде ұйымдастырылуы тиіс мынадай негізгі
міндеттер белгіленгенді:
- Білім беру саласын дамыту, халқымыздың тарихына қатысты мәдени мұрамызды
сақтауды қамтамасыз ету, алыс-жақын шет жұрттағы жәдігрлеріміз бен
мұрағаттарымызды іздестіріп жинақтау;
- Қазақтың тарихи-мәдени ескерткіштерін қалпына келтру, жаңарту жұмыстарын
жүйелеу;
- Ауыз әдебиетінің бар байлығын жарқырата шығарып, қазақтың әдет-ғұрпы мен
салт-дәстүрін зерделеудң тұтастай жүйесін жасау;
- Әлемді көркем әдебиеттің үздік туындыларын ана тілімізге аудару.
Әр халықтың мәдениеті өзіне тән ерекшелігімен дараланып көзге
шалынады. Алайда басқа халықтардың әсерінсіз таза, дара ұлттық мәдениет
тіпті де кездеспейді. Ұлттар мен халықтардың материалдық және рухани
байланысы,қарым – қатынасы арқылы олар бір – бірін мәдени байлығы жағынан
толықтырады –[64; ] дейді С.Н.Артоновский. Әрүрлі ұлпен халықтарда
кездеспейтін, қайталанбайтын таза ұлттық салт– дәстүр ешбір елде болмақ
емес. Бір ұлтта бар салт – дәстүрлер, ұлттық ою өннек, тағам, спорттық
ойын түрлері екінші бір ұлтта да белгілі ұқсастықпен және өзіндік
ерекшелігімен көрініс береді.
Этномәдени білім беру стратегиясы - өз тарихын, мәдениетіне тиісті
сфера арқылы берілуіне негізделген, ұлттық этномәдени ұқсастығын жүзеге
асыруға бағытталған. Сонымен бірге, белгілі мемлекетте тұратын барлық
этностардың мемлекеттік интерациясы маңызды болып табылады. Ал бұл жағдай
білім беру жүйесі арқылы тиімді жүзеге асырылады.
Этномәдени білім беру – ана тіліне, мәдениетіне қатыстырып және
әлеуметтік мәдениетті қабылдау арқылы этномәдени ұқсастығын сақтауға
бағытталған. Сонымен бірге ол трансляциялық, дамытушылық, диференциялық
және интеракциялық функцияларын атқарады.
Этномәдени білім беру негізгі тапсырмаларының бірі – ол өз
мәдениетін ғана біліп қоймай, сонымен бірге тұтас дүниеге көзқарасы
қалыптасқан мәдени тұлғаны тәрбиелеу болып табылады.
Қазіргі кезде адамдар арасындағы өзара қарым қатынастардан , қарама-
қайшылықтар, даулар, кикілжіңдік жағдайлардың шешілу тәсілдері өте
маңызды. Олардың ең бастысы- әр адамның мақсаттарына, қажеттіліктеріне
байланысты, әркім өзінің мақсаттарына қарай әр түрлі іс- әрекеттер,
таымдық көзқарастарына қарай кикілжіңдерден шығудың тәсілін түрліше
қолданады. Конфликт- (латын тілінен conflictus- қақтығыс) қарама- қарсы
бағыттағы оппоненттердің, субъектілердің мақсаттарының, көзқарастарының,
бағыттарының қақтығысы. Ал, конфликттік жағдай- ұжымдағы ситуацияның
қайшылығының күшейген шегі.
Кейде тілеген қарым- қатынас серіктестер арасында дұрыс жүзеге аспай
жатады. Бұған сыртқы шектеулермен қатар, біршама терең қарама-қайшылықтар
себеп болуы мүмкін.
Мұндай қарым-қатынастың шектеулері, деп көрсетеді әйгілі отандық
психолог Д.С.Парыгин жасанды қарым-қатынастардың кейпін киіп,
"стереотипін", "стандартты тәрбиелік реакциялармен" орнын ауыстыра отырып,
бұл "адамдар арасында психологиялық кедергі" туғызады дейді. Бұл кедергілер
адамдардың бір-бірін дұрыс түсінуіне, өзара қарым-қатынасына кедергі
жасайтын қарама-қайшылықтар ретінде көрінеді. Кез келген адамның қарым-
қатынас процесінде алдынан кездесетін әр түрлі күнделікті қиыншылықтарды
жеңе алмауы, бұл оның эмоцияналдық күйі, физикалық, психологиялық
денсаулығына кері әсерін тигізеді [65;2].
Өзінің табиғатына сай қарым-қатынастың сыртқы шектеулері әр түрлі
болуы мүмкін. А.Б.Добрович қарым-қатынастағы екі жақтың
қанағаттанбаушылығын туғызуға себеп болатын шектеудің 3 типін көрсетіп
береді. [66,13].
Шартты түрдегі шектеулер- адамдар расында "конвенция" пайда болған
жағдайда пайда болады, яғни салт- дәстүр, ғұрып өзін қалай ұстау
керектігін көрсетеді. Осыған сай жасы төмен жастар -үлкендерді үлгі тұтып,
тыңдау керек, үлкендер- кішілерді үйретіп, көмектесу керек, , күйеу бала
қалыңдығын қамқорына алу керек, қалыңдық- басқа ер адамдарға көңіл
аудармау керек, достар-бір-бірін сатпай, алдамау керек. т.б.
Жағдайлық шектеулермен- біз толыққанды қарым-қатынас қатаң
жағдайдың шеңберінде шектеулі болған жағдайда кездесеміз. Қарым-қатынасқа
тұлғалардың серіктес ретінде қатысуы жағдайды одан ары қиындатып
жататынын кездестіріп жатамыз. Мысал ретінде жүгірушілердің эстафетаны
беруі, қарауышының кезекті өткізіп беру ережесі, студенттердің емтихандық
сессиясы, жапондықтардағы шәй беру рәсімін т.б.айтуға болады. Сондықтан да
қалалық транспортта кездейсоқ кездескен әңгімелесушінің жеке өміріне
қатысты сұрақтар қойылмайды.(Сіз бүгін жақсы ұйықтамаған сияқтысыз? )
немесе өзінің жеке өмірі туралы хабар беру (Білесіз бе, менің өмірден
көңілім қалған) Мұндай жағдайда жеке өміріне қатысты емес қаратпа
сөздерді қолдану керек. Рұқсат па?- Мәселе жоқ, Рұқсат етесіз бе?-
Өтінемін, Кешіріңіз-Айыбы жоқ т.б.. Бұндай жағдайда осындай жолмен
көпшілік қарым-қатынасқа көшуге болады.
Эмоционалды шектеу- қарым-қатынас атмосферасының құрылуында
анықталады. Егер әңгімелесушілер бір-бірін кездестіргенде жасанды қуаныш
пен махаббатты сезінсе, онда олар қарым-қатынастағы бақытты минуттарды
бұзбау үшін олар өздерінің уайымы мен проблемаларын жасырады. Егер
серіктестер эмоционалды суық болса немесе бір-бірімен жауласқан болса,
онда олар конфликтіні шектеуге тырысып, қарым-қатынаста масканы
қолданады. Мұндай жағдайда әркім өзінің серіктесіне қуаныш сыйлауы өте
сирек болады.
Н.И. Шевандрин біздің эмоциямызға негізделген келесі кедергілерді
көрсетіп берді:
Жек көру және жиренгіштік кедергісі - күнделікті өмірде жиі
кездеседі. Қолайсыз иістер, тер қолдар, әңгімелесушіге тым жақын жүру
әдеті -бұның бәрі қарым-қатынастағы серіктесінің жиренгіштік сезімін
туғызады. Ал мұның алдын алу үшін гигиена мен әдетке жиі көңіл бөлу
керек.
Уайым мен қайғырудан пайда болатын қарым-қатынастағы кедергімен
кез-келген адам кездеседі. Қайғырудың адам ойын өзіне аударатыны соншалық,
ол адамның ойын басқа адамдарға бұру өте киын. Қайғыруға себеп әдетте
трагедиялық оқиғалар, өзінің жағдайына қанағаттанбаушылықтан, артық
физикалық шаршауды сезінуден пайда болады.
Қорқыныш кедергісі - тұлғалар арасындағы қарым-қатынаста кедергі
жасайтын жеңуі қиын кедергілердің бірі. Кейбір адамдарда өмірлік қиын
жағдайлардан қорқыныш тез туындайды. Қорқыныштың себептері түрлі болып
кеуі мүмкін. Сіз бұл қорқыныш кедергісін жеңе алуыңыз, оны қаншалықты
дұрыс шеше алуыңызға байланысты.
Ұят пен кінә кедергісі- бұл басқа біреудің немесе өзіне деген
қолайсыздықтан туатын кедергі. Ұят адамды сынау немес жақтау кезінде пайда
болады. Ұят пен кінәнің әңгімелесушімен қарым-қатынасты үзетін кездері аз
емес. Артық ұялушылықтан зардап шегетін және ұятқа мойынсынбайтын адамдар
да бар. Соңғылары өзінде психологиялық қорған құрып алған. Олар көп
жағдайларда, оларға сын айтқандарды тыңдамайды, өзіне ақтаушы мотивтер
іздейді. Өте төмен және өте жоғары кінәні сезіну адамдар арасындағы
психологиялық қарым-қатынасты бұзады.
Күштеу шектеулері туралы біз серіктестердің біреуі тұлғааралық
қарым-қатынасқа дайын болса, басқасы қандай да бір себептер арқылы бұдан
өтіп кетіп, вербальды немесе вербальды емес жолдарды қолдана отырып,
өзінің серіктесін тура соны істеуге мәжбүрлеуінен көреміз. Осындай қарым-
қатынасты әйгілі Шекспир сахнада бейнелеп берген болатын, оны Рамеоның
Капулетти әулетімен достасуға тырысқан көрінісінен көруге болады. Осындай
шектеудің ішінен мынандай кедергілерді көрсетуге болады:
Жек көрушілік кедергісі- мінездің бейнеленуін көрсетеді, бірақ бұл
кейде нәсілдік немес ұлттық кемсітушіліктен көрінеді. кейбір жағдайда ғана
болмаса, оны жеңу қиын.
Қабылдау кедергісі- түсініксіз ойды айтуда, әңгімедегі ойдың дұрыс
құрылмауы, т.б. жағдайда пайда болады [67,28].
Ойдың дыбысталуы, мағынасына қарағанда маңызды емес. Аз эмоционалды
сөздің адамның жүрегі мен жанына жол табуы қиын.
Жоғарыда айтылған сыртқы шектеулермен қатар, қарым-қатынас кедергісі
ретінде басқа да факторлар конфликтінің пайда болуына әсер етеді. Көбіне
ішкі психологиялық кедергілермен қақтығыс жиі кездеседі. Кез- келген
конфликт өздігінен пайда болып, ізсіз жоғалып кетпейді. Кез-келген
әрекеттің астында қарым-қатынастағы әріптестердің мақсаттар, ал
конфликтінің артында - қарым-қатынастағы серіктестердің мақсаттары мен
тілегінің келіспеушілігі жатады.
Әйгілі психолог М.Аргайл қарым-қатынастың маңызды мотивтері,
конфликтінің себептері ретінде : өзіндік таным, рухани және эмоционалдық
байланыс, басқару, агрессия, басқаларды өзіне бағындыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОК Қолжазба
құқығында
ДӘСТҮРЛІ МӘДЕНИЕТТЕГІ КИКІЛЖІҢДІ ШЕШУ ТӘСІЛДЕРІНІҢ ОҚУ ҮДЕРІСІНДЕ
ҚОЛДАНУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
19.00.01 - жалпы психология, жеке адам психологиясы, психология
тарихы, этнопсихология мамандығы бойынша
Психология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі: пс.ғ.д,
профессор
Қазақстан Республикасы
Алматы , 2010
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
---------------------------------- ----------------------------------- -
--------------
1 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде
қолданудың психологиялық негіздері
---------------------------------- -------
1.1 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде
қолданудың ғылыми зерттелуі
---------------------------------- -------------------
1.2 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде
қолданудың психологиялық
үлгісі---------------------------- ----------------------
1.3 Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде
қолданылу
мүмкіндіктері--------------------- ----------------------------------- -
----
Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде
2 қолданылуының тиімділігіне эксперименталдық зерттеу жүргізу -----
2.1 Эксперименттік зерттеу жұмысының бағдарламасы
---------------------------
2.2 Эксперименттік зерттеу жұмысын жүргізу барысы
--------------------------
2.3 Эксперименттік зерттеу жұмысының нәтижелерін талдау -----------------
Қорытынды
---------------------------------- ----------------------------------- -
----
Қолданылған әдебиеттер тізімі
---------------------------------- ---------------
Қосымша материалдар
---------------------------------- -------------------------
КІРІСПЕ
Тақырыпты зерттеудің көкейтестілігі Н.Ә. Назарбаев бекіткен Мәдени
мұра бағдарламасының басты міндеттері ретінде ...қазіргі таңдағы ұлттық
мәдениетті, ауыз әдебиетін, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды зерделеу бүгінгі
күннің негізгі мақсаттарының бірі болып келеді [1; 5-6].
Әлемдегі жаһандану үдерістерінің тегеурінді белең алған жағдайында
қаймағы бұзылмаған Қазақстан мәдениетін сақтап қалу үшін ұлттық мәдениеттің
дәстүрлі құндылықтарына назар аудару қажет. М.М. Әуезовтің әділ атап
өткеніндей, ...кез келген халықтың рухани әлемі қаншалықты бай болғанымен,
ол ұлттық әлемі болып қала береді. Ол белгілі бір кеңістік-уақыт ортасында
өсіп өнеді, оның мәнін, оның мүддесін білдіреді [2; 32].
Қазіргі кезде халқымыздың тарихы, мәдениеті жаңаша қаралып, өзіндік
ақиқатымен танылу қажеттігі туып отыр. Ал дәстүрлі мәдениеттің дала
даналығының психологиялық келбеті-сөз құдіретінде тұр. Әсіресе, бітпес
даулардың шешу тәсілі-әрекеттен гөрі нақты сөз болған.
Әлемдік өркениетке қадам басудың өзегі ұлттық мәдениеттен бастау алуы
заңды құбылыс екені белгілі. Ол туралы мемлекеттік Мәдени мұра
бағдарламасында: Білім беруді жаңарту үрдісі деп – ұлтымыздың салт-
дәстүрін, мәдени мұрасын, рухани құндылықтарын, яғни оқу-тәрбие үдерісін
біртұтас алып жүретін дәстүрлі мәдениет негіздерінен құралатын ұлттық
идеологиялық бағыттың тұрақты бір жүйесін түсінеміз - деп айқын
көрсетілген.
Бұл қазіргі таңдағы білім беру ұйымдарының мақсаты, яғни білім беру
жүйесіндегі ұлт мәдениетінің басты типі, қазақтың дәстүрлі қолөнері және
рухани мұрасы, тарихи ескерткіштерін оқып-білу негізінде жастардың бойында
патриоттық сезімді қалыптастыру бағытында ұйымдастырылатын қызметтер арқылы
жүзеге асырылады. Мәселенің өзектілігіне дәлел ретінде Білім туралы
заңның 16 бабын келтіруге болады. Онда:
- Негізгі орта білім берудің жалпы білім беретін оқу бағдарламалары білім
алушылардың ғылым жүйесінің базалық негіздерін меңгеруге, олардың бойында
тұлғааралық және этносаралық қатынастың жоғары мәдениетін қалыптастыруға,
жеке адамның өзін-өзі билеуіне және кәсіптік бағдарлануына бағытталады.
Мұның барлығы білімді ұлтандыру, ұлттық идеология негізінде жүзеге асады.
Жалпы орта білім берудің мақсаттары Қазақстан Республикасының
Коституциясында бекітілген еліміздің білім беру саясатындағы негізгі
ұстанымдарға, Қазақстан. Республикасының Білім туралы заңына Қазақстан
халқының ұлттық – тарихи және этникалық дәстүрлеріне, кең ауқымда ойлауды
қалыптастыруға бағытталған жалпы адамзаттық құндылықтарға сәйкес анықталады
[3]. Қазақ мәдениетінің бел-белестеріне көз жіберер болсақ, таңдап алынған
мәселенің көптеген зерттеушілерді толғандырғанын байқаған болар едік. Ш.
Уәлиханов[4], С. Мұқанов [5], Ә. Марғұлан [6], Ш. Ыбыраев [7], Ә.
Қоңыратбаев [8] секілді ғалымдар бұл төңіректе өз ой-пікірлерін айтып
кеткені мәлім. Олардың айтқан ойлары Ә. Бөкейханов[9], А. Байтұрсынов [10],
Х. Досмұхамбетов[11] еңбектерінде жалғасын тапты. Ал орыс ғалымдары
В.Я. Пропп [12], Ф.М. Селиванов[13], Б.Н. Путилов [14], Д.С. Неклюдов
[15], Е.М. Мелетинский [16], Л.Н. Гумилев [17], А.Я. Гуревич [18], А.Ф.
Лосев [19], Д.С. Лихачев [20], Л.Н. Коган [21] және тағы басқа көрнекті
ғалымдардың еңбектерін атап айтуға болады. Дәстүрлі мәдениеттің сан-салалы
мәселелерін белгілі зерттеушілер философиялық тұрғыдан Ғ. Есім [22], Ж.
Молдабеков[23], А.Х. Қасымжанов [24], Д.К. Кішібеков [25], А. Қасабек
[26], М. Орынбеков [27], Ж. Алтаев [28], және т.б. ғалымдар қарастырса,
мәдениеттану саласы бойынша Н. Байтенова [29], Қ. Шүлембаев[30], З.А.
Мұқашев[31], Б. Нұржанов[32] т.б. ғалымдар еңбектерінде арқау болады.
Президентіміз Н.Ә. Назарбаев ұсынған Қазақстан-2030 жолдауында
еліміздің болашағы жастар екендігі айтылады. Бүгіннен бастап олардың бойына
ұлттық рухты сіңіре отырып, Отанымыздың шынайы патриоттарын, мәдениетті,
білімді, парасатты,бауырмал, ізгі ниетті, адал азаматтарын тәрбиелеп шығару
екенін ескертеді.
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңында жас ұрпаққа жан-жақты
білім мен тәрбие берудің мемлекеттік саясатының негізгі ұстанымдарын
айқындап береді. Олар мыналар: Қазақстан Республикасының барлық адамзатының
білім алуға тең құқұлығы, әрбір адамзаттың интелектуалдық дамуы,
психофизиологиялық және жеке басының ерекшеліктері, халық үшін білімнің
барлық деңгейіне кең жол ашылуы.
Бүгінгі таңда жас ұрпақты өз халқының тарихын, тегін, салт-дәстүрін,
тілін, білімін, адамзаттық мәдениетті, адами қасиетті мол терең түсінетін
шығармашылық тұлға етіп тәрбиелеу өмір талабы, қоғам қажеттілігінен туындап
отыр. Қазіргі кезде халқымыздың тарихы, мәдениеті жаңаша қаралып, өзіндік
ақиқатымен танылу қажеттігі туып отыр. Ал дәстүрлі мәдениеттің дала
даналығының психологиялық келбеті-сөз құдіретінде тұр. Әсіресе, бітпес
даулардың шешу тәсілі-әрекеттен гөрі нақты сөз болған.
Қазақ ат сүрінгенше ақыл тапқан ұшқыр ойды қастерлеген, халық ауыз
әдебиетінде асыл мұраларын қалдырған. Ауыз әдебиетіндегі өшпес орны бар
шешендік сөздер, билер сөзі. Шешендік сөздерде дала өмірінің қағидалары,
шиеленіскен қайшылықтарды шешудің ережелері, даналық үлгілері дерлік
тұжырымдар кездеседі. Шешендік сөздер көп ретте билер сөзі ретінде таралып
сақталған. Онда біріншіден, билер барлық кезде іс әрекеттерінің бәрінде
елдің мұқтаждарын өзінің қажеттіліктерінен жоғары қойған.Екіншіден, елдік
мәселелерді шешкенде адамдарды алаламай, кісілік дәрежесін ескеріп отырған.
үшішіден, билер дау жанжалдарда төрелік айтқанда әділетті болған, ақиқатқа
жүгінетініне халықты сендірген.
Белгілі билердің кесімді билік сөзін, дауларды, түрлі кикілжіңді
жағдайларды ұлттық психологияға тән әдіс-тәсілдерді қолдана отырып шешуі
және ұлттың психологиясына тән мұндай әдіс-тәсілдерді ғылыми тұрғыдан
жан-жақты этнопсихология саласында бұрын-сонды арнайы зерттелмеген.
Қазіргі уақытта кездегі кикілжіңді жағдайларды шешуде билердің,
шешендердің сөздерін, мақал-мәтелдерді қолданудың маңыздылығы қаншалықты
орын алады деген сауалдар да туындайды. Қазіргі кездегі кикілжіңді
жағдайларды шешу тәсілдерінде қазақ халқының қандай басты ерекшеліктері бар
деген сауалдар туындайды. Кикілжің мәселелерін тұлға ішілік дау-дамайларды
түсінудің негізгі бағыттарына Ресейлік ғалымдар А.Я. Анцупов [33], А.И.
Шипилов [34], психоаналитикалық бағыты, З.Фрейд [35], гумманистік
бағыттарын К. Роджерс [36], А. Маслоу [37], Н.В. Гришина [38], тағы
басқалар сияқты ғалымдардың кикілжің мәселелерін жан-жақты зерттесе,
этнопсихология саласында дәстүрлі мәдениеттегі ақын-жыраулардың
психологиялық идеялары туралы отандық ғалымдар М.М.Мұқанов [39],
Қ.Б.Жарықбаев [40], С.М.Жақыпов[41] т.б.қарастырады, бірлескен диологтық
танымдық іс-әрекет жөніндегі идеялар негізін С.Қ. Бердібаева[42],
О.С.Сангилбаев[43] және т.б. еңбектерінде қарастырылады. А.Я. Анцупов пен
А.И. Шипилов көрсеткендей, XX ғасырда болған кикілжіңдер адамдардың көптеп
қырылуына негізгі себеп боды. Екі дүниежүзілік соғыс, екі жүзден аса ірі
көлемдегі соғыс, терроризм, билік үшін соғыс, өзін-өзі өлтіру-бұл аталған
кикілжіңдер ең кем дегенде 300 миллонға жуық адам өмірін жойды [44].
Кикілжіңдерді жою, болдырмау біздің пікірімізше қазіргі таңда өзекті
мәселе болып отыр. Кикілжіңге айналуға жақын жағдайларды ерте алдын-алу
және оларды ақылмен шешуге тырысу ең тиімді тәсіл болып табылады.
Жаңа нарықтық қатынастарға көшуге орай, адамдарда тек қана жаңа
таптаурындар пайда болып қана қоймай, олардың ойлауы мен дүниеге
көзқарастары өзгерді, бір-бірімен қарым-қатынастары басқаша болады.
Мысалы: махаббат, Отан, сенімділік деген сияқты маңызды ұғымдар өз мәнінен
айрылады.
Осы міндеттерді шешу үшін кикілжіңдер туралы біздерде бар білімдерді
жалпы жүйеге келтіру және ол туралы ғылымның әдіснамалық, әрі теориялық
негіздерін анықтау қажет, кикілжіңдерді шешуді немесе жоюды үйрету
тәсілдерін белгілеу қажет.
Кикілжіңді ескерту, оны аяқтау немесе шешуден гөрі пайдалы, әрі
ақылға қонымды. Сондықтан да кикілжіңді ескертуге бүкіл қоғам мен мемлекет
болып едәуір күш-қуат жұмсайды. Негізінен, бұл мемлекет аралық немесе
қылмыстық кикілжіңдерге байланысты, ал қазіргі уақытта өмірге,
денсаулыққа, қоғамдық қызығушылықпен құндылықтарға қауіп төндіретін
кикілжіңдерге де байланысты.
Кикілжің мәселесі оны жою, әрі шешу түрлі конференция мен
семинарларда қаншама рет талқыланды.
Дәстүрлі мәдениттегі билердің кикілжің жағдайларды шешілу тәсілдеріне
көңіл бөлу мақсатымыз – сол дәуірде билердің кикілжіңді жағдайларды
астарлы тәсілдермен шешуі ұлттың өзіне тән ерекшеліктерін этнопсихология
саласында зерттеудің маңызы зор.
Этнопсихология саласында дәстүрлі мәдениеттегі ақын-жыраулардың
психологиялық идеяларын Қ.Б.Жарықбаев сипаттаған. Олардың психологиялық ой-
толғаныстарына тоқталып өткен [ 45].
Ф. Ташимова еңбектерінде қазақ мәдениетінің субъекті түсінігі былай
сипатталады: субъектілердің творчестволық тарихи тәжірибелері ұрпақтан-
ұрпаққа тікелей және жанама жолдармен жалғасқан деп қарастырып ол өзінің
еңбектерінде қазақ мәдениетіне тән субьекті түсінігіне көңіл бөлген.
Онда автор қазақтарда ата-бабаларының рухы немесе жеті атасын
білуі, өзінің ұлттық болмысын саналы түрде түсінуіне, ата-бабалары
арқылы жинақтаған рухани байлықтарын ой елегінен өткізіп, жеткізе
білуіне іс-әрекеттері мен таптаурындарынан айқын көрінеді- деп
тұжырымдайды [ 46].
Қазақ ат сүрінгенше ақыл тапқан, ұшқыр, тапқыр ойды
қастерлеген, халық ауыз әдебиетінде өшпес мұралар қалдырған.
Ұ.Ауталипова, С.Қоңырбаева еңбектерінде ...қазақ халқында дау-дамай
мәселесін шешуге әр ауылда аузы дуалы ақсақалдар, елге танымал би-шешендер
атсалысты. Билер институты мен қазылар алқасы халық арасында жер дауы,
егес, керіс, талас-тартыс, дау-шар, қақтығыстарды шешуде ұлттық
психологияға тән әдіс-тәсілдерді қолдана отырып шешкендігін ауыз әдебиеті
мен тұлғалар өміріне қатысты тарихи еңбектерден білеміз. Алайда, бұл
халықтық психологияның мұндай әдіс-тәсілдері әлі де ғылыми түрде зерттелуді
күтіп жатыр,- деп қарастырған [ 47].
Тіл қарым-қатынас құралы десек, кикілжіңді жағдайларды шешу
тәсілдерінде оның алатын орны өз мәнін жойған емес. Мақал-мәтелдерді
қазіргі жастардың кикілжіңдерді шешу тәсілдерінде орынды қолдануы
ұлттың әлеммен өзара қарым-қатынасындағы, логикалық ойлау құрылымындағы
ұлтқа тән психологиялық ерекшеліктерін айқындай түседі.
Өкінішке орай, қазіргі кездегі жағдайларды ескерсек, өз
ұлтымыздың ішінде ұлттық құндылықтарды игермеуі, ескермеуі, салт-
дәстүріне немқұрайлықпен қарайтын адамдардың болуы кең көлемде өз
алдына зерттеу жүргізетін психологиялық мәселеге айналып отыр.
Халқымыздың ұлттық санасында этникалық сәйкестіліктің болмауы
түрлі әлеуметтік келеңсіз жағдайларға, мәңгүрттікке, тіліміздің
өсуінен өшуіне, мәдени дәстүріміздің дамуына кедергі болуы мүмкін
жағдай.
Бұл зерттеуге алынған еңбектің ерекшелігі орыс тілді қала қазақтары
мен ауылдан келген қазақ жастарының қазіргі кездегі кикілжіңді жағдайларын
шешу тәсілдеріндегі ерекшеліктерін анықтау, қарым-қатынастағы тілдің
логикалық құрылымындағы этнопсихологиялық ерекшеліктерін қарастыру.
Біздің халқымыздың дәстүрлі мәдениетіне даулар немесе кикілжіңді
жағдайларды шешу тәсілдерін тек сөзбен, іспен, күшпен ғана емес, бет-
пішінінен, дене қимылымен үнсіз отырып-ақ ой-пікірді айқын танытып істі
бітіре салатын болған. Мұндай іс-қимылдарды келісу, ашу-ыза т.б. сәттерінде
ыңғайын тауып пайдалану шеберлікті де, сезімталдықты, тапқырлықты
бейнелейді. Ең бастысы-қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі кикілжіңдерді шешу
тәсілдерінің этнопсихологиялық ерекшелігін анықтап, қазіргі кездегі
жағдайларда оның алатын орны қандай деген сауалдарға ізденістер.
Осы қарама-қайшылықтың тиімді шешімін іздестіру біздің зерттеу
мәселемізді айқындауға және Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу
тәсілдерінің оқу үдерісінде қолданудың психологиялық ерекшеліктері деп
тақырып таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу нысаны: билер сөзі, шешендік сөздер, жыраулар дәстүрлі мәдениет
үдересі.
Зерттеу пәні: қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі билердің кикілжің
жағдайларды шешудің этнопсихолгиялық мазмұны, шешендік сөз, дау, жыраулар,
кикілжіңнің қазіргі кездегі шешу тәсілдері, пікірталас т.б
Зерттеу мақсаты: Дәстүрлі мәдениеттегі билердің кикілжіңді жағдайларды
шешудің этнопсихологиялық ерекшеліктерін оқыту үдерісінде қолданудың
психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасуын тәжірибеде тексеріп, нәтижесін
көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
1. Психология ғылымындағы дәстүрлі мәдениет пен фольклордың ара қатынасын
теориялық зерттеу;
2. Психология ғылымында дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді зерттеудің
теориялық жолдары;
3. Қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі билердің, шешендердің кикілжіңді
жағдайларды шешу тәсілдерін эмперикалық-эксперименттік зерттеу;
4. Дәстүрлі мәдениеттегі шиеленістерді шешу тәсілдерін, қазіргі кезбен
салыстырғандағы айырмашылықтары мен ұқсастықтарын табу;
5. Эксперимент нәтижелерін талдау, интерпретатациялау, қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми болжамы егер, билердің кикілжің жағдайларды шешу
тәсілдері мен тұлғаның танымдық процесстерінің негізі рациональды логикалық
құрылымымен өзара тікелей байланысты боласа, онда кикілжің жағдайларды шешу
тәсілдері билердің тұлғалық және этнопсихологиялық ерекшеліктерімен тікелей
тәуелді болады.
Зерттеу жаңалығы: зерттеудің нәтижесінде келесі нәтижелер алынды,
біріншіден, дәстүрлі мәдениетте даулар мен жырауларда шешендік сөздерде,
билер сөзінде жанама түрде, астарлап айту, мысқылдап айту, ымдап айту,
қарсыласын бастырмалату, өзіне иландыру тәсілі, өткірлеп бейнелеу тәсілі
арқылы билердің кесімді билік сөздері бүтін халықтың тағдырын шешуде
маңызды орын алған, ал қазіргі кезде кикілжің жағдайларды шешу тәсілдері
келіссөз, алдау-арбау, жүйелі жоспарлау, көбінесе тікелей шешу
тәсілдерінен анықталды.
Екіншіден, әр адам кикілжіңді жағдайларда оны шешу жолында өз менің
қорғау механизмдері, өзін көрсету, әсіресе орыс тілді қазақ жастарында
тікелей шешу жолдарымен іске асқандығы анықталды. Қазақ тілді жастардың
таптаурындарында "астарлы" шешу тәсілі қалыптасқандығы анықталды.
Үшіншіден, дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді жағдайларды шешу
тәсілдерін, қазіргі кезбен салыстырғанда айырмашылықтары мен ұқсастықтары
бары анықталды.
Қорғауға ұсынылатын жағдайлар:
1. Дәстүрлі мәдениеттегі билердің кикілжің жағдайларды шешу
тәсілдерінің мәні болашақ жас ұрпақтардың ұлттық сан-сезімдерінің оянуына
түрткі болуымен қатар, тілдің дамуына, өз дәстүрін қастерлеуге, тұлғаның
мәндік жүйесіне сәйкес белгілі бір кикілжің жағдайлардан шығу тәсілдері мен
амалдарын игеруге және өзін-өзі таныту амалдарын қалыптастырады.
2. Қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі билердің кикілжіңдерді шешу
тәсілдерінің этнопсихологиялық ерекшеліктері, билердің кикілжің жағдайларды
шешу тәсілдері тұлғаның таңымдық процесстерінің негізі рациональды
логикалық құрылымымен тікелей байланысты болуы ұлтқа тән өзіндік сипатынан
көрініс табады.
3.Студенттер мен мектеп оқушыларына дәстүрлі мәдениеттегі билердің
кикілжің жағдайларды шешу тәсілдеріне көңіл бөлуі, ұлттың рухани қазынасын
саналы түрде меңгеруі, түсінуі ұлттық сана-сезімдерінің қалыптастыруына
жүйелі түрде құрылған кешенді әдістемелер арқылы қамтамасыз етіледі.
4. Дәстүрлі мәдениеттегі шиеленістерді шешу тәсілдерін, қазіргі кезбен
салыстырғандағы айырмашылықтары мен ұқсастықтарын білу адамдардың қарым-
қатынасындағы белсенді іс-әрекеті кезіндегі мотивті, эмоциялық, когнитивті,
бағалаушы көрсеткіштері арқылы көрініс береді.
Таңдау көлемі жалпы зерттеу жүргізу барысындағы эксперименттік және бақылау
тобын іріктеу төмендегі критерийлер негізінде жүзеге асырылады:
Зерттеу тобын жоғары оқу орындарындағы 2-4 курс студенттері (100; әр
курстан 50 студент) құрайтын болса, бақылау тобын жоғары оқу орынындағы
болашақ әр түрлі мамандық бойынша (физик –матеметик, тіл маманы) даярланып
жатқан 100 студент(әр мамандықтан 50 адам) құрайды. Білім беру
мекемелеріндегі 12-17 жас аралығындағы дарынды балалар іріктеліп бақылау
тобына алынатын болса, салыстырмалы түрде дарынды балаларды оқытатын
арнайы білім беру мекемелеріндегі дарынды балалар эксперимент тобын
құрайды. Сонымен қатар 35-60 жас аралығындағы әр түрлі жас
ерекшеліктеріндегі адамдардың кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін анықтау
үшін ой-пікірлері салыстырмалы түрде алынады.
Зерттеу базасы: негізгі эксперименттік зерттеу жұмыстары Абай атындағы
Қазақ Ұлттық Педагогикалық университетінің филология, физика-математика,
психология-педагогика факультеттерінде, мектептер және салыстырмалы түрде
зерттеуге алынатын қала мен ауылдан іріктеліп алынған дарынды балаларды
оқытатын арнайы білім беру мекемелеріндегі дарынды балаларға да
жүргізіледі.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Зерттеуде тұлға ішілік дау-
дамайларды түсінудің негізгі бағыттарына З.Фрейдтің психоаналитикалық
бағыты, К. Роджерстің, А. Маслоудың гумманистік бағыттары, А.Л. Анцупов,
Н.В. Гришина, А.И. Шипилов тағы басқалар сияқты ғалымдардың кикілжіңдерді
зерттеуге қосқан ойлары, этнопсихология саласында дәстүрлі мәдениеттегі
ақын-жыраулардың психологиялық идеялары туралы М.М.Мұқановтың
Қ.Б.Жарықбаевтың, С.М.Жақыповтың бірлескен диологтық таңымдық іс-әрекет
жөніндегі идеясы, С. Қ. Бердібаеваның, О.С.Сангилбаевтың еңбектеріндегі ой-
пікірлері, Амирова, Ф.С.Тәшімованың Көмекбаева, Ахтаева, Балғымбаева, И.
Аманова, еңбектеріндегі қазақ мәдениетіне тән субьекті түсінігіне
көңіл бөлген ой-пікірлері, Ұ.Ауталипова, С.Қоңырбаеваның дау-дамай
психологиясы туралы идеялары, басшылыққа алынды.
Зерттеуде қолданылған әдістер:
1.Этнопсихологиялық, конфликтология саласын, филологиялық,
педагогикалық, социологиялық, әдебиеттер мен әдістемелік
құралдарды теориялық талдау.
2. Дәстүрлі мәдениеттегі билердің кикілжің жағдайларды шешу
тәсілдеріне контент талдау әдісі.
3. Қазіргі кездегі кикілжің жағдайлардың кездесу жиілігін контент
талдау әдісі.
4. Студент жастардың кикілжің жағдайларды шешу тәсілдеріндегі
айырмашылықты анықтаудағы Розенбаумның Q критерий әдісі.
5. Дау-дамайға қатысты тренингітік жұмыстар.
6. Анкета әдістері,
7. Бақылау әдісі.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Зерттеудің әдіснамалық және
теориялық негіздері. Зерттеуде тұлға ішілік дау-дамайларды түсінудің
негізгі бағыттарына З.Фрейдтің психоаналитикалық бағыты, К.Роджерстің,
А.Маслоудың гумманистік бағыттары, А.Л. Анцупов, Н.В.Гришина, А.И.Шипилов
тағы басқалар сияқты ғалымдардың кикілжіңдерді зерттеуге қосқан ойлары,
этнопсихология саласында дәстүрлі мәдениеттегі ақын-жыраулардың
психологиялық идеялары туралы М.М.Мұқановтың Қ.Б.Жарықбаевтың,
С.Қ.Бердібаеваның еңбектеріндегі ой-пікірлері, Ф.С.Тәшімованың
еңбектеріндегі қазақ мәдениетіне тән субьекті түсінігіне көңіл бөлген
ой-пікірлері, Ұ.Ауталипова, С.Қоңырбаеваның дау-дамай психологиясы туралы
идеялары, С.М.Жақыповтың бірлескен диологтық таңымдық іс-әрекет жөніндегі
идеясы басшылыққа алынды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Кикілжіңді жағдайларда, оның
ішінде өзара қарым-қатынастардың ,даулардың, қарама-қайшылықтардың шешілу
тәсілдері маңызды.Практикалық -әлеуметтік тренингтерде қазақ тілді
жастардың "жанама" шешу жолдарының этнопсихологиялық ерекшелігі
көрінеді.Ұлтқа тән өзіндік ерекшілігін тренингтік жағдайларда, қарым-
қатынастарда, кикілжіңдерді шешуде ескеруге болады. Кейбір жеке адамдар
,топтар арасындағы түсінбеушіліктерден айқын көруге болады. Әсіресе, орыс
тілді қазақ мәселені тікелей шешуге бейім тұрса, ал қазақ тілді адамдар
үшін мәселені шешу "астарлы" түрде жүзеге асады. Осы аралықтағы
түсінбеушіліктер өзара қарым-қатынастағы қиындықты тудыртады. Практикада
ұлтқа тән ерекшілігін ескріп отырудың маңызы бар.
Қорытындылар мен ұсыныстар: қазіргі кезде ауыз әдебиетінің, оның ішінде
шешендік сөздердің табиғаты терең зерттеліп ашылуы керек, ал практикалық
өмірде шиеленісті жағдайларды шешу тәсілдерін қолдануда, сонымен қатар
қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі шешендік сөздерді пайдалану тілімізді
дамытуға, сақтауға, қайта жаңғыртуға түрткі болады
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру. Диссертацияның тақырыбымен
негізгі қағидалары еңбекте сипатталды. -халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияда, Қазақстан Республикасының бақылау комитетінің тізіміндегі
басылымдарға мақала жарық көрген.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындылар
мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің өзектілігі, мақсаты, нысаны, пәні,
міндеттері, болжамы, әдіснамалық, негіздері, әдістері мен негізгі кезеңдері
және толықтай ғылыми аппараты сипатталды.
Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде
қолданудың психологиялық негіздері тақырыбындағы бірінші бөлімде дәстүрлі
мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде қолданудың
психологиялық ерекшеліктерінің мәні ашылды. Шешендік сөздер негізінде
рухани-адамгершілік тәрбиесінің мазмұны ашылды. Оқу үдерісі негізінде
дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешудің психологиялық тәсілдері мен
мүмкіндіктері қарастырылды.
Сонымен қатар, дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу
үдерісінде қолданудың психологиялық ерекшеліктерінің құрылымдық-мазмұндық
үлгісі ұсынылды. Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу
үдерісінде қолданудың психологиялық ерекшеліктері теориялары талданып,
өзіндік көзқарастармен толықтырылды.
Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде
қолданылуының тиімділігіне эксперименталдық зерттеу жүргізу тақырыбындағы
екінші бөлімде дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу
үдерісінде қолданудың психологиялық ерекшеліктері мазмұндалды. Дәстүрлі
мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде қолданудың
психологиялық ерекшеліктері салыстырмалы түрде сипатталады. Дәстүрлі
мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде қолданудың
психологиялық ерекшеліктерінің тиімді жолдары анықталды. Оқу үдерісінде
дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу мүмкіндіктері тақырыбындағы арнайы
курстың типтік, оқыту бағдарламаларының мазмұны берілді.
Сондай-ақ, дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу
үдерісінде қолданылуы арқылы оқытудың формалары мен әдістері көрсетіліп,
олардың тәрбиелік деңгейі тәжірибеде тексерілді және нәтижесі берілді.
Нәтижелер математикалық-статистикалық әдістер арқылы өңделді. Сызба, кесте,
суреттер арқылы безендірілді.
Қорытынды бөлімде зерттеудің негізгі тұжырымдары мен ұсыныстары
сипатталды.
1. Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде
қолданудың психологиялық негіздері
1.1. Дәстүрлі мәдениеттегі кикілжіңді шешу тәсілдерінің оқу үдерісінде
қолданудың ғылыми зерттелуі
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына Қазақстан халқының
ұлттық – тарихи және этникалық дәстүрлеріне, кең ауқымда ойлауды
қалыптастыруға бағытталған жалпы адамзаттық құндылықтарға сәйкес анықталады
[48].
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев бекіткен Мәдени мұра бағдарламасының басты
міндеттері ретінде ...қазіргі таңдағы ұлттық мәдениетті, ауыз әдебиетін,
дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды зерделеу бүгінгі күннің негізгі
мақсаттарының бірі болып келеді [49;5-6].
Қазіргі әлемдегі жаһандану үрдістерінің тегеурінді белең алған
жағдайында қаймағы бұзылмаған Қазақстан мәдениетін сақтап қалу үшін ұлттық
мәдениеттің дәстүрлі құндылықтарына назар аудару қажет. М.М. Әуезовтің
әділ атап өткеніндей, ...кез келген халықтың рухани әлемі қаншалықты бай
болғанымен, ол ұлттық әлемі болып қала береді. Ол белгілі бір кеңістік-
уақыт ортасында өсіп өнеді, оның мәнін, оның мүддесін білдіреді [50; 32].
Кез келген ұлттық ауызекі мәдениет табиғи түрде сол халық мәдениетінің
құрамдас бөлімі, сол мәдениеттің төл туындысы, халық мұраттарының көрінісі
болып, халықтың қалыптасқан тұрмыстық тәжірибелеріне және халықтың
эстетикалық талғамына жауап береді, онымен бір уақытта біртұтас әлемдік
мәдени қордың құрамдас бөлімін құрайды. Ауызекі мәдениет дәстүрлер
қозғалысында жасалынып, жалғасын тауып жататын ілгерілеуі арқылы өмір
сүреді. Олай боса, дәстүр және мәдениет ұғымдарының мән-мағынасын ашып
қарастырайық.
Мәдениет ұғымының этимологиясына келсек ол арабтың маданият - қала,
қалалық деген сөзінен енген. Көне заманда культура (сultura) сөзі
тілінде ол қандай да бір нәрсені өңдеу, қайта жасау іс-әрекеттері
мағынасында қолданылады. Олай болса, Мәдениет (латын сөзі: культура,
cultyra) деген сөзінен аударылып алынған. Латын тілінде ол қандай да бір
нәрсені өңдеу, қайта жасау іс-әрекеттері мағынасында қолданылады. Римдік
философы Цицеронның еңбектерінде (б.э.д. 106-43 ж) бұл сөздің мағынасын
тереңдетіп жанды жетілдіру деп руханилыққа қатысты пайдаланды. Уақыт
өткен сайын Еуропа тілдерінде мәдениет сөзі түрлі мағыналарға ие бола
бастады. Мәдениет көп мәнді ұғым. Антикалық дүниеде бұл ұғым тәрбиелілік,
ағртушылық мәнін иеленген. Рим жазушысы және ораторы Цицерон жан мәдениеті
туралы сөйлеген. Мәдениет ( латынша- өңдеу, тәрбие, білім беру, дамыту,
қадірлеу ) адамдардың табиғатқа қосымша ретінде жасаған жасанды тәртіптері
мен объектілері, адами мінез-құлық пен іс-әрекеттің, тауып иеленген
білімдердің, кейіптердің, өзін-өзі танудың және қоршаған әлемнің рәсімдік
белгілеулерінің жиынтығы. [51;33]. Мәдениет ұғымынсыз адамның өзіне
қоғамдық өмірді, адамның рухани – практикалық іс-әрекетнің амалдары мен
түрлерін және олардың нәтижелерін, адамдар арасындағы қатынастардың сипаты
мен типтерін толық өлшемде түсіну мүмкін болмайды.. Мәдениет-жасанды,
әлемнің органикалық дамуындағы радикалды бетбұрыс. Ол объективті нақтылықты
игерудің айрықша амалы. Мәдениет- анропологиялық феномен. Яғни адамға
қолданылатын ұғым екені даусыз. Ол адамның тіршілік әрекеттерінің барлық
салаларын қамтитын және сан алуан формада өмір сүретін құбылыс. Мәдениет
қандай түр алса да адамдық болады Мәдениет біртұтас: ол адамдарда, олардың
әрекетінде, олардың сезімдерінде өмір сүреді. Ал адамдар, өз кезегінде,
мәдениетте өмір сүреді. Адамдық әрекеттің барлығы – бұл мәдени құбылыс және
шығармашылық құралы. Адамсыз мәдениеттің болуы мүмкін емес. Ол адам еңбегі
нәтижелерінің жиынтығы. Ол оның жасаушысы. Мәдениетті жасаушы адам
биологиялық жаратылған жан иесі. Мәдениет-бұл адам өзін адами сапада
бекіте отырып қайта істейтін табиғат. Мәдениет- адамның қоғамдық өмір
мен тарихтың субъектісі cапасындағы творчестволық мәнінің заттық
(материалдық және рухани) жүзеге асырылуы. Осы жағынан алғанда мәдениет
адамның оның тарихи эволюция барысында парасатты жетілдірілуі болып
табылады. Мәдениетті кез келген әрекет емес, тек сол мән әкелетіні ғана
тудырады. Мән-бұл мәдениеттің маңызды категориясы. Әрине, адам жартылай
операцияларды орындауға емес, бүкіл әрекетке мән беруге ұмтылады. Сондықтан
да ол күрделі құбылыс. Мәдениетті кез келген әрекет тудырмайды, тек мәндік
сипаты бары ғана тудырады. Осыған орай, П.А. Флоренскийдің заттарды емес,
рәсімдерді өндіру мәдениетті тудыру болып табылады дегені ойға оралады.
Мәдениет- адам жасаған объектілердің қазынасы. Бұл- мәдени белгі,
рәсімдер, тіл, құндылықтар, ой және әрекет. Мәдени өмір құндылықтарсыз
мүмкін емес, өйткені олар қоғамға тәртіп пен алдын ала болжаулықтың
қажетті жесін береді. Мәдентте жинақталған құндылықтар арқылы апдамдар іс
әрекетін реттеу жүзеге асырылады. Мәдениеттің табиғаты көптеген жекеліктер
тіршілік әрекетінің тәжрибесіне негізделген. Сондықтан да оны табиғи
ортамен қатар өмір сүретін адамның екінші табиғаты деп атайды. Адамның
мәдени әлемі- бұл дәстүрлер мен рәсімдер, бұл ережелер мен құндылықтар, бұл
шығармашылық және заттар, яғни мәдениет болмысы деп атауға болатынның бәрі
[52;33].
Оған дәлел ретінде 1964 жылдары батыс әдебиеттерінде мәдениетке 257
анықтама берілген. Ал, қазіргі заманғы сөздіктерге сүйенсек біздің зерттеу
пәнімізге жақын мәдениетке берілген төмендегідей анықтамалардың
негізіндегі Мәдениет ұғымының көлемі:
1) мәдениет → белгілі бір халықтың қол жеткен табыстары мен
шығармашылығының жиынтығы;
2) мәдениет → адамзат қауымының белгілі бір тарихи кеңістіктегі
қызметі мен өзіндік ерекшеліктері ( қазақ мәдениеті т.б.);
3) мәдениет → адамның барлық шығармашылық, іскерлік өндіруші іс-
әрекеттері мен дағдыларының жиынтығы
4) мәдениет өзінің ең жоғарғы көріну шегін өнерден алған, сондай-ақ
екінші табиғат деп аталатын адам қолымен жасалынғандардың бәрін
біріктіретін әрекеттердің нәтижесін қамтиды.
Дәстүр сөзі араб тілінен ауысқан мағынасы орныққан, тұрақты деген-
ді білдірсе, латын тілінде традицио деген бірден-бірге өткізу, бірден-
бірге беру дегенді білдіреді, ал орыс тілінде традиция бар кезеңде
дәстүрге нақты аударма сөз бола алмайды. Себебі, дәстүр деген күрделі
үрдіс, ол ұлттың психологиясына, дүниетанымдық деңгейіне сәйкес
қалыптасады. Яғни дәстүр жалпы халықтық, тұрақты, ұрпақтан ұрпаққа беріліп
отыратын, белгілі бір қауымдастық, әлеуметтік топта ұзақ уақыт бойы
сақталған бөлігі (элементі) деп түсіндіріледі. Дәстүр − әлеуметтік жүйенің
өміршеңдігінің міндетті шарты болып табылады. Халықтық дәстүр құрамына
ұлттық даму үрдісінің ( таным, наным, сенім, ұғым, әдет, ғұрып, мінез,
құлық және салт) ерекшеліктерінің барлығыда енеді. Сонымен бірге халықтық
педагогикасының даму үрдісі педагогика, психология, философия,
этнопедагогика ғылымдарының қағидаларын, эстетика, логика, риторика, өнер
мен мәдениет құндылықтарын негізге алады. Қазақ халқының ұлттық
этногенездік табиғатында халық педагогикасы дәстүрлерінің мазмұны мен
мүмкіндіктері берік орын алатындықтан, халық педагогикасының тәрбиелік
мазмұны қазақтың ұлттық қолөнері, мәдениеті, этикалық, эстетикалық,
әлеуметтік-тұрмыстық дәстүрінің нысандары арқылы анықталады.
Анықтамалар түйіні, дәстүрге немқұрайлы қарау қоғам мен мәдениет
дамуындағы сабақтастықтың бұзылуына адамзаттың бағалы жетістіктерінің
жоғалуына әкелетініне ұлттық тарихымыз арқылы көз жеткіздіреді.
Дәстүр:
- адамзат мәдениетінің деңгейі, рухани байлығы халық мәдениетінің аса
мәнді құрамдас бөлігі;
- ұлттар мен ұлыстардың айырмашылық белгілері мен деңгейлері;
- тарихи түрде қалыптасқан әдеп-ғұрып, инабат нормасы;
- адамдар арасындағы өркендеп, өзгеріп отыратын тұрақтылықты реттеуші күш;
- үлкен қоғамды ұжымдастырушы қуатты құрал;
- рулық қауымдастықтың тұтастығын сақтаушы құрал деп жіктейді.
Сонымен, осы ұғым төңірегіндегі зерттеулерге сүйене келе дәстүр деге-
німіз, әдет−ғұрыппен салт−сананың қоғамдағы әлеуметтік қатынастар түр-
лерін, қоғамның мәдени деңгейін көтерумен қатар, тәрбие талаптарының негі-
зін құрайды, адамдардың қоғамдасып өмір сүруінің және ұйымдасуының ма-ңызды
формаларын көрсетеді. Дәстүрдің қалыптасуы, өмір сүру жағынан ба-рынша
ұлттық сипатта болады, әрбір халық жалпыадамзат мәдениетіне соны-сымен үлес
қосады деген қорытындыға келеміз.
Орыс жазушысы М.Горкий: Мәдениет тарихын білмей тұрып, мәдениетті
адам болу мүмкін емес,-деген пікір айтса [53], ал Л.Н.Гумилев: Әрбір
халық өз тарихын, философиясын білмейінше және оған белгілі бір көзқараста
болмайынша ешқандай мәдениеттің дамуы мүмкін емес, − деген ойымен
тұжырымдайды [54; 66 ].
Француз әлеуметтанушысы Э.Дюркгейм: Дәстүр адамдардың қоғамнан дайын
күйінде табатын, өздерінің тәртіптерімен жөнге түсіріп және әрекетке
келтіріп отыратын тетік. Дәстүрді бұзғаны үшін берілген жаза тайпалардың
бірлігін сақтауға көмектесетін қозаушы құрал болып табылады, − деген [55;
32]. Ал белгілі ғалым С.Қалиевтің ...дәстүрге ғасырлар бойы қалыптасып,
сұрыпталған әдет−ғұрыптар, жол−жоралар, көзқарас түсініктер жатады, −
деген [56] пікірін, философ Н.Сәрсенбаев: Дәстүрге әдет−ғұрыптың өткен
қоғамнан қалған озық түрлері мен тұрмыстық формалары, ырым−жоралары,
рәсімдер жиынтығы кіреді, − деген [57] тұжырымдамасымен толықтырады.
Ғалым Ә.Садуақасовтың пікірінше: халық дәстүрі дегеніміз − ұлттық даму
үрдістерінің жиынтық формасы, − деген [58] түсінікті білдіреді.
Белгілі ғалым А.К.Кон [59;103.] өзінің еңбегінде Дәстүр адамдардың белгілі
бағыттағы тұрақты іс−әрекетімен, мінез−құлқының ұрпақтан ұрпаққа белгілі
формада ауысып берілетін түрі − деген анықтама береді.
Профессор Ә.Табылдиев дәстүрдің тәрбиелік мәнін жан−жақты зерттеп, танымдық
ерекшеліктерін төмендегідей жіктейді. [60;134 ].
Мәдениет адамы ұғымы педагогикалық тұрғыдан алғанда, оқушылардың
абыройын жоғары ұстау, өзін-өзі сыйлау, өз күшіне өзі сену, жалтақтамау,
сондай-ақ басқалардың пікірін сыйлау секілді бір-бірімен байланысты
қасиеттерді тәрбиелеуді білдіреді.
Сондай-ақ мәдени әрекет білім беру мен тәрбиенің, адамның
адамгершілік қарым−қатынасының дәрежесіне байланысты болып келеді. Ғалымдар
оны дәстүрлі өнер, салт-дәстүр, тілмен де, рәміздік жүйесін қабылдаған
ұлттың психологиялық түрімен де байланыстырады. Қалай болғанда да дүниенің
тұтастығы, қоғамның интеграциялық негізі және этностық рухани кеңістік
-мәдени дәстүрлердің дамуында ең басты факторлар болып саналады. [61; 237].
Әрбір халықтың тарихи өмірінде қол жеткізген ең құнды дүниелері – рухани
және адами қасиеттер, құлықтылық (моральдық нормалар) үлгілері бар.
Сондықтан да әрбір жаңа ұрпақ үшін мәнді тәрбие–ұлттық тұрғыдағы тәрбие
үлгісі болып табылады. Өйткені, мұнда тәрбиенің негізін замандар бойы
қалыптасып келген асыл рухани құндылықтар және биік ізеттілік пен
құлықтылық тұрғысындағы ұрпақтан–ұрпаққа жалғасып жататын, адамның адамдық
қасиетін нығайтып әрі асылдандыра түсетін, халықтың даналық өмір – салтынан
туындап отыратын бұлжымас ережелер мен қағидалар құрайды. Ұлттық тәрбие –
адам өмірінің алтын арқауы. Ұлттық тәрбие жалпы – адамзаттық рухани
құндылықтарды жоққа шығармайды, қайта солармен үндесіп жатады. Бұлар
бірін–бірі байытып, құнарландырып отырады. Ұлттық тәрбиеден тереңдеп нәр
алған адам – рухани бай адам. Ондай адам жалпы адамзаттық тұрғыдан мәдени
және рухани құндылықтарды бойына тезірек сіңіреді, сөйтіп, толық әрі кәміл
адам дәрежесіне тезірек жетеді. Ұлттық менталитет – тұнып тұрған рухани
қазына. Халықтың тілі мен мәдениеті болсын, салт – дәстүрі мен наным–сенімі
болсын – мұның бәрі де әрбір халық үшін асыл да қымбатты рухани дүниелер.
әсіресе, наным–сенімнің әрбір халықтың өмірінде алатын орны өзгеше.
Ұлттық тәлім-тәрбиенің дамуы мен қалыптасуына үлкен үлес қосқан қазақтың
көптеген зиялы оқымыстылары жеке басқа табынудың құрбаны болды, қудалауға
түсті. Мұның өзі ұлт мәдениетінің өсуін үлкен тежелуге әкеліп соқтырды.
Халық педагогикасы жөнінде ғылыми-зерттеулер жүргізуге шек қойылды. Ұлттық
салт-дәстүрлерді дәріптеу, өмірге енгізу санадағы ескінің сарқыншағы деп
бағаланды. Халықтық дәстүрлер өзінің қоғамдық мәнін жойып, отбасылық мәнге
ғана ие болды. Оның өзі бертін келе, мектеп, жоғары оқу орындарының тәрбие
жұмыстарының негіздеріне кірді. Тәрбиелік жұмыстар коммунистік идеологияға
негізделіп, оқу-тәрбие жұмыстары негізінен орыс тілінде жүргізілуіне
байланысты қазақ тілі біртіндеп өмірден шеттеле бастады.
Оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар орыс тілінің аудармасы негізінде
пайдаланылып, қазақ халқының ұлттық ерекшеліктері ескерілмеді. Студенттерге
жан-жақты тәрбие беруде үлкен жауапкершілікті мойындарына алған студент
жастар ұйымдары негізінен коммунистік тәрбие принциптеріне сүйенеді. Жоғары
оқу орындары оқу-тәрбие жұмысының бағдарламалары, әдістемелік нұсқаулар
ұлттық тәлім-тәрбиенің ерекшеліктерімен санаспады. Ұлттық тәрбиедегі ұрпақ
сабақтастығы сақталмады.
Ә. Нысанбаев ол туралы Екі мыңжылдық дала жыры атты жақында
жарық көрген жинақтың алғы сөзінде былай деп жазады: Демек, дала
поэзиясы – қазақы дүниетануды түсінудің, халықтың өзін - өзі тануының
қайнар бұлағы. Мұндағы дүниенің қазақи ұлттық түсініктегі бейнесі,
философиялық және поэтикалық астары қабыса асқан көркемдікпен
көрсетілген. Халықтың кемел ойы, асыл мұраты, терең сезімі, ұлт болып
ұйысу тарихы, өкініштері мен сүйініштері – бәрі- бәрі оның поэзиясында
сайрап жатыр. Қазақ поэзиясында қазақ поэзиясы қазақ халқының
рухани дамуэволюциясының шежіресі іспетті. Сондықтан да рухани
құндылықтардың інжу- маржандарын, билер шығармашылығынан да, шешендік
сөздермен де, мақал- мәтелдерден де көптеп табуға болады.Оған қоса
жасампаз субъект үшін әр уақытта тыңдарман көпшілік қажет. Автор мен
мәдени туындыны қабылдаушылық арасында үзілмейтін қарым- қатынас болуы
қажет[62; ].
Н.И. Конрад айтқандай, жаңа этнос қалыптасып,биік тұғырға қанады. Тек
тіл, тарих, әдебиет бірігіп – кірігіп, тұтас бір рухани материк болып
ұлттық болмысты тудырады. [63; ]. Яғни жаңа тәуелсіздік заманасы
қазақтардың ұлттық мәдениетін мемлекеттік деңгейге көтерді. Ол көпұлтты
сипаты бар Қазақстан мәдениетінің өзегіне айналды. Ұзақ жылға созылған
қуғын-сүргін, зобалаңнан ақталған қазақ мәдениетінің ұлылығының мұрасы
халық қазынасына қосылды. Тәуелсіздік – мәдени, рухани мәдениетті жаңа
сатыға көтеретін фактор.
Жаңа XXI ғасыр мәдени дамуымыздың негізгі бағыттары анықталуы керек.
Әлемдік кеңістікте қазақ мәдениеті өзіндік қолтаңбасы болуын зерделу
міндеті тұр. Алдыңғы буын ағалардың кейінгі буын інілері балалары туын
биік ұстап, мәдениеттің хан тәңірі бір сәт шаршамай шалдықпай,
торықпай өрлей беруі – үміт оты. Қазақстан Республикасы елімізде
туып өскен халықтар өкілдерінің ортақ Отаны, олар тәуелсіздікке негіз
болып, оны баянды етуге жауапкер. Қазақ сахарасында аға, іні
халық жоқ, ұлт пен ұлыстардың өкілдері бір отанның перзенттері.
Тәуелсіз Қазақстанның бүгінгі даму тынысын ғылым, халыққа білім
беру, өнер салалары айқын көрсте алады. Елдің жаңа рухани табыстарының
молаюына Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың бастамасымен қабылданған
мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы қызмет етуде.
О баста Мәдени мұра мәдениетке деген мемлекеттік көзқарастың соны
стратегиялық ұстанымын айқындайтын маңызды жоба деп белгілнген. Әрі бұл
біздн басқа еш елде жоқ. өзгелерге үлгі болатындай құжат еді. Бағдарламаны
қабылдағандағы мақсат – халқымыздың ескелең рухани-мәдени сұранысын
қанағаттандыру болатын.
Елбасы тапсырмасымен Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасының дүниеге
келуі тарихи құндылықтарымызды бүгінгі жас ұрпақтың қолына қалдырумен
бағалы емес пе? Тарихи-мәдени мұраны сақтау стратегиялық маңызы бар
мемлекеттік мәселе. Ұлттық дәстүр, әдеби және мәдени құндылықтар, тарихт
тәжірибе ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын қазына. Сондықтан да Елбасымыз
Мәдени мұра мемлекттік бағдарламаға бастамашы болды.
Бағдарлама шеңберінде ұйымдастырылуы тиіс мынадай негізгі
міндеттер белгіленгенді:
- Білім беру саласын дамыту, халқымыздың тарихына қатысты мәдени мұрамызды
сақтауды қамтамасыз ету, алыс-жақын шет жұрттағы жәдігрлеріміз бен
мұрағаттарымызды іздестіріп жинақтау;
- Қазақтың тарихи-мәдени ескерткіштерін қалпына келтру, жаңарту жұмыстарын
жүйелеу;
- Ауыз әдебиетінің бар байлығын жарқырата шығарып, қазақтың әдет-ғұрпы мен
салт-дәстүрін зерделеудң тұтастай жүйесін жасау;
- Әлемді көркем әдебиеттің үздік туындыларын ана тілімізге аудару.
Әр халықтың мәдениеті өзіне тән ерекшелігімен дараланып көзге
шалынады. Алайда басқа халықтардың әсерінсіз таза, дара ұлттық мәдениет
тіпті де кездеспейді. Ұлттар мен халықтардың материалдық және рухани
байланысы,қарым – қатынасы арқылы олар бір – бірін мәдени байлығы жағынан
толықтырады –[64; ] дейді С.Н.Артоновский. Әрүрлі ұлпен халықтарда
кездеспейтін, қайталанбайтын таза ұлттық салт– дәстүр ешбір елде болмақ
емес. Бір ұлтта бар салт – дәстүрлер, ұлттық ою өннек, тағам, спорттық
ойын түрлері екінші бір ұлтта да белгілі ұқсастықпен және өзіндік
ерекшелігімен көрініс береді.
Этномәдени білім беру стратегиясы - өз тарихын, мәдениетіне тиісті
сфера арқылы берілуіне негізделген, ұлттық этномәдени ұқсастығын жүзеге
асыруға бағытталған. Сонымен бірге, белгілі мемлекетте тұратын барлық
этностардың мемлекеттік интерациясы маңызды болып табылады. Ал бұл жағдай
білім беру жүйесі арқылы тиімді жүзеге асырылады.
Этномәдени білім беру – ана тіліне, мәдениетіне қатыстырып және
әлеуметтік мәдениетті қабылдау арқылы этномәдени ұқсастығын сақтауға
бағытталған. Сонымен бірге ол трансляциялық, дамытушылық, диференциялық
және интеракциялық функцияларын атқарады.
Этномәдени білім беру негізгі тапсырмаларының бірі – ол өз
мәдениетін ғана біліп қоймай, сонымен бірге тұтас дүниеге көзқарасы
қалыптасқан мәдени тұлғаны тәрбиелеу болып табылады.
Қазіргі кезде адамдар арасындағы өзара қарым қатынастардан , қарама-
қайшылықтар, даулар, кикілжіңдік жағдайлардың шешілу тәсілдері өте
маңызды. Олардың ең бастысы- әр адамның мақсаттарына, қажеттіліктеріне
байланысты, әркім өзінің мақсаттарына қарай әр түрлі іс- әрекеттер,
таымдық көзқарастарына қарай кикілжіңдерден шығудың тәсілін түрліше
қолданады. Конфликт- (латын тілінен conflictus- қақтығыс) қарама- қарсы
бағыттағы оппоненттердің, субъектілердің мақсаттарының, көзқарастарының,
бағыттарының қақтығысы. Ал, конфликттік жағдай- ұжымдағы ситуацияның
қайшылығының күшейген шегі.
Кейде тілеген қарым- қатынас серіктестер арасында дұрыс жүзеге аспай
жатады. Бұған сыртқы шектеулермен қатар, біршама терең қарама-қайшылықтар
себеп болуы мүмкін.
Мұндай қарым-қатынастың шектеулері, деп көрсетеді әйгілі отандық
психолог Д.С.Парыгин жасанды қарым-қатынастардың кейпін киіп,
"стереотипін", "стандартты тәрбиелік реакциялармен" орнын ауыстыра отырып,
бұл "адамдар арасында психологиялық кедергі" туғызады дейді. Бұл кедергілер
адамдардың бір-бірін дұрыс түсінуіне, өзара қарым-қатынасына кедергі
жасайтын қарама-қайшылықтар ретінде көрінеді. Кез келген адамның қарым-
қатынас процесінде алдынан кездесетін әр түрлі күнделікті қиыншылықтарды
жеңе алмауы, бұл оның эмоцияналдық күйі, физикалық, психологиялық
денсаулығына кері әсерін тигізеді [65;2].
Өзінің табиғатына сай қарым-қатынастың сыртқы шектеулері әр түрлі
болуы мүмкін. А.Б.Добрович қарым-қатынастағы екі жақтың
қанағаттанбаушылығын туғызуға себеп болатын шектеудің 3 типін көрсетіп
береді. [66,13].
Шартты түрдегі шектеулер- адамдар расында "конвенция" пайда болған
жағдайда пайда болады, яғни салт- дәстүр, ғұрып өзін қалай ұстау
керектігін көрсетеді. Осыған сай жасы төмен жастар -үлкендерді үлгі тұтып,
тыңдау керек, үлкендер- кішілерді үйретіп, көмектесу керек, , күйеу бала
қалыңдығын қамқорына алу керек, қалыңдық- басқа ер адамдарға көңіл
аудармау керек, достар-бір-бірін сатпай, алдамау керек. т.б.
Жағдайлық шектеулермен- біз толыққанды қарым-қатынас қатаң
жағдайдың шеңберінде шектеулі болған жағдайда кездесеміз. Қарым-қатынасқа
тұлғалардың серіктес ретінде қатысуы жағдайды одан ары қиындатып
жататынын кездестіріп жатамыз. Мысал ретінде жүгірушілердің эстафетаны
беруі, қарауышының кезекті өткізіп беру ережесі, студенттердің емтихандық
сессиясы, жапондықтардағы шәй беру рәсімін т.б.айтуға болады. Сондықтан да
қалалық транспортта кездейсоқ кездескен әңгімелесушінің жеке өміріне
қатысты сұрақтар қойылмайды.(Сіз бүгін жақсы ұйықтамаған сияқтысыз? )
немесе өзінің жеке өмірі туралы хабар беру (Білесіз бе, менің өмірден
көңілім қалған) Мұндай жағдайда жеке өміріне қатысты емес қаратпа
сөздерді қолдану керек. Рұқсат па?- Мәселе жоқ, Рұқсат етесіз бе?-
Өтінемін, Кешіріңіз-Айыбы жоқ т.б.. Бұндай жағдайда осындай жолмен
көпшілік қарым-қатынасқа көшуге болады.
Эмоционалды шектеу- қарым-қатынас атмосферасының құрылуында
анықталады. Егер әңгімелесушілер бір-бірін кездестіргенде жасанды қуаныш
пен махаббатты сезінсе, онда олар қарым-қатынастағы бақытты минуттарды
бұзбау үшін олар өздерінің уайымы мен проблемаларын жасырады. Егер
серіктестер эмоционалды суық болса немесе бір-бірімен жауласқан болса,
онда олар конфликтіні шектеуге тырысып, қарым-қатынаста масканы
қолданады. Мұндай жағдайда әркім өзінің серіктесіне қуаныш сыйлауы өте
сирек болады.
Н.И. Шевандрин біздің эмоциямызға негізделген келесі кедергілерді
көрсетіп берді:
Жек көру және жиренгіштік кедергісі - күнделікті өмірде жиі
кездеседі. Қолайсыз иістер, тер қолдар, әңгімелесушіге тым жақын жүру
әдеті -бұның бәрі қарым-қатынастағы серіктесінің жиренгіштік сезімін
туғызады. Ал мұның алдын алу үшін гигиена мен әдетке жиі көңіл бөлу
керек.
Уайым мен қайғырудан пайда болатын қарым-қатынастағы кедергімен
кез-келген адам кездеседі. Қайғырудың адам ойын өзіне аударатыны соншалық,
ол адамның ойын басқа адамдарға бұру өте киын. Қайғыруға себеп әдетте
трагедиялық оқиғалар, өзінің жағдайына қанағаттанбаушылықтан, артық
физикалық шаршауды сезінуден пайда болады.
Қорқыныш кедергісі - тұлғалар арасындағы қарым-қатынаста кедергі
жасайтын жеңуі қиын кедергілердің бірі. Кейбір адамдарда өмірлік қиын
жағдайлардан қорқыныш тез туындайды. Қорқыныштың себептері түрлі болып
кеуі мүмкін. Сіз бұл қорқыныш кедергісін жеңе алуыңыз, оны қаншалықты
дұрыс шеше алуыңызға байланысты.
Ұят пен кінә кедергісі- бұл басқа біреудің немесе өзіне деген
қолайсыздықтан туатын кедергі. Ұят адамды сынау немес жақтау кезінде пайда
болады. Ұят пен кінәнің әңгімелесушімен қарым-қатынасты үзетін кездері аз
емес. Артық ұялушылықтан зардап шегетін және ұятқа мойынсынбайтын адамдар
да бар. Соңғылары өзінде психологиялық қорған құрып алған. Олар көп
жағдайларда, оларға сын айтқандарды тыңдамайды, өзіне ақтаушы мотивтер
іздейді. Өте төмен және өте жоғары кінәні сезіну адамдар арасындағы
психологиялық қарым-қатынасты бұзады.
Күштеу шектеулері туралы біз серіктестердің біреуі тұлғааралық
қарым-қатынасқа дайын болса, басқасы қандай да бір себептер арқылы бұдан
өтіп кетіп, вербальды немесе вербальды емес жолдарды қолдана отырып,
өзінің серіктесін тура соны істеуге мәжбүрлеуінен көреміз. Осындай қарым-
қатынасты әйгілі Шекспир сахнада бейнелеп берген болатын, оны Рамеоның
Капулетти әулетімен достасуға тырысқан көрінісінен көруге болады. Осындай
шектеудің ішінен мынандай кедергілерді көрсетуге болады:
Жек көрушілік кедергісі- мінездің бейнеленуін көрсетеді, бірақ бұл
кейде нәсілдік немес ұлттық кемсітушіліктен көрінеді. кейбір жағдайда ғана
болмаса, оны жеңу қиын.
Қабылдау кедергісі- түсініксіз ойды айтуда, әңгімедегі ойдың дұрыс
құрылмауы, т.б. жағдайда пайда болады [67,28].
Ойдың дыбысталуы, мағынасына қарағанда маңызды емес. Аз эмоционалды
сөздің адамның жүрегі мен жанына жол табуы қиын.
Жоғарыда айтылған сыртқы шектеулермен қатар, қарым-қатынас кедергісі
ретінде басқа да факторлар конфликтінің пайда болуына әсер етеді. Көбіне
ішкі психологиялық кедергілермен қақтығыс жиі кездеседі. Кез- келген
конфликт өздігінен пайда болып, ізсіз жоғалып кетпейді. Кез-келген
әрекеттің астында қарым-қатынастағы әріптестердің мақсаттар, ал
конфликтінің артында - қарым-қатынастағы серіктестердің мақсаттары мен
тілегінің келіспеушілігі жатады.
Әйгілі психолог М.Аргайл қарым-қатынастың маңызды мотивтері,
конфликтінің себептері ретінде : өзіндік таным, рухани және эмоционалдық
байланыс, басқару, агрессия, басқаларды өзіне бағындыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz