Ақша қаражаттарының есебі жайлы ақпарат
1. Ақша қаражаттарының жалпы сипаттамасы.Есеп айырысу нысандары.
2. Вексель дер арқылы есеп айырысу.
3. Төлем карточкаларының есері.
4. Кассадағы қолма.қол ақшаның есебі.
5. Есеп айырысу шотындаѓы ќолма.ќол аќшаныњ есебі.
6. Валюта шотындағы қолма.қол ақшаның есебі.
7. Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражатын есепке алу.
8. Ақша қаржысы, құнды қағаздарын және есеп берудің бланкілерін түгелдеу .
2. Вексель дер арқылы есеп айырысу.
3. Төлем карточкаларының есері.
4. Кассадағы қолма.қол ақшаның есебі.
5. Есеп айырысу шотындаѓы ќолма.ќол аќшаныњ есебі.
6. Валюта шотындағы қолма.қол ақшаның есебі.
7. Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражатын есепке алу.
8. Ақша қаржысы, құнды қағаздарын және есеп берудің бланкілерін түгелдеу .
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер ақша қаражаттарын банкі мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің нормативтік құжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен есептеуді жүзеге асырады. Егер де заңды тұлғалардың арасындағы төлем сомасы 4000 айлық есептік көрсеткіштен (АЕК) асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпте айырысуларды жүзеге асырады. Бұл келтірілген мәлімет заңды тұлғалардың арасындағы әрбір мәміле (контракт, келісімшарт) бойынша шартты түрде пайдаланылады. Егер де контракт сомасы көрсетілген лимиттен асатын болса, төлем ақшасыз тәртіпте орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса да, әрбір төлемнің сомасы 4000 АЕК – тен аспауы керек.
Ақша қаражаттарлын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасындағы есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарыг ашады. Банк шоттары – бұл банк пен клиенттер арасындағы келісім-шарттың қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық және корресподенттік болып бөлінеді.
Корресподенттік шотт ар – банк шоттары банктер мен ұйымдардың кейбір операцйя түрлерін жүзеге асырады.
Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары – бұл да банктік шоттар, бірақ олар жеке және заңды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның оқшаланған бөлімшелері үшін де ашылады.
Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу үшін субъектіге арнап ағымдағы (есеп айырысу) шотт ар ашылуы мүмкін. Ол сыртқы экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын субъект үшін ашылады. Аккредитивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті операцияларын ж‰ргізу ‰шін ашады.
Субъект шоттарындаѓы ќаражат олардыњ иелерініњ ємірі бойынша есептен шыѓарылады. Субъектініњ р±ќсатынсыз шоттаѓы ќаражатты есептеп шыѓаруѓа соттыњ, мемлекеттік салыќ ќызметініњ р±ќсатымен жєне ќолданылып ж‰рген зањдарѓа кµзделген басќа жаѓдайларда ѓана жол беруі м‰мкін.
Субъектілердіњ шоттарынан тµлем жасау, егер зањдарда µзгеше кµзделмесе, субъектініњ басшысы белгілеген кезектілікпен ж‰зеге асады.
Ќазаќстан Республикасыныњ аймаѓында аќшаны тµлеу мен аудару ж‰зеге асыруда келесі єдістерді: ќолма-ќол аќшаны аудару; тµлем тапсырманы ±сынуды; чектерді беруді; вексельдерді немесе олардыњ индоссаменттері арќылы беруді; тµлем карточкасын пайдалануды; тікелей дебеттік банкі шоттарына аударуды; тапсырма-талап тµлемдерін ±сынуды; инкассалыќ жарлыѓын ±сынуды; республиканыњ зањ актілерімен белгіленген басќа да єдістерін пайдаланады.
Ақша қаражаттарлын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасындағы есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарыг ашады. Банк шоттары – бұл банк пен клиенттер арасындағы келісім-шарттың қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық және корресподенттік болып бөлінеді.
Корресподенттік шотт ар – банк шоттары банктер мен ұйымдардың кейбір операцйя түрлерін жүзеге асырады.
Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары – бұл да банктік шоттар, бірақ олар жеке және заңды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның оқшаланған бөлімшелері үшін де ашылады.
Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу үшін субъектіге арнап ағымдағы (есеп айырысу) шотт ар ашылуы мүмкін. Ол сыртқы экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын субъект үшін ашылады. Аккредитивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті операцияларын ж‰ргізу ‰шін ашады.
Субъект шоттарындаѓы ќаражат олардыњ иелерініњ ємірі бойынша есептен шыѓарылады. Субъектініњ р±ќсатынсыз шоттаѓы ќаражатты есептеп шыѓаруѓа соттыњ, мемлекеттік салыќ ќызметініњ р±ќсатымен жєне ќолданылып ж‰рген зањдарѓа кµзделген басќа жаѓдайларда ѓана жол беруі м‰мкін.
Субъектілердіњ шоттарынан тµлем жасау, егер зањдарда µзгеше кµзделмесе, субъектініњ басшысы белгілеген кезектілікпен ж‰зеге асады.
Ќазаќстан Республикасыныњ аймаѓында аќшаны тµлеу мен аудару ж‰зеге асыруда келесі єдістерді: ќолма-ќол аќшаны аудару; тµлем тапсырманы ±сынуды; чектерді беруді; вексельдерді немесе олардыњ индоссаменттері арќылы беруді; тµлем карточкасын пайдалануды; тікелей дебеттік банкі шоттарына аударуды; тапсырма-талап тµлемдерін ±сынуды; инкассалыќ жарлыѓын ±сынуды; республиканыњ зањ актілерімен белгіленген басќа да єдістерін пайдаланады.
Ақша қаражаттарының есебі.
1. Ақша қаражаттарының жалпы сипаттамасы.Есеп айырысу нысандары.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер ақша қаражаттарын банкі
мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша
төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің нормативтік құжаттарымен
белгіленген шегінде нақты ақшамен есептеуді жүзеге асырады. Егер де заңды
тұлғалардың арасындағы төлем сомасы 4000 айлық есептік көрсеткіштен (АЕК)
асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпте айырысуларды жүзеге асырады. Бұл
келтірілген мәлімет заңды тұлғалардың арасындағы әрбір мәміле (контракт,
келісімшарт) бойынша шартты түрде пайдаланылады. Егер де контракт сомасы
көрсетілген лимиттен асатын болса, төлем ақшасыз тәртіпте орындалуы керек,
тіптен олар жартылай орындалса да, әрбір төлемнің сомасы 4000 АЕК – тен
аспауы керек.
Ақша қаражаттарлын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасындағы есеп
айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарыг
ашады. Банк шоттары – бұл банк пен клиенттер арасындағы келісім-шарттың
қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен
де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық және корресподенттік болып
бөлінеді.
Корресподенттік шотт ар – банк шоттары банктер мен ұйымдардың кейбір
операцйя түрлерін жүзеге асырады.
Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары – бұл да банктік шоттар,
бірақ олар жеке және заңды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның
оқшаланған бөлімшелері үшін де ашылады.
Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу
үшін субъектіге арнап ағымдағы (есеп айырысу) шотт ар ашылуы мүмкін. Ол
сыртқы экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын
субъект үшін ашылады. Аккредитивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын
және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және
тиісті операцияларын ж‰ргізу ‰шін ашады.
Субъект шоттарындаѓы ќаражат олардыњ иелерініњ ємірі бойынша есептен
шыѓарылады. Субъектініњ р±ќсатынсыз шоттаѓы ќаражатты есептеп шыѓаруѓа
соттыњ, мемлекеттік салыќ ќызметініњ р±ќсатымен жєне ќолданылып ж‰рген
зањдарѓа кµзделген басќа жаѓдайларда ѓана жол беруі м‰мкін.
Субъектілердіњ шоттарынан тµлем жасау, егер зањдарда µзгеше кµзделмесе,
субъектініњ басшысы белгілеген кезектілікпен ж‰зеге асады.
Ќазаќстан Республикасыныњ аймаѓында аќшаны тµлеу мен аудару ж‰зеге
асыруда келесі єдістерді: ќолма-ќол аќшаны аудару; тµлем тапсырманы
±сынуды; чектерді беруді; вексельдерді немесе олардыњ индоссаменттері
арќылы беруді; тµлем карточкасын пайдалануды; тікелей дебеттік банкі
шоттарына аударуды; тапсырма-талап тµлемдерін ±сынуды; инкассалыќ жарлыѓын
±сынуды; республиканыњ зањ актілерімен белгіленген басќа да єдістерін
пайдаланады.
Аќшасыз есеп айырысудыњ негізгі нысандары: тµлем тапсырма; чек;
вексель; тапсырма-талап тµлемдері; кеден мен салыќ ќызметініњ органдарыныњ
инкассалыќ жарлыќтары болып табылады.
Тµлеуші мен алушылар µздері есеп айырысу нысандарын келісім-шарт
негізінде аныќтайды, сондай-аќ олардыњ арасында болатын талаптары мен
міндеттемелерді зачетка да жатќыза алады.
Тµлем тапсырмаларын есеп айырысу. Тµлем тапсырмалары онда кµрсетілген
соманы бенефициардыњ пайдасына аќшаны жіберушіге ќызмет кµрсететін банк
алушыныњ аќшаны аударѓаны туралы тапсырмасы болып табылады. Ќызмет пен
ж±мысты жєне тауарлы – материялдыќ ќ±ндылыќтарды µтеу ‰шін есеп айырысу
кезінде, сондай-аќ ќызмет пен тауарѓа алдын-ала тµлем жасаѓан кезде,
аванстыќ тµлемдер жасаѓан кезде тµлем тапсырмаларын пайдаланады.
Тµлем жасаушы банкке белгіленген нысандаѓы бланкілердегі тµлем
тапсырманы ±сынады. Тапсырмаларѓа ќоса тµлем жасаушы банктіњ талап етуі
бойынша салынатын салыќтыњ шот-фактуралары жєне тµлемдердіњ маќсатын
растайтын басќа да ќ±жаттары бірге тапсырылады. Тµлем тапсырмалары жазылып
берілген к‰ннен бастап 10 к‰н бойы к‰шінде болады (жазылѓан к‰ні есепке
алынбайды). Тµлем тапсырмалары тµлем жасаушыныњ шотында ќаражат болѓанда
ѓана орындауѓа ќабылданады. Тµлем ќ±жаттарын электрондыќ т‰рінде де, ќаѓаз
ретінде де ±сынуы м‰мкін. Б±л ќ±жаттардыњ данасын єрбір банк µздері дербес
аныќтайды. Негізінен алѓанда, олар екі данада толтырылады, біріншісі банкте
ќалдырылады да, яѓни аќшаны жіберушіге ќол ќойылып, штамп басылып
ќайтарылады. Тµлем тапсырманыњ нысаны 201 бетте келтірілген.
Тµлем тапсырмасын толтыру кезінде келесі реквизиттері (кµрсеткіштері)
кµрсетіледі.
- тµлем тапсырмасыныњ нµмірі;
- тµлем тапсырмасыныњ жазылѓан к‰ні;
- жеке тењестірілген немесе тењестірілген (идентификацияланѓан) коды
(ЖТК немесе ИИК);
- жіберуші мен бенефициардыњ банкі шоттарыныњ нµмірі;
- бенефициардыњ коды (БК немесе КБе) жєне жіберушілердіњ коды (ЖК немесе
Код) - б±л кодтар екі символдан (белгіден) т±рады: біріншісі –
резиденттік белгісін, ал екіншісі – экономиканыњ секторын кµрсетеді;
- бенефициар – аудару жасалѓан аќша кезде ќаражатын алушы;
СХЕМА. 201бетте.
- банк – алушы – банк атауы, аударылѓан аќша, оныњ мекен-жайы
кµрсетіледі;
- бенефициар банкісі – бенефициардыњ пайдасына келіп-т‰скен аќша
ќаражатын ќабылдайтын банк жіберушімен жасалѓан келісім-шарттыњ
негізінде;
- жіберушілердіњ тењестірілген немесе тењестірілген
(идентификациаланѓан) банктік коды (ЖТБК немесе ИИК) – филиал аралыќ
айналымдарыныњ коды (ФАК немесе МФО);
- тµлем арналымыныњ коды – ЌР ¦Б нормативтік-ќ±ќыќтыќ актісімен
белгіленген жєне соныњ негізінде тµлемдерді ж‰зеге асыратын кодтыќ
белгілер, ал ол ‰шін символдан (белгілерден) т±рады;
- бюдеттік классификациясыныњ (жіктемесініњ) коды – салыќтарды кері
ќайтаруда ќойылатын код;
- валюттелген к‰ні – аќша ќаражатын бенефициардыњ (алушыныњ) банктік
шотына аќша ќаражатыныњ аударѓан к‰ні тµлем жасаушыныњ ынтасымен
аныќталады.
Тµлем ќ±жатына кез келген жµндеудіњ т‰рін жасауѓа р±ќсат етілмейді.
Шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілердіњ арасындаѓы жасалѓан келісімдері
бойынша тµлем тапсырмалары: жедел мерзімді, мерзімінен б±рын жєне мерзімі
кейінгі ќалдырылѓан болып бµлінуі м‰мкін.
Жедел мерзімді тµлем мынадай н±сќалар бойынша ж‰зеге асырылады:
аванстыќ тµлем, яѓни тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яѓни
тауарлар ‰шін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мємілелер кезіндегі
ішінара тµлемдері.
Мерзімінен б±рын немесе мерзімі кейінгі ќалдырылѓан тµлемдер шарттыќ
ќатнастар аясында тараптардыњ ќаржылыќ жаѓдайына зиян келтірмейтіндей етіп
жасалуы керек.
Субъектілер: жеке µздеріне тиесілі ќаражатты (зейнетаќы, алимент,
жалаќы, іс-сапар шыѓыстары, авторлыќ ќаламаќы) жекелеген азаматтардыњ
атына; жалаќы тµлеуге арналѓан, банк мекемелерінде аударым алушыныњ атын,
оныњ нµмірін, сондай-аќ егер ќаражат шотќа аударылуѓа тиіс болса, онда ол
орналасќан банктіњ аты мен нµмірі кµрсетеді. Тапсырмаѓа ќаражат алушылардыњ
тізбесі ќоса беріледі, онда кім, ќандай маќсаттарѓа аќша алатыны
кµрсетіледі. Байланыс кєсіпорындары кєсіпорындарѓа жолданѓан єрбір аударым
алушы бойынша барлыќ аударымдардыњ жалпы сомасына тµрт дана етіп жазылатын
тµлем ќ±жаттары келіп т‰скеннен кейін тµлейді.
Чектермен есеп айырысу. Чек беру тµлемді ж‰зеге асырудыњ бір тєсілі
болып табылады, онда тµлем чек беруші аттас тµлем ќ±жатын ±стаушыѓа беру
жолымен жасайды. Чек беруші µз мєні бойынша чекті ±стаушыныњ аќшалай
міндеттемесін орындау болып табылады, біраќ ол соны орындау ‰шін жазылѓан
болса да. Аталѓан міндеттемені орындау тек чек бойынша аќшаны алатын кезде
ѓана болады. Чектер жабылатын жєне жабылмайтын болып бµлінеді. Біріншісі –
депозиттермен ќамтылѓан, ал екіншісі – ќамтылмаѓан болып бµлінеді. Б±л
кезде чектердіњ тµленетіндігі жµнінде банктердіњ кепілдік беру м‰мкін, оныњ
ішінде жабылмайтын чектер бойынша да. Чекті ќолданумен байланысты банкпен
чек берушініњ міндеті мен ќ±ќыѓы, чекті ќолдану туралы жасалѓан келісім-
шарттыњ негізінен шыѓады, яѓни б±л келісім-шартта, банк µз клиенттеріне чек
берушіге (зањды жєне жеке т±лѓа) чегін тµлеуді, яѓни чек берушініњ міндетін
µзіне алады, ал клиенттер µз кезегінде банкі белгіленген (демек чектерді
беру мен пайдалану) ережелерін саќтауѓа міндетті. Чек ±стаушылардыњ ќ±ќыѓы
чек берушіден чекті алѓан кезінен бастап пайда болады. Чектерге, есеп
айырысу шотыныњ тµлем ќ±жаттарына ќол ќою ќ±ќыѓына ие т±лѓалар ќолдарын
ќояды жєне ќолдарында кітапша иесініњ мµрініњ тањбасы болу керек. Чектер
жарамсыз болып ќалатындыќтан чекте жазылѓандарды т‰зету жєне µшіруге
болмайды. Егер чекті толтыру кезінде ќателіктер жіберілсе, онда чекте жєне
чектіњ т‰біртегінде ќиѓашынан “б‰лінген” деп жазу жазылады, мерзімі
ќойылады жєне кітапша иесініњ ќолы ќойылады.
Чекті чек ±стаушы тµлеуге чек жазылѓан к‰ні ќабылдайды жєне тµлеуге
ќабылдаѓан к‰нніњ ертењіне чек ±стаушы арќылы ќызмет кµрсететін банкке
±сынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынѓан чектіњ к‰шінде болуы мерзімі,
жазылѓан к‰нін есептемегенде, єдетте, 10 к‰ннен аспайды.
Банк чек берушіден (немесе чек ±стаушыдан) чекті ќабылдауына болады,
егер де мынадай жаѓдайлары аныќталса:
- егер де жазумен жазылѓан сомасы цифрмен кµрсетілмеген болса;
- чектіњ мерзімі µтіп кетсе;
- тµлем ќ±жаттарында жасанды жазулардыњ белгілері бар болса (немесе
т‰зетулер бар болса);
- чек єрт‰рлі ќолмен жєне єрт‰рлі сиямен жазылѓан болса;
- чектіњ ќорѓалу дењгейі оныњ талабына сай келмесе (ќорѓау дењгейі
бестен кем болмауы керек);
- чекте кµрсетілген реквизиттер ќате болса;
- чектегі ќойылѓан ќолда ‰лгі ретінде ќабылданѓан ќ±жаттардаѓы ќолымен
сєйкес келмесе;
- чектіњ жабу сомалары жеткілікті болмаса;
- чектіњ басќа да дефектілері бар болса.
Дефектісі бар чектер чек ±стаушыларѓа ќолхат жазылып ќайтарылады.
Чектердіњ дефектілері табылса, банктіњ бас бухгалтері ол туралы Клирингтік
палатаѓа хабарлайды, ал олар ондай чектердіњ µњделуін тез арада тоќтатады.
Бұндай дефектісі бар чектерге акт жасалады, ол акт төрт данада болады:
Біріншісі – банкте галса;
Екіншісі – көшірмесімен бірге ішкі істер органдарына бері леді;
Үшіншісі – Клирингтік палатаға беріледі;
Төртіншісі – чекті беруші банкке беріледі;
Мерзімі өтіп кеткен чек кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті
беруші банкке қайтарылады.
2. Вексель дер арқылы есеп айырысу.
Вексель – біржақты сөзсіз орындалатын ақша міндеттемесін қамтитын қатаң
нысанда белгіленген төлем құжаты. Ол жай және аударма болып келеді.
Жай вексель (соло – вексель) – талап етуі бойынша немесе белгіленген
мерзімде келешекте вексельде көрсетілген ақша сомасын вексель ұстаушыға
төлейтіні туралы вексель ешқандай талқылауға жатпайтын міндеттемесінен
тұрады.
Аударма вексель (тратта) – вексель берушінің (трассанттың) үшінші
тұлғаға (трассатқа) бірінші вексель ұстаушыға (ремитенке) немесе оның
бұйрығы бойынша келешекте белгілі бір уақытта, не ұсынған кезде, вексельде
көрсетілген ақшаны төлейтіні туралы басқаша ешбір шарт қойылмайтындығы
туралы міндеттемесі. Аударма вексель өз табиғаты бойынша “бұйрыққа” ұқсас
болып келеді.
Вексель: құжат мәтініне (тексті не) енгізілген, құжат қай тіл де
толтырылса, онда сол тіле “вексель” деп жазылған атауы, белгілі бір ақша
сомасы төлеуге еш нәрсемен негізделмеген бұйрықты; төлеуге тиіс тұлғаның
(төлеушінің) атауы – тек аударма вексельде, төлеу мерзімін, төлем жасалатын
орнын көрсетеді; кіме немесе кімнің бұйрығы бойынша төлем жасалатындығын,
сол тұлғаның атауын, вексель жасалған күн мен орнын көрсетеді жіне онда
вексельді берген тұлғаның қолы қойылады.
Жоғарыда көрсетілген талатар құжатта тұтастай сақталмаса, тек төмендегі
белгіленген жағдайларды қоспағанда, вексельдің күші болмайды. Төлем мерзімі
көрсетілмеген вексель ұсынғанда талап етуі бойынша төленетін вексеь ретінде
қарастырылады.
Ерекше нұсқауы болмаған жағдайда төлем жасаушымен қатар белгіленген
орны , төлем жасау орны және сонымен бірге төлем жасаушының тұратын орны
ьолып есептеледі. Вексельдің жасалған орны көрсетілмеген жағдайда вексель
берушінің атымен қатар белгіленген орында қол қойылған болып табылады.
Аударма вексель вексель берушінің бұйрығы бойынша ақы төлеуге жататын
кексель ретінде берілуі мүмкін. Ол вексель берушінің өзіне немесе үшінші
тұлғаның есебінен берілуі мүмкін. Аударма вексель үшінші тұлға тұрған жерде
немесе төлем жасаушының тұратын жерінде немесе қандай да бір басқа орында
төленуі мүмкін.
Вексельде пайыздық мөлшерлеме (проценттік ставкасы) көрсетілуі тиіс,
мұндай нұсқау болмаған жағдайда шартқа қол қойылмаған (жазылмаған) деп
с\аналады. Пайыздың есептелмеген күні көрсетілмесе, аударма вексель
жасалған күннен бастап есептеледі.
Кез келген аударма вексельдің бұйрығы көрсетілмей берілсе де, ол
өзінің индоссаменті арқылы берілуі мүмкін.
Егер вексель беруші аудрма вексельде “Бұрыққа емес” немесе осыған
ұқсас мағынада сөз жазылса және ол құжат нысанын сақтаса, онда ол қарапайым
цессиямен берілуі мүмкін. Индоссамент вексель берушінің пайдасына,не
вексель бойынша міндетті басқа кез келген адамның пайдасына вексельді
акцептегеніне, акцептемегеніне қарамастан төлем жасаушының пайдасына,
жасалуы мүмкін. Бұл тұлғалар, өз кезегінде, вексельді табыстай алуына
болады.
Индоссамент қарапайым, алдын ала ешбір келісімшарт қойылмаған болып
келеді. Оның шартты жағдайларының бірі шектелетін болса, онда оған қол
қойылмаған, яғни жазылмаған болып есептелінеді.
Индоссамент ұсынушыға бланктік күші бар индоссамент болып табылады.
Индоссамент аударма вексельде немесе оған қосылған параққа (аллонажыға) қол
қойылуы тиіс. Индоссамент аударма вексельде қаралған барлық құқықтарды
иелік етеді. Егер индоссамент бланктік болса, онда вексель ұстаушы бланкті
өз атына немесе басқа бір адамның атына толтыра алады; өз кезегінде
вексельді банк арқылы немесе басқа бір адамның атынан табыстай алады;
бланк толтырмай және индоссамент жасамай-ақ вексельді үшінші адамғабере
алады.
Егер де басқаша кері шарт болмаса, индоссант акцепт пен төлеге жауап
береді. Ол кейінгі индоссаментке тиым сала алады; бұл жағдайда вексель
кейіегі табысталған адамдардың падасына шешілсе де, ол олардың алдында
жауап бермейді.
Қолында аударма вексельі бар тұлғаның құқығы үздіксіз бір қатар
индоссамент жасау арқылы негізделсе де, соңғы индоссамент бланктік
болғанымен, заңды аударма вексель ұстаушы тұлға ретінде қарастырылады.
Бұл ретте сызылып тасталған индоссаменттер жазылмаған деп
есептелінеді. Бланктік индоссаменттен кейін басқа индоссамент жасалса,
соңғысына қол қойған тұлға бланктік вексельді сатып алған индоссамент болып
есептелінеді.
Аударма вексельді төлем мерзімі басталғанға дейін вексель ұстаушы
немесе қолда вексель тұрған қарапайым тұлға да төлем жасаушыға акцептеу
үшін тұрған жерінде ұсына алады.
Егер төлем жасаушы өзінің келісімі туралы вексель ұстаушыға немесе қол
қойған адамдардың біріне хабарласа, онда ол олардың алдында өз келісімінің
шарттарына сәйкес өз міндеттерін орындаған болып саналады. Аударма вексель
бойынша төлем толықтай немесе вексель сомасының бір бөлігін аваль арқылы
қамтамасыз етуіне болады. Мұндай қамтамасыз етуді үшінші адам немесе типті
вексельге қол қойған адамдардың бірі бере алады.
Аваь аударма вексельде немесе қосымша парақта беріледі. Аваль берілген
орын көрсетілсе, онда ол жеке актімен берілуі мүмкін. Ол “аваль” деп
есептелсін деген сөздермен немесе осындай мағынасы бар белгілі мәтіндегі
формасымен берілсе, онда оған аваль берген адам қол қояды. Аваль үшін төлем
жасаушы немесе вексель беруші қолын қоймаған болса, аударма вексельдің бет
жағына авальшының қойған қолы жеткілікті. Авальді ол кімнің есебінен
берілгені көрсетіледі. Ол көрсетілмеген жағдайда аваль беруші үшін берілген
деп есептелінеді.
Авальші ол үшін аваль берген адаммен бірдей жауап береді. Аударма
вексельге ақы төлей отырып, авальші кепілдікке берген адамға қарызы және
аударма вексельге байланысты осы соңғы тұлғаның алдында міндетті адамдарға
қарсы вексельден туындайтын құқықтарды иеленеді.
Аударма вексель ақы төлеу үшін ұсынғанда; ұсынғаннан кейін белгілі бір
уақытта; вексель жасалғаннан кейін бергіленген бір күнде берілуі мүмкін.
Тағайындалған өзге мерзімдер немесе бір ізді мерзімдерін қамтитын аударма
вексельді жарамсыз болып табылады. Аударма вексель ұсынған мерзімінде
төленуі тиіс. Ол жасалған күннен бастап бір жылдың ішінде төлем жасауға
ұсынылуы мүмкін. Вексель беруші аудармалы вексельге төлемге ұсынылатын
мерзім бергіленуі мүмкін, бірақ бергіленген мерзімнен бұрын төленуін талап
етуін болмайды. Мұндай жағдайда ұсыну мерзімі осы мерзімнен бастап жүреді.
Ұсынғаннан кейін белгілі бір уақытта жасауға аударма вексель бойынша төлем
мерзімі не акцептелген күніне, не қарсылық білдіру күнінен айқындалады.
Қарсылық білдіру болмаған жағдайда күні қоылмаған акцептантқа қатысты
акцепке ұсыну үшін көздеген мерзімнің соңғы күнінде жасалған болып
есептелінеді.
Мерзімі бергілі бір күнге немесе жасалғанан кейін немесе ұсынғаннан
кейін белгілі бір уақытқа бергіленген аударма вексельді ұстаушы вексельді
төлеу күнінде, келесі екі жұмыс күнінің бірінде ұсынуға тиіс. Аударма
вексельді есеп айырысу палатасында ұсыну төлемге ұсынғанмен бірдей болып
есептелінеді. Вексель ұстаушы бөліп төлеуден бас тарта алмайды. Бөліп
төленген жағдайда төлем жасаушы мұндай төлем туралы білген болса, онда бұл
туралы қолхат беру тиіс.
Вексель ұстаушы аударма вексель боыйнша төлемді мерзімнен бұрын алынған
мәжбүрленбеуге тиіс. Мерзімі келгенге дейін төлем жасаушы өз тәуекелдлігіне
алады.
Егер аударма вексел төлем жасау орнында жүрмейтін валютада жасалса,
онда оның сомасы жергілікті валютада төлем мерзімі келген күніндегі бағам
бойынша жергілікті валютамен төленеді. Егер борышкер төлемнің мерзімін
өткізіп алса, онда вексель ұстаушы өз қалауынша аударма вексель сомасын
жергілікті валютада төлеу мерзімі келген күнгі бағамен төлеуді талап ете
алады.
Вексель ұстаушылардың индоссанттарға қарсы тұрған регрестерге өз
құқығын төлем мерзімі жеткен кезде және одан бұрында сата алады.
1. акцептен толық немесе ішінара бас тартқан орындалса;
2. егер төлем жасаушы вексельді акцептегені немесе акцептемегеніне
қарамастан банкрот деп танылған болса, онда төлем жасауды тоқтатады.
Тіптен оның жағдайын сот анықтамаса да немесе оның мүлкінен өтем алу
нәтижесіз болмаған жағдайда;
3. вексель беруші акцепке жатпайды, вексель бойынша банкрот деп
танылған жағдайда.
Вексель бойынша жасалатын төлем мен акцеп үшін жауапты тұлғаға регрестік
талабы (искы) вексель бойынша төлем мерзімінен кешіктірілмей ұсынылуы
мүмкін.
Акцепт немесе төлемнен бас тарту (акцептемеуге немесе төлем жасамауға
қарсылық білдіру) факті куәландыратын актімен расталады.
Вексель беруші аударма вексельдің мәтінде көрсеткен ресми қарсылық
білдіруден басқа қарсылық білдірген кезде төлеушінің қолы қойылған
өтінішпен алмастырылуы мүмкін.
Акцептеуге қарсылық акцептеуге ұсыну үшін белгіленген мерзімде
жасалуы керек.
Акцептеуге қарсылық білдіру төлемге ұсынудан және төлем жасамауға және тағы
да басқа қарсылық білдіруден босатады. Бірақ бүл қарсылық алдын ала
тіркеуден өту керек, онсыз оның күші болмайды.
Егер төленуге жататын аударма вексельдің әсә ойдағыдай еместігі
байқалса, тіпті оның үшінші адам арқылы өтелуі бола тұрса да; немесе төлем
жасаушы басқа жерде тұрып, өзінің тұрған жерінен төлем жасауға тиісті бола
тұрса да; немесе белгілі бір уақыт өткен соң, яғни ұсынылған кезде төленуге
жататын вексель болса да, оның акцептелуіне тыйым салынады.
Төлем жасаушы оның вексельді акцептегенінне немесе акцептемегеніне
банкрот деп танылмағанда, сондай-ақ вексель берушіні акцептеуге жатпайтын
вексел бойынша банкрот деп таныған жағдайда, вексель ұстаушының өз
құқықтарын жүзеге асыру үшін оның банкрот деп танылған туралы сот шешімін
ұсынуы керек.
Вексель ұстаушы өзінің индоссантын және вексель берушісін акцептемеу
немесе төлем жасамайтыны туралы қарсылық білдірген күннен кейінгі төрт
жұмыс күнінің ішінде, шығынсыз айналым деп. хабарланған жағдайда, онда
оның қабыл алынуы мүмкін. әрбіриндоссант хабар лама алған күннен кейінгі
екі жұмыс күнінің ішінде алдыңғы хбарламаны жәбергендердің аттары мен мекне-
жайларын көрсетеотырып, өз индоссантына, одан әрі вексель берушіге дейін
хабарлауға тиәс. Жоғарыда аталған мерзімдер алдыңғы хабар лама алынған
сәттен бастап жүре бастайды.
Акцептемеу немесе төлем жасамау туралы қарсылық білдірген жағдайда
нотариус бұл туралы вексель бойынша міндетті барлық адамдарға вексельдегі
не қарсылық білдіруді талап еткен адамдардан алынған мекне-жайларға сійкес
жазбаша хабар лама жәбере отырып, оларға ескерту жасайды. Мұндай хабар лама
жөніндегі шығыстар қарсылық жөніндегі шығындарға қосылады.
Вексель беруші индоссант немесе авальшы құжатқа енгізілген және қол
қойылған “шығынсыз айналым”, қарсылықсыз” немесе басқадай мағыналас сөздер
арқылы вексель ұстаушыны оның регресс, акцептемеуге немесе төлем жасамауға
қарсылық білдіру құқығын жүзеге асырудан босатылады. Бірақ вексель беруші
енгізген сөзге (ескер туге) қарамастан, вексель ұстаушы қарсылық білдірсе,
оның қарсылық білдіруге байланысты шығындар оның өзіне жатқызылады. Егер
ескертпе индоссант немесе аалист тарапынан жасалынса, онда қарсылық бойынша
қажет шығындар өз қолдарын қойған барлық адамдардан талап етіледі. Аудару
векселін беруші, акцептеуші, индоссаанттаушылардың барлығы немесе онда
аваль қоюшылар вексель ұстаушының алдында барлық бірдей міндетті болып
табылады. Вексель ұстаушы осы адамдардың әрқайсысына жеке-жнеке және
барлығына бәрдей талап қоюға құқылы.
Ол төлем жасағаннан кейін аударма вексельге қол қойған адамдардың
барлығының дәл осындай құқығы болуы керек. Міндетемелердің біріне қойылған
талап олардың бастапқы алған міндеттемелері бола тұрса да, басқаларына
талап қоюына бөгет болмауы керек.
Вексель ұстаушы өзі талап (иск) қойған адамнан мыналарды: аударма
вексельдің акцептельмеген немесе төленбегне соиасын, процнетімен қоса,
егер олар белгіленген болса; вексель сомасынан Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі белгілеген байта қаржыландыру мөлшерлемесі бойынша өсім
сомасын ала алады; қарсылық білдіру бойынша шығындарын хабар лама жіберген
кезінен бастап, талап ете алады.
Бұған қоса талап қойған вексель ұстаушы талап қою сомасына вексел
сомасынның 0,01 проценті мөлшерінде комиссиондық шығындарын да енгізе
алады.егер талап төлем мерзімі басталғанға дейін қойылса, онда вексель
сомасынна есептік пайызы бойынша ұсталады. Бұл есептік пайызы вексель
ұстаушы тұратын жерделі талап қойылған күнгі ресми есептік мөлшерлемесі
бойынша (банкі бағамына сәйкес) есептеледі.
Аударма вексельге ақы төлеген тұлға оның алдында жауап беретін
тұлғалардан мыналарды:
-өзі төлеген барлық срмасын;
-атаған сомаға Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген байта
қаржыландыру мөлшерлемесін ;
-өзі төлеген шығыстарды талап ете алады.
Вексель бойынша ақы төлеген тұлға талап етілген сомаға қоса 0,05
пайызда үстиме (комиссирндық) төлем жасауын талап ете алады.
Егер де вексель жалғыз данада берілсе, онда вексель ұстаушы оған өз
есебіненбірнеше дана беруді талап ете алады. Бұл үшін ол өзінің тікелей
индоссантына және сол сияқты вексел берушісіне дейін өтініш жасай алады.
Индоссанттар жаңа даналарын индоссаменттерге байта шығарып беруге
міндетті.
Қазақстан Республикасының аумағындағы заңды және жеке тұлғалар жай
және аударма вексельді өзара есепайырысуда пайдалануға құқылы, бұл ретте ол
тиісті шартта көзделген және “Қазақстан Республикасындағы вексель айналымы
туралы”заңға қайшы келмесе болғаны.
Байланыс мекемелері инкассаға қабылданған векселдерді жөнелту
тәртібі Қазақстан Республикасыныңу”кілетті органдары және Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкімен келісе отырып, шығарылған норматив тік
құқықтық актілермен және байланыс мекемксімен және есеп кеңсесінің
арасындағы шартпен белгіленеді.
Сатушы сатып алушыға ұсынған төлемнің мерзімін кейінге қалдыру
“Қазақстан Республикасындағы вексель айналымы туралы” заңыеда белгіленген
талаптарға сәйкес жүзеге асырылады.
Аударма вексель мен аударма вексельдің индоссамент үлгісі төменде
көрсетілген.
СХЕМА
Вексельдердің банкісін (вексельдік кітапшасын) сатып алған кезде олар
өзінің нақты өзіндік құны бойынша 821 шоттың дебет інде және 671 шоттың
немесе 687 шоттың кредитне көрсетіледі.
Вексель дер қозғалысы бойынша шоттардың коррреспонденциясы тиесілі
бөлімдерінде көрсетіледі.
3. Төлем карточкаларының есері.
Инкассациялау шығындарын қысқарту; бухгалтерияның жұмысын жеңілдету,
Қазақстаннан әлемнің кез келген нктесінен тез автоматталған ақша аударымын
жасау мақсатында төлем карточкаларын пайдаланады.
Төлем карточкалары – ақша қаражатына электрондық термінал немесе
басқа да қондырғылар арқылы қол жеткізу, ондағы ақпараттар валютаны
айырбастауға қолма-қол ақшаны жасау,а мүмкігдік береді.
Төлем карточкалары: дебеттік, кредиттік және корпоративтік болып
бөлінеді.
Дебеттік карточкалар – қаржы шотындағы ақша сомасының шегінде оның
ұстаушысына (иесіне) төлем жасауына мүмкіндік береді және оны ұстаушылар,
өздерінің қарызын банк берген қаржы көлемінде төлей алады.
Кредиттік карточкалар – бойынша банк берген қарыз сомасының шегінде
оның ұстаушылары төлем жасай алады.
Одан басқа кәсіпорын іс-сапарынының шығыстарын төлеуге, офистік,
үстиме шығыстары үшін корпоративтік төлем карточкаларын ашуына болады.
Корпоративтік карточкалар – бұл да төлем карточкалары, ол оны
ұстаушыға банк пензаңдв тұлғалардың арасында жасалған келісім шартың
негізінде беріледі.
Бүгінде әлемнің көптеген елдерінде ол қазіргі шақтың қаржылық тетігі
(инструменті) ретінде 2, млрд. карточкалар қолданыста жүр. 30 жылдан астам
кезең ішінде Visa және Master Card халықаралық карточка жүйесі үлкен
жетістіктерге жетті. Сондықтан оны 14. млн. кәсіпорын төлем карточкалары
ретінде өздерінің күнделікті өмірінде пайдаланады. Олардың
қатарына:супермаркет тер, ресторандар, түнгі клубтар, аяқ киім сататын
дүкендер, авиакомпаниялар т.б. жатады.
Қазақстан Республикасынынң аймағында Ұлттық банкінің лицнезиялауымен
шығарылған төлем карточкалары пайдаланады.
Төлем карточкалары келесі көрсеткіштерден тұрады:
-төлем карточкаларын берудің жағдайы;
-төлем карточкаларымен жасалатын төлем түрлері және оның жағдайы;
-төлемкарточкаларын алған тұлғалардың тізімі;
-төлем карточкаларын қайтарып алудың және тоқтатудың (блокирования)
жағдайы;
-төлем карточкаларының әреекет ету мерзімі;
-тараптардың құқы мен міндеттері;
-тараптардың жауапкершілігі;
қазақстан Республикасынынң аймағында төлем карточкалары тек теңгемен
төленеді.
Төлем карточкалары мен төлем жүйесін жүзеге асырмастан бұрын
оларғаавторизация жасау керек. Авторизація процесі автоматалған тәртіпте
немесе телефон байланыстары арқылы жүреді.
Төлем құжаттары эквайгерге көрсетілген қызметке немесе сатып алынған
тауарға ақша төлеу туралы нұсқау береді. Қолма-қол ақша алған кездетөлем
құжаттары карточка ұстаушыларға төлемдердің берілгені бойынша банк эквайері
қолма-қол ақшаның орнын толтыру туралы нұсқау береді.
Тқлем карточкалары мен операцияларды жүзеге асыру кезінде міндетті
түрде не қағаз, не электрондық нысанда құжаттарын жасайды. Егер ол қағаз
нысанында жасалса, онда ол слиптен, электрондық термінал квитанциясынан
алынады, ал геер электрондық нысанда жасалса, онда ол электрондық журнал
құжаттарынан немесе банкоматынан алынады.
Қазақстан Республикасында тауар мен қызметін төлеу үшін төлем
карточкасының пайдаланғаны слиппен немесе сатып алынған сомасына екі данада
берілген сауда чегімен расталуы мүмкін. Слип үш данада рәсімделеді:
біріншісі банкке, екіншісі кәсіпорынға, үшіншісі карточка иесіне беріледі.
слип нысаны мынадай болады:
СХЕМА
Төлем құжаттары келесі реквизиттерден тұрады:
-төлем құжатының нөмірі және жазылған күні, айы жылы;
-операцияны жасаған ұйымның толық атауы және эквайер;
-карточка төлемінің реквизиті;
-төлем сомасы;
-төлем валютасы.
Төлем құжаттары төлем карточкаларын ұстаушылардың қолынсыз-ақ жасалуы
мүмкін, ол кезде олар электрондық құжаттарын негізге алады. Төлем
құжаттарын, жөндеуге, рұқсат етілмейді.
Сауда чегі- төлем карточкасын жүзеге асыру кезінде жасалады, яғни
төлем жасалып біткен соң төлем карточканы ұстаушыға беріледі (слиппен де,
слипсыз да) және келесі міндетті реквизиттерден тұрады:
-құжат нөміріжәне оның жазылған күні, айы және жылы;
-операцияны жүзеге асырушы ұйымның атауы (коды, идендификаторы);
-төлем сомасы;
-төлем карточкалары;
-төлем карточкаларының реквизиті.
Енді біз төлем карточкасын әртүрлі жағдайда пайдаланған кезде болатын
шоттар корреспонденциясын мысал ретінде келтірейік.
Мысал. Кәсіпорын Visa халықаралық корпоративтік карточкасын шығару
мен қолдану үшін келісім-шартқа отырған. Кәсіпорын сол келісім шарттың
негізінде біріңғай шот-картасыне ашып, сонымен қоса оның еңбеккерлеріне іс-
сапарымен, оның офисымен, үстеме шығыстарымен есеп айырысу үшін таратып
берген. Шот-картасы шетелдік валютада ашылған және ол АҚШ доларымен
есептелінеді. Шот-картасына орналастырылған қаржысы, 423 шотының дебетіне
көрініс табады. Демек, олрдың келіп түскен кезінде: 423 шоты дебеттеліп
және 441, 431 шоттары кредиттеледі.
Төлем карточкалары арқылы жұмсалған ақша қаражаттары 423 шоттың
кредитінен мына шоттардың дебетіне жазылады:
-333 – қолма-қол ақшаны іс-сапар мен шаруашылық шығыстарына авиа,
темір жол билеттерін сатып алуға арналған кезде;
-821, 811, 938 – корпоративтік картаның көмегімен орындалған
жұмысқа, көрсеткен қызметке, қонақүйде тұғанына төлеген кезде;
-821 – банкінің комиссиондық төлемдерін төлеген кезде;
-201,202,222 т. б. – карточка арқылы алынған тауарлы –
матириалдық құндылықтарды төлнген кезде.
Ай соңында барлық карточка ұстаушылары бойынша банк
төлемдерінің көшірмесі беріледі. Сол көшірменің үлгісі төменде
келтірілді.
Схема
Шот-картасының көшірмесінде екі дата көрсетіледі:
- “Шот бойынша күні” - шоттағы операцияның жасалған
күнін көрсетеді:
- “Күні” - операцияның өзінің жасалған нақты күнін
көрсетеді.
Төлем карточкасының көмегімен төленген іссапарының
шығыстары алғашқы құжат мәліметтері бойынша (шоттары, тауар чектері,
накладнойы бойынша), оның валюталық транзакциясы (валютамен жасалған
операциялар) Ұлттық банкісінің белгіленген бағамы бойынша
анықталады. Осыдан бір күнгі екі түрлі валютаның айырмасын
табамыз.
СХема
Келтірілген мысалдан байқағанымыз, жеке тұлғалардың
көрсеткен қызметі, орындалған жұмысы, сатылған ТМЗ – тары төлем
карточкалардың көмегімен жүзеге асқан, оның сомасы есеп беретін
тұлғаға берігендей етіп рәсімделмейді, тек есеп айырысу операциясы
ғана жүргізіледі, өйткені олар нақты ақшаны алған жоқ. Бірақ ТМЗ
кірістеу немесе есептен шығару үшін бухгалтерияға келесі құжаттарды
міндетті түрде тапсырады:
- қаражаттың пайдаланған фактісін құжаттар (смета, накладной, чек
тауары);
- төлем карточкасының пайдаланған фактысын қуаттайтын құжаттар
(чектер, слиптер).
Төлем карточкадан қолма-қол ақшаны алған кезде есеп беретін адамға ақша
қаражатын берген сияқты рәсімделеді, операциялар одан әрі қарай жалпы
қабылданған тәртіп бойынша көрніс табады.
Мысалы, Қолма-қол ақшаны және оны есептеумен байланысты уақытын және
басқа да шығындарын қысқарту мақсатында кәсіпорын еңбеккерлердің еңбек
ақысын төлем карточкасында төлеуді ұйғарған.
Төлем карточкасы әзірленіп, еңбеккерлерге берілген. Енді біз осы
бойынша шоттар корреспонденциясын келтіріп көрейік.
Қатар Шаруашылық операцияларының Сомасы
№ мазмұны тенге
Сауда ұйымдары үшін төлем карточканың негізінде сатып алушылар мен
есептесуді жүзеге асырған кезде 411 “Жолдағы ақша аударымдары” деген шот
пайдаланылады.
411 шотының дебеті бойынша есепке алу үшін банкке байланыс
бөлімшелерінің квитанциялары, банк инкассаторына түскен қаржыны өткізуге
арналған жолдама тізімдемесінің көшірмесі және т.б. негіз болып табылады.
Мысал; шілденің 29 – да инкассатор кәсіпорынның кассасына 142900
тенге сомасын қабылдап алған, бұл түсім есеп айрысу шотына тек тамыздың 1-
ші күні қосылды.
Өткізілген түсім шілдеде 451 шоттың бойынша және 411 шоттың дебеті
бойынша, тамыз айында 411 шоттың дебеті бойынша және 411 шоттың кредиті
бойынша өткізіледі. Сондай-ақ, 411 шотта бас кәсіпорынның еншілес
кәсіпорындарына аударған сомалары және керісінше, кері қайтарылған сомасы
немесе орталықтандырылған қорларының қаржылары, бірақ есеп беру айында есеп
айырысу немсе шоттарына қосылмаған сомалары есепке алынады. Сонымен қатар,
аталған шотта (411) бас кәсіпорындардан алынған хабарламалар бойынша банк
төлеуге қабылдаған, бірақ есеп айырысу немесе басқа шоттарына қосылмаған
сомалары есепке алынады.
411 шотын пайдаланудың нәтижесінде кәсіпорынның есеп айырысу
шоттарының жазбаларында тепе-теңдікке қол жекізіледі. 411 шоты боынша
жасалған операцияларды есепке алу әрбір есеп –айырысудың төлем құжаттары
бойынша жасалады. Бухгалтерия жол үстіндегі аударылған ақша бланкілерінің
кезінде есепке алып және оларды қатаң бақылауға алуы керек.
Төлем талап тапсырмалары арқылы есеп айырысу. Төлем талап тапсырмасы
тауарларды алғанда, жұмысты орындағанда, қызметті көрсеткенде
бенефициялардың ақшаны төлеушіге жіберген талабы болып табылады.
Бенефициар төлем талап тапсырманы банке ұсынады және төлем талап
тапсырмалары белгіленген бланктердің нысанында тиісті рестрлеріне тіркеледі
(оның нысаны төменде көрсетілген).
СХЕМА
Төлем талап тапсырмасы реестрімен бірге бенефициар – банкісіне
ұсынылады, ал бенефициар барлық реквизиттердің толық толтырылғанын
тексеріп, төлем талап –тапсырманы ақша жіберуші банкке бағыттайды.
Егер де бенефициарға қызмет көрсететін де, ақшаны жіберуші де, бір
банк болса, онда төлем талап –тапсырманы сақтау мерзімі реестренің мерзімі
бөлініп төленуі мүмкін. Сондықтан алушы –банк тек акцептелген немесе
акцепті қажет етпейтін бөлігін ғана сақтауы мүмкін.
Осы туралы төлем талап тапсырманың бет жағына белгі соғады.
Төлем талап –тапсырмаларына толық немесе ішінара ақы төлеуден бас
тарту кезде ол туралы оған қызмет көрсететін банкке үш күннің ішінде
хабарлайды. Талап –тапсырма құжаттарымен қоса оған берілген тиеу құжаттарын
және төленбейтін бөлігі туралы хабарламасымен бірге тікелей жабдықтаушыға
(өнім берушіге) қайтарылады.
Төлеушілердің келісімінсіз олардың шоттарынан қаражатты аудару немесе
есептен шығару. Төлеушілердің келісімінсіз олардың шоттарынан қаражатты
есептан шығару тек соттың шешімімен, банктің өкімімен, не мына төмендегі
орындау құжаттары негізінде қолданылып жүрген заңдарда көзделген жағдайлар
бойынша жүргізледі: банктің өндіріліп алу жөніндегі өкімі: несиелерді
пайдаланғаны үшін есептелген процеттері және есепке қате алынған
соммалары; кепілші шотынан қарыз берешегінің өтелмеген соммалары; соттар
берген орындау қағаздары; соттың шаруашылық істері жөніндегі алқаларының
бұйрықтары; нотариус жүргізген орындау жазбалары; салық органдарының
салықтармен басқа да міндетті төлемдер бойынша қосымша салықтары, сондай-ақ
заңда көзделген айып пұлдары, өсімдері және өзге де өндіріп алынатын
санкциялары туралы өкімдері, қолданылып жүрген заңдарға сәйкес жұмыс
берушілерден өндіріліп алынатын айып пұлдардың және өзге де санкциялардың
соммасы; кәсіпорынның күнәсінен байланысты жарақаттану немесе денсаулығынаң
өзге де зақымдануының салдарынан жұмысшы мен қызметші, сондай-ақ, жұмыспен
байланысты және субъект әкмшілігінің кінәсінен жарақаттануы немесе
денсаулығының өзге де зақымдануы салдарынан жұмысшы немесе қызметші қайтыс
болған жағдайда шеккен залалды өтеу сомасын өндіруге берілген сот шешімі;
сақтандыру компаниясының сақтандыру куәлігі, Қазақстан Республикасының
Кедендік органдарының өкімі.
Салық төлеушілердің берген төлем кепіл хаттары мен салық органдарының
инкассалық өкімдері негізінде бюджетке төленетін төлемдерді төлем
кепілхаттарының берегн күнінен бастап, банктер кезек күттірмей-ақ жүзеге
асырады. Банктің аталған кепілхаттардың орындалуын кідіртуге құқығы жоқ.
СХЕМА:
Төлеушінің келісімінсіз қаражаттарды өндіріп алу үшін тиісті
құжаттарды қоса тіркей отырып, банкке төлем талап бланкісінде инкассалық
өкімді тапсырады.
Инкассалық өкімде төлемнің мақсаты көрсетіледі және де осы төлемдерді
(күні, нометі мен тиісті тармағын, яғни пунктісін) төлеушінің келісімінсіз
оның шотынан есептен шығару құқығын көздейтін заң актісіне сілтеме жасайды.
Өндіріп алудың дұрыстығы төлеушінің келісімінсіз қаражаттарды есептен
шығаруға негіз болатын сілтеме үшін өндіріп алушы жауапты болады. Банктер
төлеушілердің келісімінсіз олардың шоттарынан қаражаттарды есептен шығаруға
білдірген қарсылықтарды шын мәнінде қарамайды. Төлеушілердің келісімінсіз
шоттарынан қаражаттарды есептен шығарудың негізділігімен байланысты
мәселелерді наразылық білдіру арқылы сот органдарының көмегімен шешіледі.
Борышкер мойындаған соманы есептен шығаруға берілген инкассалық
өкімде борышкердің талаптарды мойындау туралы жауабының номерімен күні,
сондай-ақ талаптың сипаты (тауарлы – материялдық құндылықтар үшін есеп
айырысулар, айыппұлдарды өндіріп алу және басқалары) көрсетіледі. Өндіріп
алуды тоқтата тұру немесе тоқтату тек мынадай жағдайларда жүзеге асады,
атап айтқанда: есептен шығаруға өкім берген өндіріп алушылар мен
органдардың мәлімдемесі бойынша; сот органдары ерекше ұйғарым жасаған
кезде, қылмыстық іс қозғалуына өкімі бойынша. Өкімдерде, ұйғарымдарда және
мәлімдемелерде өндіріп алуды тоқтата тұру немесе тоқтату жөніндегі құжаттың
күні мен нөмірі көрсетілуі тиіс. Өндіріп алуды тоқтату жөніндегі құжат
өндіріп алушыға қайтарылуы керек.
Кәсіпорын тартылған немесе қайта ұйымдастырылған (қосылған, бөлініп
шыққан, біріккен, ұйымдық-құқықтық өзге нысанда қайта құрылған) жағдайда
орындау және басқа да есеп айырысу құжаттарының өтемақысы бастапқы
төлеушінің міндеттемелері бойынша заңға сәйкес жауапкершілік жүктелген
субъектінің есеп айырысу немесе ағымдағы шотынан жүргізіледі.
4. Кассадағы қолма-қол ақшаның есебі.
Ақша қаражаттарын сақтау, қабылдау мен беру үшін әрбір шаруашылық
жүргізуші субъектінің кассасы болды.
Кассир – материалдық жауапты адам. Ол касса операцияларын жүргізу
тәртібімен таныс болуға тиіс. Осыдан кейін ғана оның материалдық толық
жеке дара жауапкершілігі туралы онымен шарт жасалынады. Егер еңбекақымен
басқа да төлемдерді беру үшін субъект басшысының жазбаша бұйрығы бойынша
басқа адамдар тартылатын болса, онда бұлардың материалдық толық жеке дара
жауапкершілігі туралы олар мен де шарттар жасалады.
Кассадағы операциялар есебі 45-“Кассадағы қолма-қол ақша”
бөлімшесінің активті жинақтаушы шоттарында:
451- “Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақша” және 452 –
“Кассадағы шетелдік валюта түріндегі қолма-қол ақша” шоттарында
жүргізіледі.
“Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақша” есебі Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкісі бекіткен кассалық операцияларды жүргізу
тәртібіне сәйкес жүргізіледі (24 БЕС).
Кассаға ақша қабылдау кассасының кіріс ордерлері бойынша жүзеге
асырылады, оған бас бухгалтер мен кассир қол қояды. Кассаға ақша салған
жеке немесе заңды тұлғаларға бас бухгалтер мен кассир қол қойған ақшаны
қабылдағаны туралы түбіртек (квитанция) (ордердің қиынды бөлігі) беріледі.
Төлемдерге ақшаны қабылдаған кезде кассир “Төлем таңбаларынанықтау
тәртібін” басшылыққа алуға міндетті. Кассаға қабылдаған теңге сомасы
жазумен жазылып, тиын сандармен (цифрмен) жазылады. Толтырылған кассалық
кіріс ордері төменде келтіріліп отыр.
СХЕМА
Кассадағы ақша беру кассаның шығу ордерлерімен немесе басшы мен бас
бухгалтер қол қойған тиісінше рәсімделген төлем тізімдемелерімен ақша
беруге жазылған өтінішпен, шоттармен және басқа да құжаттармен рәсімделеді.
Егер касса шығыс ордерлеріне қоса тіркелген құжаттарда субъект басшысының
рұқсат берілген қолы болса, ордерге оның қолын қоюы міндетті емес.
Жекелеген адамға кассаның шығыс ордері бойынша ақша берген кезде кассир
алушының төлқұжатын немесе жеке басының куәлігін көрсетуді талап етеді.
Оның атауы мен нөмірін, оны кімнің және қашан бергенін ордерде көрсетеді.
Алушы касса ордеріне қол қояды және алған сомасын: теңгені – жазумен,
тиынды – сандармен көрсетеді. Толтырылған кассалық шығыс ордері жоғарыда
келтірілді.
Сенімхат юойынша берілген ақша жағдайында касса шығыс ордерінде
ақшаны алуға сенім білдірілген адамның тегі, аты мен әкесінің аты
көрсетіледі. Егер ақша төлем тізімдемесі бойынша жүргізілетін болса, ол
тізімдемеге “Сенімхат бойынша” деген-жазу жазылады. Бұл жазуды касса шығыс
ордеріне немесе ведомосқа (төлем тізімдемесіне) қоса тіркейді.
Кіріс және шығыс касса ордерлері мен оның орнына жүретін құжаттарды
бухгалтерия дәл әрі айқын етіп сиямен немес түтікше қаламмен жазып береді.
Жалақы, уақытша еңбекке қабілетсіздігі жөніндегі жәрдемақылар мен
сыйлықтар төлем тізімдемесі (ведомосы) бойынша таратылады, оның қас бетінде
(титул) ақша беретін мерзімі мен оның жалпы сомасы көрсетіледі және оған
басшы мен бас бухгалтер қол қояды.
Банктен ақша алғаннан кейін үш күн өткен соң, кассир төлем
тізімдемесіне еңбек ақысы бойынша тиесілі сомасын алмаған адамдардың аты-
тегінің тұсына мөртабан соғады немесе “Депозитка салынды” деп қолмен жазып
белгі соғады, берілмеген сома төленбеген жалақы тізіміне енгізіледі;
тізімдемеде нақты төленген сома мен депозитке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Ақша қаражаттарының жалпы сипаттамасы.Есеп айырысу нысандары.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер ақша қаражаттарын банкі
мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша
төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің нормативтік құжаттарымен
белгіленген шегінде нақты ақшамен есептеуді жүзеге асырады. Егер де заңды
тұлғалардың арасындағы төлем сомасы 4000 айлық есептік көрсеткіштен (АЕК)
асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпте айырысуларды жүзеге асырады. Бұл
келтірілген мәлімет заңды тұлғалардың арасындағы әрбір мәміле (контракт,
келісімшарт) бойынша шартты түрде пайдаланылады. Егер де контракт сомасы
көрсетілген лимиттен асатын болса, төлем ақшасыз тәртіпте орындалуы керек,
тіптен олар жартылай орындалса да, әрбір төлемнің сомасы 4000 АЕК – тен
аспауы керек.
Ақша қаражаттарлын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасындағы есеп
айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарыг
ашады. Банк шоттары – бұл банк пен клиенттер арасындағы келісім-шарттың
қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен
де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық және корресподенттік болып
бөлінеді.
Корресподенттік шотт ар – банк шоттары банктер мен ұйымдардың кейбір
операцйя түрлерін жүзеге асырады.
Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары – бұл да банктік шоттар,
бірақ олар жеке және заңды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның
оқшаланған бөлімшелері үшін де ашылады.
Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу
үшін субъектіге арнап ағымдағы (есеп айырысу) шотт ар ашылуы мүмкін. Ол
сыртқы экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын
субъект үшін ашылады. Аккредитивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын
және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және
тиісті операцияларын ж‰ргізу ‰шін ашады.
Субъект шоттарындаѓы ќаражат олардыњ иелерініњ ємірі бойынша есептен
шыѓарылады. Субъектініњ р±ќсатынсыз шоттаѓы ќаражатты есептеп шыѓаруѓа
соттыњ, мемлекеттік салыќ ќызметініњ р±ќсатымен жєне ќолданылып ж‰рген
зањдарѓа кµзделген басќа жаѓдайларда ѓана жол беруі м‰мкін.
Субъектілердіњ шоттарынан тµлем жасау, егер зањдарда µзгеше кµзделмесе,
субъектініњ басшысы белгілеген кезектілікпен ж‰зеге асады.
Ќазаќстан Республикасыныњ аймаѓында аќшаны тµлеу мен аудару ж‰зеге
асыруда келесі єдістерді: ќолма-ќол аќшаны аудару; тµлем тапсырманы
±сынуды; чектерді беруді; вексельдерді немесе олардыњ индоссаменттері
арќылы беруді; тµлем карточкасын пайдалануды; тікелей дебеттік банкі
шоттарына аударуды; тапсырма-талап тµлемдерін ±сынуды; инкассалыќ жарлыѓын
±сынуды; республиканыњ зањ актілерімен белгіленген басќа да єдістерін
пайдаланады.
Аќшасыз есеп айырысудыњ негізгі нысандары: тµлем тапсырма; чек;
вексель; тапсырма-талап тµлемдері; кеден мен салыќ ќызметініњ органдарыныњ
инкассалыќ жарлыќтары болып табылады.
Тµлеуші мен алушылар µздері есеп айырысу нысандарын келісім-шарт
негізінде аныќтайды, сондай-аќ олардыњ арасында болатын талаптары мен
міндеттемелерді зачетка да жатќыза алады.
Тµлем тапсырмаларын есеп айырысу. Тµлем тапсырмалары онда кµрсетілген
соманы бенефициардыњ пайдасына аќшаны жіберушіге ќызмет кµрсететін банк
алушыныњ аќшаны аударѓаны туралы тапсырмасы болып табылады. Ќызмет пен
ж±мысты жєне тауарлы – материялдыќ ќ±ндылыќтарды µтеу ‰шін есеп айырысу
кезінде, сондай-аќ ќызмет пен тауарѓа алдын-ала тµлем жасаѓан кезде,
аванстыќ тµлемдер жасаѓан кезде тµлем тапсырмаларын пайдаланады.
Тµлем жасаушы банкке белгіленген нысандаѓы бланкілердегі тµлем
тапсырманы ±сынады. Тапсырмаларѓа ќоса тµлем жасаушы банктіњ талап етуі
бойынша салынатын салыќтыњ шот-фактуралары жєне тµлемдердіњ маќсатын
растайтын басќа да ќ±жаттары бірге тапсырылады. Тµлем тапсырмалары жазылып
берілген к‰ннен бастап 10 к‰н бойы к‰шінде болады (жазылѓан к‰ні есепке
алынбайды). Тµлем тапсырмалары тµлем жасаушыныњ шотында ќаражат болѓанда
ѓана орындауѓа ќабылданады. Тµлем ќ±жаттарын электрондыќ т‰рінде де, ќаѓаз
ретінде де ±сынуы м‰мкін. Б±л ќ±жаттардыњ данасын єрбір банк µздері дербес
аныќтайды. Негізінен алѓанда, олар екі данада толтырылады, біріншісі банкте
ќалдырылады да, яѓни аќшаны жіберушіге ќол ќойылып, штамп басылып
ќайтарылады. Тµлем тапсырманыњ нысаны 201 бетте келтірілген.
Тµлем тапсырмасын толтыру кезінде келесі реквизиттері (кµрсеткіштері)
кµрсетіледі.
- тµлем тапсырмасыныњ нµмірі;
- тµлем тапсырмасыныњ жазылѓан к‰ні;
- жеке тењестірілген немесе тењестірілген (идентификацияланѓан) коды
(ЖТК немесе ИИК);
- жіберуші мен бенефициардыњ банкі шоттарыныњ нµмірі;
- бенефициардыњ коды (БК немесе КБе) жєне жіберушілердіњ коды (ЖК немесе
Код) - б±л кодтар екі символдан (белгіден) т±рады: біріншісі –
резиденттік белгісін, ал екіншісі – экономиканыњ секторын кµрсетеді;
- бенефициар – аудару жасалѓан аќша кезде ќаражатын алушы;
СХЕМА. 201бетте.
- банк – алушы – банк атауы, аударылѓан аќша, оныњ мекен-жайы
кµрсетіледі;
- бенефициар банкісі – бенефициардыњ пайдасына келіп-т‰скен аќша
ќаражатын ќабылдайтын банк жіберушімен жасалѓан келісім-шарттыњ
негізінде;
- жіберушілердіњ тењестірілген немесе тењестірілген
(идентификациаланѓан) банктік коды (ЖТБК немесе ИИК) – филиал аралыќ
айналымдарыныњ коды (ФАК немесе МФО);
- тµлем арналымыныњ коды – ЌР ¦Б нормативтік-ќ±ќыќтыќ актісімен
белгіленген жєне соныњ негізінде тµлемдерді ж‰зеге асыратын кодтыќ
белгілер, ал ол ‰шін символдан (белгілерден) т±рады;
- бюдеттік классификациясыныњ (жіктемесініњ) коды – салыќтарды кері
ќайтаруда ќойылатын код;
- валюттелген к‰ні – аќша ќаражатын бенефициардыњ (алушыныњ) банктік
шотына аќша ќаражатыныњ аударѓан к‰ні тµлем жасаушыныњ ынтасымен
аныќталады.
Тµлем ќ±жатына кез келген жµндеудіњ т‰рін жасауѓа р±ќсат етілмейді.
Шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілердіњ арасындаѓы жасалѓан келісімдері
бойынша тµлем тапсырмалары: жедел мерзімді, мерзімінен б±рын жєне мерзімі
кейінгі ќалдырылѓан болып бµлінуі м‰мкін.
Жедел мерзімді тµлем мынадай н±сќалар бойынша ж‰зеге асырылады:
аванстыќ тµлем, яѓни тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яѓни
тауарлар ‰шін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мємілелер кезіндегі
ішінара тµлемдері.
Мерзімінен б±рын немесе мерзімі кейінгі ќалдырылѓан тµлемдер шарттыќ
ќатнастар аясында тараптардыњ ќаржылыќ жаѓдайына зиян келтірмейтіндей етіп
жасалуы керек.
Субъектілер: жеке µздеріне тиесілі ќаражатты (зейнетаќы, алимент,
жалаќы, іс-сапар шыѓыстары, авторлыќ ќаламаќы) жекелеген азаматтардыњ
атына; жалаќы тµлеуге арналѓан, банк мекемелерінде аударым алушыныњ атын,
оныњ нµмірін, сондай-аќ егер ќаражат шотќа аударылуѓа тиіс болса, онда ол
орналасќан банктіњ аты мен нµмірі кµрсетеді. Тапсырмаѓа ќаражат алушылардыњ
тізбесі ќоса беріледі, онда кім, ќандай маќсаттарѓа аќша алатыны
кµрсетіледі. Байланыс кєсіпорындары кєсіпорындарѓа жолданѓан єрбір аударым
алушы бойынша барлыќ аударымдардыњ жалпы сомасына тµрт дана етіп жазылатын
тµлем ќ±жаттары келіп т‰скеннен кейін тµлейді.
Чектермен есеп айырысу. Чек беру тµлемді ж‰зеге асырудыњ бір тєсілі
болып табылады, онда тµлем чек беруші аттас тµлем ќ±жатын ±стаушыѓа беру
жолымен жасайды. Чек беруші µз мєні бойынша чекті ±стаушыныњ аќшалай
міндеттемесін орындау болып табылады, біраќ ол соны орындау ‰шін жазылѓан
болса да. Аталѓан міндеттемені орындау тек чек бойынша аќшаны алатын кезде
ѓана болады. Чектер жабылатын жєне жабылмайтын болып бµлінеді. Біріншісі –
депозиттермен ќамтылѓан, ал екіншісі – ќамтылмаѓан болып бµлінеді. Б±л
кезде чектердіњ тµленетіндігі жµнінде банктердіњ кепілдік беру м‰мкін, оныњ
ішінде жабылмайтын чектер бойынша да. Чекті ќолданумен байланысты банкпен
чек берушініњ міндеті мен ќ±ќыѓы, чекті ќолдану туралы жасалѓан келісім-
шарттыњ негізінен шыѓады, яѓни б±л келісім-шартта, банк µз клиенттеріне чек
берушіге (зањды жєне жеке т±лѓа) чегін тµлеуді, яѓни чек берушініњ міндетін
µзіне алады, ал клиенттер µз кезегінде банкі белгіленген (демек чектерді
беру мен пайдалану) ережелерін саќтауѓа міндетті. Чек ±стаушылардыњ ќ±ќыѓы
чек берушіден чекті алѓан кезінен бастап пайда болады. Чектерге, есеп
айырысу шотыныњ тµлем ќ±жаттарына ќол ќою ќ±ќыѓына ие т±лѓалар ќолдарын
ќояды жєне ќолдарында кітапша иесініњ мµрініњ тањбасы болу керек. Чектер
жарамсыз болып ќалатындыќтан чекте жазылѓандарды т‰зету жєне µшіруге
болмайды. Егер чекті толтыру кезінде ќателіктер жіберілсе, онда чекте жєне
чектіњ т‰біртегінде ќиѓашынан “б‰лінген” деп жазу жазылады, мерзімі
ќойылады жєне кітапша иесініњ ќолы ќойылады.
Чекті чек ±стаушы тµлеуге чек жазылѓан к‰ні ќабылдайды жєне тµлеуге
ќабылдаѓан к‰нніњ ертењіне чек ±стаушы арќылы ќызмет кµрсететін банкке
±сынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынѓан чектіњ к‰шінде болуы мерзімі,
жазылѓан к‰нін есептемегенде, єдетте, 10 к‰ннен аспайды.
Банк чек берушіден (немесе чек ±стаушыдан) чекті ќабылдауына болады,
егер де мынадай жаѓдайлары аныќталса:
- егер де жазумен жазылѓан сомасы цифрмен кµрсетілмеген болса;
- чектіњ мерзімі µтіп кетсе;
- тµлем ќ±жаттарында жасанды жазулардыњ белгілері бар болса (немесе
т‰зетулер бар болса);
- чек єрт‰рлі ќолмен жєне єрт‰рлі сиямен жазылѓан болса;
- чектіњ ќорѓалу дењгейі оныњ талабына сай келмесе (ќорѓау дењгейі
бестен кем болмауы керек);
- чекте кµрсетілген реквизиттер ќате болса;
- чектегі ќойылѓан ќолда ‰лгі ретінде ќабылданѓан ќ±жаттардаѓы ќолымен
сєйкес келмесе;
- чектіњ жабу сомалары жеткілікті болмаса;
- чектіњ басќа да дефектілері бар болса.
Дефектісі бар чектер чек ±стаушыларѓа ќолхат жазылып ќайтарылады.
Чектердіњ дефектілері табылса, банктіњ бас бухгалтері ол туралы Клирингтік
палатаѓа хабарлайды, ал олар ондай чектердіњ µњделуін тез арада тоќтатады.
Бұндай дефектісі бар чектерге акт жасалады, ол акт төрт данада болады:
Біріншісі – банкте галса;
Екіншісі – көшірмесімен бірге ішкі істер органдарына бері леді;
Үшіншісі – Клирингтік палатаға беріледі;
Төртіншісі – чекті беруші банкке беріледі;
Мерзімі өтіп кеткен чек кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті
беруші банкке қайтарылады.
2. Вексель дер арқылы есеп айырысу.
Вексель – біржақты сөзсіз орындалатын ақша міндеттемесін қамтитын қатаң
нысанда белгіленген төлем құжаты. Ол жай және аударма болып келеді.
Жай вексель (соло – вексель) – талап етуі бойынша немесе белгіленген
мерзімде келешекте вексельде көрсетілген ақша сомасын вексель ұстаушыға
төлейтіні туралы вексель ешқандай талқылауға жатпайтын міндеттемесінен
тұрады.
Аударма вексель (тратта) – вексель берушінің (трассанттың) үшінші
тұлғаға (трассатқа) бірінші вексель ұстаушыға (ремитенке) немесе оның
бұйрығы бойынша келешекте белгілі бір уақытта, не ұсынған кезде, вексельде
көрсетілген ақшаны төлейтіні туралы басқаша ешбір шарт қойылмайтындығы
туралы міндеттемесі. Аударма вексель өз табиғаты бойынша “бұйрыққа” ұқсас
болып келеді.
Вексель: құжат мәтініне (тексті не) енгізілген, құжат қай тіл де
толтырылса, онда сол тіле “вексель” деп жазылған атауы, белгілі бір ақша
сомасы төлеуге еш нәрсемен негізделмеген бұйрықты; төлеуге тиіс тұлғаның
(төлеушінің) атауы – тек аударма вексельде, төлеу мерзімін, төлем жасалатын
орнын көрсетеді; кіме немесе кімнің бұйрығы бойынша төлем жасалатындығын,
сол тұлғаның атауын, вексель жасалған күн мен орнын көрсетеді жіне онда
вексельді берген тұлғаның қолы қойылады.
Жоғарыда көрсетілген талатар құжатта тұтастай сақталмаса, тек төмендегі
белгіленген жағдайларды қоспағанда, вексельдің күші болмайды. Төлем мерзімі
көрсетілмеген вексель ұсынғанда талап етуі бойынша төленетін вексеь ретінде
қарастырылады.
Ерекше нұсқауы болмаған жағдайда төлем жасаушымен қатар белгіленген
орны , төлем жасау орны және сонымен бірге төлем жасаушының тұратын орны
ьолып есептеледі. Вексельдің жасалған орны көрсетілмеген жағдайда вексель
берушінің атымен қатар белгіленген орында қол қойылған болып табылады.
Аударма вексель вексель берушінің бұйрығы бойынша ақы төлеуге жататын
кексель ретінде берілуі мүмкін. Ол вексель берушінің өзіне немесе үшінші
тұлғаның есебінен берілуі мүмкін. Аударма вексель үшінші тұлға тұрған жерде
немесе төлем жасаушының тұратын жерінде немесе қандай да бір басқа орында
төленуі мүмкін.
Вексельде пайыздық мөлшерлеме (проценттік ставкасы) көрсетілуі тиіс,
мұндай нұсқау болмаған жағдайда шартқа қол қойылмаған (жазылмаған) деп
с\аналады. Пайыздың есептелмеген күні көрсетілмесе, аударма вексель
жасалған күннен бастап есептеледі.
Кез келген аударма вексельдің бұйрығы көрсетілмей берілсе де, ол
өзінің индоссаменті арқылы берілуі мүмкін.
Егер вексель беруші аудрма вексельде “Бұрыққа емес” немесе осыған
ұқсас мағынада сөз жазылса және ол құжат нысанын сақтаса, онда ол қарапайым
цессиямен берілуі мүмкін. Индоссамент вексель берушінің пайдасына,не
вексель бойынша міндетті басқа кез келген адамның пайдасына вексельді
акцептегеніне, акцептемегеніне қарамастан төлем жасаушының пайдасына,
жасалуы мүмкін. Бұл тұлғалар, өз кезегінде, вексельді табыстай алуына
болады.
Индоссамент қарапайым, алдын ала ешбір келісімшарт қойылмаған болып
келеді. Оның шартты жағдайларының бірі шектелетін болса, онда оған қол
қойылмаған, яғни жазылмаған болып есептелінеді.
Индоссамент ұсынушыға бланктік күші бар индоссамент болып табылады.
Индоссамент аударма вексельде немесе оған қосылған параққа (аллонажыға) қол
қойылуы тиіс. Индоссамент аударма вексельде қаралған барлық құқықтарды
иелік етеді. Егер индоссамент бланктік болса, онда вексель ұстаушы бланкті
өз атына немесе басқа бір адамның атына толтыра алады; өз кезегінде
вексельді банк арқылы немесе басқа бір адамның атынан табыстай алады;
бланк толтырмай және индоссамент жасамай-ақ вексельді үшінші адамғабере
алады.
Егер де басқаша кері шарт болмаса, индоссант акцепт пен төлеге жауап
береді. Ол кейінгі индоссаментке тиым сала алады; бұл жағдайда вексель
кейіегі табысталған адамдардың падасына шешілсе де, ол олардың алдында
жауап бермейді.
Қолында аударма вексельі бар тұлғаның құқығы үздіксіз бір қатар
индоссамент жасау арқылы негізделсе де, соңғы индоссамент бланктік
болғанымен, заңды аударма вексель ұстаушы тұлға ретінде қарастырылады.
Бұл ретте сызылып тасталған индоссаменттер жазылмаған деп
есептелінеді. Бланктік индоссаменттен кейін басқа индоссамент жасалса,
соңғысына қол қойған тұлға бланктік вексельді сатып алған индоссамент болып
есептелінеді.
Аударма вексельді төлем мерзімі басталғанға дейін вексель ұстаушы
немесе қолда вексель тұрған қарапайым тұлға да төлем жасаушыға акцептеу
үшін тұрған жерінде ұсына алады.
Егер төлем жасаушы өзінің келісімі туралы вексель ұстаушыға немесе қол
қойған адамдардың біріне хабарласа, онда ол олардың алдында өз келісімінің
шарттарына сәйкес өз міндеттерін орындаған болып саналады. Аударма вексель
бойынша төлем толықтай немесе вексель сомасының бір бөлігін аваль арқылы
қамтамасыз етуіне болады. Мұндай қамтамасыз етуді үшінші адам немесе типті
вексельге қол қойған адамдардың бірі бере алады.
Аваь аударма вексельде немесе қосымша парақта беріледі. Аваль берілген
орын көрсетілсе, онда ол жеке актімен берілуі мүмкін. Ол “аваль” деп
есептелсін деген сөздермен немесе осындай мағынасы бар белгілі мәтіндегі
формасымен берілсе, онда оған аваль берген адам қол қояды. Аваль үшін төлем
жасаушы немесе вексель беруші қолын қоймаған болса, аударма вексельдің бет
жағына авальшының қойған қолы жеткілікті. Авальді ол кімнің есебінен
берілгені көрсетіледі. Ол көрсетілмеген жағдайда аваль беруші үшін берілген
деп есептелінеді.
Авальші ол үшін аваль берген адаммен бірдей жауап береді. Аударма
вексельге ақы төлей отырып, авальші кепілдікке берген адамға қарызы және
аударма вексельге байланысты осы соңғы тұлғаның алдында міндетті адамдарға
қарсы вексельден туындайтын құқықтарды иеленеді.
Аударма вексель ақы төлеу үшін ұсынғанда; ұсынғаннан кейін белгілі бір
уақытта; вексель жасалғаннан кейін бергіленген бір күнде берілуі мүмкін.
Тағайындалған өзге мерзімдер немесе бір ізді мерзімдерін қамтитын аударма
вексельді жарамсыз болып табылады. Аударма вексель ұсынған мерзімінде
төленуі тиіс. Ол жасалған күннен бастап бір жылдың ішінде төлем жасауға
ұсынылуы мүмкін. Вексель беруші аудармалы вексельге төлемге ұсынылатын
мерзім бергіленуі мүмкін, бірақ бергіленген мерзімнен бұрын төленуін талап
етуін болмайды. Мұндай жағдайда ұсыну мерзімі осы мерзімнен бастап жүреді.
Ұсынғаннан кейін белгілі бір уақытта жасауға аударма вексель бойынша төлем
мерзімі не акцептелген күніне, не қарсылық білдіру күнінен айқындалады.
Қарсылық білдіру болмаған жағдайда күні қоылмаған акцептантқа қатысты
акцепке ұсыну үшін көздеген мерзімнің соңғы күнінде жасалған болып
есептелінеді.
Мерзімі бергілі бір күнге немесе жасалғанан кейін немесе ұсынғаннан
кейін белгілі бір уақытқа бергіленген аударма вексельді ұстаушы вексельді
төлеу күнінде, келесі екі жұмыс күнінің бірінде ұсынуға тиіс. Аударма
вексельді есеп айырысу палатасында ұсыну төлемге ұсынғанмен бірдей болып
есептелінеді. Вексель ұстаушы бөліп төлеуден бас тарта алмайды. Бөліп
төленген жағдайда төлем жасаушы мұндай төлем туралы білген болса, онда бұл
туралы қолхат беру тиіс.
Вексель ұстаушы аударма вексель боыйнша төлемді мерзімнен бұрын алынған
мәжбүрленбеуге тиіс. Мерзімі келгенге дейін төлем жасаушы өз тәуекелдлігіне
алады.
Егер аударма вексел төлем жасау орнында жүрмейтін валютада жасалса,
онда оның сомасы жергілікті валютада төлем мерзімі келген күніндегі бағам
бойынша жергілікті валютамен төленеді. Егер борышкер төлемнің мерзімін
өткізіп алса, онда вексель ұстаушы өз қалауынша аударма вексель сомасын
жергілікті валютада төлеу мерзімі келген күнгі бағамен төлеуді талап ете
алады.
Вексель ұстаушылардың индоссанттарға қарсы тұрған регрестерге өз
құқығын төлем мерзімі жеткен кезде және одан бұрында сата алады.
1. акцептен толық немесе ішінара бас тартқан орындалса;
2. егер төлем жасаушы вексельді акцептегені немесе акцептемегеніне
қарамастан банкрот деп танылған болса, онда төлем жасауды тоқтатады.
Тіптен оның жағдайын сот анықтамаса да немесе оның мүлкінен өтем алу
нәтижесіз болмаған жағдайда;
3. вексель беруші акцепке жатпайды, вексель бойынша банкрот деп
танылған жағдайда.
Вексель бойынша жасалатын төлем мен акцеп үшін жауапты тұлғаға регрестік
талабы (искы) вексель бойынша төлем мерзімінен кешіктірілмей ұсынылуы
мүмкін.
Акцепт немесе төлемнен бас тарту (акцептемеуге немесе төлем жасамауға
қарсылық білдіру) факті куәландыратын актімен расталады.
Вексель беруші аударма вексельдің мәтінде көрсеткен ресми қарсылық
білдіруден басқа қарсылық білдірген кезде төлеушінің қолы қойылған
өтінішпен алмастырылуы мүмкін.
Акцептеуге қарсылық акцептеуге ұсыну үшін белгіленген мерзімде
жасалуы керек.
Акцептеуге қарсылық білдіру төлемге ұсынудан және төлем жасамауға және тағы
да басқа қарсылық білдіруден босатады. Бірақ бүл қарсылық алдын ала
тіркеуден өту керек, онсыз оның күші болмайды.
Егер төленуге жататын аударма вексельдің әсә ойдағыдай еместігі
байқалса, тіпті оның үшінші адам арқылы өтелуі бола тұрса да; немесе төлем
жасаушы басқа жерде тұрып, өзінің тұрған жерінен төлем жасауға тиісті бола
тұрса да; немесе белгілі бір уақыт өткен соң, яғни ұсынылған кезде төленуге
жататын вексель болса да, оның акцептелуіне тыйым салынады.
Төлем жасаушы оның вексельді акцептегенінне немесе акцептемегеніне
банкрот деп танылмағанда, сондай-ақ вексель берушіні акцептеуге жатпайтын
вексел бойынша банкрот деп таныған жағдайда, вексель ұстаушының өз
құқықтарын жүзеге асыру үшін оның банкрот деп танылған туралы сот шешімін
ұсынуы керек.
Вексель ұстаушы өзінің индоссантын және вексель берушісін акцептемеу
немесе төлем жасамайтыны туралы қарсылық білдірген күннен кейінгі төрт
жұмыс күнінің ішінде, шығынсыз айналым деп. хабарланған жағдайда, онда
оның қабыл алынуы мүмкін. әрбіриндоссант хабар лама алған күннен кейінгі
екі жұмыс күнінің ішінде алдыңғы хбарламаны жәбергендердің аттары мен мекне-
жайларын көрсетеотырып, өз индоссантына, одан әрі вексель берушіге дейін
хабарлауға тиәс. Жоғарыда аталған мерзімдер алдыңғы хабар лама алынған
сәттен бастап жүре бастайды.
Акцептемеу немесе төлем жасамау туралы қарсылық білдірген жағдайда
нотариус бұл туралы вексель бойынша міндетті барлық адамдарға вексельдегі
не қарсылық білдіруді талап еткен адамдардан алынған мекне-жайларға сійкес
жазбаша хабар лама жәбере отырып, оларға ескерту жасайды. Мұндай хабар лама
жөніндегі шығыстар қарсылық жөніндегі шығындарға қосылады.
Вексель беруші индоссант немесе авальшы құжатқа енгізілген және қол
қойылған “шығынсыз айналым”, қарсылықсыз” немесе басқадай мағыналас сөздер
арқылы вексель ұстаушыны оның регресс, акцептемеуге немесе төлем жасамауға
қарсылық білдіру құқығын жүзеге асырудан босатылады. Бірақ вексель беруші
енгізген сөзге (ескер туге) қарамастан, вексель ұстаушы қарсылық білдірсе,
оның қарсылық білдіруге байланысты шығындар оның өзіне жатқызылады. Егер
ескертпе индоссант немесе аалист тарапынан жасалынса, онда қарсылық бойынша
қажет шығындар өз қолдарын қойған барлық адамдардан талап етіледі. Аудару
векселін беруші, акцептеуші, индоссаанттаушылардың барлығы немесе онда
аваль қоюшылар вексель ұстаушының алдында барлық бірдей міндетті болып
табылады. Вексель ұстаушы осы адамдардың әрқайсысына жеке-жнеке және
барлығына бәрдей талап қоюға құқылы.
Ол төлем жасағаннан кейін аударма вексельге қол қойған адамдардың
барлығының дәл осындай құқығы болуы керек. Міндетемелердің біріне қойылған
талап олардың бастапқы алған міндеттемелері бола тұрса да, басқаларына
талап қоюына бөгет болмауы керек.
Вексель ұстаушы өзі талап (иск) қойған адамнан мыналарды: аударма
вексельдің акцептельмеген немесе төленбегне соиасын, процнетімен қоса,
егер олар белгіленген болса; вексель сомасынан Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі белгілеген байта қаржыландыру мөлшерлемесі бойынша өсім
сомасын ала алады; қарсылық білдіру бойынша шығындарын хабар лама жіберген
кезінен бастап, талап ете алады.
Бұған қоса талап қойған вексель ұстаушы талап қою сомасына вексел
сомасынның 0,01 проценті мөлшерінде комиссиондық шығындарын да енгізе
алады.егер талап төлем мерзімі басталғанға дейін қойылса, онда вексель
сомасынна есептік пайызы бойынша ұсталады. Бұл есептік пайызы вексель
ұстаушы тұратын жерделі талап қойылған күнгі ресми есептік мөлшерлемесі
бойынша (банкі бағамына сәйкес) есептеледі.
Аударма вексельге ақы төлеген тұлға оның алдында жауап беретін
тұлғалардан мыналарды:
-өзі төлеген барлық срмасын;
-атаған сомаға Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген байта
қаржыландыру мөлшерлемесін ;
-өзі төлеген шығыстарды талап ете алады.
Вексель бойынша ақы төлеген тұлға талап етілген сомаға қоса 0,05
пайызда үстиме (комиссирндық) төлем жасауын талап ете алады.
Егер де вексель жалғыз данада берілсе, онда вексель ұстаушы оған өз
есебіненбірнеше дана беруді талап ете алады. Бұл үшін ол өзінің тікелей
индоссантына және сол сияқты вексел берушісіне дейін өтініш жасай алады.
Индоссанттар жаңа даналарын индоссаменттерге байта шығарып беруге
міндетті.
Қазақстан Республикасының аумағындағы заңды және жеке тұлғалар жай
және аударма вексельді өзара есепайырысуда пайдалануға құқылы, бұл ретте ол
тиісті шартта көзделген және “Қазақстан Республикасындағы вексель айналымы
туралы”заңға қайшы келмесе болғаны.
Байланыс мекемелері инкассаға қабылданған векселдерді жөнелту
тәртібі Қазақстан Республикасыныңу”кілетті органдары және Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкімен келісе отырып, шығарылған норматив тік
құқықтық актілермен және байланыс мекемксімен және есеп кеңсесінің
арасындағы шартпен белгіленеді.
Сатушы сатып алушыға ұсынған төлемнің мерзімін кейінге қалдыру
“Қазақстан Республикасындағы вексель айналымы туралы” заңыеда белгіленген
талаптарға сәйкес жүзеге асырылады.
Аударма вексель мен аударма вексельдің индоссамент үлгісі төменде
көрсетілген.
СХЕМА
Вексельдердің банкісін (вексельдік кітапшасын) сатып алған кезде олар
өзінің нақты өзіндік құны бойынша 821 шоттың дебет інде және 671 шоттың
немесе 687 шоттың кредитне көрсетіледі.
Вексель дер қозғалысы бойынша шоттардың коррреспонденциясы тиесілі
бөлімдерінде көрсетіледі.
3. Төлем карточкаларының есері.
Инкассациялау шығындарын қысқарту; бухгалтерияның жұмысын жеңілдету,
Қазақстаннан әлемнің кез келген нктесінен тез автоматталған ақша аударымын
жасау мақсатында төлем карточкаларын пайдаланады.
Төлем карточкалары – ақша қаражатына электрондық термінал немесе
басқа да қондырғылар арқылы қол жеткізу, ондағы ақпараттар валютаны
айырбастауға қолма-қол ақшаны жасау,а мүмкігдік береді.
Төлем карточкалары: дебеттік, кредиттік және корпоративтік болып
бөлінеді.
Дебеттік карточкалар – қаржы шотындағы ақша сомасының шегінде оның
ұстаушысына (иесіне) төлем жасауына мүмкіндік береді және оны ұстаушылар,
өздерінің қарызын банк берген қаржы көлемінде төлей алады.
Кредиттік карточкалар – бойынша банк берген қарыз сомасының шегінде
оның ұстаушылары төлем жасай алады.
Одан басқа кәсіпорын іс-сапарынының шығыстарын төлеуге, офистік,
үстиме шығыстары үшін корпоративтік төлем карточкаларын ашуына болады.
Корпоративтік карточкалар – бұл да төлем карточкалары, ол оны
ұстаушыға банк пензаңдв тұлғалардың арасында жасалған келісім шартың
негізінде беріледі.
Бүгінде әлемнің көптеген елдерінде ол қазіргі шақтың қаржылық тетігі
(инструменті) ретінде 2, млрд. карточкалар қолданыста жүр. 30 жылдан астам
кезең ішінде Visa және Master Card халықаралық карточка жүйесі үлкен
жетістіктерге жетті. Сондықтан оны 14. млн. кәсіпорын төлем карточкалары
ретінде өздерінің күнделікті өмірінде пайдаланады. Олардың
қатарына:супермаркет тер, ресторандар, түнгі клубтар, аяқ киім сататын
дүкендер, авиакомпаниялар т.б. жатады.
Қазақстан Республикасынынң аймағында Ұлттық банкінің лицнезиялауымен
шығарылған төлем карточкалары пайдаланады.
Төлем карточкалары келесі көрсеткіштерден тұрады:
-төлем карточкаларын берудің жағдайы;
-төлем карточкаларымен жасалатын төлем түрлері және оның жағдайы;
-төлемкарточкаларын алған тұлғалардың тізімі;
-төлем карточкаларын қайтарып алудың және тоқтатудың (блокирования)
жағдайы;
-төлем карточкаларының әреекет ету мерзімі;
-тараптардың құқы мен міндеттері;
-тараптардың жауапкершілігі;
қазақстан Республикасынынң аймағында төлем карточкалары тек теңгемен
төленеді.
Төлем карточкалары мен төлем жүйесін жүзеге асырмастан бұрын
оларғаавторизация жасау керек. Авторизація процесі автоматалған тәртіпте
немесе телефон байланыстары арқылы жүреді.
Төлем құжаттары эквайгерге көрсетілген қызметке немесе сатып алынған
тауарға ақша төлеу туралы нұсқау береді. Қолма-қол ақша алған кездетөлем
құжаттары карточка ұстаушыларға төлемдердің берілгені бойынша банк эквайері
қолма-қол ақшаның орнын толтыру туралы нұсқау береді.
Тқлем карточкалары мен операцияларды жүзеге асыру кезінде міндетті
түрде не қағаз, не электрондық нысанда құжаттарын жасайды. Егер ол қағаз
нысанында жасалса, онда ол слиптен, электрондық термінал квитанциясынан
алынады, ал геер электрондық нысанда жасалса, онда ол электрондық журнал
құжаттарынан немесе банкоматынан алынады.
Қазақстан Республикасында тауар мен қызметін төлеу үшін төлем
карточкасының пайдаланғаны слиппен немесе сатып алынған сомасына екі данада
берілген сауда чегімен расталуы мүмкін. Слип үш данада рәсімделеді:
біріншісі банкке, екіншісі кәсіпорынға, үшіншісі карточка иесіне беріледі.
слип нысаны мынадай болады:
СХЕМА
Төлем құжаттары келесі реквизиттерден тұрады:
-төлем құжатының нөмірі және жазылған күні, айы жылы;
-операцияны жасаған ұйымның толық атауы және эквайер;
-карточка төлемінің реквизиті;
-төлем сомасы;
-төлем валютасы.
Төлем құжаттары төлем карточкаларын ұстаушылардың қолынсыз-ақ жасалуы
мүмкін, ол кезде олар электрондық құжаттарын негізге алады. Төлем
құжаттарын, жөндеуге, рұқсат етілмейді.
Сауда чегі- төлем карточкасын жүзеге асыру кезінде жасалады, яғни
төлем жасалып біткен соң төлем карточканы ұстаушыға беріледі (слиппен де,
слипсыз да) және келесі міндетті реквизиттерден тұрады:
-құжат нөміріжәне оның жазылған күні, айы және жылы;
-операцияны жүзеге асырушы ұйымның атауы (коды, идендификаторы);
-төлем сомасы;
-төлем карточкалары;
-төлем карточкаларының реквизиті.
Енді біз төлем карточкасын әртүрлі жағдайда пайдаланған кезде болатын
шоттар корреспонденциясын мысал ретінде келтірейік.
Мысал. Кәсіпорын Visa халықаралық корпоративтік карточкасын шығару
мен қолдану үшін келісім-шартқа отырған. Кәсіпорын сол келісім шарттың
негізінде біріңғай шот-картасыне ашып, сонымен қоса оның еңбеккерлеріне іс-
сапарымен, оның офисымен, үстеме шығыстарымен есеп айырысу үшін таратып
берген. Шот-картасы шетелдік валютада ашылған және ол АҚШ доларымен
есептелінеді. Шот-картасына орналастырылған қаржысы, 423 шотының дебетіне
көрініс табады. Демек, олрдың келіп түскен кезінде: 423 шоты дебеттеліп
және 441, 431 шоттары кредиттеледі.
Төлем карточкалары арқылы жұмсалған ақша қаражаттары 423 шоттың
кредитінен мына шоттардың дебетіне жазылады:
-333 – қолма-қол ақшаны іс-сапар мен шаруашылық шығыстарына авиа,
темір жол билеттерін сатып алуға арналған кезде;
-821, 811, 938 – корпоративтік картаның көмегімен орындалған
жұмысқа, көрсеткен қызметке, қонақүйде тұғанына төлеген кезде;
-821 – банкінің комиссиондық төлемдерін төлеген кезде;
-201,202,222 т. б. – карточка арқылы алынған тауарлы –
матириалдық құндылықтарды төлнген кезде.
Ай соңында барлық карточка ұстаушылары бойынша банк
төлемдерінің көшірмесі беріледі. Сол көшірменің үлгісі төменде
келтірілді.
Схема
Шот-картасының көшірмесінде екі дата көрсетіледі:
- “Шот бойынша күні” - шоттағы операцияның жасалған
күнін көрсетеді:
- “Күні” - операцияның өзінің жасалған нақты күнін
көрсетеді.
Төлем карточкасының көмегімен төленген іссапарының
шығыстары алғашқы құжат мәліметтері бойынша (шоттары, тауар чектері,
накладнойы бойынша), оның валюталық транзакциясы (валютамен жасалған
операциялар) Ұлттық банкісінің белгіленген бағамы бойынша
анықталады. Осыдан бір күнгі екі түрлі валютаның айырмасын
табамыз.
СХема
Келтірілген мысалдан байқағанымыз, жеке тұлғалардың
көрсеткен қызметі, орындалған жұмысы, сатылған ТМЗ – тары төлем
карточкалардың көмегімен жүзеге асқан, оның сомасы есеп беретін
тұлғаға берігендей етіп рәсімделмейді, тек есеп айырысу операциясы
ғана жүргізіледі, өйткені олар нақты ақшаны алған жоқ. Бірақ ТМЗ
кірістеу немесе есептен шығару үшін бухгалтерияға келесі құжаттарды
міндетті түрде тапсырады:
- қаражаттың пайдаланған фактісін құжаттар (смета, накладной, чек
тауары);
- төлем карточкасының пайдаланған фактысын қуаттайтын құжаттар
(чектер, слиптер).
Төлем карточкадан қолма-қол ақшаны алған кезде есеп беретін адамға ақша
қаражатын берген сияқты рәсімделеді, операциялар одан әрі қарай жалпы
қабылданған тәртіп бойынша көрніс табады.
Мысалы, Қолма-қол ақшаны және оны есептеумен байланысты уақытын және
басқа да шығындарын қысқарту мақсатында кәсіпорын еңбеккерлердің еңбек
ақысын төлем карточкасында төлеуді ұйғарған.
Төлем карточкасы әзірленіп, еңбеккерлерге берілген. Енді біз осы
бойынша шоттар корреспонденциясын келтіріп көрейік.
Қатар Шаруашылық операцияларының Сомасы
№ мазмұны тенге
Сауда ұйымдары үшін төлем карточканың негізінде сатып алушылар мен
есептесуді жүзеге асырған кезде 411 “Жолдағы ақша аударымдары” деген шот
пайдаланылады.
411 шотының дебеті бойынша есепке алу үшін банкке байланыс
бөлімшелерінің квитанциялары, банк инкассаторына түскен қаржыны өткізуге
арналған жолдама тізімдемесінің көшірмесі және т.б. негіз болып табылады.
Мысал; шілденің 29 – да инкассатор кәсіпорынның кассасына 142900
тенге сомасын қабылдап алған, бұл түсім есеп айрысу шотына тек тамыздың 1-
ші күні қосылды.
Өткізілген түсім шілдеде 451 шоттың бойынша және 411 шоттың дебеті
бойынша, тамыз айында 411 шоттың дебеті бойынша және 411 шоттың кредиті
бойынша өткізіледі. Сондай-ақ, 411 шотта бас кәсіпорынның еншілес
кәсіпорындарына аударған сомалары және керісінше, кері қайтарылған сомасы
немесе орталықтандырылған қорларының қаржылары, бірақ есеп беру айында есеп
айырысу немсе шоттарына қосылмаған сомалары есепке алынады. Сонымен қатар,
аталған шотта (411) бас кәсіпорындардан алынған хабарламалар бойынша банк
төлеуге қабылдаған, бірақ есеп айырысу немесе басқа шоттарына қосылмаған
сомалары есепке алынады.
411 шотын пайдаланудың нәтижесінде кәсіпорынның есеп айырысу
шоттарының жазбаларында тепе-теңдікке қол жекізіледі. 411 шоты боынша
жасалған операцияларды есепке алу әрбір есеп –айырысудың төлем құжаттары
бойынша жасалады. Бухгалтерия жол үстіндегі аударылған ақша бланкілерінің
кезінде есепке алып және оларды қатаң бақылауға алуы керек.
Төлем талап тапсырмалары арқылы есеп айырысу. Төлем талап тапсырмасы
тауарларды алғанда, жұмысты орындағанда, қызметті көрсеткенде
бенефициялардың ақшаны төлеушіге жіберген талабы болып табылады.
Бенефициар төлем талап тапсырманы банке ұсынады және төлем талап
тапсырмалары белгіленген бланктердің нысанында тиісті рестрлеріне тіркеледі
(оның нысаны төменде көрсетілген).
СХЕМА
Төлем талап тапсырмасы реестрімен бірге бенефициар – банкісіне
ұсынылады, ал бенефициар барлық реквизиттердің толық толтырылғанын
тексеріп, төлем талап –тапсырманы ақша жіберуші банкке бағыттайды.
Егер де бенефициарға қызмет көрсететін де, ақшаны жіберуші де, бір
банк болса, онда төлем талап –тапсырманы сақтау мерзімі реестренің мерзімі
бөлініп төленуі мүмкін. Сондықтан алушы –банк тек акцептелген немесе
акцепті қажет етпейтін бөлігін ғана сақтауы мүмкін.
Осы туралы төлем талап тапсырманың бет жағына белгі соғады.
Төлем талап –тапсырмаларына толық немесе ішінара ақы төлеуден бас
тарту кезде ол туралы оған қызмет көрсететін банкке үш күннің ішінде
хабарлайды. Талап –тапсырма құжаттарымен қоса оған берілген тиеу құжаттарын
және төленбейтін бөлігі туралы хабарламасымен бірге тікелей жабдықтаушыға
(өнім берушіге) қайтарылады.
Төлеушілердің келісімінсіз олардың шоттарынан қаражатты аудару немесе
есептен шығару. Төлеушілердің келісімінсіз олардың шоттарынан қаражатты
есептан шығару тек соттың шешімімен, банктің өкімімен, не мына төмендегі
орындау құжаттары негізінде қолданылып жүрген заңдарда көзделген жағдайлар
бойынша жүргізледі: банктің өндіріліп алу жөніндегі өкімі: несиелерді
пайдаланғаны үшін есептелген процеттері және есепке қате алынған
соммалары; кепілші шотынан қарыз берешегінің өтелмеген соммалары; соттар
берген орындау қағаздары; соттың шаруашылық істері жөніндегі алқаларының
бұйрықтары; нотариус жүргізген орындау жазбалары; салық органдарының
салықтармен басқа да міндетті төлемдер бойынша қосымша салықтары, сондай-ақ
заңда көзделген айып пұлдары, өсімдері және өзге де өндіріп алынатын
санкциялары туралы өкімдері, қолданылып жүрген заңдарға сәйкес жұмыс
берушілерден өндіріліп алынатын айып пұлдардың және өзге де санкциялардың
соммасы; кәсіпорынның күнәсінен байланысты жарақаттану немесе денсаулығынаң
өзге де зақымдануының салдарынан жұмысшы мен қызметші, сондай-ақ, жұмыспен
байланысты және субъект әкмшілігінің кінәсінен жарақаттануы немесе
денсаулығының өзге де зақымдануы салдарынан жұмысшы немесе қызметші қайтыс
болған жағдайда шеккен залалды өтеу сомасын өндіруге берілген сот шешімі;
сақтандыру компаниясының сақтандыру куәлігі, Қазақстан Республикасының
Кедендік органдарының өкімі.
Салық төлеушілердің берген төлем кепіл хаттары мен салық органдарының
инкассалық өкімдері негізінде бюджетке төленетін төлемдерді төлем
кепілхаттарының берегн күнінен бастап, банктер кезек күттірмей-ақ жүзеге
асырады. Банктің аталған кепілхаттардың орындалуын кідіртуге құқығы жоқ.
СХЕМА:
Төлеушінің келісімінсіз қаражаттарды өндіріп алу үшін тиісті
құжаттарды қоса тіркей отырып, банкке төлем талап бланкісінде инкассалық
өкімді тапсырады.
Инкассалық өкімде төлемнің мақсаты көрсетіледі және де осы төлемдерді
(күні, нометі мен тиісті тармағын, яғни пунктісін) төлеушінің келісімінсіз
оның шотынан есептен шығару құқығын көздейтін заң актісіне сілтеме жасайды.
Өндіріп алудың дұрыстығы төлеушінің келісімінсіз қаражаттарды есептен
шығаруға негіз болатын сілтеме үшін өндіріп алушы жауапты болады. Банктер
төлеушілердің келісімінсіз олардың шоттарынан қаражаттарды есептен шығаруға
білдірген қарсылықтарды шын мәнінде қарамайды. Төлеушілердің келісімінсіз
шоттарынан қаражаттарды есептен шығарудың негізділігімен байланысты
мәселелерді наразылық білдіру арқылы сот органдарының көмегімен шешіледі.
Борышкер мойындаған соманы есептен шығаруға берілген инкассалық
өкімде борышкердің талаптарды мойындау туралы жауабының номерімен күні,
сондай-ақ талаптың сипаты (тауарлы – материялдық құндылықтар үшін есеп
айырысулар, айыппұлдарды өндіріп алу және басқалары) көрсетіледі. Өндіріп
алуды тоқтата тұру немесе тоқтату тек мынадай жағдайларда жүзеге асады,
атап айтқанда: есептен шығаруға өкім берген өндіріп алушылар мен
органдардың мәлімдемесі бойынша; сот органдары ерекше ұйғарым жасаған
кезде, қылмыстық іс қозғалуына өкімі бойынша. Өкімдерде, ұйғарымдарда және
мәлімдемелерде өндіріп алуды тоқтата тұру немесе тоқтату жөніндегі құжаттың
күні мен нөмірі көрсетілуі тиіс. Өндіріп алуды тоқтату жөніндегі құжат
өндіріп алушыға қайтарылуы керек.
Кәсіпорын тартылған немесе қайта ұйымдастырылған (қосылған, бөлініп
шыққан, біріккен, ұйымдық-құқықтық өзге нысанда қайта құрылған) жағдайда
орындау және басқа да есеп айырысу құжаттарының өтемақысы бастапқы
төлеушінің міндеттемелері бойынша заңға сәйкес жауапкершілік жүктелген
субъектінің есеп айырысу немесе ағымдағы шотынан жүргізіледі.
4. Кассадағы қолма-қол ақшаның есебі.
Ақша қаражаттарын сақтау, қабылдау мен беру үшін әрбір шаруашылық
жүргізуші субъектінің кассасы болды.
Кассир – материалдық жауапты адам. Ол касса операцияларын жүргізу
тәртібімен таныс болуға тиіс. Осыдан кейін ғана оның материалдық толық
жеке дара жауапкершілігі туралы онымен шарт жасалынады. Егер еңбекақымен
басқа да төлемдерді беру үшін субъект басшысының жазбаша бұйрығы бойынша
басқа адамдар тартылатын болса, онда бұлардың материалдық толық жеке дара
жауапкершілігі туралы олар мен де шарттар жасалады.
Кассадағы операциялар есебі 45-“Кассадағы қолма-қол ақша”
бөлімшесінің активті жинақтаушы шоттарында:
451- “Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақша” және 452 –
“Кассадағы шетелдік валюта түріндегі қолма-қол ақша” шоттарында
жүргізіледі.
“Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақша” есебі Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкісі бекіткен кассалық операцияларды жүргізу
тәртібіне сәйкес жүргізіледі (24 БЕС).
Кассаға ақша қабылдау кассасының кіріс ордерлері бойынша жүзеге
асырылады, оған бас бухгалтер мен кассир қол қояды. Кассаға ақша салған
жеке немесе заңды тұлғаларға бас бухгалтер мен кассир қол қойған ақшаны
қабылдағаны туралы түбіртек (квитанция) (ордердің қиынды бөлігі) беріледі.
Төлемдерге ақшаны қабылдаған кезде кассир “Төлем таңбаларынанықтау
тәртібін” басшылыққа алуға міндетті. Кассаға қабылдаған теңге сомасы
жазумен жазылып, тиын сандармен (цифрмен) жазылады. Толтырылған кассалық
кіріс ордері төменде келтіріліп отыр.
СХЕМА
Кассадағы ақша беру кассаның шығу ордерлерімен немесе басшы мен бас
бухгалтер қол қойған тиісінше рәсімделген төлем тізімдемелерімен ақша
беруге жазылған өтінішпен, шоттармен және басқа да құжаттармен рәсімделеді.
Егер касса шығыс ордерлеріне қоса тіркелген құжаттарда субъект басшысының
рұқсат берілген қолы болса, ордерге оның қолын қоюы міндетті емес.
Жекелеген адамға кассаның шығыс ордері бойынша ақша берген кезде кассир
алушының төлқұжатын немесе жеке басының куәлігін көрсетуді талап етеді.
Оның атауы мен нөмірін, оны кімнің және қашан бергенін ордерде көрсетеді.
Алушы касса ордеріне қол қояды және алған сомасын: теңгені – жазумен,
тиынды – сандармен көрсетеді. Толтырылған кассалық шығыс ордері жоғарыда
келтірілді.
Сенімхат юойынша берілген ақша жағдайында касса шығыс ордерінде
ақшаны алуға сенім білдірілген адамның тегі, аты мен әкесінің аты
көрсетіледі. Егер ақша төлем тізімдемесі бойынша жүргізілетін болса, ол
тізімдемеге “Сенімхат бойынша” деген-жазу жазылады. Бұл жазуды касса шығыс
ордеріне немесе ведомосқа (төлем тізімдемесіне) қоса тіркейді.
Кіріс және шығыс касса ордерлері мен оның орнына жүретін құжаттарды
бухгалтерия дәл әрі айқын етіп сиямен немес түтікше қаламмен жазып береді.
Жалақы, уақытша еңбекке қабілетсіздігі жөніндегі жәрдемақылар мен
сыйлықтар төлем тізімдемесі (ведомосы) бойынша таратылады, оның қас бетінде
(титул) ақша беретін мерзімі мен оның жалпы сомасы көрсетіледі және оған
басшы мен бас бухгалтер қол қояды.
Банктен ақша алғаннан кейін үш күн өткен соң, кассир төлем
тізімдемесіне еңбек ақысы бойынша тиесілі сомасын алмаған адамдардың аты-
тегінің тұсына мөртабан соғады немесе “Депозитка салынды” деп қолмен жазып
белгі соғады, берілмеген сома төленбеген жалақы тізіміне енгізіледі;
тізімдемеде нақты төленген сома мен депозитке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz