Дүниежүзілік валюта жүйесі
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Халықаралық валюта қатынастары және валюта жүйесі
1.2. Дүниежүзілік валюталық жүйесінің даму кезеңдері
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІНЕ ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Республикасының валюталық жүйесінің мәні мен белгілері
2.2. Қазақстан Республикасында валюта нарығын құру, валюталық реттеу және валюталық бақылау
2.3. Қазақстан Республикасының валюта нарығының ұйымдасуы және оған талдау жүргізу
ІІІ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІ МЕН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Халықаралық валюта қатынастары және валюта жүйесі
1.2. Дүниежүзілік валюталық жүйесінің даму кезеңдері
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІНЕ ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Республикасының валюталық жүйесінің мәні мен белгілері
2.2. Қазақстан Республикасында валюта нарығын құру, валюталық реттеу және валюталық бақылау
2.3. Қазақстан Республикасының валюта нарығының ұйымдасуы және оған талдау жүргізу
ІІІ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІ МЕН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Бүгінгі таңда еліміз тәуелсіз, егемен ел ретінде дүниежүзілік шаруашылыққа интеграцияланып, үйлесім табуға бет алуда. Бұл бағытта толымды жетістіктер де жоқ емес. Еліміздің халықаралық валюта-несиелік және қаржылық институттарымен мейлінше тығыз байланыстар қалыптастырып, халықаралық экономикалық қатынастардың тең құқықты мүшесі болуға ұмтылысы бұл бағыттағы маңызды үрдіс болып табылады.
Қазақстан Республикасының Халықаралық Валюта Қорына (ХВҚ), Халықаралық Қайта Құру және Даму банкіне, Еуропалық қаржылық-несиелік ұйымдарға мүше болып кіруі ел экономикасы ынтымақтастығын халықаралық деңгейде орнықтыруға көмектесті.
Шетелдік инвестицияларды пайдалану кез келген мемлекет үшін объективті қажеттілік болып табылады. Мұның өзі әрбір ел экономикасын халықаралық еңбек бөлінісі жүйесіне кеңінен қатыстырып, мұқтаж салаларға капитал келтірудің тиімді жолы екендігі де даусыз.
Дүниежүзілік шаруашылықтың объективті заңдылықтары капиталдар қозғалысының халықаралық тәжірибесі көрсетіп отырғандай Қазақстан бұл процестен шеттеп қала алмайды. Аталған үрдіс қазіргі дүниежүзілік экономикамен халықаралық қатынастардың ерекше белгісі ретінде қарастырылады.
Курстық жұмыстың өзектілігі еліміздің әлемдік рынокта алдыңғы қатарлы елдер санатына қосылуы үшін ішкі экономикалық өсумен қатар халықаралық экономикалық қатынастарымыз дамып, соның ішінде өзекті саласы халықаралық экономикалық қатынастарымыз дамуы еліміз үшін маңызды. Өйткені біздің экономикамызда теңгеміз еркін айналысқа шыққандықтан, әлемдегі валюта өзгерістері бізге де әсер етеді.
Жұмысты орындаудағы алдыма қойған мақсатым мен міндеттерім мыналар:
• дүниежүзілік валюталық жүйенің түсінігін анықтап, оның пайда болуының себептерін талдау;
• дүниежүзілік валюталық жүйенің негізгі элементтерін анықтау;
• дүниежүзілік валюталық жүйенің эволюциясын зерттеу және оның әр кезеңдегі ерекшеліктерін қарастыру;
• Қазақстан Республикасындағы валюталық жүйенің қалыптасуы мен қазіргі жағдайы қарастыру.
Халықаралық валюта қатынастары рыноктық шаруашылық сферасының құрамдас және күрделі бөлігі болып табылады. Сондықтан, оның ұйымдық құқықтық аспектілерін, жаңадан пайда болған құбылыстарын, қолданатын әдіс-амалдарын оқып үйрену бүгінгі күннің басты талаптарының бірі. Курстық жұмыстың алғашқы тарауында халықаралық валюта қатынастарының түсінігі, жүйесі, ұйымдық құқықтық механизмі, дерек көздері қарастырылады.
Екінші тарауда Қазақстан республикасындағы валюта жүйесін реттеудің құқықтық негіздері мен осы жүйені анықтайтын белгілер валюта операцияларын жүзеге асырудың ерекшеліктері мен принциптері талданып көрсетілгеді.
Үшінші тарауда халықаралық валюта мен Қазақстандағы валюта жүйесінің қазіргі жағдайы қарастырылады.
Қазақстан Республикасының Халықаралық Валюта Қорына (ХВҚ), Халықаралық Қайта Құру және Даму банкіне, Еуропалық қаржылық-несиелік ұйымдарға мүше болып кіруі ел экономикасы ынтымақтастығын халықаралық деңгейде орнықтыруға көмектесті.
Шетелдік инвестицияларды пайдалану кез келген мемлекет үшін объективті қажеттілік болып табылады. Мұның өзі әрбір ел экономикасын халықаралық еңбек бөлінісі жүйесіне кеңінен қатыстырып, мұқтаж салаларға капитал келтірудің тиімді жолы екендігі де даусыз.
Дүниежүзілік шаруашылықтың объективті заңдылықтары капиталдар қозғалысының халықаралық тәжірибесі көрсетіп отырғандай Қазақстан бұл процестен шеттеп қала алмайды. Аталған үрдіс қазіргі дүниежүзілік экономикамен халықаралық қатынастардың ерекше белгісі ретінде қарастырылады.
Курстық жұмыстың өзектілігі еліміздің әлемдік рынокта алдыңғы қатарлы елдер санатына қосылуы үшін ішкі экономикалық өсумен қатар халықаралық экономикалық қатынастарымыз дамып, соның ішінде өзекті саласы халықаралық экономикалық қатынастарымыз дамуы еліміз үшін маңызды. Өйткені біздің экономикамызда теңгеміз еркін айналысқа шыққандықтан, әлемдегі валюта өзгерістері бізге де әсер етеді.
Жұмысты орындаудағы алдыма қойған мақсатым мен міндеттерім мыналар:
• дүниежүзілік валюталық жүйенің түсінігін анықтап, оның пайда болуының себептерін талдау;
• дүниежүзілік валюталық жүйенің негізгі элементтерін анықтау;
• дүниежүзілік валюталық жүйенің эволюциясын зерттеу және оның әр кезеңдегі ерекшеліктерін қарастыру;
• Қазақстан Республикасындағы валюталық жүйенің қалыптасуы мен қазіргі жағдайы қарастыру.
Халықаралық валюта қатынастары рыноктық шаруашылық сферасының құрамдас және күрделі бөлігі болып табылады. Сондықтан, оның ұйымдық құқықтық аспектілерін, жаңадан пайда болған құбылыстарын, қолданатын әдіс-амалдарын оқып үйрену бүгінгі күннің басты талаптарының бірі. Курстық жұмыстың алғашқы тарауында халықаралық валюта қатынастарының түсінігі, жүйесі, ұйымдық құқықтық механизмі, дерек көздері қарастырылады.
Екінші тарауда Қазақстан республикасындағы валюта жүйесін реттеудің құқықтық негіздері мен осы жүйені анықтайтын белгілер валюта операцияларын жүзеге асырудың ерекшеліктері мен принциптері талданып көрсетілгеді.
Үшінші тарауда халықаралық валюта мен Қазақстандағы валюта жүйесінің қазіргі жағдайы қарастырылады.
1. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, кредит, банктер. Сейітқасымов Ғ.С., Омарбекова А.Ғ., Сейітқасымова А.Ғ. және т.б. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006. – 480 бет.
2. С.Б. Мақыш / Ақша айналысы және несие. Оқу құралы. 2-ші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: ИздатМаркет, 2004. – 248 бет.
3. Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы / - Алматы: Экономика, 2000 – 328 бет.
4. Байгісиев М. Халықаралық валюталық қатынастар және валюталық құқық. – Алматы, 2004.
5. Курс экономической теории: учебник – 5-ое дополненное и переработанное издание / под общей ред. Чепурина М.Н., Киселевой Е.А. – Киров: «АЕА», 2004 г. – с.731-738.
6. С. Әкімбеков, А.С. Баймұхаметова, У.А. Жанайдаров. Экономикалық теория: Оқу құралы – Астана, 2002. – Б. 393-395.
7. http: // www. world bank.org. Всемирный банк
8. «www.kase.kz» сайты. «Курсы валют» мақаласы.
9.“Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы” 2005 жылғы 13
маусымдағы Заңы
10. «Ежегодный статистический журнал», Агентство Статистики Республики Казахстан, 2007 г.
11. 2006 жылғы 11 желтоқсанда бекітілген №129 “Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды жүзеге асыру ережесіне”
12.www.google.kz
2. С.Б. Мақыш / Ақша айналысы және несие. Оқу құралы. 2-ші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: ИздатМаркет, 2004. – 248 бет.
3. Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы / - Алматы: Экономика, 2000 – 328 бет.
4. Байгісиев М. Халықаралық валюталық қатынастар және валюталық құқық. – Алматы, 2004.
5. Курс экономической теории: учебник – 5-ое дополненное и переработанное издание / под общей ред. Чепурина М.Н., Киселевой Е.А. – Киров: «АЕА», 2004 г. – с.731-738.
6. С. Әкімбеков, А.С. Баймұхаметова, У.А. Жанайдаров. Экономикалық теория: Оқу құралы – Астана, 2002. – Б. 393-395.
7. http: // www. world bank.org. Всемирный банк
8. «www.kase.kz» сайты. «Курсы валют» мақаласы.
9.“Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы” 2005 жылғы 13
маусымдағы Заңы
10. «Ежегодный статистический журнал», Агентство Статистики Республики Казахстан, 2007 г.
11. 2006 жылғы 11 желтоқсанда бекітілген №129 “Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды жүзеге асыру ережесіне”
12.www.google.kz
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Экономика және бизнес факультеті.
Қаржы кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Дүниежүзілік валюта жүйесі
Орындаған: Сулеименова С.У.
Тобы: Ф07К3
Қабылдаған: Турлыбекова Ә.Ж.
Алматы 2008
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Халықаралық валюта қатынастары және валюта жүйесі
1.2. Дүниежүзілік валюталық жүйесінің даму кезеңдері
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІНЕ ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Республикасының валюталық жүйесінің мәні мен белгілері
2.2. Қазақстан Республикасында валюта нарығын құру, валюталық реттеу және
валюталық бақылау
2.3. Қазақстан Республикасының валюта нарығының ұйымдасуы және оған талдау
жүргізу
ІІІ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІ МЕН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ВАЛЮТА
ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда еліміз тәуелсіз, егемен ел ретінде дүниежүзілік
шаруашылыққа интеграцияланып, үйлесім табуға бет алуда. Бұл бағытта толымды
жетістіктер де жоқ емес. Еліміздің халықаралық валюта-несиелік және
қаржылық институттарымен мейлінше тығыз байланыстар қалыптастырып,
халықаралық экономикалық қатынастардың тең құқықты мүшесі болуға ұмтылысы
бұл бағыттағы маңызды үрдіс болып табылады.
Қазақстан Республикасының Халықаралық Валюта Қорына (ХВҚ),
Халықаралық Қайта Құру және Даму банкіне, Еуропалық қаржылық-несиелік
ұйымдарға мүше болып кіруі ел экономикасы ынтымақтастығын халықаралық
деңгейде орнықтыруға көмектесті.
Шетелдік инвестицияларды пайдалану кез келген мемлекет үшін
объективті қажеттілік болып табылады. Мұның өзі әрбір ел экономикасын
халықаралық еңбек бөлінісі жүйесіне кеңінен қатыстырып, мұқтаж салаларға
капитал келтірудің тиімді жолы екендігі де даусыз.
Дүниежүзілік шаруашылықтың объективті заңдылықтары капиталдар
қозғалысының халықаралық тәжірибесі көрсетіп отырғандай Қазақстан бұл
процестен шеттеп қала алмайды. Аталған үрдіс қазіргі дүниежүзілік
экономикамен халықаралық қатынастардың ерекше белгісі ретінде
қарастырылады.
Курстық жұмыстың өзектілігі еліміздің әлемдік рынокта алдыңғы қатарлы
елдер санатына қосылуы үшін ішкі экономикалық өсумен қатар халықаралық
экономикалық қатынастарымыз дамып, соның ішінде өзекті саласы халықаралық
экономикалық қатынастарымыз дамуы еліміз үшін маңызды. Өйткені біздің
экономикамызда теңгеміз еркін айналысқа шыққандықтан, әлемдегі валюта
өзгерістері бізге де әсер етеді.
Жұмысты орындаудағы алдыма қойған мақсатым мен міндеттерім мыналар:
• дүниежүзілік валюталық жүйенің түсінігін анықтап, оның пайда болуының
себептерін талдау;
• дүниежүзілік валюталық жүйенің негізгі элементтерін анықтау;
• дүниежүзілік валюталық жүйенің эволюциясын зерттеу және оның әр
кезеңдегі ерекшеліктерін қарастыру;
• Қазақстан Республикасындағы валюталық жүйенің қалыптасуы мен қазіргі
жағдайы қарастыру.
Халықаралық валюта қатынастары рыноктық шаруашылық сферасының
құрамдас және күрделі бөлігі болып табылады. Сондықтан, оның ұйымдық
құқықтық аспектілерін, жаңадан пайда болған құбылыстарын, қолданатын әдіс-
амалдарын оқып үйрену бүгінгі күннің басты талаптарының бірі.
Курстық жұмыстың алғашқы тарауында халықаралық валюта қатынастарының
түсінігі, жүйесі, ұйымдық құқықтық механизмі, дерек көздері қарастырылады.
Екінші тарауда Қазақстан республикасындағы валюта жүйесін реттеудің
құқықтық негіздері мен осы жүйені анықтайтын белгілер валюта операцияларын
жүзеге асырудың ерекшеліктері мен принциптері талданып көрсетілгеді.
Үшінші тарауда халықаралық валюта мен Қазақстандағы валюта жүйесінің
қазіргі жағдайы қарастырылады.
І ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1. Валюталық жүйенің мәні және оның түрлері
Валюта (итальян сөзі, сөзбе-сөз – құн) – елдің ақша бірлігі, оның
шартты түрі, халықаралық төлем-есеп айырысу айналымының каналдары арқылы
ұлттық ақшаларды қолданудың ерекше формасы.
Шаруашылық жағдайларын интернациоландыру және әлемдік еңбек бөлінісін
интенсивтендіру халықаралық нарықтың құрылуына себепші болды. Өндіріс
күштерінің дамуы мен ішкі нарықтағы өркендеген салалардың өнімін сатуда
туындайтын қиындықтар, тауарлар тасымалы жағдайларын жетілдіру – міне
осылардың бәрі әлемдік сауда- саттық байланыстарының кеңеюіне әсер етті.
Әлемдік тауар айналымының дамуы мұнай, машина жасау, ауыл шаруашылығы,
тамақ өнеркәсібі салаларының өнімдерін сатудың ұлғаюына байланысты болды.
Халықаралық валюталық қатынастар – ұлттық шаруашылықтарының
қызметтерінің нәтижесінен өзара қызмет ететін және әлемдік шаруашылықтағы
валюталардың қызмет етуі барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар
жиынтығы.
Валюталық қатынастардың жекелеген элементтері ерте Грецияда және
ертедегі Римде вексель түрінде пайда болған. Келесі даму кезеңіне Лиондағы
және Батыс Еуропа елдерінің басқа да сауда орталықтарында ортағасырлық
вексель жәрмеңкелері жатады. Мұнда аудармалы вексель (тратта) бойынша есеп
айырысулар жүргізілген. Феодализм қарсаңында және өндірістің капиталистік
тәсілінің құруымен байланысты банктер арқылы халықаралық есеп айырысулар
жүйелері дами түсті.
Халықаралық валюталық қатынастар халықаралық экономикалық қатынастарды
жалғастырады. Валюталық қатынастардың жағдайы ұлттық және әлемдік
экономиканың дамуына, саяси тұрақтылыққа, елдер арасындағы күштердің шекті
қатынасына тәуелді болып келеді. Сыртқы экономикалық байланыстарды, оның
ішінде валюталық байланыстарда саясат пен экономика, дипломатия мен
коммерция, өнеркәсіптік өндіріс пен сауда бір-бірімен өзара бітісе
байланысуы валюталық байланыстардың ұлттық және әлемдік шаруашылықтағы орны
ерекшелігін көрсетеді.
Капиталдың шеңбер айналысын процесінде ұлттық нарықтан әлемдік нарыққа
қосылуы нәтижесінде ұлттық ақшалардың ішіндегі ақшалай капиталының бір
бөлігі шетел валютасына айналады немесе керісінше. Ол көріністі халықаралық
есеп айырысуларда, валюталық,несиелік және қаржылық операциялардың
барысында байқауға болады.
Шаруашылықтың интернационализациолануы жағдайында ұдайы өндірістің
сыртқы факторларға: әлемдік өндіріс динамикасы, шетелдік ғылым мен техника
деңгейіне, халықаралық сауданың дамуына, шетел капиталының ағымы арта
түседі. Сондықтан да, бұл валюталық қатынастар мен ұдайы өндірістің
арасында тікелей жәнекері байланыстың болатыны көрсетеді. Халықаралық
валюталық қатынастар тұрақсыздығы мен валюталық дағдарыс ұдайы өндіріс
пройесіне кері әсерін тигізеді.
Шаруашылық байланыстардың интернационализациялануы негізінде
халықаралық валюталық қатынастар біртіндеп бір формаларға ие бола бастады.
Валюталық жүйе – ұлттық заңдылықтармен немесе мемлекетаралық
келісімшарттармен бекітілген валюталық қатынастарды ұйымдастыру және реттеу
формасы.
Валюталық жүйелер үш түрге бөлінеді:
• Ұлттық валюталық жүйе
• Дүниежүзілік валюталық жүйе
• Аймақтық немесе мемлекетаралық валюталық жүйе [2,205-207]
Соның ішінде дүниежүзілік валюталық жүйе дегеніміз – бұл халықаралық
несие-қаржы институттары мен валюталық құралдардың қызмет етуін қамтамасыз
ететін халықаралық келісімшарттар мен мемлекетаралық құқықтық нормалар
кешенін қамтиды. Бұл ереже-шарттардың негізгі міндеті – халықаралық сауда-
саттық процестерін жеңілдеті, саудаға қатысушы фирмалардың іс-әрекеттерінің
тиімділігін қамтамасыз ету. Жалпы валюта жүйесі халықаралық экономикалық
және сауда қатынастарын ұзақ мерзімге жоспарлауға мүмкіндік туғызуы қажет.
Басқа жағынан, оның мақсаты – кейбір мемлекет пен үкіметтер жағынан болып
тұратын әр түрлі валюталық шектеуді және тамыр-таныстық (протекционистік)
әрекеттерді түп-тамырымен құруңа әрекет жасау.
Валюта жүйесі әлемдік шаруашылық байланыстарда дербес роль атқарады.
Ол өндірістің даму қарқынына, халықаралық айырбастың көлеміне, баға саясаты
мен жалақыға әсер етеді. Дүгиежүзілік валюта жүйесі елдер арасындағы ақша-
есептеу қатынастарынғ сондай-ақ қатысушы елдердің әрқайсысының ішкі
айналымын қамтиды. Дүниежүзілік валюта жүйесі деген ұғымға кіретін ішкі
және сыртқы жүйелер органикалық өзара байланысты, себебі екеуін
біріктіретін түйін – әлемдік ақша бірліктері.
Дүниежүзілік валюталық жүйелердің қызмет ету сипаты тұрақтылығы
дүниежүзілік шаруашылықтың құрылымдық қағидаларының сәйкес келуі дәрежесіне
және алдыңғы қатарлы елдердің мүдделеріне байланысты болып келеді.
Дүниежүзілік валюталық жүйенің құрамдас бөліктері:
• халықаралық төлем құралдары (ұлттық валюта, алтын, СДР, евро);
• валюта курсын қолдау және орнату механизмі;
• валютаны конверсиялау шарты;
• халықаралық нарық тәртібі;
• валюта қатынасын реттейтін мемлекеттік қаржы мекемелерінің беделін
анықтау;
• валюталық паритет пен валюта бағамы тәртібін үйлестіру; [7]
ұлттық валюта жүйесінің негізін осы мемлекеттің заңымен бекітілген ұлттық
валюта ақша бірлігі құрайды. Халықаралық экономикалық қатынастарда
пайдаланылатын ақшалар валюта болып есептеледі. Халықаралық есептеулерде
әдетте шетелдік валюта басқа елдердің ақша бірлігі пайдаланылады.
Дүниежүзілік ақша деп халықаралық, экономикалық, саяси қатынастарға
қызмет көрсететін ақшаларды атайды. Дүниежүзілік ақшалардың қызметтерінің
формалары ұлттық ақшалар түрін өткен – алтын ақшалардың несиелік ақшаларға
дейінгі жолды қайталайды. Нәтижесінде ХХғ. валюта жүйесі бір немесе бірнеше
ұлттық валютаға негізделеді (мысалы, экю, ал 1999 жылдан бастап евро).
Айырбасталу мүмкіндігі бар ұлттық валютаның ерекше категориясына
резервтік валюта жатады. Резервтік валюта халықаалық төлем және резервтік
қаражат қызметін басқа елдер үшін валюталық паритет пен валюталық бағам
рөлін атқарады. Сондай-ақ дүниежүзілік валюта жүйесіне қатысушы елдердің
валталары бағамын реттеу мақсатында валюталық интервенция үшін қолданылатын
құрал болып табылады. Қазіргі кезде резервтік валюта ретінде АҚШ-тың
доллары, Еуроодақтың еуросы пайдаланылып отыр. Резервтік валюта мәртебесін
алудың объективті алғышарттары болып елдің дүниежүзілік өндірістегі,
тауарлар мен капиталдар экспортындағы, алтын валюта резервтеріндегі жетекші
позициясы несиелік банктік мекемелердің дамыған жүйесі, қарыз
капиталдарының ұйымдастырылған және сыйымдыоығы жоғары рыногы басқа
елдердің сұранысын қамтамасыз ететіндей еркін валюталық операциялар жүргізу
мүмкіндігі мен валютаның еркін айырбасы мүмкіндіктері қарастырылады.
Валюта жүйесінің келесі элементі оның шетел валютасына айырбастауы
дәрежесі. Еркін айырбасталатын, валюталық шектеулері сақталған жартылай
айырбасталатын және айырбасталмайтын валюталар бар екендігі белгілі.
Валюта жүйесінің тағы бір элементіне валюталық паритет, яғни заңнама
арқылы рәсімделетін екі валюта арақатысы жатады.
Валюта бағамы режимі де валюта жүйесінің элементі болып табылады.
Белгіленген, бір шеңберде тербелетін және рыноктық сұраныс пен ұсыныстан
тәуелді қалықтайтын валюталық бағамдар түлері белгілі. Валюталық
шектеулердің бар немесе жоқ болуы да валюта жүйесінің элементеріне жатады.
Валюталық құндылықтармен операцияларды шектеуде Халықаралық валюта қоры
арқылы мемлекетаралық реттеу объектісі болып саналады. Ал халықарлық
кредиттік қаражаттар айналымына келетін болсақ, оларды пайданлану ережелері
үйлестірілген халықаралық нормалар аясында жүзеге асады. Олардың ішінде
Женевада қабылданған векселбдер және чектер туралы конвенция бар.
Халықаралық есептеулерді бір ізге салу құжаттық аккредитивтер мен
инкассолар үшін үйлестірілген ережелерге сәйкес ұлттық және дүниежүзілік
валюта деңгейінде жүзеге асырылады.
Халықаралық валюта өтімділігін реттеу валюта жүйесін тағы да бір
элементі болып саналады және оның осы халықаралық шектеулерді қажетті төлем
қаражаттарымен қамтамасыз ету қызметін атқарады. халықаралық валюта
өтімділігі дегеніміз – жекелеген немесе бір топ елдердің кредитор алдындағы
тиісіті халықаралық міндеттемелерін кредиторға қолайлы төлем қаражаттарымен
дер кезінде атқару қабілеттілігі. Дүниежүзілік шаруашылық тұрғысынан
халықаралық валюта өтімділігі дүниежүзілік қаржыландыру және кредиттеу
көздерінің жиынтығы болып табылады. Ұлттық экокномика тұрғысында
халықаралық валюта өтімділігі төлем қабілеті көрсеткіші ретінде
пайдаланылады.[4,8-9]
Халықаралық валюта жүйесін ұйымдастыру механизмі
БҰҰ жүйесінің ұйымдары, аумақтық даму банктері. Халықаралық есеп
айырысу банкі.
Қазіргі халықаралық валюта-кредиттік қатынастардың дамыған
институционалдық құрылымы бар. Бұл құрылымның құрамдас бір бөлігі
халықаралық валюта-қаржылық және кредиттік ұйымдар болып табылады. Олар
өздерінің қызмет сипатымен де, орналасқан географиялық аумағымен де
ерекшеленеді.олардың бір бөлігі тек қана валюта-қаржылық немесе кредиттік
мәселелермен шұғылданса, бәр қатары дәл осы мәселелерді кеңейтілген
контексте қарастырылады.
Біріккен Ұлттар Ұйымы жүйесінде халықаралық валюта қоры және
халықаралық айырбасын кешенді түрде қарастырумен қатар капиталдардаң,
технологиялардың, валюталы және қаржылық ресуртардың дүниежүзілік қозғалысы
мәселелерін зерттеуге ауысты. Бұл ұйымның жетістіктерінің бірі ретінде
дамушы елдердің сыртқы берешектерін реттеу жолдары мен әдістеріне арналған
идеяларының өміршеңдігін атауға болады. БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымы)
шеңберіндегі үйлестіруші орган Бүкіл дүниежүзілік банк тобы әрекет етеді.
Формалды көзқарасқа сәйкес олар БҰҰ-ның мамандандырылған мекемелері болып
есептелгенімен өздерінің іс-қимылы мен әрекеттерінде толық дербестікке қол
жеткізген.
Валюта кредиттік қатынастар халықаралық сауда қатынастарымен тығыз
байланыста екендігін ескерсек, онда БҰҰ-ның сауда және даму
Конференциясының (ЮНКТАД – United Nation Conference Trade and Development,
1964 жылы құрылған, 3-4 жылда бір рет шақырылады) валюта-кредиттік
проблемаларды талқылауға қатысатысуы табиғи. Дегенмен, ЮНКТАД-тың мысалы,
Халықаралық валюта қоры сияқты нақты шешімдер қаьылдайтын функциялары жоқ.
80-жылдары Солтүстік пен Оңтүстік елдері арасындағы қайшылықтардың күшеюіне
байланысты ЮНКТАД қызметі өзіне халықаралық қоғамдстықтың назарын аударып,
жіті бақылауға алынды. Кейінірек ол бүкіләлемдік өзара тәуелділік
мәселелерімен шұғылдана бастады. Мысалы, ЮНКТАД қазір тауарлар мен қызмет
көрсетулердің ролі соңғы онжылдықта ЮНКТАД ұйымының беделін арттырды және
аталған проблемелар төңірегіндегі оның өкілеттілігі БҰҰ-ның Бас
ассамблеясының шешешімімен бекітілді.
Халықаралық валюта-кредиттік қатынастардың институционалық
құрылымдары арасында халықаралық және аумақтық даму банктері елеулі орын
алады.
Манила (Филиппин) қаласында орналасқан Азиялық даму банкіне 55
мемлекет мүше. Бұл банк ұзақ мерзімді кредиттерді жүзеге асыру бағытында
қызмет атқаратын көпжақты мекеме. Азия даму банкінің қызметінде
инфрақұрылым салаларын қаржыландыру мәселелері басымдықтарды пайдаланып
отыр. Мұның өзі Азия-Тынық мұхиты аумағы мемлекеттерінің инфрақұрылымды
қаржыландыруға қажеттіктерінің өсе түскенін көрсетеді.
Азия даму банкі 1973 жылы құрылған Азия даму қорын да басқарады.
Аталған қор Азияның ең кедейленген елдеріне 40 жылдық мерзімге дейін
процентсіз несиелер беруді мақсат тұтұан. Бұл қордан қарыз алушылар
қатарына Непол, Бангладеш және басқа да бірқатар Үндіқытай елдері бар.
1966 жылдан бастап африка континентінде Африка даму банкі жұмыс
істейді (штаб-пәтері Кот-д ивуар мемлекетінің астанасы абиджан қаласында
орналасқан). Банктің мүшелері қатарында африкалық және африкалық емес 25
мемлекет бар. Африка даму банкі қарыз несиені тек қана африкалық елдерге
береді. Сондай-ақ, ол эксперттік қызмет көрсетулер мен кадрлар даярлауда да
жәрдемдеседі. Банк африкалық даму қорымен тығыз байланысты, қор өз
кезегінде несиелерді жеңілдікті жағдайларды ұсынады.
Америкааралық даму банкі (МаБР, штаб-пәтері Вашингтонда орналасқан)
өз операцияларына 1960 жылдың 1 қаңтарынан бастап кірісті. Банк өзіне мүше
елдердің экономикалық дамуын жеделдету мақсатында кредиттер немесе
кепілдіктер беруді беруді қарастырады. Бұл банктен қаражат алушылар
санатында мемлекеттік ұйымдармен қатар жекеменшік кәсіпорындар да бола
алады. Банк ресурстары өз қаражаттарынан, ең алдымен жарғылық капиталдан
және банктің капитал рыногынан жинаған қарыз қаражаттарынан құралып тұрады.
Банктің мүшелігінде АҚШ, латынамерикандық елдер және кейбір азиялық және
еуропалық елдер бар. Банктің әрбір мүшесі 135 дауыс және банк капиталындағы
үлесінің әрбір акциясына плюс бір дауысқа иелік етеді. Ең көп дауыс АҚШ-тың
еншісінде.
Ислам даму банкісінің (ИБР, штаб-пәтері Сауд Арабиясының Джидда
қаласында орналасқан, Ислам конференциясы ұйымының шешімі бойынша құрылып,
1975-жылдың қазан айында кірісті). Мақсаты мүше елдердің экономикалық
дамуына және де мұсылман қауымдастығы мен басқа да мемлекеттердің
өркендеуіне жәрдемдесу.
Банктің жарғылық капиталы 2028 млн.исламдық динарды құрайды. Аталған
банктің есептеу бірлігі болып саналатын ислам динары халықаралық валюталық
қордың 1 С.Д.Р.-ны тең (1 С.Д.Р. =1,34464 АҚШ долларына тең) келеді.СДР
(special drinking right – S.D.R.) – займ (қарыз) алудың арнаулы құқығының
мақсаты оның негізгі резервтік авуар (төлем қаражаты) жасап, басқа
резервтік валюталардың рөлін төмендету. СДР бірлігі шартты. Ол МВФ-ке мүше
елдер үшін бөлінген квота негңзңнде есептеліп МВФ-тығ арнайы шотында
сақталады.
Халықаралық валюталық-кредиттік қатынастардың институционалдық
құрылымына Халықаралық есептеу банкі (Б.М.Р.) ерекше орын алады. Бұл банк
1930 жылы құрылған. Штаб-пәтері Швейцарияның Базель қаласында орналасқан.
Аталған банкке батыс-еуропалық елдердің дәсиүрлі ықпалы күшті болғанымен,
БМР іс жүзінде халықаралық валюталық-кредиттік ұйым болып табылады. Банк
негізінен екі фуекция атқарады:
1) мемлекеттердің Орталық банктерінің ынтымақтастығын күшейтуге
жәрдемдесу және халықаралық қаржылық операцияларды жүргізу үшін қолайлы
жағдайлар қалыптасуы;
2) халықаралық есептеулерді жүзеге асыру барысында сенімді тұлға
немесе агент рөлін атқару;
Халықаралық есептеу банкінің ақша бірлігі болып алтын құрамында
0,29032258 г таза алтын бар франк қызмет етеді.
Халықаралық Валюта Қоры (МВФ)
Халықарылық валюта қоры (international Monetary Fund, IMF, штаб
пәтері Вашингтонда орналасқан) ең маңызды халықаралық валюта-қаржылық ұйым
болып табылады. өзінің анықтамасына сай, ол кооперативті үкіметаралық
валюталық қаржылық ұйым. 1944 жылы Бреттон-Вудс конференциясы шешімімен
құрылып, өз қызметін 1947 жылы бастаған. Қор дүниежүзілік валюта жүйесінің
қызметі нәтижелерімен шұғылданады. Мақсаты – халықаралық валюталық
ынтымақтастықтың дамуына, дүниежүзілік вауданың кеңеюіне, мүше елдердің
ұлттық валюталарының тұрақтануына, олардың төлем балансы мәселелерін қысқа
мерзімді несиелер арқылы шешуіне көмектесу.
Қазақстан МВФ-ке 1992 жылы мүше болып кірді. Аталған қаржылық ұйымға
мүше болу мақсатында Қазақстанда 1992 жылдың маусымында Қазақстан
Республикасының Халықаралық валюта қорына, Халықаралық қайта құру және даму
банкіні, Халықаралық қаржы корпорациясына, Халықаралық даму ассоциациясына,
Инвестициялық шиеленістерді реттеуші халықаралық орталыққа мүшелігі туралы
арнайы заң қабылданды.
СДР бірлігінің құны оның корзинасын құрайтын бес негізгі валюталардың
доллармен есептегендегі рыноктық құнының қосындысынан тұрады. Корзинаның
құрамы әрбір бес жылда қайта құрылады.
Валюталық корзина дегеніміз – бір валютаның орташа бағамын басқа
валюталардың белгілі жиынтығына қатысты өлшеу әдісі.
Төменде корзина құрамының көрсеткіштері келтірілген (процент
есебімен)
АҚШ доллары 39(40)
Неміс маркасы 21(21)
Жапон иенасы 18(17)
Француз франкі 11(11)
Фунт стерлингов 11(11)
МВФ-тың негізгі басқару органдарына басқарушылар Кеңесі, Атқарушы
Кеңес (Директорат), басқарушы кеңестің уақытша комитеті және даму жөгіндегі
комитет жатады. МВФ-тың ең жоғары органы басқарушылар Кеңесі ( ол ережеге
сай жылына бір рет шақырылады). Әрбір ел өз ішінен тұрақты бір басқарушының
бір орынбасарын тағайындайды (ол, әдетте қаржы министрі немесе орталық
банктің басшысы).
Атқарушы кеңес (24 мүшеден тұрады және тұрақты түрде жұмыс істейді)
қордың ағымдағы қызметін басқарады. Шешімдер МВФ-тың қызметкерлері талдап
жасаған материалдар мен құжаттар негізінде қабылданады. Басқарушылар кеңесі
беруі де мүмкін. Атқарушы кеңестегі ең жоғары мансап: басқарушы – директор.
Басқарушы Кеңестің Уақытша комитетінде Қордағы басқарушылар, министрлер
мүшелікке болады және олар кеңесші орган болып есептеледі, әдетте жылына
екі рет жиналады. Олардың құзырындағы мәселелерге дүниежүізілік валюта
жүйесінің проблемалары жөніндегі баяндамалары жөніндегі баяндамаларды
басқарушылар кеңесіне ұсыну, сондай-ақ зер салып, қадағалауды талап ететін,
валюта жүйесіне кенеттен қауіп төндіруі мүмкін қатерлер жөнінде, сондай-ақ
Келісімнің баптарын өзгерту туралы ұсыныстар жасау жатады.
Даму жөніндегі комитет (24 мүшесі бар) әдетте қаржы министрлерінен
тұрады. Ол МБРР мен МВФ-тың басқарушы кеңестерінебаяндамалар мен ұсыныстар
дайындайды.
Халықаралық қайта құру және даму банкіАталған банк өзінің қызметін
1946 жылы бастаған. Ол ең ірі мемлекетаралық инвестициялық институт болып
есептеледі. Халықаралық Даму ассоциациясы (МАР, 1960 жылы құрылған) МБРР-
дың филиалы.
МАР-дан бөлек МБРР-дың тағы екі филиалы бар. Олар: Халықаралық қаржы
корпорациясы (МФК) және Көпжақты инвестициялық-кепілдік агенттігі (МИГА,
1988 жылы құрылған). Міне осылар – МБРР, сондай-ақ МАР, МФК және МИГА Бүкіл
дүниежүзілік банк тобын құрап отыр.
Алғашында банктің капиталы 10 млрд доллар мөлшерінде болса, 90-
жылдардың басында ол 140 млрд долларға дейін құрады. Дегенмен, әрбір елдің
ортақ капиталдағы үлестері бірдей емес, мұның өзі дауыс берудегі теңдік
түсініктерінен алшақ айырмашылықтарға бастайды.
МВФ-те қалыптасқан жағдай 90-жылдардың басында Бүкіл дүниежүзілік
банк тобында да қайталанып, АҚШ-тың дауыс саны артық болды (шамамен 17%).
Сондықтан да, дәстүрге сай банк президентінің орны американдық өкілдің
үлесінде болары даусыз еді. Дауыс санына сәйкес екінші орында жапондықтар
(6,24%). Ал Канада, Сауд Арабиясы, Индия, Италия елдерінің, сондай-ақ
Ресейдің 2,99% дауысты иемденіп отыр.
МБРР-ді құру туралы келісім-шартқа сәйкес Банктің басшы органы болып
басқарушылар Кеңесі есептеледі. Оның құрамында банктің мүшелігіндегі әрбір
елдің бір-бірден басқарушысы бар. Басқарушылар кеңесі өз өкілеттігінің бір
бөлігін Директоратқа (оның құрамында 27 директор бар) берген.
Директорлардың бесеуі банк капиталында неғұрлым үлесі бар (АҚШ, Жапония,
ГФР, Франция, Ұлыбритания) елдерінен тағайындалады, қалғандары басқа
басқарушылар ортасынан сайланады.
МБРР-ді құрудың басты мақсаты – банкке мүше елдердің экономикасын
дамытуға жәрдемдесу. Бұл жәрдем ұзақ мерзімді займдар мен кредиттер, сондай-
ақ жекеменшік инвестицияларға кепілдіктер беру арқылы жүзеге асырылады.
Банктің мүшелігіне тек қана МВФ-қа мүше елдер ғана кіре алады.[4,128-130]
2. Дүниежүзілік валюта жүйесінің даму кезеңдері
Валюталық жүйелердің даму заңдылықтары ұдайы өндіріс белгілеріне
байланысты анықтала отырып, ұлттық және әлемдік шаруашылықтың негізгі даму
кезеңдерін көрсетеді. Бұл белгілер дүниежүзілік валюталық жүйе
қағидаларының әлемдік шаруашылық құрылымдарындағы өзгерістермен сәйкес
келмеген жағдайларда туындайды. Соған байланысты әлемдік валюталық жүйенің
құлдырауы басталады.
Дүниежүзілік валюталық жүйелердің дағдарысы тұсында оның құрылымдық
қағидаларының әрекеті бұзылып, аяқ асты валюталық қайшылықтар орын алады.
Дүниежүзілік валюталық жүйедегі дағдарыс ескі жүйенің бұзылып және оның
орнына валюталық тұрақтылықты қамтамасыз ететін жаңа жүйемен ауысуына тура
келді.
Бірінші дүниежүзілік валюта жүйесі алтын монеталы стандарт
негізінде құрылып, 1867 жылы басшы елдердің өкілдері қатынасқан Париж
конференциясында мемлекетаралық келісіммен заңды түрде рәсімделді.
Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде және одан кейін де кең тараған
валюта дағдарысы екінші дүниежүзілік валюта жүйесінің пайда болуына әкеп
соқтырды. Ол 1922 жылы Генуя валюта жүйесі конференциясында қатысушы
мемлекеттің келісімімен рәсімделді. Бұл Генуя валюта жүйесі конференцияда
келісімге келуші 30 елдің ақша жүйесі тәрізді алтын девизді стандартқа
негізделіп құрылды. Ол девиздің принципі бойынша банкноталар алтынға емес
вексельге және чекке, яғни девиздерге айырбасталды. Девиз деген кез келген
формадағы шетел валютасы. Екі дүниежүзілік соғыстар аралығында Бреттон-Вудс
конференциясына дейін резервтік валюта статусы ресми ешбір валютаға
бекітілген жоқ. Ал ағылшын фунт стерлингі мен американдық доллар осы
статусты бірінші болып алуға өзара шиеленіскен бәсекелесте таласып жатты.
Үшінші дүниежүзілік валюта жүйесі. 1944 жылы 22 маусымда АҚШ БҰҰ-
ның Бреттон-Вудс конференциясында заңды түрде резервтік валюта статусы
бекітілді. Онда алтын девиз стандартына негізделіп, девиздік валюта ретінде
американдық доллар мен фунт стерлинг қабылданды. Сонымен бірге алғашқы рет
резервтік валюта статусы заңды түрде осы влюталарға бекітілді. Бұл АҚШ пен
Ұлыбританияның халықаралық қарызын өз ұлттық валютасымен өтеулеріне
мүмкіндік туғызды. 1949 жылы өзіне капиталистік өнеркәсіптік өндірістік
54,6%-ын, тауар экспортының 33%-ын, ресми алтын резервінің 75%-ын
шоғырландырған АҚШ-тың экономикалық басымдығы және оның бәсекелестері
екінші дүниежүзілік соғыстың нәтижесінде әлсіреуі доллардың үстемдігін
қамтамасыз етті. Батыс Еуропаның және Жапонияның аса ауыр валюта-
экономикалық жағдайы, сондай-ақ бұл мемлекеттердің АҚШ-қа тәуелділігі,
долларлық гегемония олардағы доллардың өткір жетіспеушілігінде, яғни
долларлық ашықтықта көрініс тапты.
Бреттон-Вудс жүйесінің құрылымдық принциптері төмендегідей:
• Доллар мен фунт стерлингтің резервтік валюта ретіндегі статусы
бекітілді;
• ХВҚ-ға мүше елдердің барлығы өз валютасын басқа валюталарға алтын
арқылы айырбастайды, онда валютаның алтын паритеті және валюта бағамы
бекітілді. Валюталардың нарықтық бағамы доллар паритетінен ±1%-ға,
Еуропа елдерінде ±0,75% ауытқуы мүмкін;
• Шетел орталық банктерінің долларлық резервтері алтынға американдық
қазынашылық мекемесі арқылы ресми бағамен айырбасталады;
• Алтынның төмендетілген ресми бағасы бекітілді
• Мемлекетаралық валюта қатынастарын реттейтін орган – Халықаралық
валюта қоры (ХВҚ) құрылды.
ХВҚ-ның негізгі қызметі – осы мемлекетаралық қорға мүше елдердің
валюта паритетін, бағамдарын және басқа валюталарға еркін айырбасталуын
бақылауды қамтамасыз ету. Бреттон-Вудс жүйесі ширек ғасырдан астам уақыт
аралығында халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуіне және әлемдік нарықтың
қарқындап өсуіне ықпал етті.
Дегенмен бұл жүйе оған мүше елдердің барлығына бірдей тең құқық бере
алмады. Долларлық стандартты бекіткен принциптерді АҚШ басқа елдер есебінен
әлемде өз үстемдік позициясын күшейтуге пайдаланды. Бреттон-Вудс валюта
жүйесінің қайшылығы, ең алдымен доллар мен фунт стерлингтің ұлттық сипаты
және оларды халықаралық төлем құралдары ретінде қолдануы, біртіндеп жүйені
әлсірете бастады. Осы кезде Батыс Еуропа мен Жапонияның позициясы күшейді.
1971-1973 жж. валюта дағдарысы Бреттон-Вудс жүйесінің іс жүзінде күйреуін
жеделдетті.
Төртінші дүниежүзілік валюта жүйесі 1976 жылдың қаңтарында ХВҚ-ға
мүше мемлекеттердің Кингстонда (Ямайка) қол қойған келісімімен дүниеге
келіп, Ямайка валюта жүйесі деп аталды. Бұл жүйе енді ешбір ұлттық валюта
жүйесіне негізделмей, тек заң жүзінде бекітілген мемлекетаралық
принциптерге сүйенді. Онда доллар ерекше орында болғанмен, ол бұрынғыдай
рөл атқармайды. Жаңа жүйе көпвалюталы стандарт болып табылады.
Ямайка валюта жүйесінің бұрынғы жүйеден айырмашылығы:
• Алтын өзінің монетарлық қызмет атқаруын тоқтатты, яғни енді бірде-бір
валютаның құрамында алтын жоқ: ХВҚ-ның өзгерген жарғысына сәйкес алтын
құн өлшемі ретінде және валюта бағамын есептеуге де қолданбауы тиіс.
Сөйтіп алтын паритетінің, алтынның ресми бағасының, шетел орталық
банктері мен үкімет орындары үшін американдық қазынашылықтың долларлық
резервтерді алтынға айырбастауы жойылғандығы заңмен бекітілді.
Дегенмен, Ямайка валюта жүйесінен алтынды валюта соғылатын металл
ретінде заң жүзінде ығыстырғанға қарамастан, іс жүзінде оның ақша
ретінде қолдану мүмкіндіктері таусыла қойған жоқ. Алтынның нақты
бағасы болғандықтан ол бұрынғыдай төтенше халықаралық ақша және аса
сенімді резервтік актив ретінде саналады. Қазіргі кезде мемлекеттердің
орталық банктері және жеке тезавраторлар шамамен 60 мың тонна алтын
сақтауда.
• Алтын девизді стандарттың орнына жаңа халықаралық есепайырысу құралы –
СДР енгізілді. Ол валюталық паритет пен валюта бағамының негізі деп
жарияланды. Дегенмен СДР эмиссияланған 30 жыл ішінде ол құн эталонына,
не басты халықаралық төлем және резерв құралына айналған жоқ. Ол
әлемдік ақша рөлін орындаудан тым алыс болды. Бағамы СДР-мен
анықталатын валюталар саны жылдан-жылға азайды. Егер олардың саны 1980
жылы 15 болса, 1998 жылы ол көрсеткіш 2-ге дейін азайды. СДР
стандартының болашағы жоқ, оның қолдану аясы негізінен ХВҚ-ның
операцияларымен шектелуде. Доллардың Бреттон-Вудс жүйесіндегі ресми
резервтік валюта статусы алынып тасталса да, іс жүзінде долларлық
стандарт сақталуда. Валютаның шартты құнын анықтайтын СДР-дің
валюталық қоржынының 39%-ы доллардың үлесіне тиеді. Әлемде 21 валюта
долларға бекітілген, бірақ қазір олардың саны азаюда. Әйтсе де доллар
бұрынғыдай халықаралық төлем және резерв құралы ретінде алда келеді.
Себебі доллардың озат позициясы АҚШ-тың экономикалық, ғылыми-
техникалық және әскери потенциалының басымдылығына негізделген, бірақ
бәсекелестердің тегеурінінің әсерінен олардың әлемдік экономикадағы
монополды жағдайы жойылуда. СДР стандарты шын мәнінде көп валюталы
стандартқа ауысты. Ол – үш әлемдік валюталық орталықтың валюталарына,
яғни американдық долларға, неміс маркасына, жапондық иенге
негізделген.
• ХВҚ-ның мүшелері валюталық паритетті қолданбай кез келген валюта
бағамының тәртібін пайдалануға құқық алды. Сөйтіп өзгермелі валюта
бағамының ережесі бекітіліп, оған көптеген елдер 1973 жылдың
наурызынан бастап ауысты. Бұрынғы бекітілген валюта бағамына қарағанда
бұл тәртіп икемді болғанымен валюта курстарының арақатынасының
тұрақтылығын қамтамасыз етеді деген сенімді ақтамады. Керісінше,
орталық банктің валюта нарығындағы операцияларға араласуы формасындағы
жүргізетін валюталық интервенциясына шығындары көбейді.
• Бреттон-Вудс жүйесінен ауысқан ХВҚ-ның міндеті – мемлекетаралық
валюталық реттеуді күшейту, мүше елдердің өзара тығыз қарым-
қатынастығын қамтамасыз ету, әлемде валютаның тұрақтылығына қол
жеткізу үшін әр түрлі валюталық шектеулерді жою.
Қорыта айтқанда, Ямайка валюта жүйесі бұрынғы жүйемен салыстырғанда
өзінің икемділігімен төлем баланстары мен валюта бағамдарының
тұрақсыздығына және әлемдегі күштердің жаңадан орналасуына тез лайықтанды.
Сонымен қатар ол біраз қиындықтарды: мысалы, СДР стандартының тиімсіздігіне
байланысты; алтынды заңды түрде демонетизациялаумен оның іс жүзінде әлемдік
төтенше ақша статусын cақтауы арасындағы қарама-қайшылық; өзгермелі
валюталық бағам ережесінің жетіспетігі және с.с. мәселелерді туғызды.
Қазіргі кезде осы мәселелерді шешу үшін әлемдік үш орталықтың валюта-
экономикалық саясатын үйлестіруді күшейту үшін және әлемдік валюта
механизмін тұрақтандыру үшін Ямайка валюта жүйесін жетілдіретін жолдар
іздестірілуде.[3,283-287]
Еуропалық валюталық жүйе экономикалық интеграциялану процесін
ынталандыру мақстында құрылды. Интеграционалдану процесінің даму
себептеріне: шаруашылықтың интернализаялануы, өндірістің қарсылас
орталықтардың дүниежүзілік нарықтардағы өзара қарсы күресі және валюталық
тұрасыздық жатады. Еуропалық экономикалық қоғамдастық – бұл Батыс Еуропа
елдерінің біршама дамыған аумақтық интеграцоиналдық тобын білдіреді, ол
1957 ж. наурызда алты елдің: ФРГ, Франция, Италия, Бельгия, Нидерланды,
Люксембург, Рим елдерінің арасында жасалған келісімшартында қабылданып,
1958 жылдың 1 қаңтарынан бастап қызмет етті.
1973 жылдан бастап, ЕЭҚ-қа Ұлыбритания, Ирландия, Дания елдері кірді.
Ал 1981 жылы Грецияда, 1986 жылы Португалия мен Испания қосылған.
ЕҚ-ның мақсаты:
1) Шаруашылықты мемлекетаралық реттеу базасында экономикалық және саяси
одақ құру; ЕҚ-ды дамыған мемлекетке айналдыру;
2) Батыс Еуропа орталығының, АҚШ, Жапонияның дүниежүзілік нарықтағы
монополияларымен күресуде позицияларын нығайту;
3) Батыс Еуропалардың бұрынғы отарлары ретінде дамушы елдерді, өзінің
әсер ету аясында ұжымдық күште ұстау;
Батыс Еуропалық интеграция өзінің үш ерекшеліктерімен ажыратылады:
Біріншіден, ЕҚ құрылуы көмірдің ортық нарығынан басталады және
шаруашылық кешен интегралданғанға дейін 6 ел және 12 саяси одақ болса,
бүгінгі уақытта 15-16 мемлекетке дейін жетті. Болашықта ЕҚ-қа Шығыс және
Орталық Еуропа елдері (ЕҚ-тың жіктеуі бойынша оған: Литва, Латвия, Эстония
жатады) қосылады деп күтілуді.
Екіншіден, ЕҚ-ның институтционалдық құрылымы мемлекеттің құрылымына
жақын және мынадай ұйымдардан тұрады:
Еуропалық Кеңес (1974 жылдан бастап, оған мүше елдердің мемлекет
басшылары мен өкімет басшылардың отырысы ЕҚ жоғарғы ұйымы болып табылады).
Министрлер Кеңесі – заң шағарушы орган.
ЕҚ комиссиясы (ЕҚК) – атқарушы орган,
Еуропалық парламент – кеңес беруші орган. Бұл орган ЕҚК және
Министрлер Кеңесінің қызметін бақылайды, ЕҚ бюджетін бекітеді.
ЕҚ соты – құқықтық нормалардың сақталуын қадағалау ұйымы.
Әлеуметтік және экономикалық комитет – кәсіпкерлер, кәсіподақтар
өкілдерінен құралған кеңес беруші орган.
Үшіншіден, интеграциялық процестің материалдық негізі болып, ЕҚ-тың
бюджетінің бір бөлігінен құрылатын көп бірлескен қорлар қызмет етеді.
Экономикалық интеграцияның ажырамас элементі валюталық интеграция
болып табылады. Оған валюталық саясаттың шоғырлану процесі, валюталық
реттеу, мемлекетаралық валюталық-несиелік және қаржы ұйымдарын құру
жатады.
Ямайка валюталық жүйесіне қарағанда Еуропалық валюталық жүйе
қағидалары мынадай:
ЕВЖ, ЭКЮ – еуропалық валюталық бірлікке негізделеді (1999 ж. дейін).
ЭКЮ-дің шартты құны ЕҚ-ның 12 елдерінің валюталары негізінде валюталардың
қоржынының әдісі бойынша анықталады.
ЕВЖ-дегі мемлекетаралық аймақтық реттеу орталық банктерге уақытша
төлем балансындағы тапшылықты жабуға және валюталық интеграцияға байланысты
есеп айырысулар үшін несие беру жолымен жүзеге асырылады.[2,217-218]
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІНЕ ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Республикасының валюта жүйесінің мәні мен белгілері
Нарыққа өту кезінде Қазақстан Республикасы егеменді ел ретінде
өзінің тәуелсіз дамуы кезеңінде валюталық саясат жүргізуі керек.
Қазақстанның алдында шетелдермен дербес валюта қатынастарын құрумен қатар
халық шаруашылығын қайта құру, оны нарық рельстеріне түсіру мәселелерін
бірге шешу міндеттері тұрады.
Қазақстан 1992 жылдың шілдесінде ХВҚ-ға мүше болып кіргеннен
бастап өзінің валюта қатынастарын Ямайка валюта жүйесінің құрылымдық
қағидалары мен қордың Жарғысына сәйкес қалыптастыруда. Валюта қатынастарын
ұйымдастыру үшін 1993 жылдың 14 сәуірінде Валюталық реттеу туралы алғашқы
заң қабылданды. Ол кезде Қазақстан сом аймағында болғандықтан шетелдермен
жеке валюталық байланыстары жоқтың қасында болатын. Сонымен қатар еліміз
өзінің ұлттық валютасын айналымға шығаруға дайындап, жеке алтын валюта
резервтерін құру жұмыстарын жүргізумен шұғылдануда еді. Қабылданған заң
бағаны ырқына жіберу (либерализация) деңгейіне сәйкес келіп, кейбір
жағдайларда дамып келе жатқан валюта қатынастарына тіпті қарама-қайшы
сипатта болды. 1996 жылы 24 желтоқсанда Қазақстанда Валюталық реттеу
туралы жаңадан заң қабылданды.
Қазақстан Республикасының шетелдермен жүргізілетін валюталық
қатынастарының негізгі элементтері республикада қабылданған заңдарда
айқындалған. Олар жоғарыда айтылған заңға қоса, Қазақстан Республикасының
ақша жүйесі туралы 1993 жылдың 13 желтоқсандағы заң; Қазақстан
Республикасының ақша жүйесі туралы 1995 жылдың 30 наурыздағы заң; Асыл
тастар және қымбат бағалы металдармен байланысты қатынастарды мемлекеттік
реттеу туралы 1995 жылдың 31 тамызындағы заң; сонымен қатар ҚР
Президентінің Жарлықтары, үкімет Қаулылары мен Ұлттық банк басқармасының
нормативтік актілері.
Қазақстан заңдары бойынша валюталық реттеудің объектісі болып
шетел валютасы, шетел валютасындағы бағалы қағаздар, валюталық
құндылықтарды, аффинирленген (тазартылған) алтын мен басқа да бағалы
металдарды республикаға әкелу, алып кету және жіберу тәртібін белгілеу
болып есептеледі. Валюталық қатынастардың субъектілері болып резиденттер
және резидент еместер саналады. Резиденттерге жататындар:
• Қазақстан Республикасында тұратын жеке кәсіпкерлер, оның ішінде
уақытша шетелдерде мемлекеттік қызметте жүргендер;
• Қазақстан Республикасының заңдары бойынша құрылған заңды тұлғалар,
сондай-ақ олардың Қазақстан территориясындағы филиалдары және одан тыс
жерлердегі өкілдіктері;
• Қазақстан Республикасынан тыс жерлердегі дипломатиялық, сауда және
басқа ресми өкілдіктер, сондай-ақ шаруашылық немесе коммерциялық іспен
шұғылданбайтын өкілдіктер.
Қазақстан Республикасындағы резидент еместерге жоғарыда
республика резиденттері түсінігінде көрсетілмеген заңды және жеке
тұлғалар жатады.
Қазақстан заңдарына сәйкес шетел валютасын сатып алу-сату
мәмілелері Ұлттық банк валюта операцияларын жүргізуге берген лицензия
бойынша өкілетті коммерциялық банктер мен валюталық биржалар арқылы жүреді.
Қазақстан Республикасында негізгі валюталық реттеу органы болып
Ұлттық банк саналады. Ол:
• Шетел валютасының және шетел валютасындағы бағалы қағаздар айналасының
аясы мен тәртібін белгілейді, шетел валютасында операциялар жүргізуге
қажетті шектеулер енгізеді, ондай шектеулерді сыйақы көлеміне де
енгізеді;
• Резиденттер мен резидент еместердің республикада шетел валютасымен
және шетел валютасындағы бағалы қағазармен опрациялар жүргізу
ережелерін белгілейді;
• Резиденттердің шетел банктерінде шот ашу шарттарын анықтайды; беру,
тіркеу ережелерін белгілеп, валюталық операциялар жүргізуге
лицензиялар береді;
• Ұлттық валютаның – теңгенің шетел валютасына шаққандағы бағамын, оның
ішінде бухгалтерлік есеп жүргізу, кедендік және салық төлемдері үшін,
сондай-ақ шетел валюталарымен және бағалы металдармен жасалатын
операциялар бойынша Қазақстан теңгесіне нарықтық баға белгілеу
мақсатында Ұлттық банктің ресми бағамын белгілеу жолымен реттейді;
• Алтын валюта активтерін құрап, солармен операциялар жүргізеді;
• Халықаралық есеп айырысуды ұйымдастырып, шетелдермен қаржы- валюталық
және несие-есеп айырысу қатынастарын жетілдіреді;
• Қабылданған мемлекеттік шарттарға сәйкес шетелдік және халықаралық
ұйымдармен шетел валюталарын тартады.
Қазақстанда валюталық бақылауды валюталық бақылау органдары және
олардың агенттері жүргізеді. Валюталық бақылау органдары болып Ұлттық банк
және Қазақстан Республикасының үкіметі саналады. Бақылау агенттері болып
заң бойынша валюталық бақылау қызметін жүргізетін ұйымдар, атап айтқанда,
валюталық операциялар жүргізетін өкілетті банктер есептеледі.
Валюталық бақылау негізінен мына бағытта жүргізіледі:
Жүргізілетін валюталық операциялардың заңға сәйкестігін анықтау және оған
қажетті лицензиялар мен рұқсаттың болуы;
Резиденттердің мемлекет алдындағы шетел валютасымен міндеттемелерін
орындауын тексеру;сондай-ақ ҚР-ның ішкі валюта нарығында шетел валютасын
сату міндеттемелерінің орындалуын тексеру; шетел валютасымен жүргізілген
төлемдердің дәлелдігі, валюта операциялары бойынша есеп пен есептесудің
толықтығы және объективтілігі тексеріліп, сонымен бірге резиденттер
еместердің теңгемен жүргізген операциялары бойынша бақылау жүргізіледі.
Сөйтіп, валюта қатынастары халықаралық экономикалық, саяси және мәдени
қатынастарға қызмет етіп, ол мемлекеттің төлем балансында көрініс
табады.[3,290-293]
2.2 Қазақстан Республикасының валюта нарығын құру,
валюталық реттеу және валюталық бақылау
Тәуелсіз Қазақстанның валюта саясатын қалыптастыру 1991 жылы нарықтық
қатынастардың қалыптасуының серпінді даму үдерістерімен қатар басталды.
1991 жылғы 11 маусымда Қазақ КСР валюталық реттеу туралы Қазақ КСР-нің
Заңы қабылданды. Заңмен алғаш рет Қазақ КСР-нің Мемлекеттік банкі
лицензиялауға жататын ағымдағы валюталық операциялардың және капитал
қозғалысына байланысты валюталық операциялардың тізбесі айқындалды. Заңның
енгізілуіне байланысты меншік нысанына қарамастан барлық заңды тұлғалар
сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыру құқығына ие болды, осы кезде
валюталық операцияларды жүргізуге лицензиясы бар уәкілетті банктер арқылы
валюталық операцияларды жүргізуге шектеулер алынды. Валюталық нарықтың
дамуын ынталандыру үшін азаматтарға валютаның шыққан көзі туралы
мәліметтерді көрсетпей, ағымдағы валюталық шоттарды ашуға рұқсат етілді,
сондай-ақ заңсыз валюталық операциялар үшін қылмыстық қудалау жойылды.
Қазақстанның ақша-валюта жүйесін қалыптастыру жағдайында 1993 жылғы
14 сәуірде қабылданған Валюталық реттеу туралы Қазақстан Республикасының
Заңы Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды жүзеге асыру
ұстанымдарын айқындады, валюталық қарым-қатынастар субъектілерінің
құқықтары мен міндеттерін шектеді, валюталық заңнаманы бұзғаны үшін
жауапкершілікті белгіледі. Валюталық реттеу жүйесінің негізгі міндеттері
ретінде мыналар танылды: ұлттық валютадағы есеп айырысудың белгіленген
тәртібін қолдау, ұлттық валюта үшін нарықтық айырбастау бағамын дайындау
және енгізу, валюталық операцияларды жүргізудің тиісті тәртібін
қамтамасыз ету.
Ұлттық валюта – теңгені енгізу кезеңінде алтынвалюта резервтерінің
біршама тапшылығы сақталды. Ұлттық валютаның белгіленген айырбастау бағамы
саясаты теңгенің ішкі тұрақтылығын қолдау проблемасын шеше алмады және
белгілі бір дәрежеде халықтың теңгеге деген сенімсіздігін тудыратын шетел
валютасына деген екпінді сұраныс жағдайында оның құнсыздану қарқынын
ұстап тұра алмады.
Өтімді валюталық нарықты қалыптастыру және теңгенің басқа шетел
валюталарына айналымдылығын қолдау мақсатында 1994 жылғы қаңтардан бастап
барлық кәсіпорындар үшін уақытша тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсету)
экспортынан 50% түсімдерді міндетті түрде сату енгізілді. Бұл ретте осы
тәртіп шетел капиталының қатысуы бар жаңа құрылған кәсіпорындарға
таратылған жоқ. Бұл норма 1995 жылғы 10 маусымнан бастап 30% дейін
төмендетілді, ал 1995 жылғы 4 тамыздан бастап жойылды. Оған бір мезгілде
теңгенің АҚШ долларына қарағанда құнсыздану қарқынының төмендеуі, теңгеге
деген сенімділіктің артуы, сондай-ақ жаңа анағұрлым кірісті қаржы
құралдарын енгізу себеп болды. Осы жағдайда инфляция қарқынын және
құнсыздану күтулерін бұдан әрі төмендету мақсатында реттелетін құбылмалы
айырбастау бағамы режиміне көшу туралы шешім қабылданған болатын.
1996 жылы қабылданған Валюталық реттеу туралы Қазақстан
Республикасының Заңында шектеусіз жүзеге асырылатын ағымдағы валюталық
операциялардың нақты тізбесі айқындалды. Капиталды әкетуді көздейтін
капитал қозғалысына байланысты операциялар лицензиялауға жататын болды,
ал әкелу бойынша операцияларды тіркеу статистикалық есепке алу мақсатында
жүргізілді және қандай да болмасын шектеулер қойылған жоқ.
Сол кезде Қазақстанда капитал қозғалысы операцияларына шектеулерді
сақтау қажеттілігі шетел валютасына деген ұсыныстардың ішкі көздерінің
біршама тапшылығы болуымен түсіндіріледі.
1998 жылғы Ресей қаржы дағдарысының салдары теңгенің құнсыздану
қарқынын жылдамдатуға және әсіресе қолма-қол шетел валютасы нарығында
теңге бағамының күрт ауытқуына әкелді. Бұл ретте Қазақстанның сауда әріптес
елдерінде, ең алдымен Ресейде ұлттық валютаның біршама құнсыздануы
теңгенің нақты көрсетілімде қымбаттауына және қазақстандық экспорттың
бәсекелестік позициясын төмендетуге әсер етті. 1999 жылы сәуірде теңгенің
шетел валюталарына еркін құбылмалы айырбастау бағамы режимін енгізу қаржы
нарығының теңбе - тең жағдайын қолдау қажеттілігін талап етті, осының
нәтижесінде Ұлттық Банк экспортерлер үшін тауарлар (жұмыстар, қызмет
көрсету) экспортынан 50% түсімді міндетті түрде сату туралы
міндеттемелерді белгілеу практикасын қайта қолданды. Осымен бір мезгілде
жеке тұлғалардың коммерциялық банктердегі теңге салымдарын сақтау және
зейнетақы қорларының теңгелік активтерін сақтау жөнінде шаралар
қабылданды.
Мұның бәрі түпкілікті нәтижеде шетел валютасының валюта нарығындағы
ұсынысының өсуіне және дағдарыс жағдайынан шығуға әсер етті, осы әлемдік
тауар нарықтарындағы қолайлы жағдай 1999 жылғы қараша айының өзінде-ақ
экспорттық валюта түсімінің бір бөлігін сату туралы талапты жоюға мүмкіндік
берді.
1999 жылдан кейін валюталық реттеу тетігін жетілдіру валюталық
операцияларды жүргізу және балама заңнамалық әрі нормативтік ортаны
қалыптастыру тәртібін ырықтандыру бағытында жүзеге асырылды. Валюталық
бақылау мына бағыттарда жүргізілді: экспорт-импорт валюта бақылауы; қолма-
қол шетел валютасымен айырбастау операцияларына бақылау жасау; капитал
қозғалысына байланысты операцияларға бақылау жасау; валюта нарығы
субъектілерін инспекциялау.
2003 жылы қалыптасқан валюталық реттеу жүйесіне ағымдағы операцияларға
шектеулердің жоқтығы, пруденциалдық реттеу жүйесін белсенді жетілдіру және
келісімі қажет мемлекеттік органдардың тізбесін қысқартумен халықаралық
операцияларға лицензия беру үдерісін реттеу тән. 2002 жылы әзірленген
Валюта режимін ырықтандыру тұжырымдамасында (ҚРҰБ Басқармасының
11.09.2002ж. № 369 қаулысымен мақұлданған) капитал қозғалысына валюталық
шектеулерді толық жоюды және 2007 жылы ағымдағы және күрделі операциялар
бойынша теңгенің толық айырбасталуына көшуді болжайтын валюталық режимді
кезең-кезең бойынша ырықтандыру ұсынылған болатын.
Қазақстан Республикасында валюталық режимді ырықтандыру үдерісі 2003
жылдан бастап белсенді фазаға кірді және негізінен қаржы секторын
пруденциалдық реттеуді жетілдірумен бірге капиталдың әкетілуіне шектеулерді
алып тастау арқылы жүзеге асырылды.
Валюталық режимді ырықтандырудағы басымдылықтар мен жүйелілік тек
экономикалық факторлармен ғана емес, әлеуметтік-саяси факторлармен де
айқындалды.
Республика аумағында ірі мұнай - кен орындарының ашылуы шетел
инвестициялары және экспорттан түсетін түсім нысанында капитал келуінің өсу
қарқынын ұлғайтты және тездетті, ал шетелдік қатысуы бар ірі инвестициялық
жобаларды іске асыру инвесторлардың пайдасы және тауарлар мен қызмет
көрсету импорты үшін ақы түрінде капиталдың әкетілуінің өсуін ынталандырды.
Қаржы капиталының халықаралық қозғалысын ауқымды ырықтандыру жағдайында
қолданылатын реттеуші шаралардың тиімділігі көбіне капиталдың жинақталуына
кері теңестіріледі, бұл қаржы ағындарының үлкен көлемін реттеудің жаңа
тәсілдерін әзірлеу қажеттілігін айқындады.
Реттеудің жаңа тетіктерін әзірлеу және халықаралық қаржы ресурстарын
пайдалану тиімділігін арттыру сондай-ақ Қазақстанның дүниежүзілік
экономикаға интеграциясы және елдің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика және бизнес факультеті.
Қаржы кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Дүниежүзілік валюта жүйесі
Орындаған: Сулеименова С.У.
Тобы: Ф07К3
Қабылдаған: Турлыбекова Ә.Ж.
Алматы 2008
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Халықаралық валюта қатынастары және валюта жүйесі
1.2. Дүниежүзілік валюталық жүйесінің даму кезеңдері
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІНЕ ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Республикасының валюталық жүйесінің мәні мен белгілері
2.2. Қазақстан Республикасында валюта нарығын құру, валюталық реттеу және
валюталық бақылау
2.3. Қазақстан Республикасының валюта нарығының ұйымдасуы және оған талдау
жүргізу
ІІІ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІ МЕН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ВАЛЮТА
ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда еліміз тәуелсіз, егемен ел ретінде дүниежүзілік
шаруашылыққа интеграцияланып, үйлесім табуға бет алуда. Бұл бағытта толымды
жетістіктер де жоқ емес. Еліміздің халықаралық валюта-несиелік және
қаржылық институттарымен мейлінше тығыз байланыстар қалыптастырып,
халықаралық экономикалық қатынастардың тең құқықты мүшесі болуға ұмтылысы
бұл бағыттағы маңызды үрдіс болып табылады.
Қазақстан Республикасының Халықаралық Валюта Қорына (ХВҚ),
Халықаралық Қайта Құру және Даму банкіне, Еуропалық қаржылық-несиелік
ұйымдарға мүше болып кіруі ел экономикасы ынтымақтастығын халықаралық
деңгейде орнықтыруға көмектесті.
Шетелдік инвестицияларды пайдалану кез келген мемлекет үшін
объективті қажеттілік болып табылады. Мұның өзі әрбір ел экономикасын
халықаралық еңбек бөлінісі жүйесіне кеңінен қатыстырып, мұқтаж салаларға
капитал келтірудің тиімді жолы екендігі де даусыз.
Дүниежүзілік шаруашылықтың объективті заңдылықтары капиталдар
қозғалысының халықаралық тәжірибесі көрсетіп отырғандай Қазақстан бұл
процестен шеттеп қала алмайды. Аталған үрдіс қазіргі дүниежүзілік
экономикамен халықаралық қатынастардың ерекше белгісі ретінде
қарастырылады.
Курстық жұмыстың өзектілігі еліміздің әлемдік рынокта алдыңғы қатарлы
елдер санатына қосылуы үшін ішкі экономикалық өсумен қатар халықаралық
экономикалық қатынастарымыз дамып, соның ішінде өзекті саласы халықаралық
экономикалық қатынастарымыз дамуы еліміз үшін маңызды. Өйткені біздің
экономикамызда теңгеміз еркін айналысқа шыққандықтан, әлемдегі валюта
өзгерістері бізге де әсер етеді.
Жұмысты орындаудағы алдыма қойған мақсатым мен міндеттерім мыналар:
• дүниежүзілік валюталық жүйенің түсінігін анықтап, оның пайда болуының
себептерін талдау;
• дүниежүзілік валюталық жүйенің негізгі элементтерін анықтау;
• дүниежүзілік валюталық жүйенің эволюциясын зерттеу және оның әр
кезеңдегі ерекшеліктерін қарастыру;
• Қазақстан Республикасындағы валюталық жүйенің қалыптасуы мен қазіргі
жағдайы қарастыру.
Халықаралық валюта қатынастары рыноктық шаруашылық сферасының
құрамдас және күрделі бөлігі болып табылады. Сондықтан, оның ұйымдық
құқықтық аспектілерін, жаңадан пайда болған құбылыстарын, қолданатын әдіс-
амалдарын оқып үйрену бүгінгі күннің басты талаптарының бірі.
Курстық жұмыстың алғашқы тарауында халықаралық валюта қатынастарының
түсінігі, жүйесі, ұйымдық құқықтық механизмі, дерек көздері қарастырылады.
Екінші тарауда Қазақстан республикасындағы валюта жүйесін реттеудің
құқықтық негіздері мен осы жүйені анықтайтын белгілер валюта операцияларын
жүзеге асырудың ерекшеліктері мен принциптері талданып көрсетілгеді.
Үшінші тарауда халықаралық валюта мен Қазақстандағы валюта жүйесінің
қазіргі жағдайы қарастырылады.
І ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1. Валюталық жүйенің мәні және оның түрлері
Валюта (итальян сөзі, сөзбе-сөз – құн) – елдің ақша бірлігі, оның
шартты түрі, халықаралық төлем-есеп айырысу айналымының каналдары арқылы
ұлттық ақшаларды қолданудың ерекше формасы.
Шаруашылық жағдайларын интернациоландыру және әлемдік еңбек бөлінісін
интенсивтендіру халықаралық нарықтың құрылуына себепші болды. Өндіріс
күштерінің дамуы мен ішкі нарықтағы өркендеген салалардың өнімін сатуда
туындайтын қиындықтар, тауарлар тасымалы жағдайларын жетілдіру – міне
осылардың бәрі әлемдік сауда- саттық байланыстарының кеңеюіне әсер етті.
Әлемдік тауар айналымының дамуы мұнай, машина жасау, ауыл шаруашылығы,
тамақ өнеркәсібі салаларының өнімдерін сатудың ұлғаюына байланысты болды.
Халықаралық валюталық қатынастар – ұлттық шаруашылықтарының
қызметтерінің нәтижесінен өзара қызмет ететін және әлемдік шаруашылықтағы
валюталардың қызмет етуі барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар
жиынтығы.
Валюталық қатынастардың жекелеген элементтері ерте Грецияда және
ертедегі Римде вексель түрінде пайда болған. Келесі даму кезеңіне Лиондағы
және Батыс Еуропа елдерінің басқа да сауда орталықтарында ортағасырлық
вексель жәрмеңкелері жатады. Мұнда аудармалы вексель (тратта) бойынша есеп
айырысулар жүргізілген. Феодализм қарсаңында және өндірістің капиталистік
тәсілінің құруымен байланысты банктер арқылы халықаралық есеп айырысулар
жүйелері дами түсті.
Халықаралық валюталық қатынастар халықаралық экономикалық қатынастарды
жалғастырады. Валюталық қатынастардың жағдайы ұлттық және әлемдік
экономиканың дамуына, саяси тұрақтылыққа, елдер арасындағы күштердің шекті
қатынасына тәуелді болып келеді. Сыртқы экономикалық байланыстарды, оның
ішінде валюталық байланыстарда саясат пен экономика, дипломатия мен
коммерция, өнеркәсіптік өндіріс пен сауда бір-бірімен өзара бітісе
байланысуы валюталық байланыстардың ұлттық және әлемдік шаруашылықтағы орны
ерекшелігін көрсетеді.
Капиталдың шеңбер айналысын процесінде ұлттық нарықтан әлемдік нарыққа
қосылуы нәтижесінде ұлттық ақшалардың ішіндегі ақшалай капиталының бір
бөлігі шетел валютасына айналады немесе керісінше. Ол көріністі халықаралық
есеп айырысуларда, валюталық,несиелік және қаржылық операциялардың
барысында байқауға болады.
Шаруашылықтың интернационализациолануы жағдайында ұдайы өндірістің
сыртқы факторларға: әлемдік өндіріс динамикасы, шетелдік ғылым мен техника
деңгейіне, халықаралық сауданың дамуына, шетел капиталының ағымы арта
түседі. Сондықтан да, бұл валюталық қатынастар мен ұдайы өндірістің
арасында тікелей жәнекері байланыстың болатыны көрсетеді. Халықаралық
валюталық қатынастар тұрақсыздығы мен валюталық дағдарыс ұдайы өндіріс
пройесіне кері әсерін тигізеді.
Шаруашылық байланыстардың интернационализациялануы негізінде
халықаралық валюталық қатынастар біртіндеп бір формаларға ие бола бастады.
Валюталық жүйе – ұлттық заңдылықтармен немесе мемлекетаралық
келісімшарттармен бекітілген валюталық қатынастарды ұйымдастыру және реттеу
формасы.
Валюталық жүйелер үш түрге бөлінеді:
• Ұлттық валюталық жүйе
• Дүниежүзілік валюталық жүйе
• Аймақтық немесе мемлекетаралық валюталық жүйе [2,205-207]
Соның ішінде дүниежүзілік валюталық жүйе дегеніміз – бұл халықаралық
несие-қаржы институттары мен валюталық құралдардың қызмет етуін қамтамасыз
ететін халықаралық келісімшарттар мен мемлекетаралық құқықтық нормалар
кешенін қамтиды. Бұл ереже-шарттардың негізгі міндеті – халықаралық сауда-
саттық процестерін жеңілдеті, саудаға қатысушы фирмалардың іс-әрекеттерінің
тиімділігін қамтамасыз ету. Жалпы валюта жүйесі халықаралық экономикалық
және сауда қатынастарын ұзақ мерзімге жоспарлауға мүмкіндік туғызуы қажет.
Басқа жағынан, оның мақсаты – кейбір мемлекет пен үкіметтер жағынан болып
тұратын әр түрлі валюталық шектеуді және тамыр-таныстық (протекционистік)
әрекеттерді түп-тамырымен құруңа әрекет жасау.
Валюта жүйесі әлемдік шаруашылық байланыстарда дербес роль атқарады.
Ол өндірістің даму қарқынына, халықаралық айырбастың көлеміне, баға саясаты
мен жалақыға әсер етеді. Дүгиежүзілік валюта жүйесі елдер арасындағы ақша-
есептеу қатынастарынғ сондай-ақ қатысушы елдердің әрқайсысының ішкі
айналымын қамтиды. Дүниежүзілік валюта жүйесі деген ұғымға кіретін ішкі
және сыртқы жүйелер органикалық өзара байланысты, себебі екеуін
біріктіретін түйін – әлемдік ақша бірліктері.
Дүниежүзілік валюталық жүйелердің қызмет ету сипаты тұрақтылығы
дүниежүзілік шаруашылықтың құрылымдық қағидаларының сәйкес келуі дәрежесіне
және алдыңғы қатарлы елдердің мүдделеріне байланысты болып келеді.
Дүниежүзілік валюталық жүйенің құрамдас бөліктері:
• халықаралық төлем құралдары (ұлттық валюта, алтын, СДР, евро);
• валюта курсын қолдау және орнату механизмі;
• валютаны конверсиялау шарты;
• халықаралық нарық тәртібі;
• валюта қатынасын реттейтін мемлекеттік қаржы мекемелерінің беделін
анықтау;
• валюталық паритет пен валюта бағамы тәртібін үйлестіру; [7]
ұлттық валюта жүйесінің негізін осы мемлекеттің заңымен бекітілген ұлттық
валюта ақша бірлігі құрайды. Халықаралық экономикалық қатынастарда
пайдаланылатын ақшалар валюта болып есептеледі. Халықаралық есептеулерде
әдетте шетелдік валюта басқа елдердің ақша бірлігі пайдаланылады.
Дүниежүзілік ақша деп халықаралық, экономикалық, саяси қатынастарға
қызмет көрсететін ақшаларды атайды. Дүниежүзілік ақшалардың қызметтерінің
формалары ұлттық ақшалар түрін өткен – алтын ақшалардың несиелік ақшаларға
дейінгі жолды қайталайды. Нәтижесінде ХХғ. валюта жүйесі бір немесе бірнеше
ұлттық валютаға негізделеді (мысалы, экю, ал 1999 жылдан бастап евро).
Айырбасталу мүмкіндігі бар ұлттық валютаның ерекше категориясына
резервтік валюта жатады. Резервтік валюта халықаалық төлем және резервтік
қаражат қызметін басқа елдер үшін валюталық паритет пен валюталық бағам
рөлін атқарады. Сондай-ақ дүниежүзілік валюта жүйесіне қатысушы елдердің
валталары бағамын реттеу мақсатында валюталық интервенция үшін қолданылатын
құрал болып табылады. Қазіргі кезде резервтік валюта ретінде АҚШ-тың
доллары, Еуроодақтың еуросы пайдаланылып отыр. Резервтік валюта мәртебесін
алудың объективті алғышарттары болып елдің дүниежүзілік өндірістегі,
тауарлар мен капиталдар экспортындағы, алтын валюта резервтеріндегі жетекші
позициясы несиелік банктік мекемелердің дамыған жүйесі, қарыз
капиталдарының ұйымдастырылған және сыйымдыоығы жоғары рыногы басқа
елдердің сұранысын қамтамасыз ететіндей еркін валюталық операциялар жүргізу
мүмкіндігі мен валютаның еркін айырбасы мүмкіндіктері қарастырылады.
Валюта жүйесінің келесі элементі оның шетел валютасына айырбастауы
дәрежесі. Еркін айырбасталатын, валюталық шектеулері сақталған жартылай
айырбасталатын және айырбасталмайтын валюталар бар екендігі белгілі.
Валюта жүйесінің тағы бір элементіне валюталық паритет, яғни заңнама
арқылы рәсімделетін екі валюта арақатысы жатады.
Валюта бағамы режимі де валюта жүйесінің элементі болып табылады.
Белгіленген, бір шеңберде тербелетін және рыноктық сұраныс пен ұсыныстан
тәуелді қалықтайтын валюталық бағамдар түлері белгілі. Валюталық
шектеулердің бар немесе жоқ болуы да валюта жүйесінің элементеріне жатады.
Валюталық құндылықтармен операцияларды шектеуде Халықаралық валюта қоры
арқылы мемлекетаралық реттеу объектісі болып саналады. Ал халықарлық
кредиттік қаражаттар айналымына келетін болсақ, оларды пайданлану ережелері
үйлестірілген халықаралық нормалар аясында жүзеге асады. Олардың ішінде
Женевада қабылданған векселбдер және чектер туралы конвенция бар.
Халықаралық есептеулерді бір ізге салу құжаттық аккредитивтер мен
инкассолар үшін үйлестірілген ережелерге сәйкес ұлттық және дүниежүзілік
валюта деңгейінде жүзеге асырылады.
Халықаралық валюта өтімділігін реттеу валюта жүйесін тағы да бір
элементі болып саналады және оның осы халықаралық шектеулерді қажетті төлем
қаражаттарымен қамтамасыз ету қызметін атқарады. халықаралық валюта
өтімділігі дегеніміз – жекелеген немесе бір топ елдердің кредитор алдындағы
тиісіті халықаралық міндеттемелерін кредиторға қолайлы төлем қаражаттарымен
дер кезінде атқару қабілеттілігі. Дүниежүзілік шаруашылық тұрғысынан
халықаралық валюта өтімділігі дүниежүзілік қаржыландыру және кредиттеу
көздерінің жиынтығы болып табылады. Ұлттық экокномика тұрғысында
халықаралық валюта өтімділігі төлем қабілеті көрсеткіші ретінде
пайдаланылады.[4,8-9]
Халықаралық валюта жүйесін ұйымдастыру механизмі
БҰҰ жүйесінің ұйымдары, аумақтық даму банктері. Халықаралық есеп
айырысу банкі.
Қазіргі халықаралық валюта-кредиттік қатынастардың дамыған
институционалдық құрылымы бар. Бұл құрылымның құрамдас бір бөлігі
халықаралық валюта-қаржылық және кредиттік ұйымдар болып табылады. Олар
өздерінің қызмет сипатымен де, орналасқан географиялық аумағымен де
ерекшеленеді.олардың бір бөлігі тек қана валюта-қаржылық немесе кредиттік
мәселелермен шұғылданса, бәр қатары дәл осы мәселелерді кеңейтілген
контексте қарастырылады.
Біріккен Ұлттар Ұйымы жүйесінде халықаралық валюта қоры және
халықаралық айырбасын кешенді түрде қарастырумен қатар капиталдардаң,
технологиялардың, валюталы және қаржылық ресуртардың дүниежүзілік қозғалысы
мәселелерін зерттеуге ауысты. Бұл ұйымның жетістіктерінің бірі ретінде
дамушы елдердің сыртқы берешектерін реттеу жолдары мен әдістеріне арналған
идеяларының өміршеңдігін атауға болады. БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымы)
шеңберіндегі үйлестіруші орган Бүкіл дүниежүзілік банк тобы әрекет етеді.
Формалды көзқарасқа сәйкес олар БҰҰ-ның мамандандырылған мекемелері болып
есептелгенімен өздерінің іс-қимылы мен әрекеттерінде толық дербестікке қол
жеткізген.
Валюта кредиттік қатынастар халықаралық сауда қатынастарымен тығыз
байланыста екендігін ескерсек, онда БҰҰ-ның сауда және даму
Конференциясының (ЮНКТАД – United Nation Conference Trade and Development,
1964 жылы құрылған, 3-4 жылда бір рет шақырылады) валюта-кредиттік
проблемаларды талқылауға қатысатысуы табиғи. Дегенмен, ЮНКТАД-тың мысалы,
Халықаралық валюта қоры сияқты нақты шешімдер қаьылдайтын функциялары жоқ.
80-жылдары Солтүстік пен Оңтүстік елдері арасындағы қайшылықтардың күшеюіне
байланысты ЮНКТАД қызметі өзіне халықаралық қоғамдстықтың назарын аударып,
жіті бақылауға алынды. Кейінірек ол бүкіләлемдік өзара тәуелділік
мәселелерімен шұғылдана бастады. Мысалы, ЮНКТАД қазір тауарлар мен қызмет
көрсетулердің ролі соңғы онжылдықта ЮНКТАД ұйымының беделін арттырды және
аталған проблемелар төңірегіндегі оның өкілеттілігі БҰҰ-ның Бас
ассамблеясының шешешімімен бекітілді.
Халықаралық валюта-кредиттік қатынастардың институционалық
құрылымдары арасында халықаралық және аумақтық даму банктері елеулі орын
алады.
Манила (Филиппин) қаласында орналасқан Азиялық даму банкіне 55
мемлекет мүше. Бұл банк ұзақ мерзімді кредиттерді жүзеге асыру бағытында
қызмет атқаратын көпжақты мекеме. Азия даму банкінің қызметінде
инфрақұрылым салаларын қаржыландыру мәселелері басымдықтарды пайдаланып
отыр. Мұның өзі Азия-Тынық мұхиты аумағы мемлекеттерінің инфрақұрылымды
қаржыландыруға қажеттіктерінің өсе түскенін көрсетеді.
Азия даму банкі 1973 жылы құрылған Азия даму қорын да басқарады.
Аталған қор Азияның ең кедейленген елдеріне 40 жылдық мерзімге дейін
процентсіз несиелер беруді мақсат тұтұан. Бұл қордан қарыз алушылар
қатарына Непол, Бангладеш және басқа да бірқатар Үндіқытай елдері бар.
1966 жылдан бастап африка континентінде Африка даму банкі жұмыс
істейді (штаб-пәтері Кот-д ивуар мемлекетінің астанасы абиджан қаласында
орналасқан). Банктің мүшелері қатарында африкалық және африкалық емес 25
мемлекет бар. Африка даму банкі қарыз несиені тек қана африкалық елдерге
береді. Сондай-ақ, ол эксперттік қызмет көрсетулер мен кадрлар даярлауда да
жәрдемдеседі. Банк африкалық даму қорымен тығыз байланысты, қор өз
кезегінде несиелерді жеңілдікті жағдайларды ұсынады.
Америкааралық даму банкі (МаБР, штаб-пәтері Вашингтонда орналасқан)
өз операцияларына 1960 жылдың 1 қаңтарынан бастап кірісті. Банк өзіне мүше
елдердің экономикалық дамуын жеделдету мақсатында кредиттер немесе
кепілдіктер беруді беруді қарастырады. Бұл банктен қаражат алушылар
санатында мемлекеттік ұйымдармен қатар жекеменшік кәсіпорындар да бола
алады. Банк ресурстары өз қаражаттарынан, ең алдымен жарғылық капиталдан
және банктің капитал рыногынан жинаған қарыз қаражаттарынан құралып тұрады.
Банктің мүшелігінде АҚШ, латынамерикандық елдер және кейбір азиялық және
еуропалық елдер бар. Банктің әрбір мүшесі 135 дауыс және банк капиталындағы
үлесінің әрбір акциясына плюс бір дауысқа иелік етеді. Ең көп дауыс АҚШ-тың
еншісінде.
Ислам даму банкісінің (ИБР, штаб-пәтері Сауд Арабиясының Джидда
қаласында орналасқан, Ислам конференциясы ұйымының шешімі бойынша құрылып,
1975-жылдың қазан айында кірісті). Мақсаты мүше елдердің экономикалық
дамуына және де мұсылман қауымдастығы мен басқа да мемлекеттердің
өркендеуіне жәрдемдесу.
Банктің жарғылық капиталы 2028 млн.исламдық динарды құрайды. Аталған
банктің есептеу бірлігі болып саналатын ислам динары халықаралық валюталық
қордың 1 С.Д.Р.-ны тең (1 С.Д.Р. =1,34464 АҚШ долларына тең) келеді.СДР
(special drinking right – S.D.R.) – займ (қарыз) алудың арнаулы құқығының
мақсаты оның негізгі резервтік авуар (төлем қаражаты) жасап, басқа
резервтік валюталардың рөлін төмендету. СДР бірлігі шартты. Ол МВФ-ке мүше
елдер үшін бөлінген квота негңзңнде есептеліп МВФ-тығ арнайы шотында
сақталады.
Халықаралық валюталық-кредиттік қатынастардың институционалдық
құрылымына Халықаралық есептеу банкі (Б.М.Р.) ерекше орын алады. Бұл банк
1930 жылы құрылған. Штаб-пәтері Швейцарияның Базель қаласында орналасқан.
Аталған банкке батыс-еуропалық елдердің дәсиүрлі ықпалы күшті болғанымен,
БМР іс жүзінде халықаралық валюталық-кредиттік ұйым болып табылады. Банк
негізінен екі фуекция атқарады:
1) мемлекеттердің Орталық банктерінің ынтымақтастығын күшейтуге
жәрдемдесу және халықаралық қаржылық операцияларды жүргізу үшін қолайлы
жағдайлар қалыптасуы;
2) халықаралық есептеулерді жүзеге асыру барысында сенімді тұлға
немесе агент рөлін атқару;
Халықаралық есептеу банкінің ақша бірлігі болып алтын құрамында
0,29032258 г таза алтын бар франк қызмет етеді.
Халықаралық Валюта Қоры (МВФ)
Халықарылық валюта қоры (international Monetary Fund, IMF, штаб
пәтері Вашингтонда орналасқан) ең маңызды халықаралық валюта-қаржылық ұйым
болып табылады. өзінің анықтамасына сай, ол кооперативті үкіметаралық
валюталық қаржылық ұйым. 1944 жылы Бреттон-Вудс конференциясы шешімімен
құрылып, өз қызметін 1947 жылы бастаған. Қор дүниежүзілік валюта жүйесінің
қызметі нәтижелерімен шұғылданады. Мақсаты – халықаралық валюталық
ынтымақтастықтың дамуына, дүниежүзілік вауданың кеңеюіне, мүше елдердің
ұлттық валюталарының тұрақтануына, олардың төлем балансы мәселелерін қысқа
мерзімді несиелер арқылы шешуіне көмектесу.
Қазақстан МВФ-ке 1992 жылы мүше болып кірді. Аталған қаржылық ұйымға
мүше болу мақсатында Қазақстанда 1992 жылдың маусымында Қазақстан
Республикасының Халықаралық валюта қорына, Халықаралық қайта құру және даму
банкіні, Халықаралық қаржы корпорациясына, Халықаралық даму ассоциациясына,
Инвестициялық шиеленістерді реттеуші халықаралық орталыққа мүшелігі туралы
арнайы заң қабылданды.
СДР бірлігінің құны оның корзинасын құрайтын бес негізгі валюталардың
доллармен есептегендегі рыноктық құнының қосындысынан тұрады. Корзинаның
құрамы әрбір бес жылда қайта құрылады.
Валюталық корзина дегеніміз – бір валютаның орташа бағамын басқа
валюталардың белгілі жиынтығына қатысты өлшеу әдісі.
Төменде корзина құрамының көрсеткіштері келтірілген (процент
есебімен)
АҚШ доллары 39(40)
Неміс маркасы 21(21)
Жапон иенасы 18(17)
Француз франкі 11(11)
Фунт стерлингов 11(11)
МВФ-тың негізгі басқару органдарына басқарушылар Кеңесі, Атқарушы
Кеңес (Директорат), басқарушы кеңестің уақытша комитеті және даму жөгіндегі
комитет жатады. МВФ-тың ең жоғары органы басқарушылар Кеңесі ( ол ережеге
сай жылына бір рет шақырылады). Әрбір ел өз ішінен тұрақты бір басқарушының
бір орынбасарын тағайындайды (ол, әдетте қаржы министрі немесе орталық
банктің басшысы).
Атқарушы кеңес (24 мүшеден тұрады және тұрақты түрде жұмыс істейді)
қордың ағымдағы қызметін басқарады. Шешімдер МВФ-тың қызметкерлері талдап
жасаған материалдар мен құжаттар негізінде қабылданады. Басқарушылар кеңесі
беруі де мүмкін. Атқарушы кеңестегі ең жоғары мансап: басқарушы – директор.
Басқарушы Кеңестің Уақытша комитетінде Қордағы басқарушылар, министрлер
мүшелікке болады және олар кеңесші орган болып есептеледі, әдетте жылына
екі рет жиналады. Олардың құзырындағы мәселелерге дүниежүізілік валюта
жүйесінің проблемалары жөніндегі баяндамалары жөніндегі баяндамаларды
басқарушылар кеңесіне ұсыну, сондай-ақ зер салып, қадағалауды талап ететін,
валюта жүйесіне кенеттен қауіп төндіруі мүмкін қатерлер жөнінде, сондай-ақ
Келісімнің баптарын өзгерту туралы ұсыныстар жасау жатады.
Даму жөніндегі комитет (24 мүшесі бар) әдетте қаржы министрлерінен
тұрады. Ол МБРР мен МВФ-тың басқарушы кеңестерінебаяндамалар мен ұсыныстар
дайындайды.
Халықаралық қайта құру және даму банкіАталған банк өзінің қызметін
1946 жылы бастаған. Ол ең ірі мемлекетаралық инвестициялық институт болып
есептеледі. Халықаралық Даму ассоциациясы (МАР, 1960 жылы құрылған) МБРР-
дың филиалы.
МАР-дан бөлек МБРР-дың тағы екі филиалы бар. Олар: Халықаралық қаржы
корпорациясы (МФК) және Көпжақты инвестициялық-кепілдік агенттігі (МИГА,
1988 жылы құрылған). Міне осылар – МБРР, сондай-ақ МАР, МФК және МИГА Бүкіл
дүниежүзілік банк тобын құрап отыр.
Алғашында банктің капиталы 10 млрд доллар мөлшерінде болса, 90-
жылдардың басында ол 140 млрд долларға дейін құрады. Дегенмен, әрбір елдің
ортақ капиталдағы үлестері бірдей емес, мұның өзі дауыс берудегі теңдік
түсініктерінен алшақ айырмашылықтарға бастайды.
МВФ-те қалыптасқан жағдай 90-жылдардың басында Бүкіл дүниежүзілік
банк тобында да қайталанып, АҚШ-тың дауыс саны артық болды (шамамен 17%).
Сондықтан да, дәстүрге сай банк президентінің орны американдық өкілдің
үлесінде болары даусыз еді. Дауыс санына сәйкес екінші орында жапондықтар
(6,24%). Ал Канада, Сауд Арабиясы, Индия, Италия елдерінің, сондай-ақ
Ресейдің 2,99% дауысты иемденіп отыр.
МБРР-ді құру туралы келісім-шартқа сәйкес Банктің басшы органы болып
басқарушылар Кеңесі есептеледі. Оның құрамында банктің мүшелігіндегі әрбір
елдің бір-бірден басқарушысы бар. Басқарушылар кеңесі өз өкілеттігінің бір
бөлігін Директоратқа (оның құрамында 27 директор бар) берген.
Директорлардың бесеуі банк капиталында неғұрлым үлесі бар (АҚШ, Жапония,
ГФР, Франция, Ұлыбритания) елдерінен тағайындалады, қалғандары басқа
басқарушылар ортасынан сайланады.
МБРР-ді құрудың басты мақсаты – банкке мүше елдердің экономикасын
дамытуға жәрдемдесу. Бұл жәрдем ұзақ мерзімді займдар мен кредиттер, сондай-
ақ жекеменшік инвестицияларға кепілдіктер беру арқылы жүзеге асырылады.
Банктің мүшелігіне тек қана МВФ-қа мүше елдер ғана кіре алады.[4,128-130]
2. Дүниежүзілік валюта жүйесінің даму кезеңдері
Валюталық жүйелердің даму заңдылықтары ұдайы өндіріс белгілеріне
байланысты анықтала отырып, ұлттық және әлемдік шаруашылықтың негізгі даму
кезеңдерін көрсетеді. Бұл белгілер дүниежүзілік валюталық жүйе
қағидаларының әлемдік шаруашылық құрылымдарындағы өзгерістермен сәйкес
келмеген жағдайларда туындайды. Соған байланысты әлемдік валюталық жүйенің
құлдырауы басталады.
Дүниежүзілік валюталық жүйелердің дағдарысы тұсында оның құрылымдық
қағидаларының әрекеті бұзылып, аяқ асты валюталық қайшылықтар орын алады.
Дүниежүзілік валюталық жүйедегі дағдарыс ескі жүйенің бұзылып және оның
орнына валюталық тұрақтылықты қамтамасыз ететін жаңа жүйемен ауысуына тура
келді.
Бірінші дүниежүзілік валюта жүйесі алтын монеталы стандарт
негізінде құрылып, 1867 жылы басшы елдердің өкілдері қатынасқан Париж
конференциясында мемлекетаралық келісіммен заңды түрде рәсімделді.
Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде және одан кейін де кең тараған
валюта дағдарысы екінші дүниежүзілік валюта жүйесінің пайда болуына әкеп
соқтырды. Ол 1922 жылы Генуя валюта жүйесі конференциясында қатысушы
мемлекеттің келісімімен рәсімделді. Бұл Генуя валюта жүйесі конференцияда
келісімге келуші 30 елдің ақша жүйесі тәрізді алтын девизді стандартқа
негізделіп құрылды. Ол девиздің принципі бойынша банкноталар алтынға емес
вексельге және чекке, яғни девиздерге айырбасталды. Девиз деген кез келген
формадағы шетел валютасы. Екі дүниежүзілік соғыстар аралығында Бреттон-Вудс
конференциясына дейін резервтік валюта статусы ресми ешбір валютаға
бекітілген жоқ. Ал ағылшын фунт стерлингі мен американдық доллар осы
статусты бірінші болып алуға өзара шиеленіскен бәсекелесте таласып жатты.
Үшінші дүниежүзілік валюта жүйесі. 1944 жылы 22 маусымда АҚШ БҰҰ-
ның Бреттон-Вудс конференциясында заңды түрде резервтік валюта статусы
бекітілді. Онда алтын девиз стандартына негізделіп, девиздік валюта ретінде
американдық доллар мен фунт стерлинг қабылданды. Сонымен бірге алғашқы рет
резервтік валюта статусы заңды түрде осы влюталарға бекітілді. Бұл АҚШ пен
Ұлыбританияның халықаралық қарызын өз ұлттық валютасымен өтеулеріне
мүмкіндік туғызды. 1949 жылы өзіне капиталистік өнеркәсіптік өндірістік
54,6%-ын, тауар экспортының 33%-ын, ресми алтын резервінің 75%-ын
шоғырландырған АҚШ-тың экономикалық басымдығы және оның бәсекелестері
екінші дүниежүзілік соғыстың нәтижесінде әлсіреуі доллардың үстемдігін
қамтамасыз етті. Батыс Еуропаның және Жапонияның аса ауыр валюта-
экономикалық жағдайы, сондай-ақ бұл мемлекеттердің АҚШ-қа тәуелділігі,
долларлық гегемония олардағы доллардың өткір жетіспеушілігінде, яғни
долларлық ашықтықта көрініс тапты.
Бреттон-Вудс жүйесінің құрылымдық принциптері төмендегідей:
• Доллар мен фунт стерлингтің резервтік валюта ретіндегі статусы
бекітілді;
• ХВҚ-ға мүше елдердің барлығы өз валютасын басқа валюталарға алтын
арқылы айырбастайды, онда валютаның алтын паритеті және валюта бағамы
бекітілді. Валюталардың нарықтық бағамы доллар паритетінен ±1%-ға,
Еуропа елдерінде ±0,75% ауытқуы мүмкін;
• Шетел орталық банктерінің долларлық резервтері алтынға американдық
қазынашылық мекемесі арқылы ресми бағамен айырбасталады;
• Алтынның төмендетілген ресми бағасы бекітілді
• Мемлекетаралық валюта қатынастарын реттейтін орган – Халықаралық
валюта қоры (ХВҚ) құрылды.
ХВҚ-ның негізгі қызметі – осы мемлекетаралық қорға мүше елдердің
валюта паритетін, бағамдарын және басқа валюталарға еркін айырбасталуын
бақылауды қамтамасыз ету. Бреттон-Вудс жүйесі ширек ғасырдан астам уақыт
аралығында халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуіне және әлемдік нарықтың
қарқындап өсуіне ықпал етті.
Дегенмен бұл жүйе оған мүше елдердің барлығына бірдей тең құқық бере
алмады. Долларлық стандартты бекіткен принциптерді АҚШ басқа елдер есебінен
әлемде өз үстемдік позициясын күшейтуге пайдаланды. Бреттон-Вудс валюта
жүйесінің қайшылығы, ең алдымен доллар мен фунт стерлингтің ұлттық сипаты
және оларды халықаралық төлем құралдары ретінде қолдануы, біртіндеп жүйені
әлсірете бастады. Осы кезде Батыс Еуропа мен Жапонияның позициясы күшейді.
1971-1973 жж. валюта дағдарысы Бреттон-Вудс жүйесінің іс жүзінде күйреуін
жеделдетті.
Төртінші дүниежүзілік валюта жүйесі 1976 жылдың қаңтарында ХВҚ-ға
мүше мемлекеттердің Кингстонда (Ямайка) қол қойған келісімімен дүниеге
келіп, Ямайка валюта жүйесі деп аталды. Бұл жүйе енді ешбір ұлттық валюта
жүйесіне негізделмей, тек заң жүзінде бекітілген мемлекетаралық
принциптерге сүйенді. Онда доллар ерекше орында болғанмен, ол бұрынғыдай
рөл атқармайды. Жаңа жүйе көпвалюталы стандарт болып табылады.
Ямайка валюта жүйесінің бұрынғы жүйеден айырмашылығы:
• Алтын өзінің монетарлық қызмет атқаруын тоқтатты, яғни енді бірде-бір
валютаның құрамында алтын жоқ: ХВҚ-ның өзгерген жарғысына сәйкес алтын
құн өлшемі ретінде және валюта бағамын есептеуге де қолданбауы тиіс.
Сөйтіп алтын паритетінің, алтынның ресми бағасының, шетел орталық
банктері мен үкімет орындары үшін американдық қазынашылықтың долларлық
резервтерді алтынға айырбастауы жойылғандығы заңмен бекітілді.
Дегенмен, Ямайка валюта жүйесінен алтынды валюта соғылатын металл
ретінде заң жүзінде ығыстырғанға қарамастан, іс жүзінде оның ақша
ретінде қолдану мүмкіндіктері таусыла қойған жоқ. Алтынның нақты
бағасы болғандықтан ол бұрынғыдай төтенше халықаралық ақша және аса
сенімді резервтік актив ретінде саналады. Қазіргі кезде мемлекеттердің
орталық банктері және жеке тезавраторлар шамамен 60 мың тонна алтын
сақтауда.
• Алтын девизді стандарттың орнына жаңа халықаралық есепайырысу құралы –
СДР енгізілді. Ол валюталық паритет пен валюта бағамының негізі деп
жарияланды. Дегенмен СДР эмиссияланған 30 жыл ішінде ол құн эталонына,
не басты халықаралық төлем және резерв құралына айналған жоқ. Ол
әлемдік ақша рөлін орындаудан тым алыс болды. Бағамы СДР-мен
анықталатын валюталар саны жылдан-жылға азайды. Егер олардың саны 1980
жылы 15 болса, 1998 жылы ол көрсеткіш 2-ге дейін азайды. СДР
стандартының болашағы жоқ, оның қолдану аясы негізінен ХВҚ-ның
операцияларымен шектелуде. Доллардың Бреттон-Вудс жүйесіндегі ресми
резервтік валюта статусы алынып тасталса да, іс жүзінде долларлық
стандарт сақталуда. Валютаның шартты құнын анықтайтын СДР-дің
валюталық қоржынының 39%-ы доллардың үлесіне тиеді. Әлемде 21 валюта
долларға бекітілген, бірақ қазір олардың саны азаюда. Әйтсе де доллар
бұрынғыдай халықаралық төлем және резерв құралы ретінде алда келеді.
Себебі доллардың озат позициясы АҚШ-тың экономикалық, ғылыми-
техникалық және әскери потенциалының басымдылығына негізделген, бірақ
бәсекелестердің тегеурінінің әсерінен олардың әлемдік экономикадағы
монополды жағдайы жойылуда. СДР стандарты шын мәнінде көп валюталы
стандартқа ауысты. Ол – үш әлемдік валюталық орталықтың валюталарына,
яғни американдық долларға, неміс маркасына, жапондық иенге
негізделген.
• ХВҚ-ның мүшелері валюталық паритетті қолданбай кез келген валюта
бағамының тәртібін пайдалануға құқық алды. Сөйтіп өзгермелі валюта
бағамының ережесі бекітіліп, оған көптеген елдер 1973 жылдың
наурызынан бастап ауысты. Бұрынғы бекітілген валюта бағамына қарағанда
бұл тәртіп икемді болғанымен валюта курстарының арақатынасының
тұрақтылығын қамтамасыз етеді деген сенімді ақтамады. Керісінше,
орталық банктің валюта нарығындағы операцияларға араласуы формасындағы
жүргізетін валюталық интервенциясына шығындары көбейді.
• Бреттон-Вудс жүйесінен ауысқан ХВҚ-ның міндеті – мемлекетаралық
валюталық реттеуді күшейту, мүше елдердің өзара тығыз қарым-
қатынастығын қамтамасыз ету, әлемде валютаның тұрақтылығына қол
жеткізу үшін әр түрлі валюталық шектеулерді жою.
Қорыта айтқанда, Ямайка валюта жүйесі бұрынғы жүйемен салыстырғанда
өзінің икемділігімен төлем баланстары мен валюта бағамдарының
тұрақсыздығына және әлемдегі күштердің жаңадан орналасуына тез лайықтанды.
Сонымен қатар ол біраз қиындықтарды: мысалы, СДР стандартының тиімсіздігіне
байланысты; алтынды заңды түрде демонетизациялаумен оның іс жүзінде әлемдік
төтенше ақша статусын cақтауы арасындағы қарама-қайшылық; өзгермелі
валюталық бағам ережесінің жетіспетігі және с.с. мәселелерді туғызды.
Қазіргі кезде осы мәселелерді шешу үшін әлемдік үш орталықтың валюта-
экономикалық саясатын үйлестіруді күшейту үшін және әлемдік валюта
механизмін тұрақтандыру үшін Ямайка валюта жүйесін жетілдіретін жолдар
іздестірілуде.[3,283-287]
Еуропалық валюталық жүйе экономикалық интеграциялану процесін
ынталандыру мақстында құрылды. Интеграционалдану процесінің даму
себептеріне: шаруашылықтың интернализаялануы, өндірістің қарсылас
орталықтардың дүниежүзілік нарықтардағы өзара қарсы күресі және валюталық
тұрасыздық жатады. Еуропалық экономикалық қоғамдастық – бұл Батыс Еуропа
елдерінің біршама дамыған аумақтық интеграцоиналдық тобын білдіреді, ол
1957 ж. наурызда алты елдің: ФРГ, Франция, Италия, Бельгия, Нидерланды,
Люксембург, Рим елдерінің арасында жасалған келісімшартында қабылданып,
1958 жылдың 1 қаңтарынан бастап қызмет етті.
1973 жылдан бастап, ЕЭҚ-қа Ұлыбритания, Ирландия, Дания елдері кірді.
Ал 1981 жылы Грецияда, 1986 жылы Португалия мен Испания қосылған.
ЕҚ-ның мақсаты:
1) Шаруашылықты мемлекетаралық реттеу базасында экономикалық және саяси
одақ құру; ЕҚ-ды дамыған мемлекетке айналдыру;
2) Батыс Еуропа орталығының, АҚШ, Жапонияның дүниежүзілік нарықтағы
монополияларымен күресуде позицияларын нығайту;
3) Батыс Еуропалардың бұрынғы отарлары ретінде дамушы елдерді, өзінің
әсер ету аясында ұжымдық күште ұстау;
Батыс Еуропалық интеграция өзінің үш ерекшеліктерімен ажыратылады:
Біріншіден, ЕҚ құрылуы көмірдің ортық нарығынан басталады және
шаруашылық кешен интегралданғанға дейін 6 ел және 12 саяси одақ болса,
бүгінгі уақытта 15-16 мемлекетке дейін жетті. Болашықта ЕҚ-қа Шығыс және
Орталық Еуропа елдері (ЕҚ-тың жіктеуі бойынша оған: Литва, Латвия, Эстония
жатады) қосылады деп күтілуді.
Екіншіден, ЕҚ-ның институтционалдық құрылымы мемлекеттің құрылымына
жақын және мынадай ұйымдардан тұрады:
Еуропалық Кеңес (1974 жылдан бастап, оған мүше елдердің мемлекет
басшылары мен өкімет басшылардың отырысы ЕҚ жоғарғы ұйымы болып табылады).
Министрлер Кеңесі – заң шағарушы орган.
ЕҚ комиссиясы (ЕҚК) – атқарушы орган,
Еуропалық парламент – кеңес беруші орган. Бұл орган ЕҚК және
Министрлер Кеңесінің қызметін бақылайды, ЕҚ бюджетін бекітеді.
ЕҚ соты – құқықтық нормалардың сақталуын қадағалау ұйымы.
Әлеуметтік және экономикалық комитет – кәсіпкерлер, кәсіподақтар
өкілдерінен құралған кеңес беруші орган.
Үшіншіден, интеграциялық процестің материалдық негізі болып, ЕҚ-тың
бюджетінің бір бөлігінен құрылатын көп бірлескен қорлар қызмет етеді.
Экономикалық интеграцияның ажырамас элементі валюталық интеграция
болып табылады. Оған валюталық саясаттың шоғырлану процесі, валюталық
реттеу, мемлекетаралық валюталық-несиелік және қаржы ұйымдарын құру
жатады.
Ямайка валюталық жүйесіне қарағанда Еуропалық валюталық жүйе
қағидалары мынадай:
ЕВЖ, ЭКЮ – еуропалық валюталық бірлікке негізделеді (1999 ж. дейін).
ЭКЮ-дің шартты құны ЕҚ-ның 12 елдерінің валюталары негізінде валюталардың
қоржынының әдісі бойынша анықталады.
ЕВЖ-дегі мемлекетаралық аймақтық реттеу орталық банктерге уақытша
төлем балансындағы тапшылықты жабуға және валюталық интеграцияға байланысты
есеп айырысулар үшін несие беру жолымен жүзеге асырылады.[2,217-218]
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІНЕ ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Республикасының валюта жүйесінің мәні мен белгілері
Нарыққа өту кезінде Қазақстан Республикасы егеменді ел ретінде
өзінің тәуелсіз дамуы кезеңінде валюталық саясат жүргізуі керек.
Қазақстанның алдында шетелдермен дербес валюта қатынастарын құрумен қатар
халық шаруашылығын қайта құру, оны нарық рельстеріне түсіру мәселелерін
бірге шешу міндеттері тұрады.
Қазақстан 1992 жылдың шілдесінде ХВҚ-ға мүше болып кіргеннен
бастап өзінің валюта қатынастарын Ямайка валюта жүйесінің құрылымдық
қағидалары мен қордың Жарғысына сәйкес қалыптастыруда. Валюта қатынастарын
ұйымдастыру үшін 1993 жылдың 14 сәуірінде Валюталық реттеу туралы алғашқы
заң қабылданды. Ол кезде Қазақстан сом аймағында болғандықтан шетелдермен
жеке валюталық байланыстары жоқтың қасында болатын. Сонымен қатар еліміз
өзінің ұлттық валютасын айналымға шығаруға дайындап, жеке алтын валюта
резервтерін құру жұмыстарын жүргізумен шұғылдануда еді. Қабылданған заң
бағаны ырқына жіберу (либерализация) деңгейіне сәйкес келіп, кейбір
жағдайларда дамып келе жатқан валюта қатынастарына тіпті қарама-қайшы
сипатта болды. 1996 жылы 24 желтоқсанда Қазақстанда Валюталық реттеу
туралы жаңадан заң қабылданды.
Қазақстан Республикасының шетелдермен жүргізілетін валюталық
қатынастарының негізгі элементтері республикада қабылданған заңдарда
айқындалған. Олар жоғарыда айтылған заңға қоса, Қазақстан Республикасының
ақша жүйесі туралы 1993 жылдың 13 желтоқсандағы заң; Қазақстан
Республикасының ақша жүйесі туралы 1995 жылдың 30 наурыздағы заң; Асыл
тастар және қымбат бағалы металдармен байланысты қатынастарды мемлекеттік
реттеу туралы 1995 жылдың 31 тамызындағы заң; сонымен қатар ҚР
Президентінің Жарлықтары, үкімет Қаулылары мен Ұлттық банк басқармасының
нормативтік актілері.
Қазақстан заңдары бойынша валюталық реттеудің объектісі болып
шетел валютасы, шетел валютасындағы бағалы қағаздар, валюталық
құндылықтарды, аффинирленген (тазартылған) алтын мен басқа да бағалы
металдарды республикаға әкелу, алып кету және жіберу тәртібін белгілеу
болып есептеледі. Валюталық қатынастардың субъектілері болып резиденттер
және резидент еместер саналады. Резиденттерге жататындар:
• Қазақстан Республикасында тұратын жеке кәсіпкерлер, оның ішінде
уақытша шетелдерде мемлекеттік қызметте жүргендер;
• Қазақстан Республикасының заңдары бойынша құрылған заңды тұлғалар,
сондай-ақ олардың Қазақстан территориясындағы филиалдары және одан тыс
жерлердегі өкілдіктері;
• Қазақстан Республикасынан тыс жерлердегі дипломатиялық, сауда және
басқа ресми өкілдіктер, сондай-ақ шаруашылық немесе коммерциялық іспен
шұғылданбайтын өкілдіктер.
Қазақстан Республикасындағы резидент еместерге жоғарыда
республика резиденттері түсінігінде көрсетілмеген заңды және жеке
тұлғалар жатады.
Қазақстан заңдарына сәйкес шетел валютасын сатып алу-сату
мәмілелері Ұлттық банк валюта операцияларын жүргізуге берген лицензия
бойынша өкілетті коммерциялық банктер мен валюталық биржалар арқылы жүреді.
Қазақстан Республикасында негізгі валюталық реттеу органы болып
Ұлттық банк саналады. Ол:
• Шетел валютасының және шетел валютасындағы бағалы қағаздар айналасының
аясы мен тәртібін белгілейді, шетел валютасында операциялар жүргізуге
қажетті шектеулер енгізеді, ондай шектеулерді сыйақы көлеміне де
енгізеді;
• Резиденттер мен резидент еместердің республикада шетел валютасымен
және шетел валютасындағы бағалы қағазармен опрациялар жүргізу
ережелерін белгілейді;
• Резиденттердің шетел банктерінде шот ашу шарттарын анықтайды; беру,
тіркеу ережелерін белгілеп, валюталық операциялар жүргізуге
лицензиялар береді;
• Ұлттық валютаның – теңгенің шетел валютасына шаққандағы бағамын, оның
ішінде бухгалтерлік есеп жүргізу, кедендік және салық төлемдері үшін,
сондай-ақ шетел валюталарымен және бағалы металдармен жасалатын
операциялар бойынша Қазақстан теңгесіне нарықтық баға белгілеу
мақсатында Ұлттық банктің ресми бағамын белгілеу жолымен реттейді;
• Алтын валюта активтерін құрап, солармен операциялар жүргізеді;
• Халықаралық есеп айырысуды ұйымдастырып, шетелдермен қаржы- валюталық
және несие-есеп айырысу қатынастарын жетілдіреді;
• Қабылданған мемлекеттік шарттарға сәйкес шетелдік және халықаралық
ұйымдармен шетел валюталарын тартады.
Қазақстанда валюталық бақылауды валюталық бақылау органдары және
олардың агенттері жүргізеді. Валюталық бақылау органдары болып Ұлттық банк
және Қазақстан Республикасының үкіметі саналады. Бақылау агенттері болып
заң бойынша валюталық бақылау қызметін жүргізетін ұйымдар, атап айтқанда,
валюталық операциялар жүргізетін өкілетті банктер есептеледі.
Валюталық бақылау негізінен мына бағытта жүргізіледі:
Жүргізілетін валюталық операциялардың заңға сәйкестігін анықтау және оған
қажетті лицензиялар мен рұқсаттың болуы;
Резиденттердің мемлекет алдындағы шетел валютасымен міндеттемелерін
орындауын тексеру;сондай-ақ ҚР-ның ішкі валюта нарығында шетел валютасын
сату міндеттемелерінің орындалуын тексеру; шетел валютасымен жүргізілген
төлемдердің дәлелдігі, валюта операциялары бойынша есеп пен есептесудің
толықтығы және объективтілігі тексеріліп, сонымен бірге резиденттер
еместердің теңгемен жүргізген операциялары бойынша бақылау жүргізіледі.
Сөйтіп, валюта қатынастары халықаралық экономикалық, саяси және мәдени
қатынастарға қызмет етіп, ол мемлекеттің төлем балансында көрініс
табады.[3,290-293]
2.2 Қазақстан Республикасының валюта нарығын құру,
валюталық реттеу және валюталық бақылау
Тәуелсіз Қазақстанның валюта саясатын қалыптастыру 1991 жылы нарықтық
қатынастардың қалыптасуының серпінді даму үдерістерімен қатар басталды.
1991 жылғы 11 маусымда Қазақ КСР валюталық реттеу туралы Қазақ КСР-нің
Заңы қабылданды. Заңмен алғаш рет Қазақ КСР-нің Мемлекеттік банкі
лицензиялауға жататын ағымдағы валюталық операциялардың және капитал
қозғалысына байланысты валюталық операциялардың тізбесі айқындалды. Заңның
енгізілуіне байланысты меншік нысанына қарамастан барлық заңды тұлғалар
сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыру құқығына ие болды, осы кезде
валюталық операцияларды жүргізуге лицензиясы бар уәкілетті банктер арқылы
валюталық операцияларды жүргізуге шектеулер алынды. Валюталық нарықтың
дамуын ынталандыру үшін азаматтарға валютаның шыққан көзі туралы
мәліметтерді көрсетпей, ағымдағы валюталық шоттарды ашуға рұқсат етілді,
сондай-ақ заңсыз валюталық операциялар үшін қылмыстық қудалау жойылды.
Қазақстанның ақша-валюта жүйесін қалыптастыру жағдайында 1993 жылғы
14 сәуірде қабылданған Валюталық реттеу туралы Қазақстан Республикасының
Заңы Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды жүзеге асыру
ұстанымдарын айқындады, валюталық қарым-қатынастар субъектілерінің
құқықтары мен міндеттерін шектеді, валюталық заңнаманы бұзғаны үшін
жауапкершілікті белгіледі. Валюталық реттеу жүйесінің негізгі міндеттері
ретінде мыналар танылды: ұлттық валютадағы есеп айырысудың белгіленген
тәртібін қолдау, ұлттық валюта үшін нарықтық айырбастау бағамын дайындау
және енгізу, валюталық операцияларды жүргізудің тиісті тәртібін
қамтамасыз ету.
Ұлттық валюта – теңгені енгізу кезеңінде алтынвалюта резервтерінің
біршама тапшылығы сақталды. Ұлттық валютаның белгіленген айырбастау бағамы
саясаты теңгенің ішкі тұрақтылығын қолдау проблемасын шеше алмады және
белгілі бір дәрежеде халықтың теңгеге деген сенімсіздігін тудыратын шетел
валютасына деген екпінді сұраныс жағдайында оның құнсыздану қарқынын
ұстап тұра алмады.
Өтімді валюталық нарықты қалыптастыру және теңгенің басқа шетел
валюталарына айналымдылығын қолдау мақсатында 1994 жылғы қаңтардан бастап
барлық кәсіпорындар үшін уақытша тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсету)
экспортынан 50% түсімдерді міндетті түрде сату енгізілді. Бұл ретте осы
тәртіп шетел капиталының қатысуы бар жаңа құрылған кәсіпорындарға
таратылған жоқ. Бұл норма 1995 жылғы 10 маусымнан бастап 30% дейін
төмендетілді, ал 1995 жылғы 4 тамыздан бастап жойылды. Оған бір мезгілде
теңгенің АҚШ долларына қарағанда құнсыздану қарқынының төмендеуі, теңгеге
деген сенімділіктің артуы, сондай-ақ жаңа анағұрлым кірісті қаржы
құралдарын енгізу себеп болды. Осы жағдайда инфляция қарқынын және
құнсыздану күтулерін бұдан әрі төмендету мақсатында реттелетін құбылмалы
айырбастау бағамы режиміне көшу туралы шешім қабылданған болатын.
1996 жылы қабылданған Валюталық реттеу туралы Қазақстан
Республикасының Заңында шектеусіз жүзеге асырылатын ағымдағы валюталық
операциялардың нақты тізбесі айқындалды. Капиталды әкетуді көздейтін
капитал қозғалысына байланысты операциялар лицензиялауға жататын болды,
ал әкелу бойынша операцияларды тіркеу статистикалық есепке алу мақсатында
жүргізілді және қандай да болмасын шектеулер қойылған жоқ.
Сол кезде Қазақстанда капитал қозғалысы операцияларына шектеулерді
сақтау қажеттілігі шетел валютасына деген ұсыныстардың ішкі көздерінің
біршама тапшылығы болуымен түсіндіріледі.
1998 жылғы Ресей қаржы дағдарысының салдары теңгенің құнсыздану
қарқынын жылдамдатуға және әсіресе қолма-қол шетел валютасы нарығында
теңге бағамының күрт ауытқуына әкелді. Бұл ретте Қазақстанның сауда әріптес
елдерінде, ең алдымен Ресейде ұлттық валютаның біршама құнсыздануы
теңгенің нақты көрсетілімде қымбаттауына және қазақстандық экспорттың
бәсекелестік позициясын төмендетуге әсер етті. 1999 жылы сәуірде теңгенің
шетел валюталарына еркін құбылмалы айырбастау бағамы режимін енгізу қаржы
нарығының теңбе - тең жағдайын қолдау қажеттілігін талап етті, осының
нәтижесінде Ұлттық Банк экспортерлер үшін тауарлар (жұмыстар, қызмет
көрсету) экспортынан 50% түсімді міндетті түрде сату туралы
міндеттемелерді белгілеу практикасын қайта қолданды. Осымен бір мезгілде
жеке тұлғалардың коммерциялық банктердегі теңге салымдарын сақтау және
зейнетақы қорларының теңгелік активтерін сақтау жөнінде шаралар
қабылданды.
Мұның бәрі түпкілікті нәтижеде шетел валютасының валюта нарығындағы
ұсынысының өсуіне және дағдарыс жағдайынан шығуға әсер етті, осы әлемдік
тауар нарықтарындағы қолайлы жағдай 1999 жылғы қараша айының өзінде-ақ
экспорттық валюта түсімінің бір бөлігін сату туралы талапты жоюға мүмкіндік
берді.
1999 жылдан кейін валюталық реттеу тетігін жетілдіру валюталық
операцияларды жүргізу және балама заңнамалық әрі нормативтік ортаны
қалыптастыру тәртібін ырықтандыру бағытында жүзеге асырылды. Валюталық
бақылау мына бағыттарда жүргізілді: экспорт-импорт валюта бақылауы; қолма-
қол шетел валютасымен айырбастау операцияларына бақылау жасау; капитал
қозғалысына байланысты операцияларға бақылау жасау; валюта нарығы
субъектілерін инспекциялау.
2003 жылы қалыптасқан валюталық реттеу жүйесіне ағымдағы операцияларға
шектеулердің жоқтығы, пруденциалдық реттеу жүйесін белсенді жетілдіру және
келісімі қажет мемлекеттік органдардың тізбесін қысқартумен халықаралық
операцияларға лицензия беру үдерісін реттеу тән. 2002 жылы әзірленген
Валюта режимін ырықтандыру тұжырымдамасында (ҚРҰБ Басқармасының
11.09.2002ж. № 369 қаулысымен мақұлданған) капитал қозғалысына валюталық
шектеулерді толық жоюды және 2007 жылы ағымдағы және күрделі операциялар
бойынша теңгенің толық айырбасталуына көшуді болжайтын валюталық режимді
кезең-кезең бойынша ырықтандыру ұсынылған болатын.
Қазақстан Республикасында валюталық режимді ырықтандыру үдерісі 2003
жылдан бастап белсенді фазаға кірді және негізінен қаржы секторын
пруденциалдық реттеуді жетілдірумен бірге капиталдың әкетілуіне шектеулерді
алып тастау арқылы жүзеге асырылды.
Валюталық режимді ырықтандырудағы басымдылықтар мен жүйелілік тек
экономикалық факторлармен ғана емес, әлеуметтік-саяси факторлармен де
айқындалды.
Республика аумағында ірі мұнай - кен орындарының ашылуы шетел
инвестициялары және экспорттан түсетін түсім нысанында капитал келуінің өсу
қарқынын ұлғайтты және тездетті, ал шетелдік қатысуы бар ірі инвестициялық
жобаларды іске асыру инвесторлардың пайдасы және тауарлар мен қызмет
көрсету импорты үшін ақы түрінде капиталдың әкетілуінің өсуін ынталандырды.
Қаржы капиталының халықаралық қозғалысын ауқымды ырықтандыру жағдайында
қолданылатын реттеуші шаралардың тиімділігі көбіне капиталдың жинақталуына
кері теңестіріледі, бұл қаржы ағындарының үлкен көлемін реттеудің жаңа
тәсілдерін әзірлеу қажеттілігін айқындады.
Реттеудің жаңа тетіктерін әзірлеу және халықаралық қаржы ресурстарын
пайдалану тиімділігін арттыру сондай-ақ Қазақстанның дүниежүзілік
экономикаға интеграциясы және елдің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz