Дәстүрлі түркілік дүниетаным және оның мәні

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:

Дәстүрлі түркілік дүниетаным және оның мәні

Дәстүрлі түркілік дүниетаным - бүгінгі ұлттық-мәдени ұстындарымыздың негізі Жалпы дүниетаным деп өмірдің, әлемдегі болмыстардың, адамның мақсаты мен мәнін, оның құндылықтар әлемін тұтас қамтып тануға бағытталған ғарыш туралы біртұтас әмбебап (универсалдық) көзқарасты айтамыз. Ал дүниетанымдық категорияларды тарихи және мәдениеттік қабаттарына қарай дәстүрлі, түркілік (ұлттық), діни және т. с. с. деп жіктеуге болады. Сондықтан біз зерттеу нысаны ретінде осы дүниетанымдық категориялардың ішіндегі дәстүрлі түркілік дүниетанымның мәні мен маңызы, оның қазақ философиясындағы орны мен негізгі ұстындарын қарастыратын боламыз.

Дүниетанымдық категориялардың ішіндегі мәдениеттік, яғни түркілік дүниетаным қабаттарына халықтың табиғи әрі тарихи тәжірибесімен анықталатын дүниетанымдық әмбебаптар жүйесі де кіреді. Барлық халықтың (ұлттық) мәдени тұтастығы мен табиғи ерекшелігіне сай әлемнің жаратылуы (космогония), ғарыштың құрылысы - әлемді елестету құбылысы (космология), кеңістік (отан, жер, су) пен уақыт, адам және оның әлемдегі орны, жақсылық пен жамандық, жан мен тән, өмір мен өлім және т. с. с. дүниетанымдық құбылыстарды кескіндейтін ұғымдары мен түсініктері бар. Дүниетанымдық құбылыстар мен құндылықтарды, негізгі ұстындар мен категорияларды мифологиялық, философиялық және т. б. тұрғыдан толғау деңгейі сол халықтың мәдениеті, ойлау жүйесі мен дүниетанымдық ерекшеліктерінің көрсеткіші болып табылады.

Дәстүрлі дүниетаным барлық халыққа тән құбылыс ретінде әрбір ұлттық мәдениеттің дамуы мен түлеуі қабаттарында маңызды функцияға ие. Басқаша айтар болсақ, дәстүрлі дүниетанымдық ұстындар мәдениеттің трансформациялық және трансляциялық түлеу процестерінде негізгі тұғыр қызметін атқарады. Бұл жерде трансляция, яғни “тасымалдау” деп, әрбір мәдениеттің белгілі бір уақыт шеңберінде, ғасырлар белесі мен тарихи кезеңдерінде өз ұстындарының формалық қабаттарын ұрпақтан ұрпаққа беру құбылысын айтады. Трансляцияның негізгі қызметі мәдениеттің дүниетанымдық, құндылықтық және тілдік қабаттарын тұтастандыру мен өзара тепе-теңдігін сақтау болып табылады. Ал, мәдениеттің мазмұндық жағынан түлеуін - қайта қалыптасу (трансформация) деп атайды. Трансформацияның қызметі - мәдениеттің дәстүрлі қалыбынан, яғни шарасынан асуын қамтамасыз ету. Міне, мәдениеттік-дүниетанымдық тіршіліктің даму динамикасы диалектикалық тұрғыдан осы жолдар арқылы жүзеге асып отырады. Бұл жерде дәстүрлі түркілік дүниетанымның мәдениеттің әрбір түлеу сатыларындағы негізгі өзгермейтін ұстындарды (архетиптерді) сақтаушы әрі мәдениеттің трансформациялық және трансляциялық процесіндегі негізгі тұғыр ретіндегі қызметін көреміз.

Дүниетанымның негізі ұстыны - мәдениет болса, мәдениеттің күретамыры оның тіршілігі мен қалыптасуына қажетті құндылықтар жүйесін реттеуші күш - дін болып табылады. Басқаша айтар болсақ, мәдениеттің дүниетанымдық құндылықтары тікелей трасцендентальды киелілікпен, яғни Ұлы Тәңірмен үндестікте болғанда ғана тұрақты құндылықтық сипатқа ие бола алады. Ал осы құндылықтарды тұтастандырып реттеу, яғни үйлестіру қызметін сенімдік-діни институттар атқарады. Осы негізге сүйене отырып қазақ философиясының тарихи, мәдениеттік-ділдік қабаттарын “исламнан бұрынғы және исламнан кейінгі” деп шартты түрде екі кезеңге бөліп қарастырамыз. Яғни дәстүрлі түркілік дүниетанымның ділдік негізі болып табылатын Тәңірлік діні исламнан бұрынғы қазақ философиясының негізгі ойлау жүйесінің ұстындық желісі болып табылады. Осы концепцияны Д. Кішібеков “Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең” атты еңбегінде мәдениеттік-тілдік қырынан ашып көрсетеді. Ол аталмыш еңбегінде: “ . . . Қазақ тілінің қалыптасуының бірінші кезеңіне рулық сана, Тәңірлік сенім, тайпалық қарым-қатынас, әдет-ғұрып негізіндегі тіл, ауыз әдебиеті жатады, ал, екінші кезеңіне болса, ислам діні енгеннен кейінгі Ақ Орда, Алтын Орда мемлекеттері қалыптасқан Қорқыт Ата, Жүсіп Баласағун, Махмұт Қашқари, Қожа Ахмет Иасауи, Дулати, Кодекс Куманикус дәуірі жатады”-деп, жоғарыдағы ойымызды бекіте түседі. Ал ойлау мен тіл, мәдениет пен дүниетанымның қалыптасу тарихы арасындағы үндестік пен қалыптасу құбылыстарының ерекше тұтастықта болатындығын философ Е. І. Ерғалиев: “ . . . Адам дүниенің танымдық та, руханилық та жақтарына тіл арқылы енеді . . . ” деп соны ой-таразысымен салмақтай түседі. Ақиық ақын С. Сейфуллин өз кезінде: “ . . . Қазақ арасына жазба әдебиетін таратқан - Түркістаннан шыққан қожалар. Ол кезде қазақтың арасына көп таралғаны - Қ. А. Иасауидің кітабы. Біздің қазақ ақындары соны еліктеп кеткен”-деген тұжырымы арқылы әдебиеттегі жанрлардың қалыптасуындағы және дүниетанымдық қабаттар мен кезеңдерді анықтаудағы хикмет дәстүрі мен исламдық қабаттардың маңыздылығын анық көрсеткен.

Дәстүрлі түркілік дүниетаным - ойлау мен тіл, мәдениет пен дүниетаным арасындағы өзара үндестік заңдылықтарын реттейтін ұлттық-мәдениеттік дүниетанымның алғашқы тарихи типі. Сондықтан менің ойымша, ұлттық дүниетанымның негізі болып табылатын мәдениеттің қалыптасуы және түлеу құбылысын тікелей ана тілмен тұтастықта қарастыру - осы саладағы зерттеулердің басты шарты болуы керек сияқты. Сонымен қатар дәстүрлі түркілік дүниетаным - исламнан бұрынғы тарихи, мәдениеттік қабаттардағы тілдік, ділдік және ойлау құндылықтарының жиынтық болмысы.

Дәстүрлі түркілік дүниетанымның жандылығы мен саналылығын төл мәдениетіміздің тіршілік арналарының ізі мен қоғамымыздың бүгінгі талаптарынан-ақ сезінуімізге болады. Бүгінгі таңда біздің дәстүрлі түркілік дүниетанымнан сөз қозғауымыздың өзі оның жандылығы мен саналылығының көрінісі. Сондай-ақ, дәстүрлі түркілік дүниетаным - қазақ мұсылмандық ілімінің қалыптасуындағы негізгі құндылықтық әрі құбылыстық (феноменологиялық) бастаулардың тұғыры мен ұстындық негізі. Қазақ мұсылмандық түсінігінің ислам өркениеті мен дәстүрлі түркілік дүниетаным арасындағы еркін сұхбат (аксиологиялық (құндылықтық) -социо-феноменологиялық диалог) негізінде қалыптасқаны белгілі. Иасауи дәстүрлі түркілік дүниетанымдық ұстындарды исламдық ұстындармен үйлестіре отырып, дәстүрлі түркілік дүниетаным мен ислам мәдениеті арасында теңдік белгісін қойып, “еркін сұхбат” құра білді. Иасауидің еркін сұхбат ұстанымы - кешегі маркстық диалектика сүйенген “дамудың қажеттілігі” ұстанымынан мүлде басқаша. Мысалы, оның методологиясында және ислам философиясында ойлау процестері жалпы адамзаттық даму сатылары ретінде аңыз, дін, философия, ғылым деп қарастырылмайды. Бұлар - бірін-бірі толықтырып тұратын, белгілі қызметтік (функциялық) кеңістіктері бар, өзара тең дәрежедегі ақиқатты түсіндіру формалары. Бұлардың арасында тепе-теңдік пен үйлесімділік болғанда ғана адам еркін ойлай алады. Иасауи ілімі өзіндік әдістемелер жүйесі арқылы осы тарихи, табиғи сұхбаттың жүзеге асырылуындағы басты себеп, әрі бүгінгі қазақ философиясының ислам және түрік өркениеттерінің біртұтас болмыстық ерекшеліктерге ие болуына ықпал еткен арналы өзек екендігі анық.

Дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы Тәңір түсінігі мен Оның сипаттарын анықтау - халықтың дүниетанымы, мінез-құлқы, психологиясын танудың басты кілті болып табылады. Өзінің Тәңірін ұлықтап, әлемдегі еш нәрсемен тең көргісі келмейтін халықтың әрқашан өр мінезді, төзімді, әділетті және жауынгер болып келетіндігі де сондықтан. Мұның дін феноменологиясы тұрғысынан мәдениет пен дін арасындағы психологиялық байланысты айқындайтын құбылыс екендігі мәлім. Бір Тәңірге сенетін халықтың мәдениеттік, қоғамдық құндылықтары да ұқсас болып келеді. Ал егер мәдениеті, тіршілігі, қоғамы бір болғанымен политеистік сенімде болса, ондай қоғам адамдары үшін Тәңір түсінігінде белгілі дәрежелендірулер бар деген сөз. Мұндай ерекшелік көбінесе көшпелі рулық-қауымдастыққа, тайпалық одаққа негізделген қоғамдарда кездеседі. Ұлы Тәңір - берік қандастық жүйеге негізделген түріктердің Жаратушысы, әрі Иесі. Ұлы Тәңірдің елі де, қағаны да, жері де киелі әрі қуатты деп танылған. Бұл, негізінен, ұлттық психологияны, басқаша айтқанда ұлттың ділдік сипатын анықтайтын танымдық өлшем.

Тәңір ұғымының дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы ең басты тұғыр екендігі мәлім. Ибн Фадлан (Аббас халифатының елшісі) X ғасырдың бірінші жартысында оғыздарға жасаған саяхаты барысында “түріктердің қиын қыстау кезінде “Бір Тәңірі” деп, басын Көкке қаратып, мінәжат ететіндеріне куә болған. Әртүрлі дін адамдарын пікірталасқа шақырған Мәңгі ханның: “ . . . біз тек қана Бір Тәңірге құлшылық етеміз” деген ұстанымын еуропалық миссионер-саяхатшылар Марко Поло, Плано Карпини, Рубрук мәлімдеген. Мұны “Бенгу Таш Бітігі” жазбаларынан да көруімізге болады. Онда Бір Тәңір (Тәңірлер емес) жайында сөз қозғалады. Бұл Тәңірі - Түріктің Тәңірісі. Қаған сайлау, бұйрық беру, жарлық шығару, ел қылу, күш беру, ұлұқ, құт, біліг сыйлау, жарату сияқты әрекеттер - Тәңірдің қалауындағы іс.

Тәңір сөзі ғұндарда және Шумер сына жазуларында “дингир немесе зингир” (қазақтарда әлі күнге “зеңгір көк” - аспан ұғымы бар) түрінде кездеседі. Ұлы Тәңірдің “көк” “ұлы”, “биік”, “нұр” сипаттарының өзі аспанды білдіреді. Сипаты жағынан Тәңір еш нәрсеге ұқсамайды. Ол Тәңір болғандықтан Тәңірге ғана ұқсас. Бұл танымдық анықтама Күлтегін, Білге қаған жазбаларында “Тәңрі тег Тәңрі” түрінде кездеседі. Түріктер Тәңірді “Ақ Нұр” (ақ айас), “Ұлы Йеміз”(ар тойын) ; “Йе-еде”, “Хан-Ие беруші”, “Бай (Үлкен) ”, “Ата-рухтардың ұлысы”, “Жарылқаушы”, “Жазалаушы”, “Күш беруші”, “Құт сыйлаушы” ретінде анықтайды.

Тәңірдің ісі мен қалауын оның сипаттары арқылы танимыз. Мысалы, Білге Қаған жазуында “Тәңір күш бергені үшін (оны) жауымды “шаншыдым”, яғни жеңдім деген мәлімет бар. “Тариат” және “Тарқим” жазуларында да түріктердің соғыстағы жеңістері Тәңірдің сыйы ретінде қабылданған. Мысалы, “Сүңгішдіміз”-соғыстық. “Йайындымыз”-жеңдік. Тәңірі жарылқады, Үзе (ұлы) Көк Тәңірі жарылқағаны үшін, асыраушы йағыз-жер азық бергендіктен елімді, төремді таптым (елді, төрелі болдым) .

Тәңірі билікті қалағанына береді. Қаласа қайтарып алады. Яғни, Тәңір саяси билікке лайық болғандарға ғана бас болады. “Күлтегін” жазуында “Тәңірі күш бергендіктен қағанымның сұсы бөрі сияқты еді, жауы қой сияқты еді” делінген. Міне, дәстүрлі түркілік дүниетанымда Тәңір ұлы, құдірет иесі. Ол ұлыстың қорғаушысы. Әрі жолдан шыққан ұлысты жазалаушы, сонымен бірге жарылқаушы да. Жазаласа елді қағансыз, яғни иесіз қалдырады, ұлыстың ауыр азап шегуіне жол ашады. Мұндай жағдайда Түрік Тәңірісі “түрік ұлысының аты мен заты жоғалмасын деп, қайтадан қаған жібереді”.

Дәстүрлі түркілік дүниетаным бойынша халықтың күйзеліске түсуі, рухани азғындауы Тәңірдің оларға жіберген жазасы ретінде анықталады. Яғни Тәңір оларды жазалау үшін парасатсыз басшы жіберген болып саналады. әл-Фараби бабамыз - “қоғамның парасатсыз болуы - оның басшысының надандығынан” деп біледі. Өйткені ескі түрік дініндегі Көк Тәңірі Аристотель философиясындағы әлемді жаратып, кейіннен ешқандай қимыл-іске араласпай шетте қалатын “Демиург” емес. Сонымен қатар ислам философиясындағыдай әрбір істі тікелей басқарып отыратын Алла да емес. Көк Тәңірі құбылыстар мен оқиғаларға тікелей емес, елшілері (қаған, елші-қам) арқылы ықпал етеді. Егер елшілер, қағандар білікті, парасатты болса, ондай қоғам ешқашан өз жолынан адаспайды. Демек, Тәңірдің ұлылығы мен парасатының қоғамдағы көрінісі тікелей қаған, қамдарға байланысты болып шығады. Өйткені дәстүрлі қоғам адамы Тәңірдің қағанға берген аманаты болып табылады. Бірақ түркілерде қаған ерекше кісілік иесі болғанымен, мемлекет пен ұлттың болашағына қатысты мәселелерде жеке басына үкім беру, шешім қабылдау құқына ие емес.

Кейіннен түркілік дүниетанымдағы Көк Тәңірі түсінігі басқа діндердегі құдайлардың тағдырына ұқсас “өзінше бөлектенген енжар Тәңірге” айналған. Жоғарыда көрсетілген әртүрлі әсерлерден Көк Тәңірі антропоморфтық қасиеттерге ие болып, басқа есімдер мен құдайларға теңестіріліп, белсенділігі төмендеген. Тіршілік философиясында Тәңірдің белсенділігінің төмендеуі - қоғам өміріндегі хаостың кеңінен етек алуы деген сөз. Өйткені дәстүрлі қоғам теократиялық қоғам болатын. Түріктерде Тәңір метафизикалық, киелі ұғым болғанымен, дәстүрлі түркілік дүниетаным бойынша метафизикалық және физикалық әлем өзара тығыз байланыстағы универсалдық тұтастық пен үйлесімділікте деп қаралған. Бұл теократиялық түсінік “жоғарыда көк Тәңірі және төменде йағыз (жауыз) жер” тіркесінен де аңғарылады. Түрік Тәңірісі Елтеріс Қаған мен Ел Білге Қатунды төбесінен тартып, (Көкке) көтеріп, түріктердің ес жиюын қамтамасыз еткен. Мысалы, Күлтегін және Білге Қаған жазуларында “Жоғарыда Көк Тәңірі төменде жауыз жер қылындығында екеуі арасында кісі ұлы қылынды (жаратылды) . Кісі ұлы үстінде апам Бумын Қаған, Истеми қаған болды. (Тәңір атына, ол) . . . түрік бодунын, елін, төресін ұстап, реттеді (биледі) ”. Бұдан ежелден түркілердің дүниетанымы мен құндылықтарының негізін қалыптастырушы күштің Тәңір екендігін аңғаруға болады.

Мұсылман жылнамашылары мен Еуропа саяхатшы-миссионерлерінің, әсіресе соңғы ғасырлардағы этнографиялық деректерінде түріктердің Тәңір түсінігі туралы көптеген мәлімет беріледі. Мысалы, Алтайларда Көк Тәңірі “ұлы”, ”заңғар” мағынасындағы “Үлкен” немесе “Ұлы бай”-“Бай Үлкенге” айналған. Иран мәдениетінің ықпалымен “Худа” сөзі, “Құдай” ретінде енген. Оғыздардың Тәңірі орнына қолданған “Шалап” немесе “Чалаб” сөзі несториандықтан алынған. Солтүстік-батыс Моңғолиядағы сойоттарда Тәңірі “Қайырханға” айналса, Сахаларда буддизмнің ықпалымен келген “Оруң Айы Тойынға” орын берген. Сонымен қатар бұл өзгерістер Тәңір туралы зооморфтық және антропоморфтық түсініктерді де өзімен бірге ала келді. Осылайша Тәңірі көктің жетінші, кейбір деректерде тоғызыншы, он алтыншы қабатында тұрады. Алтайларда алтынмен апталған сарай мен тақ, жеті немесе тоғыз ұл-қызы, сонымен қатар көмекші әруақтар (Жайық, Қарлық, Сулақ, Ұтқышы) қосылған.

ХІХ ғ. Алтай, Енесай түріктерінің космогониясы туралы жиналған мәліметтерден белгілі болғандай, оларда онтологиялық түсінік сақталғанымен, әлемнің және адамның жаратылуына байланысты аңыздарда, көбінесе Тәңірдің жаратуы “бұрыннан бар материяға форма беру сияқты“ көрініс алған. Осыған сүйене отырып атақты түркітанушы-ғалым А. Инан “Шаманизм: кеше және бүгін” атты еңбегінде түрік космогониясына “жоқтан бар ету, жарату” ұғымының семит діндерінен кіруі мүмкін деген тұжырым жасайды. Дегенмен, дәстүрлі түркілік дүниетаным бойынша ежелден Көк Тәңірі барлық болмыстардың жаратушысы. Сондықтан да дұға-мінәжат, ғибадаттар Көк Тәңірге арнап жасалады.

Танымдық тұрғыдан қарағанда жер, тау, тас, бұлақ, ағаш сияқты заттар, өз болмыстарынан тыс, “Тәңірдің жердегі көрінісі” (шағылысуы) ретінде киелілік мәнге ие. Яғни осы табиғат элементтерінің рухы, киесі мен иесі бар деп саналған. Ал діни ақиқат тұрғысынан осы табиғат элементтері адам санасында заттық болмыстық табиғаттан ажырайды да, тікелей Тәңірдің киелі сипаттарымен тұтастықта болады деп түсіндіріледі. Міне, сондықтан да дін тарихшысы Х. Таниу араб саяхатшысы Ибн Фадланның “Саяхатнама” атты еңбегінде түркілердің рух, кие, ие деп білетін түсініктерінің бәріне Тәңірі деп қарағандығының қате екендігін социо-теологиялық ұстанымдар арқылы ашып көрсеткен. Х. Таниу араб елшісі, Ибн Фадланның көшпелі түркілердің мәдениетіне менсінбей қарағандығын, ол халықтың дүниетанымын жетік білмегендігін, оларды төменсіткендігін айтады. Шындығында да арабтар мен түріктердің арасында көшпелі экономикалық жүйе тұрғысынан ұқсастық болғанымен, дүниетанымдық негіздерінде айырмашылық бар екендігі айқын. Осындай мәдени және социо-тарихи салыстырулар арқылы кешегі марксизм сүйенген “экономикалық тіршілік көзінің” бүкіл адамзаттық дамуды таразылаудың бірден-бір эталоны (өлшемі) бола алмайтындығы анықталып отыр.

Сонымен Тәңір - “Адам-Тәңір-Әлем” үштік ғарыштық компоненттерінің орталық ұстыны ретінде адам мен әлемнің өзара үндестігінің себебі әрі шарты. Енді осы иерархиялық және сұхбаттық үйлесімділіктің компоненттерінің бірі әрі бірегейі - әлем мәселесін дәстүрлі түркілік дүниетаным негізінде қарастырып көрелік.

Орхон-Енесай жазбаларында “идуқ йер-су(б) ” анықтамасы кездеседі. Түркітанушы Б. Өгелдің пікірі бойынша, бұл жердегі “идуқ” сөзінің “-ид, -ад” жалғауы, “жіберілген, берілген” мағынасына келетін “дан, ден, тан, тен” сияқты шығыс септігінің жалғауларымен төркіндес келеді. Яғни жер мен су түріктерге “Тәңірі тарапынан берілген” болып шығады. “Ид” сөзі “қасиетті”, “киелі”, “құтты” деген мағынаны білдіреді. Сонымен дәстүрлі түркілік дүниетанымда жер, су, отан - құтты, өйткені идуқ, яғни киелі. Идуқ-жер тіркесі Инал Сатығ атына тігілген “Бай-Бұлын” деп аталатын 1-жазуының бірінші жолында “ . . . өз жерім, идуқ-жерім . . . ” ретінде кездессе, отан сөзінің мағынасы “Тәңірі-ел”, “Тәңірі-жер” тіркесімен берілген. “Ұйық-Тұран” жазуында: “Жоғарыда Ұлы Түрік Тәңірісі идуқ “жер-суды” жаратты-реттеді” делінетін және т. б. деректер бар. Осы деректерге сүйене отырып, туған жердің Тәңір тарапынан берілген құт, аталардан қалған қасиетті мирас екендігін көруге болады. Ата мирас - отанды Ғұн қағаны Мөде де Тәңірдің құты-өз жерін, аталарынан қалған топырақты ешкімге таптатпас үшін жауына қарсы “қасиетті соғыс” ашқаны тарихтан белгілі. Бабаларының сүйегі жатқан қорымның тоналып, қиянатқа ұшырауы, Батыс Еуропаны тітіреткен Атилланың (Еділдің Арысы) да Византияға қарсы соғыс ашуына себеп болған. Өйткені дәстүрлі түркілік дүниетанымда ел (мемлекет), ұлыс (халық), йер-су (отан-топырақ) - теократиялық түсініктегі киелі болмыстар. Жер мен Көк (Тәңір) ажырамас тұтастықта. Сондай-ақ әлем мен адамның да өзара үндестікте екендігін әлемнің антропоморфтық сипаттармен түсіндірілгендігінен-ақ байқауға болады. Яғни жердің “кіндігі”, “басы”, “аяғы”, “құлағы”, “қойны” және т. с. с. болған. Кіндігі-“Жерұйық”, басы-“Өту” (өте), аяғы-“Төмен”, құлағы мен қойны-метафизикалық әлем, яғни “әруақтар әлемін” білдіреді. Бұл жерде Өту-Өтүкен, Төмен-Тюмень топонимиялық жер атаулары ретінде ежелгі түрік топырақтары екендігінің айғағындай болып, Ресейдің оңтүстік шығысында қалғандығын айта кеткеніміз жөн.

Б. Өгелдің “Түрік мифологиясы” атты еңбегінен дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы пантеистік түсініктегі ұстындардың көптеп кездесетіндігін көруге болады. Түріктер туған жерінің әрбір қарысына “Тәңірдің бесігі” немесе “Жер-Ана” ретінде мән берген. Енді осы “Жер-Тәңірдің бесігі” және “Жер-Ана” тіркестеріндегі ана мен бесікті біртұтас деп қарасақ, Тәңір мен жер де біртұтас ғарыштық үндестік ішінде екендігі анық байқалады. Дегенмен де Тәңір мен жер арасына теңдік белгісін қойғалы отырған жоқпыз. Тәңірлік сенімде Тәңір-жердің иесі. Қазақтардың Тәңірге жердің иесі ретінде қарап, оған құрбандық атауын Е. Тұрсынов ақ жылқының қылына ораған бір шелек қымызды ”Жер-суымыздың иесіне желі арнап, сыйлау үшін келдік, ”-деп қайың ағашының алдына қоятындығын айтады. Демек, қазақтар арасында Тәңірлік сенімнің (діннің) негізгі категориялық ұғымдары мен ұстындары ұмытылғанымен, дәстүрлі дүниетанымның сынықтары (элементтері) халық ырымдарында әлі де өмір сүріп келеді деген сөз. Бұл жердегі “қайың ағашы” да киелі болып саналады. Өйткені Тәңірлік сенімде қайың “ғарыштық орталықтың” символын білдіреді. Наурыз мерекесінде жасалатын баталарда да “көк көп болсын, ақ мол болсын, төл егіз болсын, төрт түлік семіз болсын, қымыз мол болсын” және т. с. с. ақ тілектер жердің иесі -Тәңірге жасалған мінажаттың көрінісі. Әдебиеттанушы-ғалым А. Шәріп те қазақтардың дәстүрлі дүниетанымындағы атамекенді ардақтау, аялау сезімін “қоныс-құт-құдірет” формуласына негіздеу арқылы жердің құт ретіндегі трансцендентальды болмыспен байланыстылығын ашып көрсеткен.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.