Дәстүрлі түркілік дүниетаным және оның мәні
1 Дәстүрлі түркілік дүниетаным және оның мәні
2 Пайдаланылған әдебиеттер
2 Пайдаланылған әдебиеттер
Дәстүрлі түркілік дүниетаным — бүгінгі ұлттық-мәдени ұстындарымыздың негізі Жалпы дүниетаным деп өмірдің, әлемдегі болмыстардың, адамның мақсаты мен мәнін, оның құндылықтар әлемін тұтас қамтып тануға бағытталған ғарыш туралы біртұтас әмбебап (универсалдық) көзқарасты айтамыз. Ал дүниетанымдық категорияларды тарихи және мәдениеттік қабаттарына қарай дәстүрлі, түркілік (ұлттық), діни және т.с.с. деп жіктеуге болады. Сондықтан біз зерттеу нысаны ретінде осы дүниетанымдық категориялардың ішіндегі дәстүрлі түркілік дүниетанымның мәні мен маңызы, оның қазақ философиясындағы орны мен негізгі ұстындарын қарастыратын боламыз.
Дүниетанымдық категориялардың ішіндегі мәдениеттік, яғни түркілік дүниетаным қабаттарына халықтың табиғи әрі тарихи тәжірибесімен анықталатын дүниетанымдық әмбебаптар жүйесі де кіреді. Барлық халықтың (ұлттық) мәдени тұтастығы мен табиғи ерекшелігіне сай әлемнің жаратылуы (космогония), ғарыштың құрылысы – әлемді елестету құбылысы (космология), кеңістік (отан, жер, су) пен уақыт, адам және оның әлемдегі орны, жақсылық пен жамандық, жан мен тән, өмір мен өлім және т.с.с. дүниетанымдық құбылыстарды кескіндейтін ұғымдары мен түсініктері бар. Дүниетанымдық құбылыстар мен құндылықтарды, негізгі ұстындар мен категорияларды мифологиялық, философиялық және т.б. тұрғыдан толғау деңгейі сол халықтың мәдениеті, ойлау жүйесі мен дүниетанымдық ерекшеліктерінің көрсеткіші болып табылады.
Дәстүрлі дүниетаным барлық халыққа тән құбылыс ретінде әрбір ұлттық мәдениеттің дамуы мен түлеуі қабаттарында маңызды функцияға ие. Басқаша айтар болсақ, дәстүрлі дүниетанымдық ұстындар мәдениеттің трансформациялық және трансляциялық түлеу процестерінде негізгі тұғыр қызметін атқарады. Бұл жерде трансляция, яғни “тасымалдау” деп, әрбір мәдениеттің белгілі бір уақыт шеңберінде, ғасырлар белесі мен тарихи кезеңдерінде өз ұстындарының формалық қабаттарын ұрпақтан ұрпаққа беру құбылысын айтады. Трансляцияның негізгі қызметі мәдениеттің дүниетанымдық, құндылықтық және тілдік қабаттарын тұтастандыру мен өзара тепе-теңдігін сақтау болып табылады. Ал, мәдениеттің мазмұндық жағынан түлеуін – қайта қалыптасу (трансформация) деп атайды. Трансформацияның қызметі – мәдениеттің дәстүрлі қалыбынан, яғни шарасынан асуын қамтамасыз ету. Міне, мәдениеттік-дүниетанымдық тіршіліктің даму динамикасы диалектикалық тұрғыдан осы жолдар арқылы жүзеге асып отырады. Бұл жерде дәстүрлі түркілік дүниетанымның мәдениеттің әрбір түлеу сатыларындағы негізгі өзгермейтін ұстындарды (архетиптерді) сақтаушы әрі мәдениеттің трансформациялық және трансляциялық процесіндегі негізгі тұғыр ретіндегі қызметін көреміз.
Дүниетанымдық категориялардың ішіндегі мәдениеттік, яғни түркілік дүниетаным қабаттарына халықтың табиғи әрі тарихи тәжірибесімен анықталатын дүниетанымдық әмбебаптар жүйесі де кіреді. Барлық халықтың (ұлттық) мәдени тұтастығы мен табиғи ерекшелігіне сай әлемнің жаратылуы (космогония), ғарыштың құрылысы – әлемді елестету құбылысы (космология), кеңістік (отан, жер, су) пен уақыт, адам және оның әлемдегі орны, жақсылық пен жамандық, жан мен тән, өмір мен өлім және т.с.с. дүниетанымдық құбылыстарды кескіндейтін ұғымдары мен түсініктері бар. Дүниетанымдық құбылыстар мен құндылықтарды, негізгі ұстындар мен категорияларды мифологиялық, философиялық және т.б. тұрғыдан толғау деңгейі сол халықтың мәдениеті, ойлау жүйесі мен дүниетанымдық ерекшеліктерінің көрсеткіші болып табылады.
Дәстүрлі дүниетаным барлық халыққа тән құбылыс ретінде әрбір ұлттық мәдениеттің дамуы мен түлеуі қабаттарында маңызды функцияға ие. Басқаша айтар болсақ, дәстүрлі дүниетанымдық ұстындар мәдениеттің трансформациялық және трансляциялық түлеу процестерінде негізгі тұғыр қызметін атқарады. Бұл жерде трансляция, яғни “тасымалдау” деп, әрбір мәдениеттің белгілі бір уақыт шеңберінде, ғасырлар белесі мен тарихи кезеңдерінде өз ұстындарының формалық қабаттарын ұрпақтан ұрпаққа беру құбылысын айтады. Трансляцияның негізгі қызметі мәдениеттің дүниетанымдық, құндылықтық және тілдік қабаттарын тұтастандыру мен өзара тепе-теңдігін сақтау болып табылады. Ал, мәдениеттің мазмұндық жағынан түлеуін – қайта қалыптасу (трансформация) деп атайды. Трансформацияның қызметі – мәдениеттің дәстүрлі қалыбынан, яғни шарасынан асуын қамтамасыз ету. Міне, мәдениеттік-дүниетанымдық тіршіліктің даму динамикасы диалектикалық тұрғыдан осы жолдар арқылы жүзеге асып отырады. Бұл жерде дәстүрлі түркілік дүниетанымның мәдениеттің әрбір түлеу сатыларындағы негізгі өзгермейтін ұстындарды (архетиптерді) сақтаушы әрі мәдениеттің трансформациялық және трансляциялық процесіндегі негізгі тұғыр ретіндегі қызметін көреміз.
Дәстүрлі түркілік дүниетаным және оның мәні
Дәстүрлі түркілік дүниетаным — бүгінгі ұлттық-мәдени ұстындарымыздың
негізі Жалпы дүниетаным деп өмірдің, әлемдегі болмыстардың, адамның мақсаты
мен мәнін, оның құндылықтар әлемін тұтас қамтып тануға бағытталған ғарыш
туралы біртұтас әмбебап (универсалдық) көзқарасты айтамыз. Ал дүниетанымдық
категорияларды тарихи және мәдениеттік қабаттарына қарай дәстүрлі, түркілік
(ұлттық), діни және т.с.с. деп жіктеуге болады. Сондықтан біз зерттеу
нысаны ретінде осы дүниетанымдық категориялардың ішіндегі дәстүрлі түркілік
дүниетанымның мәні мен маңызы, оның қазақ философиясындағы орны мен негізгі
ұстындарын қарастыратын боламыз.
Дүниетанымдық категориялардың ішіндегі мәдениеттік, яғни түркілік
дүниетаным қабаттарына халықтың табиғи әрі тарихи тәжірибесімен анықталатын
дүниетанымдық әмбебаптар жүйесі де кіреді. Барлық халықтың (ұлттық) мәдени
тұтастығы мен табиғи ерекшелігіне сай әлемнің жаратылуы (космогония),
ғарыштың құрылысы – әлемді елестету құбылысы (космология), кеңістік (отан,
жер, су) пен уақыт, адам және оның әлемдегі орны, жақсылық пен жамандық,
жан мен тән, өмір мен өлім және т.с.с. дүниетанымдық құбылыстарды
кескіндейтін ұғымдары мен түсініктері бар. Дүниетанымдық құбылыстар мен
құндылықтарды, негізгі ұстындар мен категорияларды мифологиялық,
философиялық және т.б. тұрғыдан толғау деңгейі сол халықтың мәдениеті,
ойлау жүйесі мен дүниетанымдық ерекшеліктерінің көрсеткіші болып табылады.
Дәстүрлі дүниетаным барлық халыққа тән құбылыс ретінде әрбір ұлттық
мәдениеттің дамуы мен түлеуі қабаттарында маңызды функцияға ие. Басқаша
айтар болсақ, дәстүрлі дүниетанымдық ұстындар мәдениеттің трансформациялық
және трансляциялық түлеу процестерінде негізгі тұғыр қызметін атқарады. Бұл
жерде трансляция, яғни “тасымалдау” деп, әрбір мәдениеттің белгілі бір
уақыт шеңберінде, ғасырлар белесі мен тарихи кезеңдерінде өз ұстындарының
формалық қабаттарын ұрпақтан ұрпаққа беру құбылысын айтады. Трансляцияның
негізгі қызметі мәдениеттің дүниетанымдық, құндылықтық және тілдік
қабаттарын тұтастандыру мен өзара тепе-теңдігін сақтау болып табылады. Ал,
мәдениеттің мазмұндық жағынан түлеуін – қайта қалыптасу (трансформация) деп
атайды. Трансформацияның қызметі – мәдениеттің дәстүрлі қалыбынан, яғни
шарасынан асуын қамтамасыз ету. Міне, мәдениеттік-дүниетанымдық тіршіліктің
даму динамикасы диалектикалық тұрғыдан осы жолдар арқылы жүзеге асып
отырады. Бұл жерде дәстүрлі түркілік дүниетанымның мәдениеттің әрбір түлеу
сатыларындағы негізгі өзгермейтін ұстындарды (архетиптерді) сақтаушы әрі
мәдениеттің трансформациялық және трансляциялық процесіндегі негізгі тұғыр
ретіндегі қызметін көреміз.
Дүниетанымның негізі ұстыны – мәдениет болса, мәдениеттің күретамыры
оның тіршілігі мен қалыптасуына қажетті құндылықтар жүйесін реттеуші күш —
дін болып табылады. Басқаша айтар болсақ, мәдениеттің дүниетанымдық
құндылықтары тікелей трасцендентальды киелілікпен, яғни Ұлы Тәңірмен
үндестікте болғанда ғана тұрақты құндылықтық сипатқа ие бола алады. Ал осы
құндылықтарды тұтастандырып реттеу, яғни үйлестіру қызметін сенімдік-діни
институттар атқарады. Осы негізге сүйене отырып қазақ философиясының
тарихи, мәдениеттік-ділдік қабаттарын “исламнан бұрынғы және исламнан
кейінгі” деп шартты түрде екі кезеңге бөліп қарастырамыз. Яғни дәстүрлі
түркілік дүниетанымның ділдік негізі болып табылатын Тәңірлік діні исламнан
бұрынғы қазақ философиясының негізгі ойлау жүйесінің ұстындық желісі болып
табылады. Осы концепцияны Д.Кішібеков “Қазақ менталитеті: кеше, бүгін,
ертең” атты еңбегінде мәдениеттік-тілдік қырынан ашып көрсетеді. Ол аталмыш
еңбегінде: “...Қазақ тілінің қалыптасуының бірінші кезеңіне рулық сана,
Тәңірлік сенім, тайпалық қарым-қатынас, әдет-ғұрып негізіндегі тіл, ауыз
әдебиеті жатады, ал, екінші кезеңіне болса, ислам діні енгеннен кейінгі Ақ
Орда, Алтын Орда мемлекеттері қалыптасқан Қорқыт Ата, Жүсіп Баласағун,
Махмұт Қашқари, Қожа Ахмет Иасауи, Дулати, Кодекс Куманикус дәуірі жатады”-
деп, жоғарыдағы ойымызды бекіте түседі. Ал ойлау мен тіл, мәдениет пен
дүниетанымның қалыптасу тарихы арасындағы үндестік пен қалыптасу
құбылыстарының ерекше тұтастықта болатындығын философ Е.І.Ерғалиев:
“...Адам дүниенің танымдық та, руханилық та жақтарына тіл арқылы енеді...”
деп соны ой-таразысымен салмақтай түседі. Ақиық ақын С.Сейфуллин өз
кезінде: “...Қазақ арасына жазба әдебиетін таратқан – Түркістаннан шыққан
қожалар. Ол кезде қазақтың арасына көп таралғаны – Қ.А.Иасауидің кітабы.
Біздің қазақ ақындары соны еліктеп кеткен”–деген тұжырымы арқылы
әдебиеттегі жанрлардың қалыптасуындағы және дүниетанымдық қабаттар мен
кезеңдерді анықтаудағы хикмет дәстүрі мен исламдық қабаттардың маңыздылығын
анық көрсеткен.
Дәстүрлі түркілік дүниетаным – ойлау мен тіл, мәдениет пен дүниетаным
арасындағы өзара үндестік заңдылықтарын реттейтін ұлттық-мәдениеттік
дүниетанымның алғашқы тарихи типі. Сондықтан менің ойымша, ұлттық
дүниетанымның негізі болып табылатын мәдениеттің қалыптасуы және түлеу
құбылысын тікелей ана тілмен тұтастықта қарастыру – осы саладағы
зерттеулердің басты шарты болуы керек сияқты. Сонымен қатар дәстүрлі
түркілік дүниетаным – исламнан бұрынғы тарихи, мәдениеттік қабаттардағы
тілдік, ділдік және ойлау құндылықтарының жиынтық болмысы.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымның жандылығы мен саналылығын төл
мәдениетіміздің тіршілік арналарының ізі мен қоғамымыздың бүгінгі
талаптарынан-ақ сезінуімізге болады. Бүгінгі таңда біздің дәстүрлі түркілік
дүниетанымнан сөз қозғауымыздың өзі оның жандылығы мен саналылығының
көрінісі. Сондай-ақ, дәстүрлі түркілік дүниетаным – қазақ мұсылмандық
ілімінің қалыптасуындағы негізгі құндылықтық әрі құбылыстық
(феноменологиялық) бастаулардың тұғыры мен ұстындық негізі. Қазақ
мұсылмандық түсінігінің ислам өркениеті мен дәстүрлі түркілік дүниетаным
арасындағы еркін сұхбат (аксиологиялық (құндылықтық)-социо-феноменологиялы қ
диалог) негізінде қалыптасқаны белгілі. Иасауи дәстүрлі түркілік
дүниетанымдық ұстындарды исламдық ұстындармен үйлестіре отырып, дәстүрлі
түркілік дүниетаным мен ислам мәдениеті арасында теңдік белгісін қойып,
“еркін сұхбат” құра білді. Иасауидің еркін сұхбат ұстанымы – кешегі
маркстық диалектика сүйенген “дамудың қажеттілігі” ұстанымынан мүлде
басқаша. Мысалы, оның методологиясында және ислам философиясында ойлау
процестері жалпы адамзаттық даму сатылары ретінде аңыз, дін, философия,
ғылым деп қарастырылмайды. Бұлар – бірін-бірі толықтырып тұратын, белгілі
қызметтік (функциялық) кеңістіктері бар, өзара тең дәрежедегі ақиқатты
түсіндіру формалары. Бұлардың арасында тепе-теңдік пен үйлесімділік
болғанда ғана адам еркін ойлай алады. Иасауи ілімі өзіндік әдістемелер
жүйесі арқылы осы тарихи, табиғи сұхбаттың жүзеге асырылуындағы басты
себеп, әрі бүгінгі қазақ философиясының ислам және түрік өркениеттерінің
біртұтас болмыстық ерекшеліктерге ие болуына ықпал еткен арналы өзек
екендігі анық.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы Тәңір түсінігі мен Оның сипаттарын
анықтау — халықтың дүниетанымы, мінез-құлқы, психологиясын танудың басты
кілті болып табылады. Өзінің Тәңірін ұлықтап, әлемдегі еш нәрсемен тең
көргісі келмейтін халықтың әрқашан өр мінезді, төзімді, әділетті және
жауынгер болып келетіндігі де сондықтан. Мұның дін феноменологиясы
тұрғысынан мәдениет пен дін арасындағы психологиялық байланысты айқындайтын
құбылыс екендігі мәлім. Бір Тәңірге сенетін халықтың мәдениеттік, қоғамдық
құндылықтары да ұқсас болып келеді. Ал егер мәдениеті, тіршілігі, қоғамы
бір болғанымен политеистік сенімде болса, ондай қоғам адамдары үшін Тәңір
түсінігінде белгілі дәрежелендірулер бар деген сөз. Мұндай ерекшелік
көбінесе көшпелі рулық-қауымдастыққа, тайпалық одаққа негізделген
қоғамдарда кездеседі. Ұлы Тәңір — берік қандастық жүйеге негізделген
түріктердің Жаратушысы, әрі Иесі. Ұлы Тәңірдің елі де, қағаны да, жері де
киелі әрі қуатты деп танылған. Бұл, негізінен, ұлттық психологияны, басқаша
айтқанда ұлттың ділдік сипатын анықтайтын танымдық өлшем.
Тәңір ұғымының дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы ең басты тұғыр
екендігі мәлім. Ибн Фадлан (Аббас халифатының елшісі) X ғасырдың бірінші
жартысында оғыздарға жасаған саяхаты барысында “түріктердің қиын қыстау
кезінде “Бір Тәңірі” деп, басын Көкке қаратып, мінәжат ететіндеріне куә
болған. Әртүрлі дін адамдарын пікірталасқа шақырған Мәңгі ханның: “... біз
тек қана Бір Тәңірге құлшылық етеміз” деген ұстанымын еуропалық миссионер-
саяхатшылар Марко Поло, Плано Карпини, Рубрук мәлімдеген. Мұны “Бенгу Таш
Бітігі” жазбаларынан да көруімізге болады. Онда Бір Тәңір (Тәңірлер емес)
жайында сөз қозғалады. Бұл Тәңірі — Түріктің Тәңірісі. Қаған сайлау,
бұйрық беру, жарлық шығару, ел қылу, күш беру, ұлұқ, құт, біліг сыйлау,
жарату сияқты әрекеттер — Тәңірдің қалауындағы іс.
Тәңір сөзі ғұндарда және Шумер сына жазуларында “дингир немесе зингир”
(қазақтарда әлі күнге “зеңгір көк” – аспан ұғымы бар) түрінде кездеседі.
Ұлы Тәңірдің “көк” “ұлы”, “биік”, “нұр” сипаттарының өзі аспанды білдіреді.
Сипаты жағынан Тәңір еш нәрсеге ұқсамайды. Ол Тәңір болғандықтан Тәңірге
ғана ұқсас. Бұл танымдық анықтама Күлтегін, Білге қаған жазбаларында “Тәңрі
тег Тәңрі” түрінде кездеседі. Түріктер Тәңірді “Ақ Нұр” (ақ айас), “Ұлы
Йеміз”(ар тойын); “Йе-еде”, “Хан-Ие беруші”, “Бай (Үлкен)”, “Ата-рухтардың
ұлысы”, “Жарылқаушы”, “Жазалаушы”, “Күш беруші”, “Құт сыйлаушы” ретінде
анықтайды.
Тәңірдің ісі мен қалауын оның сипаттары арқылы танимыз. Мысалы, Білге
Қаған жазуында “Тәңір күш бергені үшін (оны) жауымды “шаншыдым”, яғни
жеңдім деген мәлімет бар. “Тариат” және “Тарқим” жазуларында да түріктердің
соғыстағы жеңістері Тәңірдің сыйы ретінде қабылданған. Мысалы,
“Сүңгішдіміз”-соғыстық. “Йайындымыз”-жеңдік. Тәңірі жарылқады, Үзе (ұлы)
Көк Тәңірі жарылқағаны үшін, асыраушы йағыз-жер азық бергендіктен елімді,
төремді таптым (елді, төрелі болдым).
Тәңірі билікті қалағанына береді. Қаласа қайтарып алады. Яғни, Тәңір
саяси билікке лайық болғандарға ғана бас болады. “Күлтегін” жазуында
“Тәңірі күш бергендіктен қағанымның сұсы бөрі сияқты еді, жауы қой сияқты
еді” делінген. Міне, дәстүрлі түркілік дүниетанымда Тәңір ұлы, құдірет
иесі. Ол ұлыстың қорғаушысы. Әрі жолдан шыққан ұлысты жазалаушы, сонымен
бірге жарылқаушы да. Жазаласа елді қағансыз, яғни иесіз қалдырады, ұлыстың
ауыр азап шегуіне жол ашады. Мұндай жағдайда Түрік Тәңірісі “түрік ұлысының
аты мен заты жоғалмасын деп, қайтадан қаған жібереді”.
Дәстүрлі түркілік дүниетаным бойынша халықтың күйзеліске түсуі, рухани
азғындауы Тәңірдің оларға жіберген жазасы ретінде анықталады. Яғни Тәңір
оларды жазалау үшін парасатсыз басшы жіберген болып саналады. әл-Фараби
бабамыз – “қоғамның парасатсыз болуы – оның басшысының надандығынан” деп
біледі. Өйткені ескі түрік дініндегі Көк Тәңірі Аристотель философиясындағы
әлемді жаратып, кейіннен ешқандай қимыл-іске араласпай шетте қалатын
“Демиург” емес. Сонымен қатар ислам философиясындағыдай әрбір істі тікелей
басқарып отыратын Алла да емес. Көк Тәңірі құбылыстар мен оқиғаларға
тікелей емес, елшілері (қаған, елші-қам) арқылы ықпал етеді. Егер елшілер,
қағандар білікті, парасатты болса, ондай қоғам ешқашан өз жолынан
адаспайды. Демек, Тәңірдің ұлылығы мен парасатының қоғамдағы көрінісі
тікелей қаған, қамдарға байланысты болып шығады. Өйткені дәстүрлі қоғам
адамы Тәңірдің қағанға берген аманаты болып табылады. Бірақ түркілерде
қаған ерекше кісілік иесі болғанымен, мемлекет пен ұлттың болашағына
қатысты мәселелерде жеке басына үкім беру, шешім қабылдау құқына ие емес.
Кейіннен түркілік дүниетанымдағы Көк Тәңірі түсінігі басқа діндердегі
құдайлардың тағдырына ұқсас “өзінше бөлектенген енжар Тәңірге” айналған.
Жоғарыда көрсетілген әртүрлі әсерлерден Көк Тәңірі антропоморфтық
қасиеттерге ие болып, басқа есімдер мен құдайларға теңестіріліп,
белсенділігі төмендеген. Тіршілік философиясында Тәңірдің белсенділігінің
төмендеуі — қоғам өміріндегі хаостың кеңінен етек алуы деген сөз. Өйткені
дәстүрлі қоғам теократиялық қоғам болатын. Түріктерде Тәңір метафизикалық,
киелі ұғым болғанымен, дәстүрлі түркілік дүниетаным бойынша метафизикалық
және физикалық әлем өзара тығыз байланыстағы универсалдық тұтастық пен
үйлесімділікте деп қаралған. Бұл теократиялық түсінік “жоғарыда көк Тәңірі
және төменде йағыз (жауыз) жер” тіркесінен де аңғарылады. Түрік Тәңірісі
Елтеріс Қаған мен Ел Білге Қатунды төбесінен тартып, (Көкке) көтеріп,
түріктердің ес жиюын қамтамасыз еткен. Мысалы, Күлтегін және Білге Қаған
жазуларында “Жоғарыда Көк Тәңірі төменде жауыз жер қылындығында екеуі
арасында кісі ұлы қылынды (жаратылды). Кісі ұлы үстінде апам Бумын Қаған,
Истеми қаған болды. (Тәңір атына, ол) ...түрік бодунын, елін, төресін
ұстап, реттеді (биледі)”. Бұдан ежелден түркілердің дүниетанымы мен
құндылықтарының негізін қалыптастырушы күштің Тәңір екендігін аңғаруға
болады.
Мұсылман жылнамашылары мен Еуропа саяхатшы-миссионерлерінің, әсіресе
соңғы ғасырлардағы этнографиялық деректерінде түріктердің Тәңір түсінігі
туралы көптеген мәлімет беріледі. Мысалы, Алтайларда Көк Тәңірі
“ұлы”,”заңғар” мағынасындағы “Үлкен” немесе “Ұлы бай”-“Бай Үлкенге”
айналған. Иран мәдениетінің ықпалымен “Худа” сөзі, “Құдай” ретінде енген.
Оғыздардың Тәңірі орнына қолданған “Шалап” немесе “Чалаб” сөзі
несториандықтан алынған. Солтүстік-батыс Моңғолиядағы сойоттарда Тәңірі
“Қайырханға” айналса, Сахаларда буддизмнің ықпалымен келген “Оруң Айы
Тойынға” орын берген. Сонымен қатар бұл өзгерістер Тәңір туралы зооморфтық
және антропоморфтық түсініктерді де өзімен бірге ала келді. Осылайша Тәңірі
көктің жетінші, кейбір деректерде тоғызыншы, он алтыншы қабатында тұрады.
Алтайларда алтынмен апталған сарай мен тақ, жеті немесе тоғыз ұл-қызы,
сонымен қатар көмекші әруақтар (Жайық, Қарлық, Сулақ, Ұтқышы) қосылған.
ХІХ ғ. Алтай, Енесай түріктерінің космогониясы туралы жиналған
мәліметтерден белгілі болғандай, оларда онтологиялық түсінік сақталғанымен,
әлемнің және адамның жаратылуына байланысты аңыздарда, көбінесе Тәңірдің
жаратуы “бұрыннан бар материяға форма беру сияқты“ көрініс алған. Осыған
сүйене отырып атақты түркітанушы-ғалым А.Инан “Шаманизм: кеше және бүгін”
атты еңбегінде түрік космогониясына “жоқтан бар ету, жарату” ұғымының семит
діндерінен кіруі мүмкін деген тұжырым жасайды. Дегенмен, дәстүрлі түркілік
дүниетаным бойынша ежелден Көк Тәңірі барлық болмыстардың жаратушысы.
Сондықтан да дұға-мінәжат, ғибадаттар Көк Тәңірге арнап жасалады.
Танымдық тұрғыдан қарағанда жер, тау, тас, бұлақ, ағаш сияқты заттар,
өз болмыстарынан тыс, “Тәңірдің жердегі көрінісі” (шағылысуы) ретінде
киелілік мәнге ие. Яғни осы табиғат элементтерінің рухы, киесі мен иесі бар
деп саналған. Ал діни ақиқат тұрғысынан осы табиғат элементтері адам
санасында заттық болмыстық табиғаттан ажырайды да, тікелей Тәңірдің киелі
сипаттарымен тұтастықта болады деп түсіндіріледі. Міне, сондықтан да дін
тарихшысы Х.Таниу араб саяхатшысы Ибн Фадланның “Саяхатнама” атты еңбегінде
түркілердің рух, кие, ие деп білетін түсініктерінің бәріне Тәңірі деп
қарағандығының қате екендігін социо-теологиялық ұстанымдар арқылы ашып
көрсеткен. Х.Таниу араб елшісі, Ибн Фадланның көшпелі түркілердің
мәдениетіне менсінбей қарағандығын, ол халықтың дүниетанымын жетік
білмегендігін, оларды төменсіткендігін айтады. Шындығында да арабтар мен
түріктердің арасында көшпелі экономикалық жүйе тұрғысынан ұқсастық
болғанымен, дүниетанымдық негіздерінде айырмашылық бар екендігі айқын.
Осындай мәдени және социо-тарихи салыстырулар арқылы кешегі марксизм
сүйенген “экономикалық тіршілік көзінің” бүкіл адамзаттық дамуды
таразылаудың бірден-бір эталоны (өлшемі) бола алмайтындығы анықталып отыр.
Сонымен Тәңір — “Адам-Тәңір-Әлем” үштік ғарыштық компоненттерінің
орталық ұстыны ретінде адам мен әлемнің өзара үндестігінің себебі әрі
шарты. Енді осы иерархиялық және сұхбаттық үйлесімділіктің компоненттерінің
бірі әрі бірегейі – әлем мәселесін дәстүрлі түркілік дүниетаным негізінде
қарастырып көрелік.
Орхон-Енесай жазбаларында “идуқ йер-су(б)” анықтамасы кездеседі.
Түркітанушы Б.Өгелдің пікірі бойынша, бұл жердегі “идуқ” сөзінің “-ид, -ад”
жалғауы, “жіберілген, берілген” мағынасына келетін “дан, ден, тан, тен”
сияқты шығыс септігінің жалғауларымен төркіндес келеді. Яғни жер мен су
түріктерге “Тәңірі тарапынан берілген” болып шығады. “Ид” сөзі “қасиетті”,
“киелі”, “құтты” деген мағынаны білдіреді. Сонымен дәстүрлі түркілік
дүниетанымда жер, су, отан – құтты, өйткені идуқ, яғни киелі. Идуқ-жер
тіркесі Инал Сатығ атына тігілген “Бай-Бұлын” деп аталатын 1-жазуының
бірінші жолында “...өз жерім, идуқ-жерім...” ретінде кездессе, отан сөзінің
мағынасы “Тәңірі-ел”, “Тәңірі-жер” тіркесімен берілген. “Ұйық-Тұран”
жазуында: “Жоғарыда Ұлы Түрік Тәңірісі идуқ “жер-суды” жаратты-реттеді”
делінетін және т.б. деректер бар. Осы деректерге сүйене отырып, туған
жердің Тәңір тарапынан берілген құт, аталардан қалған қасиетті мирас
екендігін көруге болады. Ата мирас – отанды Ғұн қағаны Мөде де Тәңірдің
құты-өз жерін, аталарынан қалған топырақты ешкімге таптатпас үшін жауына
қарсы “қасиетті соғыс” ашқаны тарихтан белгілі. Бабаларының сүйегі жатқан
қорымның тоналып, қиянатқа ұшырауы, Батыс Еуропаны тітіреткен Атилланың
(Еділдің Арысы) да Византияға қарсы соғыс ашуына себеп болған. Өйткені
дәстүрлі түркілік дүниетанымда ел (мемлекет), ұлыс (халық), йер-су (отан-
топырақ) – теократиялық түсініктегі киелі болмыстар. Жер мен Көк (Тәңір)
ажырамас тұтастықта. Сондай-ақ әлем мен адамның да өзара үндестікте
екендігін әлемнің антропоморфтық сипаттармен түсіндірілгендігінен-ақ
байқауға болады. Яғни жердің “кіндігі”, “басы”, “аяғы”, “құлағы”, “қойны”
және т.с.с. болған. Кіндігі-“Жерұйық”, басы-“Өту” (өте), аяғы-“Төмен”,
құлағы мен қойны-метафизикалық әлем, яғни “әруақтар әлемін” білдіреді. Бұл
жерде Өту–Өтүкен, Төмен-Тюмень топонимиялық жер атаулары ретінде ежелгі
түрік топырақтары екендігінің айғағындай болып, Ресейдің оңтүстік шығысында
қалғандығын айта кеткеніміз жөн.
Б.Өгелдің “Түрік мифологиясы” атты еңбегінен дәстүрлі түркілік
дүниетанымдағы пантеистік түсініктегі ұстындардың көптеп кездесетіндігін
көруге болады. Түріктер туған жерінің әрбір қарысына “Тәңірдің бесігі”
немесе “Жер-Ана” ретінде мән берген. Енді осы “Жер-Тәңірдің бесігі” және
“Жер-Ана” тіркестеріндегі ана мен бесікті біртұтас деп қарасақ, Тәңір мен
жер де біртұтас ғарыштық үндестік ішінде екендігі анық байқалады. Дегенмен
де Тәңір мен жер арасына теңдік белгісін қойғалы отырған жоқпыз. Тәңірлік
сенімде Тәңір-жердің иесі. Қазақтардың Тәңірге жердің иесі ретінде қарап,
оған құрбандық атауын Е.Тұрсынов ақ жылқының қылына ораған бір шелек
қымызды ”Жер-суымыздың иесіне желі арнап, сыйлау үшін келдік,”-деп қайың
ағашының алдына қоятындығын айтады. Демек, қазақтар арасында Тәңірлік
сенімнің (діннің) негізгі категориялық ұғымдары мен ұстындары
ұмытылғанымен, дәстүрлі дүниетанымның сынықтары (элементтері) халық
ырымдарында әлі де өмір сүріп келеді деген сөз. Бұл жердегі “қайың ағашы”
да киелі болып саналады. Өйткені Тәңірлік сенімде қайың “ғарыштық
орталықтың” символын білдіреді. Наурыз мерекесінде жасалатын баталарда да
“көк көп болсын, ақ мол болсын, төл егіз болсын, төрт түлік семіз болсын,
қымыз мол болсын” және т.с.с. ақ тілектер жердің иесі –Тәңірге жасалған
мінажаттың көрінісі. Әдебиеттанушы-ғалым А.Шәріп те қазақтардың дәстүрлі
дүниетанымындағы атамекенді ардақтау, аялау сезімін “қоныс-құт-құдірет”
формуласына негіздеу арқылы жердің құт ретіндегі трансцендентальды
болмыспен байланыстылығын ашып көрсеткен.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымның негізгі ерекшеліктерінің бірі қоршаған
әлемді мәденилендіру (культивациялау) екендігі белгілі. Әлемді
мәденилендіру деп кеңістіктер, бағыттар, қабаттар, символдық салт-жоралар
(рәсімдер) мен діни қағидалар арқылы уақыт пен кеңістік ішінде құндылықтар
жүйесінің қалыптасуын айтамыз. Осы тұрғыдан дәстүрлі қоғам адамы өз әлемін
Шығыс, Батыс, Теріскей, Күнгей және Орталық деп, бағыттарға бөліп, мән-
мағына дарытқан. Әрбір бағыт немесе кеңістіктің өзіндік мазмұны мен маңызы
бар. Мысалы, Шығыс–көктемді; таң сәріні; тіршіліктің бастауын; алдыңғы жақ-
бағытты; киіз үйдің есік жағын және т.б. кеңістіктік тұрғыдан нақтылайды.
Ғұн ханы таң сәріде күншығысқа бет алатын. Отаудың есігі де күншығысқа
қарай ашылады. Батыс–күзді; күнбатысты; өмірдің екінші жартысын; киіз үйдің
құрметті бөлігі — төрді, яғни әруақтар әлемін білдіреді. Күнгей–жазды,
түсті, өмірдің кемелдік шағын, әлемнің жоғарғы жағын, киіз үйдің еркектер
отыратын тарапын, ал Теріскей–қысты, түнді, өмірдің соңы-қартаюды, әлемнің
төменгі жағын, өлілер әлемін, киіз үйдің әйелдер отыратын тарапын
білдіреді. Бұл құбылыс дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы әлемді кеңістіктік
тұрғыдан мәденилендірудің маңыздылығын көрсетеді.
Әлемді кеңістіктер мен бағыттарға бөлу арқылы мәденилендіру құбылысын
киіз үйдің еркектік және әйелдік тарапқа бөлінуінен де көруге болады. Бірақ
киіз үйдегі ең маңызды қазық — әйел болып табылады. Өйткені бұл кеңістік
(ғарыш) – әйелдікі. Оның ішіндегі жасау, дүние де әйелдің өзіне тән.
Еркектің әлемі — үйдің босағасынан шыққаннан кейін басталады. Үй —
әйелдікі, түз — еркектікі. Киіз үйде әр нәрсенің, әр заттың өз орны болғаны
сияқты әрбір отбасы мүшелерінің де жанұяда өз орны бар. Бұл тәртіп, жүйе
бұзылмауы тиіс. Яғни әйелге тән заттар өз тарапында болып, еркек жағына
ауысып кетпеуі керек. Киіз үйдің босағасында үйдің “иелері мен кие
рухтарына” құрмет көрсетілуі тиіс. Босағаның оң жағында отбасының иесі бар.
Киіз үйдің ортасында ошақ орналасқан. Ол — әлемнің, жанұяның, әулеттің
орталығы мен ынтымағының символы. Әлемнің бағанасы болса, киіз үйді ұстап
тұрған тіректер – “дүниенің тірегі” деп аталатын жекелеген қазықтармен
теңестіріледі. Уақыт өте келе киіз үйдегі шаңырақтың мифтік — діни
функциясы түтіннің шығуы үшін шаңырақтың үстіңгі жағында жасалған түңлікке
(түтіндік) ауысқан. Тіректің сынуы немесе шаңырақтың ортаға түсуі жаман
ырым саналып, бәленің басы ретінде қабылданады. Спенсер мен С.Гиллен осы
қасиетті тірек сынғанда, бүкіл тайпа-ру қаралы күн кешіп, соңында тізе
бүгіп, өздерін өлімге қиғандығы туралы аңызды еске салады. Киіз үй —
ғарыштың (космос) символы, кіші нұсқасы. Көшпелілердің киіз үйі әлемнің
орталығында орналасқан іспетті, ал оның шаңырағы – әлемнің тірегі ұғымын
береді. Яғни көшпелі адам әрдайым қасиетті, киелі мекенде, космостық
әлемдер арасында құрылған байланыстың жүзеге асуы үшін жол–кеңістік–шаңырақ
арқылы әлеммен үйлесімділікте өмір сүруге тырысады. Отаудың шаңырағы мен
тірегі Көк аспанның тірегі секілді, отау кіші бір космос – кіші әлем
секілді. Адам осы Көк күмбездің (аспан) астындағы орны мен кіші күмбез
(отау) ішіндегі орны арасындағы үндестіктің сақталуын қадағалауы тиіс. Киіз
үйге космостық форма (пішін) берген ең негізгі тірек — шаңырақ. Негізінде,
Азияның діни ғимараттарындағы көк күмбез символизмінің сан ғасырлық тарихы
бар.
Макрокосмостық байланыс деңгейінде ғарыштық бағана (ось) – ағаш, тау,
төбе, тірекпен, ал микрокосмостық деңгейде болса, үйдің орта тірегі немесе
шаңырақпен үйлестіріледі. Бұл әр үйдің шаңырағы “ғарыштың орталығына” сай
орналасқан деген сөз. Дәстүрлі дүниетанымда әлемдік дәлдік, яғни ғарыштық
орталық әрбір нүктеде, барлық жерде бірдей бар екендігін көрсететін табиғат
заңы кең тараған. Шаңырақ пен бағана арасында функционалдық байланыс бар.
“Бағана” сөзі сахаларда (якуттарда) Тәңірге барар жол, тірек, мағынасында
қолданылады. Әрбір шаңырақ көкке ұласу қабілетін білдірсе, құрбандық шалу –
Тәңірмен үндесудің жолын білдіреді. Шаңырақ Тәңір мен адам арасындағы
қатынасқа түсу мүмкіндігін береді. Бұл мүмкіндікті дәстүрлі түркілік
дүниетанымдағы әлемнің құрылысы, жаратылысы беріп отыр. Шындығында бұл
құрылыс-жүйе, бір-бірін өзара байланыстырып тұрған орта бағананы бойлай үш
қабаттан тұратындай етіп үйлескен. Әлемде бірінің үстіне бірі орналасқан үш
үлкен қабат бар. Бұлар орталық тұстан өтетін бағана арқылы өзара байланысты
болғандықтан, бір әлемнен екіншісіне өтуге мүмкіндік туғызады. Экстаз
хәліндегі қамның (бақсы) рухы да көкке немесе жер асты әлеміне “мистикалық
сапар” жасарда осы “түңлік-бағана-шаңырақты” қолданады. Демек, дәстүрлі
түркілік дүниетанымын әлемді өзара вертикал кеңістіктер арқылы Тәңірге
апарар жол болып табылатын бағаналармен байланысқан үштік әлем түрінде
елестеткен.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымда космологияның көшірмесі болып табылатын
адамның жаратылуы да әлемнің орталығында жүзеге асқан. Мысалы, Месопотамия
мәдениетінде адам Жер жүзі мен Көк арасындағы “көпірдің” орналасқан жері —
“жердің кіндігі-Жерұйықта” дүниеге келген. Осы символдық бейнелеулер
түркілік космологияның да негізгі ұстындары болып табылады. Негізінен, ескі
түркі космологиясы “Жерұйық” түсінігі төңірегінде қалыптасқан. Түрік жұрты,
“түркі ордасы,” яғни билеу, басқару орталығы, дүниенің төрт бұрышының
түйіскен жерінде, яғни дәл ортада, әлемнің кіндігінде орналасқан.
Жалпы алғанда әрбір мекен ету, отанға айналдыру процесі — алғашқы
космогонияны (әлемнің жаратылуын) жаңғырту болып табылады. Шаңырақты,
мекенді киелі, қасиетті отанға айналдыру үшін оны Тәңірмен байланыс құруға
ыңғайлы жағдайға келтіру керек. Адам өз әлемінде өмір сүруі үшін алдымен
қоршаған сыртқы әлемді ритуалдық рәсімдер арқылы оны қайта жаратуы қажет.
Әрбір жаратылыс әр нәрсенің бастауындағы космогониялық әрекетті қайта
жаңғыртады. Сондықтан әрбір құрылыстың іргетасы әлемнің орталығына
орналасқан деп есептелген. Қазіргі кездегі жаңа құрылыс саларда “ірге тас
қалау” дәстүрін де алғашқы космогониялық әрекетті қайта жаңғыртудың
өзгерген формасы ретінде қарауға болады.
Әрбір кеңістік трансцендентальды ата мекенге айналуымен ғана емес,
сонымен қатар нақты уақыттың мифтік уақытқа айналуы арқылы да дәстүрлі
қоғам адамының киелі, қасиетті отанына айналады. Яғни әрбір ритуал киелі
мекенмен ғана емес, сонымен қатар қасиетті уақытпен, яғни тәңірлік
жаратудың алғаш рет жүзеге асырылған уақытында өтіп жатады деген сөз. Демек
отанға айналған топырақ немесе шаңырақ құдайлық жаратудың қайталануы болып
отыр. Олай болса, әлем, киіз үй және адам болмысы арасында ұқсастық құруға
мүмкіндік бар. Адам тәні де үйдің құрылысына ұқсас. Бұлар үш әлем
арасындағы симметриялар мен ұқсастықтарды көрсететін категориялар, олардың
араларындағы байланыс жолдарын, бірлікті, ғарыштық бірлік пен тұтастықты
көрсетеді. Яғни үштік космостық функция концепциясы “Әлемнің Бірлігі”
түсінігіне қайшы келмейді.
Қорыта айтқанда, дәстүрлі түркілік дүниетанымда әлем — ерекше мән-
мағынаға ие болмыс. Әлем — Тәңірдің құты ретінде киелі, бақыттың көзі болып
саналады. Әлем — адамның мәдени тіршілігінің кеңістігі. Бұл кеңістік
әрдайым метафизикалық уақыт пен циклдық жаңару-жаратылу үстіндегі жанды
болмыс. Адам да жанды болмыс ретінде өзін үнемі әлеммен үндестікте және
тұтастықта қарастырады. Өйткені әлем адам үшін – ұстаз, танымның көзі,
Тәңірдің айнасы, мәдени құндылықтардың тұғыры. Әлемнің құрылысы мен
функциясы “Жерұйық”, “ғарыштық тау”, “ғарыштық ағаш”, “төбе”, “шаңырақ”,
“бағана”, “темір қазық” ұғымдары төңірегінде топтасқан дүниетанымдық
ұстындардың қалыптасуына негіз болған. Әлемді кеңістіктерге бөлу — адамның
қоғамдағы орнын анықтауға бағыттайтын құндылықтар мен моральдық
түсініктердің көзі. Өйткені әлемнің құрылысы, кеңістігі адамның қоғамдағы
орнымен теңестіріліп, антропоморфты сипатта ұғынылған. Әлемнің мәні отанға
айналдыру немесе "иелену" жорасы (рәсімі) арқылы трансцендентальды болмыс
пен “алғашқы космогониялық әрекетті” еске салып, қайта жаңғыртып отыруынан
да көрінеді. Әсіресе, әлем құрылысының адам тәнімен ұқсастырыла
түсіндірілуі діни дүниетанымдық ұстындардың тұрақтылығы мен мәдени даму
сатыларындағы функционалдық тіршіліктің сақталуын қамтамасыз еткен. Ежелгі
заманнан бері қалыптасқан әлемдік модельдің тұтастығы, өзара байланыстылығы
дәстүрлі дүниетанымның онтологиялық функциясының жүзеге асырылғаны туралы
қорытынды жасауымызға мүмкіндік береді. Дәстүрлі дүниетанымда адам мен әлем
әрдайым ыдырап, қайта қалпына түсіп отыратын тұтастықты көрсетеді. Бұл
құбылыс аңыздар мен мифтерде анық көзге түседі. Әлемнің жаратылысы туралы
баяндайтын кез келген миф әлем мен адамның тұтастығын көрсету немесе сол
тұтастыққа деген құмарлық пен құлшынысты көрсетеді. Тұтастыққа ұмтылу —
жоғалған тыныштықты қайта жаңғырту, қиындық атаулыдан құтылу деген сөз.
Әрбір жаратылыс, космогония немесе антропогония болсын, бір орталықтан
басталып, бір орталықта аяқталып жататын үздіксіз процесс. Бұл процесс
“әлемнің кіндігі немесе орталығында” жүзеге асып жатады. Әлемнің кіндігі —
Жерұйық ең алғашқы құдайлық бастаманың, яғни адамның жаратылыс негізі
болғандықтан да қасиетті. Дәстүрлі көшпелі қоғам адамының ашық космоста
тіршілік етуге мұқтаж екендігін сезінуі қарапайым құбылыс емес. Әртүрлі
кеңістіктерде анықталғанындай, “шаңырақ-түңліктердің” нақты дүниетанымдық
қызметі, жоғарғы (трансценденталь) әлеммен осы жол арқылы байланыс құрудың
зәрулігі өз универсалдылығы мен өміршеңдігі көшпелі дала өркениетіне терең
із қалдырған.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы бақытқа ұласуды және Тәңірмен
байланысты қамтамасыз ететін метафизикалық-символдық құбылысты білдіретін
“Көктің тірегі”, киіз үйдің “шаңырағы” сияқты түсініктер исламның енуімен
бірге формалық және мазмұндық өзгеріске ұшырап, мұсылман түркілерде “құтб”
яғни, тірек ретінде жалғасын тапқан. Яғни Тәңірмен байланысу сопылық
дүниетанымның енуімен бірге ешқандай құралсыз (Жерұйық, Шаңырақсыз) тікелей
кемел адам арқылы жүзеге асатын болды. Мысалы, мұсылман түріктер “қутб-ул
ақтаб”– “тіректердің тірегі” ретінде ілімі және рухани жолы арқылы Тәңірге
жөн сілтер ұстаз деп Әзірет Сұлтан Қожа Ахмет Иасауиды таныған. Сонымен
қатар дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы жердің “идуқ”, яғни Тәңірдің берген
құты, сыйы деген түсінігі сопылық дүниетаным әсерімен Тәңірдің “көрінісі”
ретінде ұғыныла бастады. Яғни әлем Тәңірдің сипаттарын шағылыстыратын, Оның
“Бар” және “Бір” екендігін көрсететін кеңістік ретінде жаңа түсінікке ие
болады. Дәстүрлі түркілік дүниетанымда адам әлемнің үйлесімділігіне қызмет
ететін болса, Иасауиден кейін әлем Тәңір тарапынан жаратылған адамның
қызметіндегі болмыс ретінде танылады. Өйткені исламдық дүниетаныммен бірге
адам “Әлемнің кіндігіне” айналды. Яғни адам әлемнің жаны, рухы дәрежесіне
көтерілді. Бұрын әлем мәңгілік деп есептелетін болса, Иасауи ілімінен кейін
әлем өткінші сипатқа ие болды. Абайдың тілімен айтқанда “Өлсе өлер табиғат,
адам өлмес” деген түбегейлі дүниетанымдық, сенімдік өзгерістерге жол ашты.
Дәстүрлі дүниетанымдағы әлемді кеңістіктерге бөлу арқылы мағыналандырылған
құндылықтар жүйесі енді жаңа сапалық мәндегі тұтастыққа жетіп, барлық
әлемдік қабаттар, кеңістіктер мен бағыттар Тәңірдің сипаттық ақиқатына
айналды. Яғни бөлулер тұтастыққа орын берді. Әлемнің құрылысындағы
құбылыстар мен ерекшеліктер тікелей адамның рухани хәлдері мен моральдық
психологиялық мақамдары ретіндегі түсінікке ие болды. Қысқаша айтқанда,
әлем адамға айналды. Яғни болмыс тұтастық, бірлік (таухид) сатысына
көтерілді. Осылайша адамның әлемдегі орны исламдық дүниетаным арқылы
толықтырылды. Бұл процестердің толығымен Иасауи ілімінің негізі болып
табылатын еркін сұхбат әдісі арқылы құбылыстық, әрі мазмұндық тұрғыдан
жүзеге асқандығын толық айтуымызға болады.
Қоғам адамның мәнін ашу және оны танудың нақты кеңістігі болып
табылады. Дәстүрлі қоғам өмірі праволық, діни-мистикалық негіздегі жарғылар
мен тыйымдар жүйесі бойынша қалыптасқан. Бұл қоғам жабық сенім жүйесі
бойынша реттеліп, бірыңғай экономикалық тіршілік салты мен қандастық одақ
негізіндегі бірлікке сүйенеді. Мұндай қоғамда адам өзін қоршаған ортасымен
органикалық тұтастықта болады. Оның қайғысы да, қуанышы да ортақ. Қоғам
табиғатпен біртұтас, бір субстанциядан тұрады.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы саяси басқару жүйесіне қатысты құт,
қаған, қам, бұдын, ұлыс, орда, оғыс, ұрық-ру, оба, бой, ел, оймақ-аймақ,
ошақ, ауыл, арыс, төбе, йаса-жасақ (жарғы), төре, ұран, төс, оқ, елші,
жаушы және т.б. ұғымдардың қазақтың мемлекеттілік, саяси басқару тарихы
үшін ерекше маңызы бар. Өйткені осы ұғымдардың өзі қазақтардың
мемлекеттілік тәжірибесінің тарихы мен мәнінің тереңдігін көрсетеді. Бұл
туралы түркітанушылар А. Инан мен Ү. Хассан дәстүрлі түркілік
дүниетанымдағы одақтастықтар мен әскери, мемлекеттілік және әлеуметтік
байланыстарды анықтаудағы ең негізгі қайнар көз ретінде қазақ мәдениетінің
қарастырылуы керектігін айтады.
Көне түркілердің мемлекеті территориялар мен заңдары ортақ ерікті
көшпелі әскери тайпалар бірлігінен құралған. Мысалы, атты әскер –
тұрұқ–орталық әскер, оң қанат-толос(толы) әскер, сол қанат–тардуш (торду
оғыс) – негізгі тайпа болып жүйеленген. Бұған қоса көмекші, барлаушы
функциясын “қазақ” деп аталатын бөліктер атқаратын. “Қазақ” сөзі —саха
тілінде “шекара танымайтын, еркін адам” деген мағынада қолданылады.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымда ұлыс-орда (әскери) үштік негізде
түзілгендіктен, “үш жүз” ретінде танылған. Түркілік дүниетанымға тән осы
ерекшелік негізінде Г.Дюмазильдің “үштік функция теориясын”
қалыптастырғандығына жоғарыда тоқталғанбыз.
Түркілік дүниетанымда басқару жүйесі бір орталыққа негізделген. Бір
орталықтан басқару Тәңірдің құты, төре, йасағ-жасақ, қаған, ұлыс және т.б.
және қамдық институттармен бекітіліп, үштік онтологиялық-теориялық
дүниетаным негізінде, үштік функциялық бөлініс түрінде көрініс береді.
Ежелгі түріктерде билік жоғарыдан төмен қарай жүргізіледі. Бұл түсінік
“жоғарыда көк Тәңірі, төменде жауыз жер” тіркесінен де аңғарылады. Бұл –
дәстүрлі түркілік дүниетанымның саяси билігі теократиялық негізде
қалыптасқандығының белгісі. Яғни түріктер саяси билік пен үстемдік көзін
Тәңірден алған. Көк түріктер мен ұйғырлар кезіндегідей көне түрік
мемлекетінде саяси билік “құт” ұғымы арқылы берілген. Қағанның саяси
биліктің тұтқасы ретінде “Тәңірқұт” деп аталғанына жоғарыда тоқталдық. Құт
көне түрік тілінде “мемлекет”, “бақыт”, “рух”, “абырой-ықпал” сияқты
мағыналарға да келеді. Құт пен құттылық түрік қағандарына немесе адамдарға
Тәңір тарапынан беріледі. Жүсіп Баласағұнның “Құтты білік” атты еңбегінде
де бұл туралы “Парасат пен несібе құттан туады, билікке барар жол сол
арқылы өтеді, барлығы құттың қол астында” делінген.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы мемлекеттілік философиясының ең басты
тұғыры – билік институты. Билік басында қаған (хан) болады. “Қаған” (“хан”-
сөзі сақа тілінде “хахха-аан”- “қорған” мағынасына келеді) “халық пен Тәңір
арасын байланыстырушы көпір, өткел” мағынасын беретін көне түрік сөзі.
Ежелгі көшпелілер үшін ең ұлы көсем — қаған, ол ел мен Тәңірі, ел мен
қоршаған әлем арасын байланыстыратын көпір ретінде саналған. Қаған Тәңірдің
құты арқылы ұлысты, яғни Тәңірдің аманатын басқару құқына лайық бола алады.
Бұл түсінікті кейіннен әл-Фараби исламдық дүниетаным негізінде жаңғыртып,
өзінің “философ–қаған” концепциясының іргетасын қалайды. Бұл концепция
бойынша қаған–философ болу, Тәңірдің нұры — “белсенді санамен (ал-фа‘ал ал-
‘ақл) құттанғанда ғана мүмкін болады. Әл-Фарабидың осы концепциясы кейіннен
Жүсіп Баласағұнидың “Құтадғу-Біліг” атты еңбегінде жаңғырып көрініс берген
болатын. Жалпы “қаған-философта” қандай кісілік болуы керектігі мәселесі әл-
Фарабиды тереңінен толғандыруы кездейсоқ емес. Өйткені дәстүрлі түркілік
дүниетанымда болсын, жалпы Шығыста болсын ғарыштық үйлесімділіктің сақталуы
мен баяндылығын жүйе-низам емес, тікелей адамның кісілігі анықтайды.
Өйткені дәстүрлі түркілік дүниетаным бойынша әрбір адам өз орнына лайық
болуы тиіс.
“Күлтегін” және “Білге Қаған” жазуларында Тәңір тарапынан
тағайындалған қаған — бүкіл адамзаттың (кісі ұлының) билеушісі. Түркі
мемлекеттілік иерархиясы бойынша қаған – ең жоғары атақ. Бұл тақ пен атаққа
лайық болу оңай болмаған. Сонымен қатар сайланған қаған Тәңірі тарапынан
құт, жарлық, үлүг сияқты берілген қасиеттерді сақтауға міндетті. Жақсы
қаған елін қорғап, елінің төресін, яғни жарғы-заңдарын (конституциясын)
реттеп, оны халыққа, келешек ұрпаққа насихаттауы тиіс. Қағанның міндеті —
халықтың қарнын тоқ, киімін көк, бай қылу. Сондықтан Білге қаған
“Шығандаған халықты бай қылдым, Жалаңаш халықты тонды қылдым” -дейді. Түрік
қағандары жасаған істерін келешек ұрпаққа білдіруді мақсат еткен. Сондықтан
да түрік қағандары кейінгі ұрпаққа деген өсиеттерін тасқа ойып аманат етіп
қалдырған. Қағанның қателігі немесе адасуы оны сайлаған халық көсемдері
тарапынан анықталған жағдайда қағандықтан алынатын болған. Құтлық Шадтың
осындай жаңа бастамасын Тоныкөк “қайта тірілу” немесе ренессанс деп
қарайды. Өйткені бұл — жаңа қаған, жаңа жүйе, жаңарған ел деген сөз.
Сонымен түркілік дүниетанымда қаған сайлау ұлыстың өз тағдырын таңдаумен
тең. Сонымен қатар түріктер хандарын сайлау үшін әрбір рудан бірер оқ
әкелген жүз кісі арасынан ең асылдарын таңдап, сол жүз оқтың ішінен бірін
таңдап атып, оқ қай руға тән болса, сол рудың көсемі хан сайланатындығы
туралы мәлімет бар. Өйткені оқ сөзінен шыққан “оқы” етістігі оқу, үйрену,
білу дегенді білдіргеніндей, оқтар да оқылатын “тағдыр” еді. Махмұт Қашқари
да оқтың бір нәрсені тағдырына, несібесіне қарай үйлестіру үшін
қолданатындығын атап өтеді.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымда мемлекеттің (елдің) негізі — төре, жарғы-
заң төренің негізі — халықтық мәдениет, салт-сана, ал мәдениеттің негізі —
Тәңірлік сеніммен бекітілген (ділдік, тілдік) құндылықтар жүйесі. Ел
(мемлекет) – осы жанды процестерді реттеп, сақтап отыратын жоғары күш болып
табылады. Міне, бүгінгі күннің тұрғысынан қарайтын болсақ, төреміз —
конституциямызды ұлттық мәдени дүниетанымдық негізде жасаудың, мәдени
құндылықтарымызды жаңғыртудың, рухани негізімізге оралудың кешенді, ғылыми
және философиялық модельдерін қарастырудағы дәстүрлі түркілік дүниетанымды
зерттеудің маңызы ерекше.
ХІV ғасырдағы атақты араб тарихшы-социологы Ибн Халдун өзінің
“Муқаддима” атты еңбегінде дала мәдениетінің қала мәдениетінсіз, яғни
көшпелінің егіншілік, қол өнерсіз күн көре алмайтындығын, көшпелілердің
мемлекет құрып, қаланы өздеріне қаратпайынша қалаға деген мұқтаждықтан
ешқашан құтыла алмайтындығын айтады. Әрі қарай “қала мен дала мәдениеттері
өзара келісім жасап, қала далаға өндіріс, жабдық құрал берсе, далалықтар
яғни, көшпелілер қаланы сыртқы дұшпан шабуылынан қорғап отыру арқылы
ынтымақтастық құра алады,”–дейді. Көшпелі мәдениет пен тұрмысты жалғастыру
оны сыртқы дұшпаннан қорғай алатын ру немесе тайпа болған жағдайда ғана
мүмкін болатын нәрсе. Ру — қандастық пен туыстыққа негізделген қауымға
берілген анықтама. Ру — “ұрық”, “ұрпақ”, “тұқым” және т.б. мағыналарда
қолданылған. Әрбір адам тек рулық қауымдастық ішінде ғана өзін күшті
сезінетін. Өйткені оны руы қолдап, жебеп отырады. Рудан айырылу немесе
қуылу тірідей өлумен тең болатын. Ұранның негізгі қызметі ру арасындағы
бірлікті нығайту, ортақ мақсат үшін болған шайқастарда ру мүшелерінің
батылдық-жүректілік сезімін күшейту болып табылады. Ұран – рудың текті,
намысты, даңқты тарихын білдіретін, қуат беретін дәстүрлерінің символы
болып табылады. Ұран тасталғанда рулас-қандастар бар ісін тастап, көмекке
жетулері керек. Бұл – жанпидалық емес, рулас-қандастықтың негізгі ұстанымы.
Ұран руластарды топтастыру үшін де шақырылады. Қандай да бір ру мүшесі
ауру, сырқау болса да ұран тасталған жерге барады. Өйткені ұран — қандастық
пен туыстықты және ру намысын нығайтатын күш. Әрбір рудың, тайпаның өзіне
тән ұраны болатыны сияқты, қазақтардың жалпы ортақ ұраны бар. Бұл ұран “ұлы
атаның” атымен аталады. Қазақтардың ортақ ұраны түп аталары Алаш атымен
келеді. Сонымен қатар әрбір рудың өзіне тән “таңбасы” мен “ені” бар. Таңба
жылқыға, мазар, құлпытас, обаларға, жайлаудағы қой тастарға басылып
ойылады. Бұл – мемлекеттік шекараны анықтаушы символдар. Ен ұсақ мал мен
ірі қараға салынады. Бұлар ортақ меншік пен қандастық дәстүрін анықтаушы
белгілер болып табылады. Көшпелінің артында қорғайтын руласы болса, оған
ешкім қиянат етуге бата алмас. Ал руы бөлек көшпелілер арасында туыстық,
жақындық болмағандықтан, соғыс алаңында бір-біріне жаны ашымайды, көмек
көрсетпейді, өзара сенім болмайды, қорқып, бытырап, әркім өз басын
құтқаруға тырысады, ақыры соңында соғыс алаңын тастап қашады. Сондықтан да
русыз көшпелінің көшпелі мәдениетте орны жоқ. Руы бөтен адам елі жоқ деп
есептеліп, басқа рулар тарапынан тәрк етіледі. Көшпелі мәдениет – соғыс
өнеріне негізделген соғыс мәдениеті деген сөз. Ол жерде тек қандас, туыс,
руластар яғни, ұялас бөрілер ғана жеңімпаз бола алады. Руластық, туысқандық
байланыс адам бойында табиғи түрде, жаратылыстан бастау алады. Руластардың
бірі қиянатқа ұшыраса, басқалары оған жақындық, туыстық борышын өтеу үшін
көмекке келуі табиғи нәрсе болған. Араларындағы туыстық байланыс қаншалықты
жақын болса, яғни туысқандығы мінсіз болса, өзара көмек, қолдау да
соншалықты күшті болады. Өзара көмек, бір-бірін қолдау, қорғау ұстанымының,
рулық қағидалар мен шежіренің маңдала-қырларда тереңдеп сақталуына олардың
тіршілік-тұрмыстары мен ата-мекендерінің қатал геоэкономикалық жағдайынан
туындаған қажеттілік және көшпелі мәдениет құндылықтары мәжбүр еткен. Осы
мәдениет негізінде дүниеге келгендіктен адамның тәрбиесін, мінезін, ділі
мен дүниетанымын олардың ата салты, өмір сүру ортасы мен көшпелі мәдениеті
сомдайды.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы ең басты мәселе сөз жоқ, адам
мәселесі болып табылады. Сондықтан бүгінгі күні дәстүрлі қоғам адамы жайлы
сөз етіп отырғанымыздың ең маңызды себептерінің бірі, егеменді еліміздің
адамзат тарихындағы сүбелі орнын анықтап, тану және басқаларға таныту.
Сонымен қатар, ғасырлар бойы тарихтың енжар бөлшектері күйін кешіп,
қорланған, номад ретінде төмендетілген көшпелі мәдениет қазір өзінің
адамзат тарихындағы орны мен белсенділігін мойындатып отырғаны мәлім.
Сондықтан көшпелі мәдениет бүгінгі жалпы адамзаттық өркениеттің жарқын
болашағы үшін үміт көзі болып отыр. Бұл жердегі үміт көзі дегендегі ойымыз
бүгінгі ар, намыс, имандылық, адамгершілік, рухани еркіндік, өлім, өмір,
ақиқат, құт, тағдыр, махаббат, ерік-жігер сияқты универсалдық категориялар
мен тұрақты ұстындарды мазмұндық тұрғыдан жаңғыртуда дәстүрлі түркілік
дүниетанымның маңызы мен өзектілігінен туып отыр. Дәстүрлі түркілік қоғам
адамы сол қоғамды ұйытқыдай біріктіріп тұратын құндылықтар жүйесінің тұғыры
– төл мәдениетке ие. Басқаша айтар болсақ, дәстүрлі түркілік қоғамның адамы
мәдениетті қалыптастырушы дін мен дүниетанымдық ұстындар негізінде қаланған
құндылықтар жүйесі ішінде ғарыштағы өзінің бақытты, құтты орнын анықтайды.
Ол өзінің төл мәдениеті негізінде “Мен” дей алады. Осы “Мен” болмаса біз
бүгін дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы адам мәселесі туралы сөз етпеген
болар едік.
Алғашқыда, дәстүрлі қоғам адамының Тәңірдің алдында моральдық
әрекеттерге қарағанда культтік әрекеттері басым болатын. Дегенмен, уақыт
өте келе діни нормаларға негізделген моральдық түсініктер мен этика
ұғымдары қалыптасқан. Бұл түсініктер мен ұғымдар тікелей өзін қоршаған
ортасынан алынған дала өркениетінің моральдық құқықтық жүйесі, салт-дәстүрі
мен төре-әдеттерінде жалпы дүниетанымында нақышталған.
Жаратылыс аңыздарының барлығында дерлік топырақты әкелу үшін “суға
сүңгу” құбылысы түркілік дүниетанымда өте кең тараған. Орхон-Енесай
жазбалары көк пен жердің, адамның жаратылуын былай суреттейді: “Жоғарыда
Көк Тәңірі, Төменде Йағыз Жер жаратылғанда, екеуі арасында “кісі ұлы” —
адамзат жаратылды”. Бұл мәлімет дәстүрлі түркілік дүниетанымының, философия
тарихының ең маңызды құндылығы. Дәстүрлі түркілік дүниетанымда адамның
ағаштан жаратылғаны туралы көптеген мифтер бар. Ұйғыр аңыздарында ханның
ағаштан жаратылғандығы, Қорқыт Ата кітабында Басат батырдың ағаштың атасы
екендігі, Оғыз жырларында қыпшақтардың ағаштан жаратылғандығы туралы
мәліметтер кездеседі. О. Сүлейменов Түріктердің Күннен жаралғандығын
айтады. Алтайлықтардың түсінігінде адам жер асты дүниесінен келген
сүйектерден жаратылған. Сүйектен тірілтіп, қайта жарату құбылысы Құранда да
кездеседі. Сонымен дәстүрлі түркілік дүниетанымда адам судан, көк пен
жерден (топырақ), ағаштан, сүйектен, күннен жаратылған болып шығады.
Осылардың ішінде адамның судан жаратылуы түрік мифологияларында көбірек
кездеседі. Су — жаратылыстың, өмірдің, сонымен қатар өлімнің символы.
Қорқыт ата аңыздарындағы “Су аяғы — Қорқыт” түсінігі өлімді білдіреді.
Түркі мифологиясында жаратылыстың негізі деп суды көрсетіп отыр. Түркілік
космогонияның ең толық көрінісін алтайлықтардан кездестіреміз. Алтайлықтар
мифологиясы бойынша, әлемде еш нәрсе жоқ кезде тек қана Тәңір (Қарахан) мен
су бар еді. Қарахан формасыз, белгісіз күшке ие, ол хаос хәліндегі судан
алғашқы адамды жаратты. Осы құбылыс Шумер космогониясымен мазмұндық жағынан
төркіндес. Шумер мифологиясында да бастапқыда ең ескі ұлы теңіз болған. Осы
ескі теңізде әлем, дүние жазығы, үсті күмбезделген жер мен көк бір-біріне
бірігіп, тұтас болатын. Көк пен Жердің айырылуынан кейін өсімдіктер,
жануарлар мен адамдар пайда болған. Келтірілген мысалдардан, дәстүрлі
түркілік дүниетанымның космогониясы мен өмірдің көзі су деп білетін
Фалестің космологиясы, сондай-ақ Қасиетті Құрандағы бүкіл нәрсенің тіршілік
көзін судан жараттық деген аят арасындағы байланысты көруімізге болады.
Соңғы ғасырлардағы этнограф-зерттеушілер түріктердің дүниетанымында
жанның бұл дүниеде адам тәніне кірмей тұрып, құс бейнесінде көк әлемінде
мекен еткендігі туралы сенімнің болғандығын айтады. Орхон ескерткіштерінде
Білге қаған мен Күлтегін жайында ”ұшты” сөзі қолданылған. Көне түркілер
қағандар мен бектер өлген кезде олардың жандарының құс болып көкке ұшып
Тәңірі қасына кететініне сенген. Сондықтан “ұшу-ұшпақ”, “жұмақ” ұғымы
Исламға кірген түріктерде әлі күнге дейін “жәннәт” ұғымының орнына
қолданылады. Махмұт Қашқари “ұшпақ-ұшу”, яғни “жұмақ” терминінің жәннетке
кіру мағынасында қолданылатындығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дәстүрлі түркілік дүниетаным — бүгінгі ұлттық-мәдени ұстындарымыздың
негізі Жалпы дүниетаным деп өмірдің, әлемдегі болмыстардың, адамның мақсаты
мен мәнін, оның құндылықтар әлемін тұтас қамтып тануға бағытталған ғарыш
туралы біртұтас әмбебап (универсалдық) көзқарасты айтамыз. Ал дүниетанымдық
категорияларды тарихи және мәдениеттік қабаттарына қарай дәстүрлі, түркілік
(ұлттық), діни және т.с.с. деп жіктеуге болады. Сондықтан біз зерттеу
нысаны ретінде осы дүниетанымдық категориялардың ішіндегі дәстүрлі түркілік
дүниетанымның мәні мен маңызы, оның қазақ философиясындағы орны мен негізгі
ұстындарын қарастыратын боламыз.
Дүниетанымдық категориялардың ішіндегі мәдениеттік, яғни түркілік
дүниетаным қабаттарына халықтың табиғи әрі тарихи тәжірибесімен анықталатын
дүниетанымдық әмбебаптар жүйесі де кіреді. Барлық халықтың (ұлттық) мәдени
тұтастығы мен табиғи ерекшелігіне сай әлемнің жаратылуы (космогония),
ғарыштың құрылысы – әлемді елестету құбылысы (космология), кеңістік (отан,
жер, су) пен уақыт, адам және оның әлемдегі орны, жақсылық пен жамандық,
жан мен тән, өмір мен өлім және т.с.с. дүниетанымдық құбылыстарды
кескіндейтін ұғымдары мен түсініктері бар. Дүниетанымдық құбылыстар мен
құндылықтарды, негізгі ұстындар мен категорияларды мифологиялық,
философиялық және т.б. тұрғыдан толғау деңгейі сол халықтың мәдениеті,
ойлау жүйесі мен дүниетанымдық ерекшеліктерінің көрсеткіші болып табылады.
Дәстүрлі дүниетаным барлық халыққа тән құбылыс ретінде әрбір ұлттық
мәдениеттің дамуы мен түлеуі қабаттарында маңызды функцияға ие. Басқаша
айтар болсақ, дәстүрлі дүниетанымдық ұстындар мәдениеттің трансформациялық
және трансляциялық түлеу процестерінде негізгі тұғыр қызметін атқарады. Бұл
жерде трансляция, яғни “тасымалдау” деп, әрбір мәдениеттің белгілі бір
уақыт шеңберінде, ғасырлар белесі мен тарихи кезеңдерінде өз ұстындарының
формалық қабаттарын ұрпақтан ұрпаққа беру құбылысын айтады. Трансляцияның
негізгі қызметі мәдениеттің дүниетанымдық, құндылықтық және тілдік
қабаттарын тұтастандыру мен өзара тепе-теңдігін сақтау болып табылады. Ал,
мәдениеттің мазмұндық жағынан түлеуін – қайта қалыптасу (трансформация) деп
атайды. Трансформацияның қызметі – мәдениеттің дәстүрлі қалыбынан, яғни
шарасынан асуын қамтамасыз ету. Міне, мәдениеттік-дүниетанымдық тіршіліктің
даму динамикасы диалектикалық тұрғыдан осы жолдар арқылы жүзеге асып
отырады. Бұл жерде дәстүрлі түркілік дүниетанымның мәдениеттің әрбір түлеу
сатыларындағы негізгі өзгермейтін ұстындарды (архетиптерді) сақтаушы әрі
мәдениеттің трансформациялық және трансляциялық процесіндегі негізгі тұғыр
ретіндегі қызметін көреміз.
Дүниетанымның негізі ұстыны – мәдениет болса, мәдениеттің күретамыры
оның тіршілігі мен қалыптасуына қажетті құндылықтар жүйесін реттеуші күш —
дін болып табылады. Басқаша айтар болсақ, мәдениеттің дүниетанымдық
құндылықтары тікелей трасцендентальды киелілікпен, яғни Ұлы Тәңірмен
үндестікте болғанда ғана тұрақты құндылықтық сипатқа ие бола алады. Ал осы
құндылықтарды тұтастандырып реттеу, яғни үйлестіру қызметін сенімдік-діни
институттар атқарады. Осы негізге сүйене отырып қазақ философиясының
тарихи, мәдениеттік-ділдік қабаттарын “исламнан бұрынғы және исламнан
кейінгі” деп шартты түрде екі кезеңге бөліп қарастырамыз. Яғни дәстүрлі
түркілік дүниетанымның ділдік негізі болып табылатын Тәңірлік діні исламнан
бұрынғы қазақ философиясының негізгі ойлау жүйесінің ұстындық желісі болып
табылады. Осы концепцияны Д.Кішібеков “Қазақ менталитеті: кеше, бүгін,
ертең” атты еңбегінде мәдениеттік-тілдік қырынан ашып көрсетеді. Ол аталмыш
еңбегінде: “...Қазақ тілінің қалыптасуының бірінші кезеңіне рулық сана,
Тәңірлік сенім, тайпалық қарым-қатынас, әдет-ғұрып негізіндегі тіл, ауыз
әдебиеті жатады, ал, екінші кезеңіне болса, ислам діні енгеннен кейінгі Ақ
Орда, Алтын Орда мемлекеттері қалыптасқан Қорқыт Ата, Жүсіп Баласағун,
Махмұт Қашқари, Қожа Ахмет Иасауи, Дулати, Кодекс Куманикус дәуірі жатады”-
деп, жоғарыдағы ойымызды бекіте түседі. Ал ойлау мен тіл, мәдениет пен
дүниетанымның қалыптасу тарихы арасындағы үндестік пен қалыптасу
құбылыстарының ерекше тұтастықта болатындығын философ Е.І.Ерғалиев:
“...Адам дүниенің танымдық та, руханилық та жақтарына тіл арқылы енеді...”
деп соны ой-таразысымен салмақтай түседі. Ақиық ақын С.Сейфуллин өз
кезінде: “...Қазақ арасына жазба әдебиетін таратқан – Түркістаннан шыққан
қожалар. Ол кезде қазақтың арасына көп таралғаны – Қ.А.Иасауидің кітабы.
Біздің қазақ ақындары соны еліктеп кеткен”–деген тұжырымы арқылы
әдебиеттегі жанрлардың қалыптасуындағы және дүниетанымдық қабаттар мен
кезеңдерді анықтаудағы хикмет дәстүрі мен исламдық қабаттардың маңыздылығын
анық көрсеткен.
Дәстүрлі түркілік дүниетаным – ойлау мен тіл, мәдениет пен дүниетаным
арасындағы өзара үндестік заңдылықтарын реттейтін ұлттық-мәдениеттік
дүниетанымның алғашқы тарихи типі. Сондықтан менің ойымша, ұлттық
дүниетанымның негізі болып табылатын мәдениеттің қалыптасуы және түлеу
құбылысын тікелей ана тілмен тұтастықта қарастыру – осы саладағы
зерттеулердің басты шарты болуы керек сияқты. Сонымен қатар дәстүрлі
түркілік дүниетаным – исламнан бұрынғы тарихи, мәдениеттік қабаттардағы
тілдік, ділдік және ойлау құндылықтарының жиынтық болмысы.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымның жандылығы мен саналылығын төл
мәдениетіміздің тіршілік арналарының ізі мен қоғамымыздың бүгінгі
талаптарынан-ақ сезінуімізге болады. Бүгінгі таңда біздің дәстүрлі түркілік
дүниетанымнан сөз қозғауымыздың өзі оның жандылығы мен саналылығының
көрінісі. Сондай-ақ, дәстүрлі түркілік дүниетаным – қазақ мұсылмандық
ілімінің қалыптасуындағы негізгі құндылықтық әрі құбылыстық
(феноменологиялық) бастаулардың тұғыры мен ұстындық негізі. Қазақ
мұсылмандық түсінігінің ислам өркениеті мен дәстүрлі түркілік дүниетаным
арасындағы еркін сұхбат (аксиологиялық (құндылықтық)-социо-феноменологиялы қ
диалог) негізінде қалыптасқаны белгілі. Иасауи дәстүрлі түркілік
дүниетанымдық ұстындарды исламдық ұстындармен үйлестіре отырып, дәстүрлі
түркілік дүниетаным мен ислам мәдениеті арасында теңдік белгісін қойып,
“еркін сұхбат” құра білді. Иасауидің еркін сұхбат ұстанымы – кешегі
маркстық диалектика сүйенген “дамудың қажеттілігі” ұстанымынан мүлде
басқаша. Мысалы, оның методологиясында және ислам философиясында ойлау
процестері жалпы адамзаттық даму сатылары ретінде аңыз, дін, философия,
ғылым деп қарастырылмайды. Бұлар – бірін-бірі толықтырып тұратын, белгілі
қызметтік (функциялық) кеңістіктері бар, өзара тең дәрежедегі ақиқатты
түсіндіру формалары. Бұлардың арасында тепе-теңдік пен үйлесімділік
болғанда ғана адам еркін ойлай алады. Иасауи ілімі өзіндік әдістемелер
жүйесі арқылы осы тарихи, табиғи сұхбаттың жүзеге асырылуындағы басты
себеп, әрі бүгінгі қазақ философиясының ислам және түрік өркениеттерінің
біртұтас болмыстық ерекшеліктерге ие болуына ықпал еткен арналы өзек
екендігі анық.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы Тәңір түсінігі мен Оның сипаттарын
анықтау — халықтың дүниетанымы, мінез-құлқы, психологиясын танудың басты
кілті болып табылады. Өзінің Тәңірін ұлықтап, әлемдегі еш нәрсемен тең
көргісі келмейтін халықтың әрқашан өр мінезді, төзімді, әділетті және
жауынгер болып келетіндігі де сондықтан. Мұның дін феноменологиясы
тұрғысынан мәдениет пен дін арасындағы психологиялық байланысты айқындайтын
құбылыс екендігі мәлім. Бір Тәңірге сенетін халықтың мәдениеттік, қоғамдық
құндылықтары да ұқсас болып келеді. Ал егер мәдениеті, тіршілігі, қоғамы
бір болғанымен политеистік сенімде болса, ондай қоғам адамдары үшін Тәңір
түсінігінде белгілі дәрежелендірулер бар деген сөз. Мұндай ерекшелік
көбінесе көшпелі рулық-қауымдастыққа, тайпалық одаққа негізделген
қоғамдарда кездеседі. Ұлы Тәңір — берік қандастық жүйеге негізделген
түріктердің Жаратушысы, әрі Иесі. Ұлы Тәңірдің елі де, қағаны да, жері де
киелі әрі қуатты деп танылған. Бұл, негізінен, ұлттық психологияны, басқаша
айтқанда ұлттың ділдік сипатын анықтайтын танымдық өлшем.
Тәңір ұғымының дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы ең басты тұғыр
екендігі мәлім. Ибн Фадлан (Аббас халифатының елшісі) X ғасырдың бірінші
жартысында оғыздарға жасаған саяхаты барысында “түріктердің қиын қыстау
кезінде “Бір Тәңірі” деп, басын Көкке қаратып, мінәжат ететіндеріне куә
болған. Әртүрлі дін адамдарын пікірталасқа шақырған Мәңгі ханның: “... біз
тек қана Бір Тәңірге құлшылық етеміз” деген ұстанымын еуропалық миссионер-
саяхатшылар Марко Поло, Плано Карпини, Рубрук мәлімдеген. Мұны “Бенгу Таш
Бітігі” жазбаларынан да көруімізге болады. Онда Бір Тәңір (Тәңірлер емес)
жайында сөз қозғалады. Бұл Тәңірі — Түріктің Тәңірісі. Қаған сайлау,
бұйрық беру, жарлық шығару, ел қылу, күш беру, ұлұқ, құт, біліг сыйлау,
жарату сияқты әрекеттер — Тәңірдің қалауындағы іс.
Тәңір сөзі ғұндарда және Шумер сына жазуларында “дингир немесе зингир”
(қазақтарда әлі күнге “зеңгір көк” – аспан ұғымы бар) түрінде кездеседі.
Ұлы Тәңірдің “көк” “ұлы”, “биік”, “нұр” сипаттарының өзі аспанды білдіреді.
Сипаты жағынан Тәңір еш нәрсеге ұқсамайды. Ол Тәңір болғандықтан Тәңірге
ғана ұқсас. Бұл танымдық анықтама Күлтегін, Білге қаған жазбаларында “Тәңрі
тег Тәңрі” түрінде кездеседі. Түріктер Тәңірді “Ақ Нұр” (ақ айас), “Ұлы
Йеміз”(ар тойын); “Йе-еде”, “Хан-Ие беруші”, “Бай (Үлкен)”, “Ата-рухтардың
ұлысы”, “Жарылқаушы”, “Жазалаушы”, “Күш беруші”, “Құт сыйлаушы” ретінде
анықтайды.
Тәңірдің ісі мен қалауын оның сипаттары арқылы танимыз. Мысалы, Білге
Қаған жазуында “Тәңір күш бергені үшін (оны) жауымды “шаншыдым”, яғни
жеңдім деген мәлімет бар. “Тариат” және “Тарқим” жазуларында да түріктердің
соғыстағы жеңістері Тәңірдің сыйы ретінде қабылданған. Мысалы,
“Сүңгішдіміз”-соғыстық. “Йайындымыз”-жеңдік. Тәңірі жарылқады, Үзе (ұлы)
Көк Тәңірі жарылқағаны үшін, асыраушы йағыз-жер азық бергендіктен елімді,
төремді таптым (елді, төрелі болдым).
Тәңірі билікті қалағанына береді. Қаласа қайтарып алады. Яғни, Тәңір
саяси билікке лайық болғандарға ғана бас болады. “Күлтегін” жазуында
“Тәңірі күш бергендіктен қағанымның сұсы бөрі сияқты еді, жауы қой сияқты
еді” делінген. Міне, дәстүрлі түркілік дүниетанымда Тәңір ұлы, құдірет
иесі. Ол ұлыстың қорғаушысы. Әрі жолдан шыққан ұлысты жазалаушы, сонымен
бірге жарылқаушы да. Жазаласа елді қағансыз, яғни иесіз қалдырады, ұлыстың
ауыр азап шегуіне жол ашады. Мұндай жағдайда Түрік Тәңірісі “түрік ұлысының
аты мен заты жоғалмасын деп, қайтадан қаған жібереді”.
Дәстүрлі түркілік дүниетаным бойынша халықтың күйзеліске түсуі, рухани
азғындауы Тәңірдің оларға жіберген жазасы ретінде анықталады. Яғни Тәңір
оларды жазалау үшін парасатсыз басшы жіберген болып саналады. әл-Фараби
бабамыз – “қоғамның парасатсыз болуы – оның басшысының надандығынан” деп
біледі. Өйткені ескі түрік дініндегі Көк Тәңірі Аристотель философиясындағы
әлемді жаратып, кейіннен ешқандай қимыл-іске араласпай шетте қалатын
“Демиург” емес. Сонымен қатар ислам философиясындағыдай әрбір істі тікелей
басқарып отыратын Алла да емес. Көк Тәңірі құбылыстар мен оқиғаларға
тікелей емес, елшілері (қаған, елші-қам) арқылы ықпал етеді. Егер елшілер,
қағандар білікті, парасатты болса, ондай қоғам ешқашан өз жолынан
адаспайды. Демек, Тәңірдің ұлылығы мен парасатының қоғамдағы көрінісі
тікелей қаған, қамдарға байланысты болып шығады. Өйткені дәстүрлі қоғам
адамы Тәңірдің қағанға берген аманаты болып табылады. Бірақ түркілерде
қаған ерекше кісілік иесі болғанымен, мемлекет пен ұлттың болашағына
қатысты мәселелерде жеке басына үкім беру, шешім қабылдау құқына ие емес.
Кейіннен түркілік дүниетанымдағы Көк Тәңірі түсінігі басқа діндердегі
құдайлардың тағдырына ұқсас “өзінше бөлектенген енжар Тәңірге” айналған.
Жоғарыда көрсетілген әртүрлі әсерлерден Көк Тәңірі антропоморфтық
қасиеттерге ие болып, басқа есімдер мен құдайларға теңестіріліп,
белсенділігі төмендеген. Тіршілік философиясында Тәңірдің белсенділігінің
төмендеуі — қоғам өміріндегі хаостың кеңінен етек алуы деген сөз. Өйткені
дәстүрлі қоғам теократиялық қоғам болатын. Түріктерде Тәңір метафизикалық,
киелі ұғым болғанымен, дәстүрлі түркілік дүниетаным бойынша метафизикалық
және физикалық әлем өзара тығыз байланыстағы универсалдық тұтастық пен
үйлесімділікте деп қаралған. Бұл теократиялық түсінік “жоғарыда көк Тәңірі
және төменде йағыз (жауыз) жер” тіркесінен де аңғарылады. Түрік Тәңірісі
Елтеріс Қаған мен Ел Білге Қатунды төбесінен тартып, (Көкке) көтеріп,
түріктердің ес жиюын қамтамасыз еткен. Мысалы, Күлтегін және Білге Қаған
жазуларында “Жоғарыда Көк Тәңірі төменде жауыз жер қылындығында екеуі
арасында кісі ұлы қылынды (жаратылды). Кісі ұлы үстінде апам Бумын Қаған,
Истеми қаған болды. (Тәңір атына, ол) ...түрік бодунын, елін, төресін
ұстап, реттеді (биледі)”. Бұдан ежелден түркілердің дүниетанымы мен
құндылықтарының негізін қалыптастырушы күштің Тәңір екендігін аңғаруға
болады.
Мұсылман жылнамашылары мен Еуропа саяхатшы-миссионерлерінің, әсіресе
соңғы ғасырлардағы этнографиялық деректерінде түріктердің Тәңір түсінігі
туралы көптеген мәлімет беріледі. Мысалы, Алтайларда Көк Тәңірі
“ұлы”,”заңғар” мағынасындағы “Үлкен” немесе “Ұлы бай”-“Бай Үлкенге”
айналған. Иран мәдениетінің ықпалымен “Худа” сөзі, “Құдай” ретінде енген.
Оғыздардың Тәңірі орнына қолданған “Шалап” немесе “Чалаб” сөзі
несториандықтан алынған. Солтүстік-батыс Моңғолиядағы сойоттарда Тәңірі
“Қайырханға” айналса, Сахаларда буддизмнің ықпалымен келген “Оруң Айы
Тойынға” орын берген. Сонымен қатар бұл өзгерістер Тәңір туралы зооморфтық
және антропоморфтық түсініктерді де өзімен бірге ала келді. Осылайша Тәңірі
көктің жетінші, кейбір деректерде тоғызыншы, он алтыншы қабатында тұрады.
Алтайларда алтынмен апталған сарай мен тақ, жеті немесе тоғыз ұл-қызы,
сонымен қатар көмекші әруақтар (Жайық, Қарлық, Сулақ, Ұтқышы) қосылған.
ХІХ ғ. Алтай, Енесай түріктерінің космогониясы туралы жиналған
мәліметтерден белгілі болғандай, оларда онтологиялық түсінік сақталғанымен,
әлемнің және адамның жаратылуына байланысты аңыздарда, көбінесе Тәңірдің
жаратуы “бұрыннан бар материяға форма беру сияқты“ көрініс алған. Осыған
сүйене отырып атақты түркітанушы-ғалым А.Инан “Шаманизм: кеше және бүгін”
атты еңбегінде түрік космогониясына “жоқтан бар ету, жарату” ұғымының семит
діндерінен кіруі мүмкін деген тұжырым жасайды. Дегенмен, дәстүрлі түркілік
дүниетаным бойынша ежелден Көк Тәңірі барлық болмыстардың жаратушысы.
Сондықтан да дұға-мінәжат, ғибадаттар Көк Тәңірге арнап жасалады.
Танымдық тұрғыдан қарағанда жер, тау, тас, бұлақ, ағаш сияқты заттар,
өз болмыстарынан тыс, “Тәңірдің жердегі көрінісі” (шағылысуы) ретінде
киелілік мәнге ие. Яғни осы табиғат элементтерінің рухы, киесі мен иесі бар
деп саналған. Ал діни ақиқат тұрғысынан осы табиғат элементтері адам
санасында заттық болмыстық табиғаттан ажырайды да, тікелей Тәңірдің киелі
сипаттарымен тұтастықта болады деп түсіндіріледі. Міне, сондықтан да дін
тарихшысы Х.Таниу араб саяхатшысы Ибн Фадланның “Саяхатнама” атты еңбегінде
түркілердің рух, кие, ие деп білетін түсініктерінің бәріне Тәңірі деп
қарағандығының қате екендігін социо-теологиялық ұстанымдар арқылы ашып
көрсеткен. Х.Таниу араб елшісі, Ибн Фадланның көшпелі түркілердің
мәдениетіне менсінбей қарағандығын, ол халықтың дүниетанымын жетік
білмегендігін, оларды төменсіткендігін айтады. Шындығында да арабтар мен
түріктердің арасында көшпелі экономикалық жүйе тұрғысынан ұқсастық
болғанымен, дүниетанымдық негіздерінде айырмашылық бар екендігі айқын.
Осындай мәдени және социо-тарихи салыстырулар арқылы кешегі марксизм
сүйенген “экономикалық тіршілік көзінің” бүкіл адамзаттық дамуды
таразылаудың бірден-бір эталоны (өлшемі) бола алмайтындығы анықталып отыр.
Сонымен Тәңір — “Адам-Тәңір-Әлем” үштік ғарыштық компоненттерінің
орталық ұстыны ретінде адам мен әлемнің өзара үндестігінің себебі әрі
шарты. Енді осы иерархиялық және сұхбаттық үйлесімділіктің компоненттерінің
бірі әрі бірегейі – әлем мәселесін дәстүрлі түркілік дүниетаным негізінде
қарастырып көрелік.
Орхон-Енесай жазбаларында “идуқ йер-су(б)” анықтамасы кездеседі.
Түркітанушы Б.Өгелдің пікірі бойынша, бұл жердегі “идуқ” сөзінің “-ид, -ад”
жалғауы, “жіберілген, берілген” мағынасына келетін “дан, ден, тан, тен”
сияқты шығыс септігінің жалғауларымен төркіндес келеді. Яғни жер мен су
түріктерге “Тәңірі тарапынан берілген” болып шығады. “Ид” сөзі “қасиетті”,
“киелі”, “құтты” деген мағынаны білдіреді. Сонымен дәстүрлі түркілік
дүниетанымда жер, су, отан – құтты, өйткені идуқ, яғни киелі. Идуқ-жер
тіркесі Инал Сатығ атына тігілген “Бай-Бұлын” деп аталатын 1-жазуының
бірінші жолында “...өз жерім, идуқ-жерім...” ретінде кездессе, отан сөзінің
мағынасы “Тәңірі-ел”, “Тәңірі-жер” тіркесімен берілген. “Ұйық-Тұран”
жазуында: “Жоғарыда Ұлы Түрік Тәңірісі идуқ “жер-суды” жаратты-реттеді”
делінетін және т.б. деректер бар. Осы деректерге сүйене отырып, туған
жердің Тәңір тарапынан берілген құт, аталардан қалған қасиетті мирас
екендігін көруге болады. Ата мирас – отанды Ғұн қағаны Мөде де Тәңірдің
құты-өз жерін, аталарынан қалған топырақты ешкімге таптатпас үшін жауына
қарсы “қасиетті соғыс” ашқаны тарихтан белгілі. Бабаларының сүйегі жатқан
қорымның тоналып, қиянатқа ұшырауы, Батыс Еуропаны тітіреткен Атилланың
(Еділдің Арысы) да Византияға қарсы соғыс ашуына себеп болған. Өйткені
дәстүрлі түркілік дүниетанымда ел (мемлекет), ұлыс (халық), йер-су (отан-
топырақ) – теократиялық түсініктегі киелі болмыстар. Жер мен Көк (Тәңір)
ажырамас тұтастықта. Сондай-ақ әлем мен адамның да өзара үндестікте
екендігін әлемнің антропоморфтық сипаттармен түсіндірілгендігінен-ақ
байқауға болады. Яғни жердің “кіндігі”, “басы”, “аяғы”, “құлағы”, “қойны”
және т.с.с. болған. Кіндігі-“Жерұйық”, басы-“Өту” (өте), аяғы-“Төмен”,
құлағы мен қойны-метафизикалық әлем, яғни “әруақтар әлемін” білдіреді. Бұл
жерде Өту–Өтүкен, Төмен-Тюмень топонимиялық жер атаулары ретінде ежелгі
түрік топырақтары екендігінің айғағындай болып, Ресейдің оңтүстік шығысында
қалғандығын айта кеткеніміз жөн.
Б.Өгелдің “Түрік мифологиясы” атты еңбегінен дәстүрлі түркілік
дүниетанымдағы пантеистік түсініктегі ұстындардың көптеп кездесетіндігін
көруге болады. Түріктер туған жерінің әрбір қарысына “Тәңірдің бесігі”
немесе “Жер-Ана” ретінде мән берген. Енді осы “Жер-Тәңірдің бесігі” және
“Жер-Ана” тіркестеріндегі ана мен бесікті біртұтас деп қарасақ, Тәңір мен
жер де біртұтас ғарыштық үндестік ішінде екендігі анық байқалады. Дегенмен
де Тәңір мен жер арасына теңдік белгісін қойғалы отырған жоқпыз. Тәңірлік
сенімде Тәңір-жердің иесі. Қазақтардың Тәңірге жердің иесі ретінде қарап,
оған құрбандық атауын Е.Тұрсынов ақ жылқының қылына ораған бір шелек
қымызды ”Жер-суымыздың иесіне желі арнап, сыйлау үшін келдік,”-деп қайың
ағашының алдына қоятындығын айтады. Демек, қазақтар арасында Тәңірлік
сенімнің (діннің) негізгі категориялық ұғымдары мен ұстындары
ұмытылғанымен, дәстүрлі дүниетанымның сынықтары (элементтері) халық
ырымдарында әлі де өмір сүріп келеді деген сөз. Бұл жердегі “қайың ағашы”
да киелі болып саналады. Өйткені Тәңірлік сенімде қайың “ғарыштық
орталықтың” символын білдіреді. Наурыз мерекесінде жасалатын баталарда да
“көк көп болсын, ақ мол болсын, төл егіз болсын, төрт түлік семіз болсын,
қымыз мол болсын” және т.с.с. ақ тілектер жердің иесі –Тәңірге жасалған
мінажаттың көрінісі. Әдебиеттанушы-ғалым А.Шәріп те қазақтардың дәстүрлі
дүниетанымындағы атамекенді ардақтау, аялау сезімін “қоныс-құт-құдірет”
формуласына негіздеу арқылы жердің құт ретіндегі трансцендентальды
болмыспен байланыстылығын ашып көрсеткен.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымның негізгі ерекшеліктерінің бірі қоршаған
әлемді мәденилендіру (культивациялау) екендігі белгілі. Әлемді
мәденилендіру деп кеңістіктер, бағыттар, қабаттар, символдық салт-жоралар
(рәсімдер) мен діни қағидалар арқылы уақыт пен кеңістік ішінде құндылықтар
жүйесінің қалыптасуын айтамыз. Осы тұрғыдан дәстүрлі қоғам адамы өз әлемін
Шығыс, Батыс, Теріскей, Күнгей және Орталық деп, бағыттарға бөліп, мән-
мағына дарытқан. Әрбір бағыт немесе кеңістіктің өзіндік мазмұны мен маңызы
бар. Мысалы, Шығыс–көктемді; таң сәріні; тіршіліктің бастауын; алдыңғы жақ-
бағытты; киіз үйдің есік жағын және т.б. кеңістіктік тұрғыдан нақтылайды.
Ғұн ханы таң сәріде күншығысқа бет алатын. Отаудың есігі де күншығысқа
қарай ашылады. Батыс–күзді; күнбатысты; өмірдің екінші жартысын; киіз үйдің
құрметті бөлігі — төрді, яғни әруақтар әлемін білдіреді. Күнгей–жазды,
түсті, өмірдің кемелдік шағын, әлемнің жоғарғы жағын, киіз үйдің еркектер
отыратын тарапын, ал Теріскей–қысты, түнді, өмірдің соңы-қартаюды, әлемнің
төменгі жағын, өлілер әлемін, киіз үйдің әйелдер отыратын тарапын
білдіреді. Бұл құбылыс дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы әлемді кеңістіктік
тұрғыдан мәденилендірудің маңыздылығын көрсетеді.
Әлемді кеңістіктер мен бағыттарға бөлу арқылы мәденилендіру құбылысын
киіз үйдің еркектік және әйелдік тарапқа бөлінуінен де көруге болады. Бірақ
киіз үйдегі ең маңызды қазық — әйел болып табылады. Өйткені бұл кеңістік
(ғарыш) – әйелдікі. Оның ішіндегі жасау, дүние де әйелдің өзіне тән.
Еркектің әлемі — үйдің босағасынан шыққаннан кейін басталады. Үй —
әйелдікі, түз — еркектікі. Киіз үйде әр нәрсенің, әр заттың өз орны болғаны
сияқты әрбір отбасы мүшелерінің де жанұяда өз орны бар. Бұл тәртіп, жүйе
бұзылмауы тиіс. Яғни әйелге тән заттар өз тарапында болып, еркек жағына
ауысып кетпеуі керек. Киіз үйдің босағасында үйдің “иелері мен кие
рухтарына” құрмет көрсетілуі тиіс. Босағаның оң жағында отбасының иесі бар.
Киіз үйдің ортасында ошақ орналасқан. Ол — әлемнің, жанұяның, әулеттің
орталығы мен ынтымағының символы. Әлемнің бағанасы болса, киіз үйді ұстап
тұрған тіректер – “дүниенің тірегі” деп аталатын жекелеген қазықтармен
теңестіріледі. Уақыт өте келе киіз үйдегі шаңырақтың мифтік — діни
функциясы түтіннің шығуы үшін шаңырақтың үстіңгі жағында жасалған түңлікке
(түтіндік) ауысқан. Тіректің сынуы немесе шаңырақтың ортаға түсуі жаман
ырым саналып, бәленің басы ретінде қабылданады. Спенсер мен С.Гиллен осы
қасиетті тірек сынғанда, бүкіл тайпа-ру қаралы күн кешіп, соңында тізе
бүгіп, өздерін өлімге қиғандығы туралы аңызды еске салады. Киіз үй —
ғарыштың (космос) символы, кіші нұсқасы. Көшпелілердің киіз үйі әлемнің
орталығында орналасқан іспетті, ал оның шаңырағы – әлемнің тірегі ұғымын
береді. Яғни көшпелі адам әрдайым қасиетті, киелі мекенде, космостық
әлемдер арасында құрылған байланыстың жүзеге асуы үшін жол–кеңістік–шаңырақ
арқылы әлеммен үйлесімділікте өмір сүруге тырысады. Отаудың шаңырағы мен
тірегі Көк аспанның тірегі секілді, отау кіші бір космос – кіші әлем
секілді. Адам осы Көк күмбездің (аспан) астындағы орны мен кіші күмбез
(отау) ішіндегі орны арасындағы үндестіктің сақталуын қадағалауы тиіс. Киіз
үйге космостық форма (пішін) берген ең негізгі тірек — шаңырақ. Негізінде,
Азияның діни ғимараттарындағы көк күмбез символизмінің сан ғасырлық тарихы
бар.
Макрокосмостық байланыс деңгейінде ғарыштық бағана (ось) – ағаш, тау,
төбе, тірекпен, ал микрокосмостық деңгейде болса, үйдің орта тірегі немесе
шаңырақпен үйлестіріледі. Бұл әр үйдің шаңырағы “ғарыштың орталығына” сай
орналасқан деген сөз. Дәстүрлі дүниетанымда әлемдік дәлдік, яғни ғарыштық
орталық әрбір нүктеде, барлық жерде бірдей бар екендігін көрсететін табиғат
заңы кең тараған. Шаңырақ пен бағана арасында функционалдық байланыс бар.
“Бағана” сөзі сахаларда (якуттарда) Тәңірге барар жол, тірек, мағынасында
қолданылады. Әрбір шаңырақ көкке ұласу қабілетін білдірсе, құрбандық шалу –
Тәңірмен үндесудің жолын білдіреді. Шаңырақ Тәңір мен адам арасындағы
қатынасқа түсу мүмкіндігін береді. Бұл мүмкіндікті дәстүрлі түркілік
дүниетанымдағы әлемнің құрылысы, жаратылысы беріп отыр. Шындығында бұл
құрылыс-жүйе, бір-бірін өзара байланыстырып тұрған орта бағананы бойлай үш
қабаттан тұратындай етіп үйлескен. Әлемде бірінің үстіне бірі орналасқан үш
үлкен қабат бар. Бұлар орталық тұстан өтетін бағана арқылы өзара байланысты
болғандықтан, бір әлемнен екіншісіне өтуге мүмкіндік туғызады. Экстаз
хәліндегі қамның (бақсы) рухы да көкке немесе жер асты әлеміне “мистикалық
сапар” жасарда осы “түңлік-бағана-шаңырақты” қолданады. Демек, дәстүрлі
түркілік дүниетанымын әлемді өзара вертикал кеңістіктер арқылы Тәңірге
апарар жол болып табылатын бағаналармен байланысқан үштік әлем түрінде
елестеткен.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымда космологияның көшірмесі болып табылатын
адамның жаратылуы да әлемнің орталығында жүзеге асқан. Мысалы, Месопотамия
мәдениетінде адам Жер жүзі мен Көк арасындағы “көпірдің” орналасқан жері —
“жердің кіндігі-Жерұйықта” дүниеге келген. Осы символдық бейнелеулер
түркілік космологияның да негізгі ұстындары болып табылады. Негізінен, ескі
түркі космологиясы “Жерұйық” түсінігі төңірегінде қалыптасқан. Түрік жұрты,
“түркі ордасы,” яғни билеу, басқару орталығы, дүниенің төрт бұрышының
түйіскен жерінде, яғни дәл ортада, әлемнің кіндігінде орналасқан.
Жалпы алғанда әрбір мекен ету, отанға айналдыру процесі — алғашқы
космогонияны (әлемнің жаратылуын) жаңғырту болып табылады. Шаңырақты,
мекенді киелі, қасиетті отанға айналдыру үшін оны Тәңірмен байланыс құруға
ыңғайлы жағдайға келтіру керек. Адам өз әлемінде өмір сүруі үшін алдымен
қоршаған сыртқы әлемді ритуалдық рәсімдер арқылы оны қайта жаратуы қажет.
Әрбір жаратылыс әр нәрсенің бастауындағы космогониялық әрекетті қайта
жаңғыртады. Сондықтан әрбір құрылыстың іргетасы әлемнің орталығына
орналасқан деп есептелген. Қазіргі кездегі жаңа құрылыс саларда “ірге тас
қалау” дәстүрін де алғашқы космогониялық әрекетті қайта жаңғыртудың
өзгерген формасы ретінде қарауға болады.
Әрбір кеңістік трансцендентальды ата мекенге айналуымен ғана емес,
сонымен қатар нақты уақыттың мифтік уақытқа айналуы арқылы да дәстүрлі
қоғам адамының киелі, қасиетті отанына айналады. Яғни әрбір ритуал киелі
мекенмен ғана емес, сонымен қатар қасиетті уақытпен, яғни тәңірлік
жаратудың алғаш рет жүзеге асырылған уақытында өтіп жатады деген сөз. Демек
отанға айналған топырақ немесе шаңырақ құдайлық жаратудың қайталануы болып
отыр. Олай болса, әлем, киіз үй және адам болмысы арасында ұқсастық құруға
мүмкіндік бар. Адам тәні де үйдің құрылысына ұқсас. Бұлар үш әлем
арасындағы симметриялар мен ұқсастықтарды көрсететін категориялар, олардың
араларындағы байланыс жолдарын, бірлікті, ғарыштық бірлік пен тұтастықты
көрсетеді. Яғни үштік космостық функция концепциясы “Әлемнің Бірлігі”
түсінігіне қайшы келмейді.
Қорыта айтқанда, дәстүрлі түркілік дүниетанымда әлем — ерекше мән-
мағынаға ие болмыс. Әлем — Тәңірдің құты ретінде киелі, бақыттың көзі болып
саналады. Әлем — адамның мәдени тіршілігінің кеңістігі. Бұл кеңістік
әрдайым метафизикалық уақыт пен циклдық жаңару-жаратылу үстіндегі жанды
болмыс. Адам да жанды болмыс ретінде өзін үнемі әлеммен үндестікте және
тұтастықта қарастырады. Өйткені әлем адам үшін – ұстаз, танымның көзі,
Тәңірдің айнасы, мәдени құндылықтардың тұғыры. Әлемнің құрылысы мен
функциясы “Жерұйық”, “ғарыштық тау”, “ғарыштық ағаш”, “төбе”, “шаңырақ”,
“бағана”, “темір қазық” ұғымдары төңірегінде топтасқан дүниетанымдық
ұстындардың қалыптасуына негіз болған. Әлемді кеңістіктерге бөлу — адамның
қоғамдағы орнын анықтауға бағыттайтын құндылықтар мен моральдық
түсініктердің көзі. Өйткені әлемнің құрылысы, кеңістігі адамның қоғамдағы
орнымен теңестіріліп, антропоморфты сипатта ұғынылған. Әлемнің мәні отанға
айналдыру немесе "иелену" жорасы (рәсімі) арқылы трансцендентальды болмыс
пен “алғашқы космогониялық әрекетті” еске салып, қайта жаңғыртып отыруынан
да көрінеді. Әсіресе, әлем құрылысының адам тәнімен ұқсастырыла
түсіндірілуі діни дүниетанымдық ұстындардың тұрақтылығы мен мәдени даму
сатыларындағы функционалдық тіршіліктің сақталуын қамтамасыз еткен. Ежелгі
заманнан бері қалыптасқан әлемдік модельдің тұтастығы, өзара байланыстылығы
дәстүрлі дүниетанымның онтологиялық функциясының жүзеге асырылғаны туралы
қорытынды жасауымызға мүмкіндік береді. Дәстүрлі дүниетанымда адам мен әлем
әрдайым ыдырап, қайта қалпына түсіп отыратын тұтастықты көрсетеді. Бұл
құбылыс аңыздар мен мифтерде анық көзге түседі. Әлемнің жаратылысы туралы
баяндайтын кез келген миф әлем мен адамның тұтастығын көрсету немесе сол
тұтастыққа деген құмарлық пен құлшынысты көрсетеді. Тұтастыққа ұмтылу —
жоғалған тыныштықты қайта жаңғырту, қиындық атаулыдан құтылу деген сөз.
Әрбір жаратылыс, космогония немесе антропогония болсын, бір орталықтан
басталып, бір орталықта аяқталып жататын үздіксіз процесс. Бұл процесс
“әлемнің кіндігі немесе орталығында” жүзеге асып жатады. Әлемнің кіндігі —
Жерұйық ең алғашқы құдайлық бастаманың, яғни адамның жаратылыс негізі
болғандықтан да қасиетті. Дәстүрлі көшпелі қоғам адамының ашық космоста
тіршілік етуге мұқтаж екендігін сезінуі қарапайым құбылыс емес. Әртүрлі
кеңістіктерде анықталғанындай, “шаңырақ-түңліктердің” нақты дүниетанымдық
қызметі, жоғарғы (трансценденталь) әлеммен осы жол арқылы байланыс құрудың
зәрулігі өз универсалдылығы мен өміршеңдігі көшпелі дала өркениетіне терең
із қалдырған.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы бақытқа ұласуды және Тәңірмен
байланысты қамтамасыз ететін метафизикалық-символдық құбылысты білдіретін
“Көктің тірегі”, киіз үйдің “шаңырағы” сияқты түсініктер исламның енуімен
бірге формалық және мазмұндық өзгеріске ұшырап, мұсылман түркілерде “құтб”
яғни, тірек ретінде жалғасын тапқан. Яғни Тәңірмен байланысу сопылық
дүниетанымның енуімен бірге ешқандай құралсыз (Жерұйық, Шаңырақсыз) тікелей
кемел адам арқылы жүзеге асатын болды. Мысалы, мұсылман түріктер “қутб-ул
ақтаб”– “тіректердің тірегі” ретінде ілімі және рухани жолы арқылы Тәңірге
жөн сілтер ұстаз деп Әзірет Сұлтан Қожа Ахмет Иасауиды таныған. Сонымен
қатар дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы жердің “идуқ”, яғни Тәңірдің берген
құты, сыйы деген түсінігі сопылық дүниетаным әсерімен Тәңірдің “көрінісі”
ретінде ұғыныла бастады. Яғни әлем Тәңірдің сипаттарын шағылыстыратын, Оның
“Бар” және “Бір” екендігін көрсететін кеңістік ретінде жаңа түсінікке ие
болады. Дәстүрлі түркілік дүниетанымда адам әлемнің үйлесімділігіне қызмет
ететін болса, Иасауиден кейін әлем Тәңір тарапынан жаратылған адамның
қызметіндегі болмыс ретінде танылады. Өйткені исламдық дүниетаныммен бірге
адам “Әлемнің кіндігіне” айналды. Яғни адам әлемнің жаны, рухы дәрежесіне
көтерілді. Бұрын әлем мәңгілік деп есептелетін болса, Иасауи ілімінен кейін
әлем өткінші сипатқа ие болды. Абайдың тілімен айтқанда “Өлсе өлер табиғат,
адам өлмес” деген түбегейлі дүниетанымдық, сенімдік өзгерістерге жол ашты.
Дәстүрлі дүниетанымдағы әлемді кеңістіктерге бөлу арқылы мағыналандырылған
құндылықтар жүйесі енді жаңа сапалық мәндегі тұтастыққа жетіп, барлық
әлемдік қабаттар, кеңістіктер мен бағыттар Тәңірдің сипаттық ақиқатына
айналды. Яғни бөлулер тұтастыққа орын берді. Әлемнің құрылысындағы
құбылыстар мен ерекшеліктер тікелей адамның рухани хәлдері мен моральдық
психологиялық мақамдары ретіндегі түсінікке ие болды. Қысқаша айтқанда,
әлем адамға айналды. Яғни болмыс тұтастық, бірлік (таухид) сатысына
көтерілді. Осылайша адамның әлемдегі орны исламдық дүниетаным арқылы
толықтырылды. Бұл процестердің толығымен Иасауи ілімінің негізі болып
табылатын еркін сұхбат әдісі арқылы құбылыстық, әрі мазмұндық тұрғыдан
жүзеге асқандығын толық айтуымызға болады.
Қоғам адамның мәнін ашу және оны танудың нақты кеңістігі болып
табылады. Дәстүрлі қоғам өмірі праволық, діни-мистикалық негіздегі жарғылар
мен тыйымдар жүйесі бойынша қалыптасқан. Бұл қоғам жабық сенім жүйесі
бойынша реттеліп, бірыңғай экономикалық тіршілік салты мен қандастық одақ
негізіндегі бірлікке сүйенеді. Мұндай қоғамда адам өзін қоршаған ортасымен
органикалық тұтастықта болады. Оның қайғысы да, қуанышы да ортақ. Қоғам
табиғатпен біртұтас, бір субстанциядан тұрады.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы саяси басқару жүйесіне қатысты құт,
қаған, қам, бұдын, ұлыс, орда, оғыс, ұрық-ру, оба, бой, ел, оймақ-аймақ,
ошақ, ауыл, арыс, төбе, йаса-жасақ (жарғы), төре, ұран, төс, оқ, елші,
жаушы және т.б. ұғымдардың қазақтың мемлекеттілік, саяси басқару тарихы
үшін ерекше маңызы бар. Өйткені осы ұғымдардың өзі қазақтардың
мемлекеттілік тәжірибесінің тарихы мен мәнінің тереңдігін көрсетеді. Бұл
туралы түркітанушылар А. Инан мен Ү. Хассан дәстүрлі түркілік
дүниетанымдағы одақтастықтар мен әскери, мемлекеттілік және әлеуметтік
байланыстарды анықтаудағы ең негізгі қайнар көз ретінде қазақ мәдениетінің
қарастырылуы керектігін айтады.
Көне түркілердің мемлекеті территориялар мен заңдары ортақ ерікті
көшпелі әскери тайпалар бірлігінен құралған. Мысалы, атты әскер –
тұрұқ–орталық әскер, оң қанат-толос(толы) әскер, сол қанат–тардуш (торду
оғыс) – негізгі тайпа болып жүйеленген. Бұған қоса көмекші, барлаушы
функциясын “қазақ” деп аталатын бөліктер атқаратын. “Қазақ” сөзі —саха
тілінде “шекара танымайтын, еркін адам” деген мағынада қолданылады.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымда ұлыс-орда (әскери) үштік негізде
түзілгендіктен, “үш жүз” ретінде танылған. Түркілік дүниетанымға тән осы
ерекшелік негізінде Г.Дюмазильдің “үштік функция теориясын”
қалыптастырғандығына жоғарыда тоқталғанбыз.
Түркілік дүниетанымда басқару жүйесі бір орталыққа негізделген. Бір
орталықтан басқару Тәңірдің құты, төре, йасағ-жасақ, қаған, ұлыс және т.б.
және қамдық институттармен бекітіліп, үштік онтологиялық-теориялық
дүниетаным негізінде, үштік функциялық бөлініс түрінде көрініс береді.
Ежелгі түріктерде билік жоғарыдан төмен қарай жүргізіледі. Бұл түсінік
“жоғарыда көк Тәңірі, төменде жауыз жер” тіркесінен де аңғарылады. Бұл –
дәстүрлі түркілік дүниетанымның саяси билігі теократиялық негізде
қалыптасқандығының белгісі. Яғни түріктер саяси билік пен үстемдік көзін
Тәңірден алған. Көк түріктер мен ұйғырлар кезіндегідей көне түрік
мемлекетінде саяси билік “құт” ұғымы арқылы берілген. Қағанның саяси
биліктің тұтқасы ретінде “Тәңірқұт” деп аталғанына жоғарыда тоқталдық. Құт
көне түрік тілінде “мемлекет”, “бақыт”, “рух”, “абырой-ықпал” сияқты
мағыналарға да келеді. Құт пен құттылық түрік қағандарына немесе адамдарға
Тәңір тарапынан беріледі. Жүсіп Баласағұнның “Құтты білік” атты еңбегінде
де бұл туралы “Парасат пен несібе құттан туады, билікке барар жол сол
арқылы өтеді, барлығы құттың қол астында” делінген.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы мемлекеттілік философиясының ең басты
тұғыры – билік институты. Билік басында қаған (хан) болады. “Қаған” (“хан”-
сөзі сақа тілінде “хахха-аан”- “қорған” мағынасына келеді) “халық пен Тәңір
арасын байланыстырушы көпір, өткел” мағынасын беретін көне түрік сөзі.
Ежелгі көшпелілер үшін ең ұлы көсем — қаған, ол ел мен Тәңірі, ел мен
қоршаған әлем арасын байланыстыратын көпір ретінде саналған. Қаған Тәңірдің
құты арқылы ұлысты, яғни Тәңірдің аманатын басқару құқына лайық бола алады.
Бұл түсінікті кейіннен әл-Фараби исламдық дүниетаным негізінде жаңғыртып,
өзінің “философ–қаған” концепциясының іргетасын қалайды. Бұл концепция
бойынша қаған–философ болу, Тәңірдің нұры — “белсенді санамен (ал-фа‘ал ал-
‘ақл) құттанғанда ғана мүмкін болады. Әл-Фарабидың осы концепциясы кейіннен
Жүсіп Баласағұнидың “Құтадғу-Біліг” атты еңбегінде жаңғырып көрініс берген
болатын. Жалпы “қаған-философта” қандай кісілік болуы керектігі мәселесі әл-
Фарабиды тереңінен толғандыруы кездейсоқ емес. Өйткені дәстүрлі түркілік
дүниетанымда болсын, жалпы Шығыста болсын ғарыштық үйлесімділіктің сақталуы
мен баяндылығын жүйе-низам емес, тікелей адамның кісілігі анықтайды.
Өйткені дәстүрлі түркілік дүниетаным бойынша әрбір адам өз орнына лайық
болуы тиіс.
“Күлтегін” және “Білге Қаған” жазуларында Тәңір тарапынан
тағайындалған қаған — бүкіл адамзаттың (кісі ұлының) билеушісі. Түркі
мемлекеттілік иерархиясы бойынша қаған – ең жоғары атақ. Бұл тақ пен атаққа
лайық болу оңай болмаған. Сонымен қатар сайланған қаған Тәңірі тарапынан
құт, жарлық, үлүг сияқты берілген қасиеттерді сақтауға міндетті. Жақсы
қаған елін қорғап, елінің төресін, яғни жарғы-заңдарын (конституциясын)
реттеп, оны халыққа, келешек ұрпаққа насихаттауы тиіс. Қағанның міндеті —
халықтың қарнын тоқ, киімін көк, бай қылу. Сондықтан Білге қаған
“Шығандаған халықты бай қылдым, Жалаңаш халықты тонды қылдым” -дейді. Түрік
қағандары жасаған істерін келешек ұрпаққа білдіруді мақсат еткен. Сондықтан
да түрік қағандары кейінгі ұрпаққа деген өсиеттерін тасқа ойып аманат етіп
қалдырған. Қағанның қателігі немесе адасуы оны сайлаған халық көсемдері
тарапынан анықталған жағдайда қағандықтан алынатын болған. Құтлық Шадтың
осындай жаңа бастамасын Тоныкөк “қайта тірілу” немесе ренессанс деп
қарайды. Өйткені бұл — жаңа қаған, жаңа жүйе, жаңарған ел деген сөз.
Сонымен түркілік дүниетанымда қаған сайлау ұлыстың өз тағдырын таңдаумен
тең. Сонымен қатар түріктер хандарын сайлау үшін әрбір рудан бірер оқ
әкелген жүз кісі арасынан ең асылдарын таңдап, сол жүз оқтың ішінен бірін
таңдап атып, оқ қай руға тән болса, сол рудың көсемі хан сайланатындығы
туралы мәлімет бар. Өйткені оқ сөзінен шыққан “оқы” етістігі оқу, үйрену,
білу дегенді білдіргеніндей, оқтар да оқылатын “тағдыр” еді. Махмұт Қашқари
да оқтың бір нәрсені тағдырына, несібесіне қарай үйлестіру үшін
қолданатындығын атап өтеді.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымда мемлекеттің (елдің) негізі — төре, жарғы-
заң төренің негізі — халықтық мәдениет, салт-сана, ал мәдениеттің негізі —
Тәңірлік сеніммен бекітілген (ділдік, тілдік) құндылықтар жүйесі. Ел
(мемлекет) – осы жанды процестерді реттеп, сақтап отыратын жоғары күш болып
табылады. Міне, бүгінгі күннің тұрғысынан қарайтын болсақ, төреміз —
конституциямызды ұлттық мәдени дүниетанымдық негізде жасаудың, мәдени
құндылықтарымызды жаңғыртудың, рухани негізімізге оралудың кешенді, ғылыми
және философиялық модельдерін қарастырудағы дәстүрлі түркілік дүниетанымды
зерттеудің маңызы ерекше.
ХІV ғасырдағы атақты араб тарихшы-социологы Ибн Халдун өзінің
“Муқаддима” атты еңбегінде дала мәдениетінің қала мәдениетінсіз, яғни
көшпелінің егіншілік, қол өнерсіз күн көре алмайтындығын, көшпелілердің
мемлекет құрып, қаланы өздеріне қаратпайынша қалаға деген мұқтаждықтан
ешқашан құтыла алмайтындығын айтады. Әрі қарай “қала мен дала мәдениеттері
өзара келісім жасап, қала далаға өндіріс, жабдық құрал берсе, далалықтар
яғни, көшпелілер қаланы сыртқы дұшпан шабуылынан қорғап отыру арқылы
ынтымақтастық құра алады,”–дейді. Көшпелі мәдениет пен тұрмысты жалғастыру
оны сыртқы дұшпаннан қорғай алатын ру немесе тайпа болған жағдайда ғана
мүмкін болатын нәрсе. Ру — қандастық пен туыстыққа негізделген қауымға
берілген анықтама. Ру — “ұрық”, “ұрпақ”, “тұқым” және т.б. мағыналарда
қолданылған. Әрбір адам тек рулық қауымдастық ішінде ғана өзін күшті
сезінетін. Өйткені оны руы қолдап, жебеп отырады. Рудан айырылу немесе
қуылу тірідей өлумен тең болатын. Ұранның негізгі қызметі ру арасындағы
бірлікті нығайту, ортақ мақсат үшін болған шайқастарда ру мүшелерінің
батылдық-жүректілік сезімін күшейту болып табылады. Ұран – рудың текті,
намысты, даңқты тарихын білдіретін, қуат беретін дәстүрлерінің символы
болып табылады. Ұран тасталғанда рулас-қандастар бар ісін тастап, көмекке
жетулері керек. Бұл – жанпидалық емес, рулас-қандастықтың негізгі ұстанымы.
Ұран руластарды топтастыру үшін де шақырылады. Қандай да бір ру мүшесі
ауру, сырқау болса да ұран тасталған жерге барады. Өйткені ұран — қандастық
пен туыстықты және ру намысын нығайтатын күш. Әрбір рудың, тайпаның өзіне
тән ұраны болатыны сияқты, қазақтардың жалпы ортақ ұраны бар. Бұл ұран “ұлы
атаның” атымен аталады. Қазақтардың ортақ ұраны түп аталары Алаш атымен
келеді. Сонымен қатар әрбір рудың өзіне тән “таңбасы” мен “ені” бар. Таңба
жылқыға, мазар, құлпытас, обаларға, жайлаудағы қой тастарға басылып
ойылады. Бұл – мемлекеттік шекараны анықтаушы символдар. Ен ұсақ мал мен
ірі қараға салынады. Бұлар ортақ меншік пен қандастық дәстүрін анықтаушы
белгілер болып табылады. Көшпелінің артында қорғайтын руласы болса, оған
ешкім қиянат етуге бата алмас. Ал руы бөлек көшпелілер арасында туыстық,
жақындық болмағандықтан, соғыс алаңында бір-біріне жаны ашымайды, көмек
көрсетпейді, өзара сенім болмайды, қорқып, бытырап, әркім өз басын
құтқаруға тырысады, ақыры соңында соғыс алаңын тастап қашады. Сондықтан да
русыз көшпелінің көшпелі мәдениетте орны жоқ. Руы бөтен адам елі жоқ деп
есептеліп, басқа рулар тарапынан тәрк етіледі. Көшпелі мәдениет – соғыс
өнеріне негізделген соғыс мәдениеті деген сөз. Ол жерде тек қандас, туыс,
руластар яғни, ұялас бөрілер ғана жеңімпаз бола алады. Руластық, туысқандық
байланыс адам бойында табиғи түрде, жаратылыстан бастау алады. Руластардың
бірі қиянатқа ұшыраса, басқалары оған жақындық, туыстық борышын өтеу үшін
көмекке келуі табиғи нәрсе болған. Араларындағы туыстық байланыс қаншалықты
жақын болса, яғни туысқандығы мінсіз болса, өзара көмек, қолдау да
соншалықты күшті болады. Өзара көмек, бір-бірін қолдау, қорғау ұстанымының,
рулық қағидалар мен шежіренің маңдала-қырларда тереңдеп сақталуына олардың
тіршілік-тұрмыстары мен ата-мекендерінің қатал геоэкономикалық жағдайынан
туындаған қажеттілік және көшпелі мәдениет құндылықтары мәжбүр еткен. Осы
мәдениет негізінде дүниеге келгендіктен адамның тәрбиесін, мінезін, ділі
мен дүниетанымын олардың ата салты, өмір сүру ортасы мен көшпелі мәдениеті
сомдайды.
Дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы ең басты мәселе сөз жоқ, адам
мәселесі болып табылады. Сондықтан бүгінгі күні дәстүрлі қоғам адамы жайлы
сөз етіп отырғанымыздың ең маңызды себептерінің бірі, егеменді еліміздің
адамзат тарихындағы сүбелі орнын анықтап, тану және басқаларға таныту.
Сонымен қатар, ғасырлар бойы тарихтың енжар бөлшектері күйін кешіп,
қорланған, номад ретінде төмендетілген көшпелі мәдениет қазір өзінің
адамзат тарихындағы орны мен белсенділігін мойындатып отырғаны мәлім.
Сондықтан көшпелі мәдениет бүгінгі жалпы адамзаттық өркениеттің жарқын
болашағы үшін үміт көзі болып отыр. Бұл жердегі үміт көзі дегендегі ойымыз
бүгінгі ар, намыс, имандылық, адамгершілік, рухани еркіндік, өлім, өмір,
ақиқат, құт, тағдыр, махаббат, ерік-жігер сияқты универсалдық категориялар
мен тұрақты ұстындарды мазмұндық тұрғыдан жаңғыртуда дәстүрлі түркілік
дүниетанымның маңызы мен өзектілігінен туып отыр. Дәстүрлі түркілік қоғам
адамы сол қоғамды ұйытқыдай біріктіріп тұратын құндылықтар жүйесінің тұғыры
– төл мәдениетке ие. Басқаша айтар болсақ, дәстүрлі түркілік қоғамның адамы
мәдениетті қалыптастырушы дін мен дүниетанымдық ұстындар негізінде қаланған
құндылықтар жүйесі ішінде ғарыштағы өзінің бақытты, құтты орнын анықтайды.
Ол өзінің төл мәдениеті негізінде “Мен” дей алады. Осы “Мен” болмаса біз
бүгін дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы адам мәселесі туралы сөз етпеген
болар едік.
Алғашқыда, дәстүрлі қоғам адамының Тәңірдің алдында моральдық
әрекеттерге қарағанда культтік әрекеттері басым болатын. Дегенмен, уақыт
өте келе діни нормаларға негізделген моральдық түсініктер мен этика
ұғымдары қалыптасқан. Бұл түсініктер мен ұғымдар тікелей өзін қоршаған
ортасынан алынған дала өркениетінің моральдық құқықтық жүйесі, салт-дәстүрі
мен төре-әдеттерінде жалпы дүниетанымында нақышталған.
Жаратылыс аңыздарының барлығында дерлік топырақты әкелу үшін “суға
сүңгу” құбылысы түркілік дүниетанымда өте кең тараған. Орхон-Енесай
жазбалары көк пен жердің, адамның жаратылуын былай суреттейді: “Жоғарыда
Көк Тәңірі, Төменде Йағыз Жер жаратылғанда, екеуі арасында “кісі ұлы” —
адамзат жаратылды”. Бұл мәлімет дәстүрлі түркілік дүниетанымының, философия
тарихының ең маңызды құндылығы. Дәстүрлі түркілік дүниетанымда адамның
ағаштан жаратылғаны туралы көптеген мифтер бар. Ұйғыр аңыздарында ханның
ағаштан жаратылғандығы, Қорқыт Ата кітабында Басат батырдың ағаштың атасы
екендігі, Оғыз жырларында қыпшақтардың ағаштан жаратылғандығы туралы
мәліметтер кездеседі. О. Сүлейменов Түріктердің Күннен жаралғандығын
айтады. Алтайлықтардың түсінігінде адам жер асты дүниесінен келген
сүйектерден жаратылған. Сүйектен тірілтіп, қайта жарату құбылысы Құранда да
кездеседі. Сонымен дәстүрлі түркілік дүниетанымда адам судан, көк пен
жерден (топырақ), ағаштан, сүйектен, күннен жаратылған болып шығады.
Осылардың ішінде адамның судан жаратылуы түрік мифологияларында көбірек
кездеседі. Су — жаратылыстың, өмірдің, сонымен қатар өлімнің символы.
Қорқыт ата аңыздарындағы “Су аяғы — Қорқыт” түсінігі өлімді білдіреді.
Түркі мифологиясында жаратылыстың негізі деп суды көрсетіп отыр. Түркілік
космогонияның ең толық көрінісін алтайлықтардан кездестіреміз. Алтайлықтар
мифологиясы бойынша, әлемде еш нәрсе жоқ кезде тек қана Тәңір (Қарахан) мен
су бар еді. Қарахан формасыз, белгісіз күшке ие, ол хаос хәліндегі судан
алғашқы адамды жаратты. Осы құбылыс Шумер космогониясымен мазмұндық жағынан
төркіндес. Шумер мифологиясында да бастапқыда ең ескі ұлы теңіз болған. Осы
ескі теңізде әлем, дүние жазығы, үсті күмбезделген жер мен көк бір-біріне
бірігіп, тұтас болатын. Көк пен Жердің айырылуынан кейін өсімдіктер,
жануарлар мен адамдар пайда болған. Келтірілген мысалдардан, дәстүрлі
түркілік дүниетанымның космогониясы мен өмірдің көзі су деп білетін
Фалестің космологиясы, сондай-ақ Қасиетті Құрандағы бүкіл нәрсенің тіршілік
көзін судан жараттық деген аят арасындағы байланысты көруімізге болады.
Соңғы ғасырлардағы этнограф-зерттеушілер түріктердің дүниетанымында
жанның бұл дүниеде адам тәніне кірмей тұрып, құс бейнесінде көк әлемінде
мекен еткендігі туралы сенімнің болғандығын айтады. Орхон ескерткіштерінде
Білге қаған мен Күлтегін жайында ”ұшты” сөзі қолданылған. Көне түркілер
қағандар мен бектер өлген кезде олардың жандарының құс болып көкке ұшып
Тәңірі қасына кететініне сенген. Сондықтан “ұшу-ұшпақ”, “жұмақ” ұғымы
Исламға кірген түріктерде әлі күнге дейін “жәннәт” ұғымының орнына
қолданылады. Махмұт Қашқари “ұшпақ-ұшу”, яғни “жұмақ” терминінің жәннетке
кіру мағынасында қолданылатындығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz