Нарықтың дамуы жағдайында жер учаскесіне құқықтарды тоқтату негіздерін қарастырып, олардың жекелеген түрлері бойынша туындайтын құқықтық қатынастарының теориялық негіздері
КІРІСПЕ
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕРГЕ ҚҰҚЫҚТАРДЫ ТОҚТАТУ НЕГІЗДЕРІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ЖЕР ҚАТЫНАСТАРЫНДАҒЫ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Жерге құқықтарды тоқтату негіздерінің жалпы сипаттамасы: түсінігі, жерге құқықтарды тоқтату негіздері туралы заңдардың қалыптасу және даму тарихы
1.2 Қазақстан Республикасында жерді алып қою . жерге құқықтарды тоқтату негізі ретінде ұғымы мен құқықтық негіздері
1.3 Жерге құқықтарды тоқтату негізі ретінде жерді алып қою құқық қатынастарының субъектілері мен объектілері
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕРГЕ ҚҰҚЫҚТАРДЫ ТОҚТАТУ НЕГІЗДЕРІНІҢ ЖЕКЕЛЕГЕН ТҮРЛЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасында жерге құқықтарды тоқтатудың ерікті негіздері
2.1.1 Жер учаскесiн немесе жер пайдалану құқығын иелiктен шығару
2.1.2 Жеке меншiк құқығынан немесе жер пайдалану құқығынан бас тарту
2.2 Қазақстан Республикасында жерге құқықтарды тоқтатудың мәжбүрлі негіздері
2.2.1 Меншiк иесiнiң немесе жер пайдаланушының мiндеттемелерi бойынша жер учаскесiнен немесе жер пайдалану құқығынан өндiрiп алу
2.2.2 Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару
2.2.3 Мақсаты бойынша пайдаланылмаған немесе Қазақстан Республикасының заңдарын бұза отырып пайдаланылған жер учаскесiн мәжбүрлеп алып қою және жер учаскесін тәркілеу
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕРГЕ ҚҰҚЫҚТАРДЫ ТОҚТАТУ НЕГІЗДЕРІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ЖЕР ҚАТЫНАСТАРЫНДАҒЫ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Жерге құқықтарды тоқтату негіздерінің жалпы сипаттамасы: түсінігі, жерге құқықтарды тоқтату негіздері туралы заңдардың қалыптасу және даму тарихы
1.2 Қазақстан Республикасында жерді алып қою . жерге құқықтарды тоқтату негізі ретінде ұғымы мен құқықтық негіздері
1.3 Жерге құқықтарды тоқтату негізі ретінде жерді алып қою құқық қатынастарының субъектілері мен объектілері
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕРГЕ ҚҰҚЫҚТАРДЫ ТОҚТАТУ НЕГІЗДЕРІНІҢ ЖЕКЕЛЕГЕН ТҮРЛЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасында жерге құқықтарды тоқтатудың ерікті негіздері
2.1.1 Жер учаскесiн немесе жер пайдалану құқығын иелiктен шығару
2.1.2 Жеке меншiк құқығынан немесе жер пайдалану құқығынан бас тарту
2.2 Қазақстан Республикасында жерге құқықтарды тоқтатудың мәжбүрлі негіздері
2.2.1 Меншiк иесiнiң немесе жер пайдаланушының мiндеттемелерi бойынша жер учаскесiнен немесе жер пайдалану құқығынан өндiрiп алу
2.2.2 Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару
2.2.3 Мақсаты бойынша пайдаланылмаған немесе Қазақстан Республикасының заңдарын бұза отырып пайдаланылған жер учаскесiн мәжбүрлеп алып қою және жер учаскесін тәркілеу
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіздікке қол жеткізгелі бері қоғамдық қатынастар, оның ішінде жер қатынастары өте үлкен қарқынмен дами бастады. Жер қатынастары аясында түбегейлі реформалар жүгізіліп жер қатынастарын құқықтық тұлғыдан реттейтін бірнеше заңдар қабылданды. Жер қатынастарының нарықтық экономика заңдылықтарына бейімделіп, азаматтық айналымға енуіне, сонымен қатар, жердің құқықтық табиғатының өзгеруіне негіз болған алғашқы жоғары күші бар нормативтік-құқықтық акт Қазақстан Республикасының Конституциясы. Қазақстан Республикасының 1995 жылы қабылданған Конституциясында жер мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншікте болатындығы бекітілді [1]. Жер жаңа сипатқа ие болып, оған заттық құқық ережелері қолданылатын болды.
Мемлекетіміздің табиғи байлықтарының қайнар-көзі болып табылатын жер ресурстары Республика халқының өмірі мен қызметінің негізі болып саналады. Жердің мемлекет, қоғам және адамзат үшін қажеттілігі оның өндіріс, экономика саласында атқаратын рөліне де байланысты болады. Сонымен қатар, жердің кез келген мемлекеттің тәуелсіздігі мен ауымағының біртұтастығының басты кепілі екендігі, мемлекеттіктің негізі екендігі баршаға мәлім. Осы тұрғыда жер учаскелерін мемлекет мұқтажы үшін алып қою, қоғам мен халық мүддесі үшін пайдалануды білдіреді.
Қазақстан Республикасының егеменді ел ретінде қалыптасып нарықтық экономикаға бейімделуі жер құқық қатынастарын дамыту арқылы экономиканың өзге салаларын өркендеруді мақсат етті.
Жер учаскелері жеке меншікке берілгенге дейін жер учаскелерін мемлекет мұқтаждары үшін алып қою қалыпты жағдай болатын. Жер учаскелері тек мемлекет меншігінде ғана болды және оны меншік иесі ретінде мемлекет кез келген уақытта алып қоюға құқылы болды. Себебі, жер пайдалану құқығы азаматтарға тегін берілді. Ал қазір жер учаскесіне меншік құқығы мен жер пайдалану құқығы азаматтар мен заңды тұлғаларға ақылы түрде сатылып беріледі.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару қатынастары жер құқық қатынастары ішіндегі ең даулысы және өзектісі. Жер құқық қатынастары тұрғын үй қатынастарымен, азаматтық-құқықтық қатынастармен, әкімшілік-құқықтық қатынастармен тығыз байланысты. Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауында айтылған Қазақстанды әлемнің дамыған елу елінің қатарына қосу мәселесі халқымыз тарапынан үлкен қолдауға ие болып, осы жолда көптеген ісшаралар атқарылып жатын. Еліміздің экономикасының дамуы инфрақұрылымдарды жетілдіруді, тұрғын үй құрылысын жандандыруды, автокөлік жолдарын кеңейтуді және қала құрылысын қолға алуды қажет етіп отып. Жер кодексінің енгізілуімен елді мекендер жерімен қатар, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге де меншік құқығы танылып жер нарығы шарықтау шегіне жетті.
Мемлекетіміздің табиғи байлықтарының қайнар-көзі болып табылатын жер ресурстары Республика халқының өмірі мен қызметінің негізі болып саналады. Жердің мемлекет, қоғам және адамзат үшін қажеттілігі оның өндіріс, экономика саласында атқаратын рөліне де байланысты болады. Сонымен қатар, жердің кез келген мемлекеттің тәуелсіздігі мен ауымағының біртұтастығының басты кепілі екендігі, мемлекеттіктің негізі екендігі баршаға мәлім. Осы тұрғыда жер учаскелерін мемлекет мұқтажы үшін алып қою, қоғам мен халық мүддесі үшін пайдалануды білдіреді.
Қазақстан Республикасының егеменді ел ретінде қалыптасып нарықтық экономикаға бейімделуі жер құқық қатынастарын дамыту арқылы экономиканың өзге салаларын өркендеруді мақсат етті.
Жер учаскелері жеке меншікке берілгенге дейін жер учаскелерін мемлекет мұқтаждары үшін алып қою қалыпты жағдай болатын. Жер учаскелері тек мемлекет меншігінде ғана болды және оны меншік иесі ретінде мемлекет кез келген уақытта алып қоюға құқылы болды. Себебі, жер пайдалану құқығы азаматтарға тегін берілді. Ал қазір жер учаскесіне меншік құқығы мен жер пайдалану құқығы азаматтар мен заңды тұлғаларға ақылы түрде сатылып беріледі.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару қатынастары жер құқық қатынастары ішіндегі ең даулысы және өзектісі. Жер құқық қатынастары тұрғын үй қатынастарымен, азаматтық-құқықтық қатынастармен, әкімшілік-құқықтық қатынастармен тығыз байланысты. Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауында айтылған Қазақстанды әлемнің дамыған елу елінің қатарына қосу мәселесі халқымыз тарапынан үлкен қолдауға ие болып, осы жолда көптеген ісшаралар атқарылып жатын. Еліміздің экономикасының дамуы инфрақұрылымдарды жетілдіруді, тұрғын үй құрылысын жандандыруды, автокөлік жолдарын кеңейтуді және қала құрылысын қолға алуды қажет етіп отып. Жер кодексінің енгізілуімен елді мекендер жерімен қатар, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге де меншік құқығы танылып жер нарығы шарықтау шегіне жетті.
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жыл. Өзгерістер мен толықтыруларды қоса алғанда // Юрист анықтама жүйесі.
2 Архипов И.Г. Земельное право Республики Казахстан. – Алматы: Издательство «Борки», 1997. – 295 с.
3 Зиманов С.З, Еренов А.Е. О характере феодальной собственности на землю в Казахстане // Труды Алматинского юридического института. – Алма-Ата: Казахское государственное издательство, 1955. – С.47-56.
4 История Казахстана с древнейших времен до наших дней / Ж.К. Таймаганбетов, К.М. Байпаков, Б.Е. Кумеков, К.А. Пищулин и др. – Алматы: Дауыр, 1993. – 416 с.
5 ВЦИК и СНК РСФСР. Временное положение: Декрет // Сборник декретов 1917-1918 гг. – М.: Государственное издательство, 1920. – С. 10-53.
6 19 ақпан 1918 жылы қабылданған “Жерді социализациялау туралы” декрет. СУ РСФСР, 1918, № 25, ст.346. 26 қазан 1917 жылы қабылданған “Жер туралы” декрет СУ РСФСР, 1917, № 1, ст.3.
7 14 ақпан 1919 жылы қабылданған “Социалистік жерге орналастыру және социалистік жер иеленуге өту туралы Ереже. СУ РСФСР, 1919, № 4, ст.43.
8 КазССР Жер кодексі. Алма-Ата 1991. 56б.
9 Земельное и колхозное право. Под ред. проф. И.В.Павлова. М., "Юрид.лит-ра" - 1957.-270 с.
10 Қазақстан Республикасының Жер туралы Заңы. - Алматы: Жеты жаргы 2001.-150 б.
11 Жер кодексі 2003 жыл 20 маусым. – Алматы, 2007. – Юрист баспасы. – Жеке басылым.
12 Приходько И. Молодому предпринимателю. Новое законодательство о собственности, аренде, земле. М., 1991. - С.175 .
13 Природоресурсовое право и правовая охрана окружающей среды. Учебное пособие под ред. В.В Петрова. - М., 1988.- 512 с.
14 Абдильбеков С.Т Специальные меры пресечения и поощрения в земельном законодательстве. В кн: Совершенствование правовых основ земельной реформы в Республике Казахстан. - Алматы.,- 1996.- 128 с.
15 Стамкулов А.С, Урисбаева А.А. Новый закон Республики Казахстан " О земле " // Право и государство.- 2001.- № 3 - С.34-36
16 Абдраимов Б.Ж. Дисс. на соискание ученой степени д.ю.н - " Проблемы совершенствования процессуальных форм реализации норм земельного права". Алматы.-2001.-с.410.
17 Иконицкая И.А. Чтобы сберечь земли.- М.: Знание. - 1984.-64 с.
18 Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі. 2007 жыл 09 қаңтар. – Алматы, Жеке басылым.
19 Қазақстан Республикасының Халықтың санитарлық- эпидемиологиялық қауіпсіздігі туралы Заңы // Юрист анықтама жүйесі.
20 Қазақстан Республикасының 2003 жылгы 09 желтоқсандағы Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы // Юрист анықтама жүйесі
21 Қазақстан Республикасы. Бағалау қызметі туралы: 2000 жылғы 30 қараша заңы // Юрист анықтама жүйесі.
22 Качекян С.Ф. Правоотношение в социалистическом обществе. М., «Юрид. Лит-ра», 1974, -115 с.
23 Бектұрғанов Ә.Е. Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. -240 б
24 Аксененок Г.А. Земельные правоотношения в СССР. М., «Юриздат», 1958. -70с.
25 Ерофеев Б.В. Земельное право России, Общая часть. М., «Юриздат», 1994. -105с.
26 Аксененок Г. А. Объекты земельных правоотношений // земельное право. М., «Юрид.лит-ра», 1969, -64с.
27 Колотинская Е. Н. Земельное право России. М., 1995,
28 Архипов И.Г. Земельное право Республики Казахстан. Учебное пособие.- Алматы: Изд-во «БОРКИ», -1997. -295 с.
29 Айгаринова Г.Т. Қазақстан Республикасының заңдары бойынша жер төлемдері. - Оқу құралы. - Алматы: Юрист, 2008. – 163б.
30 Еркінбаева Л.Қ. Айгаринова Г.Т. Қазақстан Республикасының жер құқығы. - Оқу құралы. – А.: Жеті Жарғы, 2010. – 328 б.
31 Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 10 қыркүйек 2003 жылғы қабылданған Әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктер бойынша жер учаскелерiне жеңiлдiктi бағаның мөлшерiн бекiту туралы қаулысы // Юрист анықтама жүйесі.
32 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы және ерекше бөлімдер) – Алматы: ЮРИСТ, 2008.
33 Қазақстан Республикасының Жылжымайтын мүлік және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы заңы. 2007 жыл 26 шілде // Егеменді Қазақстан. – 09 тамыз. № 32.
34 Сыродоев Н.А. Правовое регулирование изъятия и отвода земель для государственных и общественных надобностей.// Правоведение. – 1963. -№ 2. –с.83-93.
35 Алматы қалалық жер ресурстарын басқаруға баланысты комитетінің мұрағаты.
36 Жумадилов Б.А. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді пайдаланудың құқықтық талаптарын бұзғаны үшін заңи жауапкершіліктің түсінігі мен негіздері // Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінде Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған халықаралық ғылыми конференциясының материалдары. – Алматы: Қазақ Университеті -2001. – 165-167бб.
37 Еренов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Насырова Л.Р. Эффективность правоохранительного законодательства. – Алма-Ата: Наука, 1988. - С.82.
38 Хаджиев А.Х. Юридическая ответственность как средство охраны окружающей среды: Автореф. дис. канд. юрид. наук. - Алма-Ата: АН КазССР. Ин-т философии и права, 1988. - 23 с
39 Хаджиев А.Х. Классификация норм юридической ответственности за ущерб объектам природы // Тезисы Всесоюзного совещания-семинара молодых ученых: Гражданское право и защита имущественных интересов граждан и организаций. - Алматы, 1996. – С. 142-143.
40 Аграрное право: Учебник для ВУЗов / Под ред. Г.Е. Быстрова и проф. М.И. Козыря. - 2-ое изд. - М.: Юристъ, 1998. – 534 с
41 Қазақстан Республикасының 31-ші наурыз 1998-ші жылы қабылданған «Шаруа (фермер) қожалығы туралы» Заңы (енгізілген өзгерістерімен). – Алматы: ЮРИСТ, құқықтық анықтама жүйесі, 2005.
42 Стамкулов А.С. Қазақстан Республикасының экологиялық құқығы. - Тараз: Тараз университетi, 2003. - Б. 2. - 288 б.
43 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 1997 жылғы 16 шiлде қабылданған. – Алматы, ЮРИСТ. 2008.
44 Гражданское, торговое и семейное право капиталистических стран. Сборник нормативных актов: гражданские и торговые кодексы: Учебное пособие / Под ред. В.К. Кугинского, М.И. Кулагина. - М.: Изд-во УДН, 1986. – 256 с.
45 Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі. - Алматы: Юрист, 2001. – 224 б.
46 Есимкулов С.Т. Правовые проблемы обеспечения рационального использования земель сельскохозяйственного назначения в условиях перехода Казахстана к рынку: Дис. канд. юрид. наук. - Алматы, 1997. – 148 с.
47 Жумадилов Б.А. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді пайдаланудың құқықтық талаптарын бұзғаны үшін заңи жауапкершіліктің түрлері мен шаралары // Гражданско-правовое обеспечение экономических реформ: комментарий действующего законодательства Республики Казахстан: Сбарник научных статьей. – Алматы, 2001. – 122-131 бб.
48 Еркинбаева Л.К. Некоторые правовые проблемы изъятия земли в Республике Казахстан. // - Алматы: Вестник КазНУ. Серия юридическая. № 2 (30).
49 Приходько И. Молодому предпринимателю. Новое законодательство о собственности, аренде, земле. - М.: Мол. Гвардия, 1991. – 189 с.
50 Природоресурсовое право и правовая охрана окружающей среды: Учебное пособие / Под ред. В.В. Петрова. - М., 1988. - 155 с.
51 Колбасов О.С. Ответственность за нарушение правовых требований рационального использования земли // В кн.: Правовое обеспечение рационального использования земли в СССР. - М.: Наука, 1969. – С. 32-34.
52 Еркінбаева Л.К. Қазақстан Республикасында шаруа (фермер) қожалығының қызметін құқықтық реттеу: Оқу құралы. - Алматы: Баспа, 2000. -44б.
53 Назимкина О.В. Виды прав на землю и оснавания их возникновения // Государство и право. – 1999. -№ 8. – с. 42-48.
2 Архипов И.Г. Земельное право Республики Казахстан. – Алматы: Издательство «Борки», 1997. – 295 с.
3 Зиманов С.З, Еренов А.Е. О характере феодальной собственности на землю в Казахстане // Труды Алматинского юридического института. – Алма-Ата: Казахское государственное издательство, 1955. – С.47-56.
4 История Казахстана с древнейших времен до наших дней / Ж.К. Таймаганбетов, К.М. Байпаков, Б.Е. Кумеков, К.А. Пищулин и др. – Алматы: Дауыр, 1993. – 416 с.
5 ВЦИК и СНК РСФСР. Временное положение: Декрет // Сборник декретов 1917-1918 гг. – М.: Государственное издательство, 1920. – С. 10-53.
6 19 ақпан 1918 жылы қабылданған “Жерді социализациялау туралы” декрет. СУ РСФСР, 1918, № 25, ст.346. 26 қазан 1917 жылы қабылданған “Жер туралы” декрет СУ РСФСР, 1917, № 1, ст.3.
7 14 ақпан 1919 жылы қабылданған “Социалистік жерге орналастыру және социалистік жер иеленуге өту туралы Ереже. СУ РСФСР, 1919, № 4, ст.43.
8 КазССР Жер кодексі. Алма-Ата 1991. 56б.
9 Земельное и колхозное право. Под ред. проф. И.В.Павлова. М., "Юрид.лит-ра" - 1957.-270 с.
10 Қазақстан Республикасының Жер туралы Заңы. - Алматы: Жеты жаргы 2001.-150 б.
11 Жер кодексі 2003 жыл 20 маусым. – Алматы, 2007. – Юрист баспасы. – Жеке басылым.
12 Приходько И. Молодому предпринимателю. Новое законодательство о собственности, аренде, земле. М., 1991. - С.175 .
13 Природоресурсовое право и правовая охрана окружающей среды. Учебное пособие под ред. В.В Петрова. - М., 1988.- 512 с.
14 Абдильбеков С.Т Специальные меры пресечения и поощрения в земельном законодательстве. В кн: Совершенствование правовых основ земельной реформы в Республике Казахстан. - Алматы.,- 1996.- 128 с.
15 Стамкулов А.С, Урисбаева А.А. Новый закон Республики Казахстан " О земле " // Право и государство.- 2001.- № 3 - С.34-36
16 Абдраимов Б.Ж. Дисс. на соискание ученой степени д.ю.н - " Проблемы совершенствования процессуальных форм реализации норм земельного права". Алматы.-2001.-с.410.
17 Иконицкая И.А. Чтобы сберечь земли.- М.: Знание. - 1984.-64 с.
18 Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі. 2007 жыл 09 қаңтар. – Алматы, Жеке басылым.
19 Қазақстан Республикасының Халықтың санитарлық- эпидемиологиялық қауіпсіздігі туралы Заңы // Юрист анықтама жүйесі.
20 Қазақстан Республикасының 2003 жылгы 09 желтоқсандағы Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы // Юрист анықтама жүйесі
21 Қазақстан Республикасы. Бағалау қызметі туралы: 2000 жылғы 30 қараша заңы // Юрист анықтама жүйесі.
22 Качекян С.Ф. Правоотношение в социалистическом обществе. М., «Юрид. Лит-ра», 1974, -115 с.
23 Бектұрғанов Ә.Е. Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. -240 б
24 Аксененок Г.А. Земельные правоотношения в СССР. М., «Юриздат», 1958. -70с.
25 Ерофеев Б.В. Земельное право России, Общая часть. М., «Юриздат», 1994. -105с.
26 Аксененок Г. А. Объекты земельных правоотношений // земельное право. М., «Юрид.лит-ра», 1969, -64с.
27 Колотинская Е. Н. Земельное право России. М., 1995,
28 Архипов И.Г. Земельное право Республики Казахстан. Учебное пособие.- Алматы: Изд-во «БОРКИ», -1997. -295 с.
29 Айгаринова Г.Т. Қазақстан Республикасының заңдары бойынша жер төлемдері. - Оқу құралы. - Алматы: Юрист, 2008. – 163б.
30 Еркінбаева Л.Қ. Айгаринова Г.Т. Қазақстан Республикасының жер құқығы. - Оқу құралы. – А.: Жеті Жарғы, 2010. – 328 б.
31 Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 10 қыркүйек 2003 жылғы қабылданған Әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктер бойынша жер учаскелерiне жеңiлдiктi бағаның мөлшерiн бекiту туралы қаулысы // Юрист анықтама жүйесі.
32 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы және ерекше бөлімдер) – Алматы: ЮРИСТ, 2008.
33 Қазақстан Республикасының Жылжымайтын мүлік және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы заңы. 2007 жыл 26 шілде // Егеменді Қазақстан. – 09 тамыз. № 32.
34 Сыродоев Н.А. Правовое регулирование изъятия и отвода земель для государственных и общественных надобностей.// Правоведение. – 1963. -№ 2. –с.83-93.
35 Алматы қалалық жер ресурстарын басқаруға баланысты комитетінің мұрағаты.
36 Жумадилов Б.А. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді пайдаланудың құқықтық талаптарын бұзғаны үшін заңи жауапкершіліктің түсінігі мен негіздері // Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінде Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған халықаралық ғылыми конференциясының материалдары. – Алматы: Қазақ Университеті -2001. – 165-167бб.
37 Еренов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Насырова Л.Р. Эффективность правоохранительного законодательства. – Алма-Ата: Наука, 1988. - С.82.
38 Хаджиев А.Х. Юридическая ответственность как средство охраны окружающей среды: Автореф. дис. канд. юрид. наук. - Алма-Ата: АН КазССР. Ин-т философии и права, 1988. - 23 с
39 Хаджиев А.Х. Классификация норм юридической ответственности за ущерб объектам природы // Тезисы Всесоюзного совещания-семинара молодых ученых: Гражданское право и защита имущественных интересов граждан и организаций. - Алматы, 1996. – С. 142-143.
40 Аграрное право: Учебник для ВУЗов / Под ред. Г.Е. Быстрова и проф. М.И. Козыря. - 2-ое изд. - М.: Юристъ, 1998. – 534 с
41 Қазақстан Республикасының 31-ші наурыз 1998-ші жылы қабылданған «Шаруа (фермер) қожалығы туралы» Заңы (енгізілген өзгерістерімен). – Алматы: ЮРИСТ, құқықтық анықтама жүйесі, 2005.
42 Стамкулов А.С. Қазақстан Республикасының экологиялық құқығы. - Тараз: Тараз университетi, 2003. - Б. 2. - 288 б.
43 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 1997 жылғы 16 шiлде қабылданған. – Алматы, ЮРИСТ. 2008.
44 Гражданское, торговое и семейное право капиталистических стран. Сборник нормативных актов: гражданские и торговые кодексы: Учебное пособие / Под ред. В.К. Кугинского, М.И. Кулагина. - М.: Изд-во УДН, 1986. – 256 с.
45 Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі. - Алматы: Юрист, 2001. – 224 б.
46 Есимкулов С.Т. Правовые проблемы обеспечения рационального использования земель сельскохозяйственного назначения в условиях перехода Казахстана к рынку: Дис. канд. юрид. наук. - Алматы, 1997. – 148 с.
47 Жумадилов Б.А. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді пайдаланудың құқықтық талаптарын бұзғаны үшін заңи жауапкершіліктің түрлері мен шаралары // Гражданско-правовое обеспечение экономических реформ: комментарий действующего законодательства Республики Казахстан: Сбарник научных статьей. – Алматы, 2001. – 122-131 бб.
48 Еркинбаева Л.К. Некоторые правовые проблемы изъятия земли в Республике Казахстан. // - Алматы: Вестник КазНУ. Серия юридическая. № 2 (30).
49 Приходько И. Молодому предпринимателю. Новое законодательство о собственности, аренде, земле. - М.: Мол. Гвардия, 1991. – 189 с.
50 Природоресурсовое право и правовая охрана окружающей среды: Учебное пособие / Под ред. В.В. Петрова. - М., 1988. - 155 с.
51 Колбасов О.С. Ответственность за нарушение правовых требований рационального использования земли // В кн.: Правовое обеспечение рационального использования земли в СССР. - М.: Наука, 1969. – С. 32-34.
52 Еркінбаева Л.К. Қазақстан Республикасында шаруа (фермер) қожалығының қызметін құқықтық реттеу: Оқу құралы. - Алматы: Баспа, 2000. -44б.
53 Назимкина О.В. Виды прав на землю и оснавания их возникновения // Государство и право. – 1999. -№ 8. – с. 42-48.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасы егемендік алып,
тәуелсіздікке қол жеткізгелі бері қоғамдық қатынастар, оның ішінде жер
қатынастары өте үлкен қарқынмен дами бастады. Жер қатынастары аясында
түбегейлі реформалар жүгізіліп жер қатынастарын құқықтық тұлғыдан реттейтін
бірнеше заңдар қабылданды. Жер қатынастарының нарықтық экономика
заңдылықтарына бейімделіп, азаматтық айналымға енуіне, сонымен қатар,
жердің құқықтық табиғатының өзгеруіне негіз болған алғашқы жоғары күші бар
нормативтік-құқықтық акт Қазақстан Республикасының Конституциясы. Қазақстан
Республикасының 1995 жылы қабылданған Конституциясында жер мемлекеттік
меншікпен қатар жеке меншікте болатындығы бекітілді [1]. Жер жаңа сипатқа
ие болып, оған заттық құқық ережелері қолданылатын болды.
Мемлекетіміздің табиғи байлықтарының қайнар-көзі болып табылатын жер
ресурстары Республика халқының өмірі мен қызметінің негізі болып саналады.
Жердің мемлекет, қоғам және адамзат үшін қажеттілігі оның өндіріс,
экономика саласында атқаратын рөліне де байланысты болады. Сонымен қатар,
жердің кез келген мемлекеттің тәуелсіздігі мен ауымағының біртұтастығының
басты кепілі екендігі, мемлекеттіктің негізі екендігі баршаға мәлім. Осы
тұрғыда жер учаскелерін мемлекет мұқтажы үшін алып қою, қоғам мен халық
мүддесі үшін пайдалануды білдіреді.
Қазақстан Республикасының егеменді ел ретінде қалыптасып нарықтық
экономикаға бейімделуі жер құқық қатынастарын дамыту арқылы экономиканың
өзге салаларын өркендеруді мақсат етті.
Жер учаскелері жеке меншікке берілгенге дейін жер учаскелерін
мемлекет мұқтаждары үшін алып қою қалыпты жағдай болатын. Жер учаскелері
тек мемлекет меншігінде ғана болды және оны меншік иесі ретінде мемлекет
кез келген уақытта алып қоюға құқылы болды. Себебі, жер пайдалану құқығы
азаматтарға тегін берілді. Ал қазір жер учаскесіне меншік құқығы мен жер
пайдалану құқығы азаматтар мен заңды тұлғаларға ақылы түрде сатылып
беріледі.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару
қатынастары жер құқық қатынастары ішіндегі ең даулысы және өзектісі. Жер
құқық қатынастары тұрғын үй қатынастарымен, азаматтық-құқықтық
қатынастармен, әкімшілік-құқықтық қатынастармен тығыз байланысты. Қазақстан
Республикасы Президентінің Жолдауында айтылған Қазақстанды әлемнің дамыған
елу елінің қатарына қосу мәселесі халқымыз тарапынан үлкен қолдауға ие
болып, осы жолда көптеген ісшаралар атқарылып жатын. Еліміздің
экономикасының дамуы инфрақұрылымдарды жетілдіруді, тұрғын үй құрылысын
жандандыруды, автокөлік жолдарын кеңейтуді және қала құрылысын қолға алуды
қажет етіп отып. Жер кодексінің енгізілуімен елді мекендер жерімен қатар,
ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге де меншік құқығы танылып жер нарығы
шарықтау шегіне жетті. Жоғарыда айтылған құрылыс нысандарын салу үшін
мемлекет жер учаскесі меншік иелері мен жер пайдаланушылардан жер учаскесін
нарықтық бағамен сатып алуға мәжбүр болып отыр. Алайда, жер учаскесін
мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару коп жағдайда жер учаскесі
меншік иелері мен жер пайдаланушылардың құқықтарының бұзылуына негіз
болуда. Осы мәселелерді жан-жақты зерттеу бүгінгі күннің қажеттілігінен
туындап отыр.
Қазіргі кезде қоғамымызда орын алып отырған жер дауларының басым
бөлігі қолданыстағы заңдардың орындалмауынан емес, сол жер заңдарында
қарастырылған мәселелердің дұрыс шешімін таппауында болып отыр. Сол себепті
жер учаскесі меншік иелері мен жер пайдаланушылардың өздеріне тиесілі жер
учаскесін мемлекет мұқтаждары үшін алып қою барысында меншік иесі немесе
жер пайдаланушы ретінде Конституциямен кепілдік берілген өз құқықтарының
толық қорғалуы жергілікті атқарушы органдар мен сот органдарының өз
міндеттерін жүйелі түрде, заңға сәйкес жүзеге асыруына байланысты. Жер
учаскелерін мемлекет мұқтаждары үшін жер учаскесін алып қоюға байланысты
туындап отырған дау-дамайлар осы жерге орналастыру аясындағы заңдардын
өрескел бұзылуы мен жергілікті атқарушы органдардың заңдарға қайшы шешімдер
қабылдауынан және мұндай шешімдірдің заңдылығын қадағалау тетіктерінің
жетілмегенінен болып отыр.
Нарықтық қоғам жағдайында жер учаскелерін мемлекет мұқтаждары үшін
сатып алу арқылы өнеркәсіптік кешенді, нақтырақ айтсақ, қала мен қала
құрылысын нарық қиыншылығының құрсауынан шығаруға және дамытуға байланысты
үлкен экономикалық үміт артылып отыр. Бұл мақсаттарға жету үшін алдымен
құзіретті органдардың жер учаскесін мемлекет мұқтаждары үшін алып қою
аясындағы қызметін реттейтін құқықтық тетіктерді одан әрі жетілдіру қажет.
Заң әдебиеттері мен ғылыми мақалаларда меншік иелері мен жер
пайдаланушылардан жер учаскелерін мемлекет мұқтаждары үшін сатып алуға
байланысты құқықтық шараларды жетілдіру мен дамыту мұқтажы көп айтылып
жүр. Себебі, нарық заңы қала құрылысы мен коммуналдық жүйелерді жаңарту
мемлекет қаражаты есебінен жүзеге асырғаннан гөрі, жер учаскелерін үшінші
тұлғалардың, яғни инвесторлардың мүддесі үшін мемлекет мұқтажы үшін сатып
алу арқылы жүзеге асырған тиімді, әрі перспективалы екендігін анық
дәлелдеп, оның өміршеңдігін көрсетіп отыр. Бірақ, меншік иелері мен жер
пайдаланушылардан жер учаскелерін мемлекет мұқтаждары үшін алып қою
барысында жер учаскесі мен онда орналасқан жылжымайтын мүлік пен ала алмай
қалған пайданы, көп жылдық екпені бағалау аясындағы мәселелер құқық
теориясында ұзақ талқыланғанымен заң жүзінде нақты шешімін таппауы, бұл
қатынастарды құқықтық реттеуде бірқатар қиындықтар тудырып отыр. Сол
себепті, жер құқығы ғылымының ең өзекті бағыттарының бірі – жер учаскесін
мемлекет мұқтаждары үшін алып қоюды құқықтық реттеудің теориялық
мәселелерін зерттеу.
Тақырыптың зерттелу деңгейi. Отандық заң ғылымында жер құқығы
қатынастарының мәселесін Б.Ж. Әбдірайымов, С.Б. Байсалов,
Д.Л. Байделдинов, А.Е. Бектұрғанов, А.Е. Еренов, Н.Б. Мұхитдинов,
М.С. Сахипов, А.С. Стамқұлов, С.Ш. Тюлеубекова, К.А. Шайбеков зерттеді.
Шетел азаматтары мен ұйымдарының жерді пайдалану мен қорғау құқығының
жекелеген сұрақтары А.Е. Бектұрғановтың, Н.Б. Мухитдиновтың, Д.Л.
Байдельдиновтың және өзге отандық ғалымдардың жұмысында қарастырылған.
Жер реформасының қазіргі мәселелері Л.К. Еркінбаеваның, С.Т.
Күлтелеевтің, Л.Н. Насырованың, А. Төкеевтің, Е.Ш. Рахметовтың, А.Х.
Хаджиевтің, Г.Т. Айгаринованың еңбектерінде көрініс тапты. Қазақстан
Республикасында жер айналамын құқықтық реттеу мәселелеріне арналған кешенді
монографиялық деңгейдегі еңбектер жоқтың қасы.
Дипломдық жұмыс объектісі Қазақстан Республикасында төтенше жағдайлар
кезінде жерге құқытарды тоқтату негіздерін құқықтық реттеу аясындағы
қоғамдық қатынастары болып табылады.
Дипломдық жұмыс пәні ретінде төтенше жағдайлар кезінде жерге
құқықтырды тоқтатудың құқықтық тетігі танылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізіне қоғам мен табиғаттың өзара
әрекеті, мемлекет пен құқық туралы ілімдер, жалпы танылған жер заңдарының
қағидалары мен жерді пайдалану мен қорғау ережелері, жер қатынастары
саласындағы конституциялық ережелер қызмет етеді. Дипломдық жұмыс
нәтижелерін қол жеткізу үшін ғылыми-танымдық сипаттағы салыстырмалы-
құқықтық, қисындық, жүйелік, тарихи және басқа әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтың дамуы жағдайында жер учаскесіне
құқықтарды тоқтату негіздерін қарастырып, олардың жекелеген түрлері бойынша
туындайтын құқықтық қатынастарының теориялық негіздерін қарастыру.
Жұмыстың міндеттері:
• жер учаскесін алып қою құқықтық қатынастарының құқықтық табиғатын
зерттеп, олардың жер құқық қатынастарында алатын орнын анықтау;
• жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару
негіздерін қарастыру;
Нақты жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлімнен және
қолданылатын деректер тізімінен тұрады.
Қолданылған терминдер: жерді алып қою, жер учаскесі, жер құқық
қатынастары, жер қатынастарын мемлекеттік реттеу, жерге меншік құқығы, жер
учаскесіне жеке меншік құқығы, жер пайдалану құқығы, жерді тәркілеу, жерді
жаза ретінде алып қою;
Жұмыстың жалпы көлемі 66 бет.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕРГЕ ҚҰҚЫҚТАРДЫ ТОҚТАТУ НЕГІЗДЕРІНІҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ЖЕР ҚАТЫНАСТАРЫНДАҒЫ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Жерге құқықтарды тоқтату негіздерінің жалпы сипаттамасы:
түсінігі, жерге құқықтарды тоқтату негіздері туралы заңдардың қалыптасу
және даму тарихы
Жер мәселелері әр кезеңде Қазақстан аумағында өмір сүрген
мемлекеттердің барлығы үшін негізгі мәселеге айналып отырды. Тарихи
деректерге сүйенетін болсақ, Қазақстан аумағын мекендеген мемлекеттердің
негізгі кәсібі экстенсивті көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы
болды. Соның салдарынан жайылым жерлерге мұқтаж болған мал өсірушілер
шалғай жерлерге көшіп-қонып жүруге мәжбүр болды. Қоғамдық қатынастардың
даму сатыларының қай-қайсысын алсақ та жер қорларын пайдалану белгілі
аумақтағы климаттық жағдайларға және материалдық өндірістің бағытына
байланысты болады. Қазақстанның табиғи-климаттық жағдайы материалдық
өндіріс жүйесінің негізгі бағыттарының сипатын анықтады. Сондықтан мыңдаған
жылдар бойы Қазақстан территориясын мекендеген елдер үшін шаруашылықтың
негізгі саласы көшпелі мал шаруашылығы болып саналады. Мал өсіру үшін
жайылым жер іздеу негізгі проблемалардың біріне айналып отырды. Сол
кезеңдерде өмір сүрген қоғамдар үшін жер қатынастарын реттеу жүйесінің
табиғи және объективті түрдегі қажеттілігі, жер бөліктерін маусымды түрде
пайдалану біздің ойымызша негізгі фактор болып табылады.
Көшпенділер өміріндегі материалдық-өндіріс жүйесінің элементтері
олардың еңбектерін біріктіруге әкеліп соқтырды. Сонымен қатар, ондай
біріктірулер қндірістік топтар және қауымдық құрылымдар деңгейінде
жүргізілді.
Жалпы Қазақстандағы жер қатынастарын реттеу тамыры терең тарихи
өткен шақтан басталады. Адам қоғамының дамуы кезеңіндегі жер ресурстарын
пайдалану сипаты белгілі бір аумақтың табиғи жағдайымен және материалдық
өндірістің бағытына байланысты болып келген. Жерді шаруашылық пайдалану мен
айналымға тарту адам қоғамының дамуындағы құқықтық реттеу жолдарын іздеуге
негіз болады. Жер туралы заңдардың қалыптасуы мен дамуы мемлекетіміздің
нарықтық экономикаға өтуімен қатар пайда болған құбылыс болып табылады.
Дегенмен, жер құқық қатынастарының дамуы ғалымдардың пікірі бойынша,
бірнеше кезеңдерге бөлінген. Мәселен, И.Г. Архипов жер құқық қатынастарының
дамуын Қазақстанның Ресей құрамына енгенге дейінгі жер қатынастары,
Қазақстанның Ресей құрамында болған кезеңіндегі жер қатынастары, Кеңес
кезіндегі жер қатынастары және егеменді Қазақстандағы жер қатынастары деп
төрт кезеңге бөліп қарастырған болатын [2].
Қазақ қоғамының бүкіл тарихында ең жақсы жайылымдар үшін таласта ру
аралық тартыстарды және әлеуметтік қарама-қайшылықтарды тудырған өндірістің
жалғыз және басты шарты жер болған. Мәлім болғандай, Сырым Датұлының
бастауымен болған халық көтерілісінің және Ішкі Ордадағы шаруалар
көтерілісінің негізгі себептерінің бірі болып жер және аграрлық қатынастары
табылған.
Қазақстанда жерге жеке меншік болды ма? Болса, оның сипаты қандай болды?
Әдебиеттерде бұл мәселе бойынша әртүрлі көзқарастар кездеседі. С.З. Зиманов
және А.Е. Ереновтың пікірлері бойынша, Қазақстандағы жерге меншік
құқығының болуы даусыз, қоғамдық көшпенді жер пайдалану мен қоғамдық
меншікті шатастыру қателік болар еді. Қазақ феодалдық қоғамның өндірісін
саралай отырып, жекелеген көшпенділік жолға пайдаланатын жерлерге феодалдық
меншіктің болғанын нақты көреміз[3]. Олардың бұл пікіріне өнім беретін
жерлерді сол кездегі иегерлер-феодалдардың атымен атау дәлел болып
табылады. Жер дауларын шешкенде соттар жердің атауын даудың пәні болып
отырған жер учаскесінің кімнің иелігінде екенін анықтау үшін пайдаланған.
Су көздері бар ең жақсы жер учаскелері феодалдардың қолдарында болды. Бұл
жағдайда көптеген қарапайым көшпенділер өзен суын қолдану кезінің өзінде
қарсылықтарды кездестірді. Ол үшін, көп жағдайда, ханның немесе өзенге
жанасып жатқан учаскенің иегерінің арнайы рұксатын алу қажет болды. Анық
болғандай, егер су көздері бар жайылымдар қауымдық меншікте болған болса,
осындай рұқсат алудың қажеттілігі болмас еді.
Аталғанның дәлелдеуінше, Қазақстанда феодалдардың жеріне жеке меншік
болған. Әрине, сол кезеңдегі жерге жеке меншік институты біздің бүгінгі
күнгі түсініктерімізден өзгеше болды. Қазақстандағы меншік санаты сол
кезеңдегі болған патриархалды-феодалдық қоғамның белгілерін иеленді.
Сонымен, елімізде жерге меншік қазақ қоғамының көшпенділік жағдайда өмір
сүруі тудырған ерекшеліктері бар феодалдық меншік болды. Қазақстанда жерге
патриархалдық-феодалдық жеке меншік институтының болуына қарамастан,
қоғамда жерді оқшаулауға байланысты қатынастар болмады. Себебі,
капиталистік қатынастар, соның ішінде жерді сату-сатып алу және жермен өзге
азаматтық құқықтық мәмілелер жасасу қатынастары қалыптаспаған және олардың
болуы мүмкін емес еді. Яғни, жер нарықтық қатынастарының қалыптасуының
нақты алғышарттары болмады. Жер құқықтық қатынастар құрылымы тек
Қазақстанның Ресейге қосылғанынан кейін өзгерді.
Қазақстанның Ресей құрамына өту процесі күрделі сипатта болды. Белгілі
болғандай, бұл саяси процесстің басы болып патша Анна Иоаннаның 1731 жылдың
12 қаңтарындағы грамотасы және Кіші жүз ханы Әбілхайырдың 1731 жылы 10
қазанда ант беруі табылды. Осы жылы Кіші жүз ханы сияқты, Ұлы жүз ханы
Семеке Ресейге адалдыққа ант берді. Одан кейінірек, 1740 жылы адалдыққа
антты Орта жүз ханы Әбілмәмбет және Абылай сұлтан берді. Сол жылы 1819
жылдың 18 қаңтарында сұлтан Абылайхан өзіне қарасты 55462 қазақпен ресей
бодандығына өтті. Қазақстанның Ресейге нақты қосылуы 1847 жылы жүзеге
асырылды[4]. Сонымен, Қазақстанның Ресейге қосылуы 1731 жылы басталып, тек
1847 жылы аяқталды, бұл процесс жалпы 116 жылды қамтыды.
Қазақстанның Ресейге қосылуы жер қатынастарының сипатына және оны
құқықтық реттелуіне өз әсерін тигізбей қойған жоқ.
Біріншіден, барлық жер қоры хан-сұлтандық шыңғыс ұрпақтарынан Ресей
империясының меншігіне өтті. 1868 жылғы Уақытша ережелердің 210-бабында
айтылғандай: Қырғыз көшпенділері алып отырған жерлер мемлекеттік деп
танылады және қырғыздардың қауымдық пайдалануына беріледі.
Екіншіден, патшалық қазақтар үшін жер пайдаланудың қауымдық нысанын
сақтады, ал жер қатынастарын реттеу бұрынғысынша, қазақтың әдет-ғұрыптық
нормалары негізінде жүзеге асырылады.
Үшіншіден, қазақтардың әдеттегі құқығында жеке отбасылардың күзеу және
қыстауларға, шабындықтарға жеке меншігін таныған нормалар пайда болды.
Төртіншіден, жер қатынастарын құқықтық реттеу әдеттегі құқығымен қатар
жалпы империялық ресейлік заңдармен реттелді.
Сонымен, Қазақстанда жер нарығын құқықтық реттеудің аталған тарихи
кезеңін Ресейден бөлек қарастыру мүмкін емес. Жалпыресейлік әлеуметтік
процесстер Қазақстанда да өзінің тікелей немесе жанама көрінісін тапты.
Қазақстандағы социалистік жер қатынастары 1917 жылғы Қазан
революциясының жеңуімен орнатылды. Жер айналысы саласындағы қоғамдық
қатынастар 1917 жылдың 26 қазанындағы (8 қараша) Жер туралы декретпен және
1918 жылдың 27 қаңтарындағы Жердің социалдануы туралы Декретпен құқықтық
бекітілді. Аталған декреттердің ең маңызды және негізгі ережелерін
қарастырайық:
Жер туралы декрет келесіні жариялады:
1) Жерге помещиктік меншік ешбір өтеусіз тегін түрде ауыстырылады.
2) помещиктердің жерлері, үлестік, шіркеулік, монастрьлық жерлер
секілді, барлық жанды және жансыз құралдарымен, усадьбалық құрылыстармен
Болыстық Жер комитеттерінің, Шаруалық Депутаттардың Уездік Кеңестерінің қол
астына Құрылтайшы Жиналыс жер туралы мәселені шешкенге дейін өтеді.
5) Қарапайым шаруалар мен қарапайым казактардың жерлері тәркіленбейді.
Ары қарай, Жер туралы Шаруалар бұйрығында, одан тереңірек
қарастырғандай:
1) Жерге жеке меншік құқығы мәңгі жойылады; жер сатылмайды, сатып
алынбайды, жалға беру, кепілге қойылмайды немесе кез-келген басқа әдіспен
оқшауланбайды. Барлық жер... ақысыз оқшауланып, бүкіл халықтық игілікке
айналады және онда еңбек ететін барлық адамдардың пайдалануына өтеді.
5) Жерді пайдалану құқығын Ресей мемлекетінің жерді отбасының көмегімен
немесе серіктестік арқылы өз еңбегімен өңдеуге ниет білдірген барлық
азаматтары (жынысына қарамастан) өңдеуге күші бар мерзімге ала алады.
Жалдамалы еңбекке жол берілмейді.
7) Жер пайдалану теңестіруші болу керек, яғни жер еңбектік немесе тұтыну
нормасы бойынша жергілікті жағдайларға қарай еңбекшілердің арасында
бөлінеді[5].
Жердің социализациялау туралы Декрет, әрине, Жер туралы декретпен
үндес болды. Онда және де жарияланғандай:
1-ші бап. РСФСР шегіндегі жерге, қойнауға, су, ормандарға және
табиғаттың барлық жанды күштеріне кез келген меншік жойылады.
2-ші бап. Жер ешбір (анық және жасырын) өтемақысыз еңбекші халықтың
пайдалануына өтеді.
3-ші бап. Осы заңмен ерекше қарастырылған жағдайларды қоспағанда, жерді
пайдалану құқығы оны өз еңбегімен өңдеушілерге ғана тиесілі.
4-ші бап. Жерді пайдалану құқығы жынысына, діни көзқарастарына, ұлты,
бодандығына қарай шектелмейді.
35-ші бап. РФСФР, социализмге тезірек жету мақсатында, жердің жалпы
өңделуіне біртұлғалыдан көрі еңбектік коммунистік, артельдік және
кооперативтік шаруашылықтарға артықшылық бере отырып, барлық көмегін
(мәдени және материалдық көмек) көрсетеді.
45-ші бап. Өзінде бар жерге пайдалану құқығын ешкім басқа адамға бере
алмайды.
46-шы бап. Жерді пайдалану құқығы осы заңда белгіленген тәртіптермен
алынып, ешбір жағдайда бір тұлғадан екінші тұлғаға өте алмайды.
Сол кезеңдегі ең маңызды мәселе – жерге меншік құқығы мәселесі болды.
Жердің социалдануы туралы Декреттің 1-ші бабында жерге кез келген меншік
мәңгіге жойылады деп бекітілген. Ол шынымен сондай болды ма? Әрине, жоқ.
Жерге тек жеке меншік қана тәжірибелік жойылды. Ал жерге мемлекеттік меншік
жойылған жоқ, керісінше, дамып, кеңейіп, жалғыз өзі мүмкін болды, яғни
жерге мемлекеттің монополиясы орнатылды.
Декреттерде жермен қоса, жерді пайдалану құқығымен кез-келген мәмілелер
жасауға, яғни сатуға, сатып алуға, жалға беруге, кепілге қоюға және
оқшаулауға тыйым салынды.
Ол, соңында, жер нарығының жойылып, жер қатынастарының әкімшілік-
биліктік жүйесінің туындауына әкелді.
Кеңестік кезеңдегі жер қатынастары жерге тек мемлекеттік меншікпен, оны
азаматтарға, ауыл шаруашылық ұйымдарды қоса алғанда ұйымдарға пайдалануға
берумен, жер пайдаланудың ақысыздығымен, шаруалардың жерден және өздерінің
еңбектерінің өнімінен оқшаулануымен, олардың өз еңбектерінің нәтижесіне
қызығушылықтың жоқтығымен, экологиялық шешілмеген сұрақтармен сипатталды.
Мұның бәрі, ақыры, 80-ші жылдардың аяғында үлкен жер қайта құрулардың
қажеттілігін қоғамдық түсінуге әкелді.
Қазақстанның жер саласындағы әлеуметтік-экономикалық жағдай осындай
болды.
Жер нарық қатынастарын құқықтық реттейтін заң актілерінің көптігіне
қарамастан, аталған нормативтік құқықтық актілер Қазақстандағы жер
қатынастарына елеулі әсерін тигізбеді. Оған қоса, Ресей мемлекеті бұрынғы
тұрғындардан жерлерді әскери қажеттіліктер үшін де, казак және әскери
тұрғындарға беру үшін де алып алудың мақсатты саясатын жүргізді Жер кез
келген халық үшін негізгі табиғи байлық кқзі болғандықтан, оны пайдалануға
байланысты мәселелер ерте кезден бастап, қзектілік мәселелерге айналды. Жер
учаскесін алып қою институты жер құқығы ғылымында жеткілікті дәрежеде
зерттелмеген тың мәселелердің бірі болып табылады. Ол заң жүзінде жер
учаскесін мемлекет мұқтаждықтары үшін ғана алып қоюдың жүзеге асырылып
келгендігімен түсіндіріледі. Кеңестік құқық жүйесінде жер учаскесін
мемлекет және қоғамдық мұқтаждар үшін алып қою институты біртіндеп
қалыптасты. Кеңестік биліктің алғашқы декреті, атап айтсақ 26 қазан 1917
жылы қабылданған “Жер туралы” декрет және 19 ақпан 1918 жылы қабылданған
“Жерді социализациялау туралы” декреттер болды. Бірақ бұл декреттерде жерді
мемлекет және қоғам мұқтаждары үшін алып қою мәселесін қарастырмады[6]. Жер
пайдаланушылардан жерді алып қою алғаш рет “Социалистік жерге орналастыру
және социалистік жер иеленуге өту туралы 14 ақпан 1919 жылы қабылданған
ережеде көрсетілді[7]. Жер учаскесін алып қоюға байланысты нақты ережелер
22 мамыр 1922 жылы қабылданған “Еңбекпен жер пайдалану туралы“ Заңда
қарастырылды. Бұл ережелер кейіннен 1922 жылы қабылданған Жер кодексіне
енгізілді.
16 қараша 1990 жылы қабылданған ҚазССР-нің Жер кодексінде мемлекеттік
немесе қоғамдық мұқтаждықтар үшін жер учаскесін алып қою институты бөлек
тарау ретінде қарастырылған болатын[8]. Онда жер учаскелелерін алып қою тек
мемлекетке қажет болған жағдайда ғана жүзеге асырылатындығы көрсетілген.
Бірақ, екі жыл бойы пайдаланылмаған жер учаскесі мен заңдарды бұза отырып
пайдаланылған жерлерді пайдалану құқығы да мемлекеттік органдар тарапынан
тиісті жер учаскесін алып қою арқылы тоқтатылып отырды. Сонымен қатар жер
пайдалану құқығы белгіленген шекті нормалардан артық жер учаскелелерін алып
қою арқылы да тоқтатылды. Мысалы; колхозшылардың үйіргелік жерлері
колхоздың жарғысында көрсетілген шектерден аспау қажет болды, ал ауылды
жерлерде тұратын қызметшілер мен жұмысшылардың үйіргелік жерлері 0,15 га,
жеке тұрғын үй құрылысы үшін 600 шаршы метрден аспауы мұқтажы белгіленді.
Егер жер пайдаланушылардың жерлері белгіленген шектерден асып кетер болса
мемлекет тарапынан алынып қойылды [9].
24 қаңтар 2001 жылы қабылданған Жер туралы Заңда (сондай-ақ бұрын
әрекет еткен жер туралы Жарлықта) жер учаскелерін алып қою мәселесі дұрыс
шешілді. Жерге меншік құқығы мен жер пайдалану құқықтарының тоқтатылуының
мәжбүрлеу арқылы алып қою жолымен жүзеге асырылатын барлық түрлері Жер
туралы Заңның 63-бабының 2-тармағында қарастырылды, ал 1-тармақта жерге
меншік құқығы мен жер пайдалану құқығының субъектінің өз еркі бойынша
тоқтатылу негіздері көрсетілген.
Қазақстан Республикасы Жер туралы Заңының 9-тарауы толығымен жер
учаскесін алып қоюды құқықтық реттеу мәселесіне арналып жер учаскесіне
меншік құқығының, жер пайдалану құқығының және өзге де заттық құқықтардың
тоқтатылуы деп аталды және жерді алып қою жер учаскесіне заттық құқықтардың
тоқтатылуына негіз ретінде қарастырылды. Меншік құқығының тоқтатылуы оның
пайда болуы сияқты заңдарда көрсетілген белгілі бір заңи фактілердің
туындауы негізінде жүзеге асырылады [10].
Кез келген алып қою мәжбүрлеу сипатында болады, яғни жер учаскесі
иесінің еркінен тыс жүзеге асырылады. Мұндай жағдайда жер учаскесі меншік
иелері мен жер пайдаланушылардың құқықтары өте әлсіз келеді және құқықтық
тұрғыдан қорғалмайды. Сол себепті жер учаскесін мемлекет мұқтаждықтары
үшін алып қойған кезде жер учаскесі меншік иелері мен жер пайдаланушылардың
құқықтарын қорғаудың құқықтық тетіктерін қарастыру керек. Онда жерді алып
қоюдың тәртібі мен жағдайланы нақты көрсетілуі тиіс.
Жер учаскесін алып қою жер заңдарында көрсетілген реттерде ғана
жүзеге асырылады. Оның ауқымын өзге заңдармен кеңейтуге жол берілмейді. Жер
учаскесі меншік иелері мен жер пайдаланушылардың құқықтарын қорғаудың
бірден бір кепілі де осы.
Сонымен, жер учаскесінің меншік иесі мен жер пайдаланушыдан жер
учаскесін алып қоюға мынадай негіздерден өзге реттерде жол берілмейді.
• Меншік иесінің немесе жер пайдаланушының міндеттемелері бойынша жер
учаскесінен немесе жер пайдалану құқығынан өндіріп алу жүргізілген;
• Жеке меншік иесінен немесе жер пайдаланушыдан жер учаскесі
мемлекеттік мұқтаждар үшін сатып алуды қоса алғанда, алып қойылған;
• Мақсатына сай пайдаланылмай отырған немесе Қазақстан
Республикасының заңдарын бұза отырып пайдаланылып жүрген жер
учаскесі меншік иесінен немесе жер пайдаланушыдан мәжбүрлеп алып
қойылған;
• Радиоактивті ластануға ұшыраған жер учаскесін, құны тең жер
учаскесі беріле отырып, меншк иесінен немесе жер пайдаланушыдан
алып қойған;
• Тәркіленген реттен басқа жағдайларда жол берілмейді [11].
1.2 Қазақстан Республикасында жерді алып қою – жерге құқықтарды
тоқтату негізі ретінде ұғымы мен құқықтық негіздері
Қазіргі қолданыстағы Қазақстан Республикасы Жер кодексінде жер
учаскесіне меншік құқығын, жер пайдалану құқығын және өзге де заттық
құқықтарды тоқтату мәселесі 9-тарауда қарастырылған. Бұл тарауда жер
учаскесін мемлекет мұқтаждықтары үшін алып қоюды көздейтін бірнеше баптар
қарастырылған. Атап айтсақ, 84-бап. Жер учаскесін мемлекеттік мұқтаждары
үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару, оның ішінде сатып алу жолымен алып қою; 85-
бап Жер учаскесін сатып алу; 88-бап Жер учаскесін сот шешімі бойынша сатып
алу; 91-бап Төтенше жағдайлар кезінде жер учаскесін уақытша алып қою; 92-
бап Мақсаты бойынша пайдаланылмаған жер учаскесі меншік иесінен және жер
пайдаланушыдан алып қою; 93-бап Қазақстан Республикасының заңдарын бұза
отырып пайдаланылған жер учаскесін меншік иесі мен жер пайдаланушыдан алып
қою; 94-бап Мақсаты бойынша пайдаланылмаған немесе Қазақстан
Республикасының заңдарын бұза отырып пайдаланылған жер учаскесін алып қою;
95-бап Тәрікелеу. Бұл көрсетілген баптардан жер учаскесінің тек мемлекет
мұқтаждары үшін ғана емес, сонымен қатар, заң бұзушылықтар орын алған
жағдайда да мемлекет тарапынан алынып қойылатындығын көреміз[11].
Сол себепті, алдымен жер учаскесін алып қоюдың не екендігін, оның
ұғымын анықтап алуымыз қажет. Заң әдебиеттерінде жер учаскесін алып қою
институтына анықтама өте көп берілген. И. Приходько алып қоюды – жер
пайдалану және жер иелену құқықтарының тоқтатылуының бір түрі ретінде
түсіндіреді[12]. Мұндай пікірмен В.В. Петров та қосылады. Оның
пайымдауынша, алып қою – жер пайдалану құқығын тоқтатуға негізделген
өкілетті мемлекеттік өрганның әкімшілік актісі[13]. Жоғарыда айтылған
көзқарастармен қосыла келе С.Т. Абдильбеков алып қою институты
жауапкершілік шаралары ретінде ғана емес, сонымен қатар, өзге де мемлекет
үшін қажет жағдайларда да қолданылады деген пікір білдіреді[14]. Бұндай
ойлармен бізде қосыламыз. Себебі, жер учаскесін алып қою жер заңдарының
нормалары бұзылмаған жағдайларда да жүзеге асырылуы мүмкін.
Алып қоюды жүзеге асырылу мақсатына сәйкес мынадай топтарға жіктеуге
болады:
Біріншіден, алып қою жауапкершілік шарасы ретінде қолданылады (жер
заңдарының талаптарын бұзғаны үшін жер учаскесін алып қою, борышқордың
міндеттемелері бойынша жер учаскесінен өндіріп алу және тәркілеу).
Екіншіден, алып қою жауапкершілік мақсатын көздемейді, мемлекеттік
мұқтаждарді қанағаттандыру үшін қажетті акт болып табылады.
Олай болса, жерді алып қою - өкілетті мемлекеттік органның қандайда
бір субъектінің жерге меншік құқығын немесе жер пайдалану құқығын
тоқтатуға бағытталған белгілі бір әрекеті.
Бұл жерде меншік құқығының немесе жер пайдалану құқығының тоқтатылуы
мен жер учаскесін немесе жер пайдалану құқығын алып қою ұғымдарын анықтап
алу мұқтажы туындап отыр.
Жер кодексінің 9 тарауы Жер учаскесіне меншік құқығын, жер пайдалану
құқығын және өзге де заттық құқықтарды тоқтату деп аталады. Осы тараудың 81
бабының 1 тармағы жерге меншік құқығы мен жер пайдалану құқығының
тоқтатылуын тізбектейді де 2 тармағы жер учаскесін алып қою негіздерін
қарастырады. Яғни, жерге меншік құқығының (жер пайдалану құқығының)
тоқтатылуы мен алып қою жалпы және арнайы жағдайлар ретінде түсіндіріледі.
Алайда, бұл жерде, алып қою барлық жағдайда меншік құқығының тоқтатылуына
негіз болады ма деген сұрақ туындайды. Себебі, Жер кодексінде тотенше
жағдайлар кезінде уақытша алынып қойылған жер учаскелері аталмыш жағдай
тоқтатылғаннан кейін меншік иесіне (жер пайдаланушыға) қайтарып беру
мәселесі де қарастырылған. Яғни, жер учаскесінің өзі алынып қойылғанымен,
меншік құқығы сақталып қалады. Сондықтан да, жер учаскесін алып қою барлық
уақытта жерге меншік құқығының (жер пайдалану құқығының) тоқтатылуына негіз
бола бермейді деген тұжырым жасауға болады. Айта кетер мәселе, алып қою
процессуалдық әрекет ретінде заңды немесе заңсыз иеленуден айыру арқылы
орындалуы мүмкін. Мысалы: Өз еркімен соғылған құрылысты бұзып тастау арқылы
жер учаскесін алып қою. Жер кодексінде қарастырылған негіздер бойынша жер
учаскелерін иеленген тұлғалардан да жер учаскелері алынып қойылуы мүмкін.
Меншік құқығының (жер пайдалану құқығының) тоқтатылуы мен алып қою
ұғымдарының арасындағы қарама-қайшылықтар туралы өз еңбегінде Ә. Стамқұлов
та ұтымды ойлар келтіреді. Оның пікірінше Жер кодексінің 9 тарауында Жерге
меншік құқығының тоқтатылуы, жер пайдалану құқығының тоқтатылуы, жер
учаскесін алып қою, жер пайдалану құқығын алып қою деген ұғымдар бір жүйеге
келтірілмеген. Меншік құқығын алып қою немесе жер пайдалану құқығын алып
қою деген ұғымдар жер заңдарына қайшы келеді және онда мұндай құқықтарды
алып қою қарастырылмаған. Жер заңдары бойынша алып қоюдың объектісі болып
құқықтар емес, нақты жер учаскесі танылады[15]. Сонымен, жер учаскесін алып
қоюды жерге меншік құқығы мен жер пайдалану құқықтарының мәжбүрлеп
тоқтатылу әдістері ретінде қарастыруға болады.
Жер құқығы ғылымында жерді алып қою жер қорын мемлекеттік басқару
қызметі ретінде де қарастырылады. Барлық жерлердің негізгі меншік иесі
ретінде мемлекеттің басты қызметінің бірі мемлекет мұқтаждықтары үшін
меншік иесі мен жер пайдаланушылардан жер учаскесін алып қою мүмкіндігі.
Жер учаскелерін өз мұқтаждықтары үшін ала отырып мемлекет жерді тиімді және
ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету мақсатында оны қайта бөлуі қажет. Бұл
ретте қайта бөлу екі процесстен тұрады. Олар алып қою және қайта бөлу
(үлестіру). Бұл мәсеселе аясында Кеңестік жер-құқықтық ғылымында әртүрлі
көзқарастар қалыптасқан болатын. Олардың бір тобы - алып қою мен қайта бөлу
екі түрлі, дербес, өзіндік заңи маңызға ие процесстер: олардың бірінің
нәтижесінде жерге деген субъективтік құқықтар тоқтатылса, екіншісінің
нәтижесінде жаңа субъектіде құқықтар пайда болады деген пікір ұстанады. Ал
өзге авторлар алып қою мен мемлекеттік немесе қоғамдық мұқтаждар үшін қайта
бөлуді бір процесстің екі түрлі сәттері ретінде түсіндіреді.
Осы мәселеге байланысты Б.Ж. Әбдірайымовтың “Шын мәнінде, мемлекет
мұқтаждықтары үшін жер учаскесін алып қою, әрқашан да жерді қайта бөлуді
көздейді” – деген дәйегі орынды [16]. Бірақ жер учаскесін алып қою
институты жер учаскесін өзге тұлғаға меншік құқығына немесе жер пайдалану
құқығына беру мақсатын көздемей-ақ алып қоюды да қамтиды. Бұл жерде мәселе
азаматтық құқықтық немесе жер құқықтық, сонымен қатар қылмыстық құқықтық
заң бұзушылықтар жасаған жағдайда жерге деген субъективтік құқықтардың
күштеп тоқтатылуында болып отыр.
Жоғарыда айтылған ойлар жер учаскесін тек мемлекеттік мұқтаждар үшін
алып қою институна байланысты берілді. Сол себепті, жер учаскесін оны
тиімді пайдалану үшін мүмкіндігі жоғары субъектіге қайта бөлу мақсатында
алып қоюды жер учаскесін алып қою институтының бірыңғай процессі ретінде
түсінген жөн болады. Жер учаскесін алып қою институтының қазіргі кездегі
дербестігін айта келе оны жер пайдалану құқығы мен меншік құқығының
тоқтатылуына негізделген процессуалдық әрекет ретінде қарастырамыз. Жер
учаскесін алып қоюға байланысты жер-құқықтық нормалардың маңыздылығы жер
құқығында алып қою институтының дербестігін білдіреді.
Жерді алып қоюдың барлық негіздерін зерттей келе мынадай қорытындыға
келуге болады: Кейбір жағдайларда жер учаскесін алып қою жауапкерщілік
шарасы ретінде қолданылады. Жер учаскесі меншік иесінің міндеттемесі
бойынша оны орындамаған жағдайда сот шешімі арқылы жер учаскесін немесе
жер пайдалану құқығынан өндіріп алу арқылы алып қою азаматтық-құқықтық
жауапкершілікке жатады. Сот тәртібі арқылы жүзеге асырылатын тәрікелеу
қылмыстық-құқықтық жауапкершілікке жатады. Жер учаскесін алып қою жер-
құқықтық жауапкершілік ретінде де қолданылуы мүмкін. И.А. Иконицкаяның
пікірінше жер-құқықтық жауапкершілік жер заңдарын бұзғаны үшін туындайтын
жауапкершіліктің ерекше түрі. Қылмыстық, әкімшілік және материалдық
жауапкершілікте жасалған құқық бұзушылыққа байланысты жағымсыз салдар
тұлғаның өзі мен оның материалдық жағдайына әсер етсе, жер-құқықтық
жауапкершілік кінәлі тұлғаның жерге деген құқығын шектеуге бағытталған
[17]. Мақсаты бойынша пайдаланылмаған жер учаскесі де меншік иесінен немесе
жер пайдаланушыдан алынып қойылуы мүмкін. Ауыл шаруашылығы өндірісіне не
тұрғын үй құрылысы мен өзге де құрылысқа арналған арналған учаске, егер
Қазақстан Республикасының заңдарында неғұрлым ұзақ мерзім белгіленбесе, бір
жыл ішінде тиісті мақсатында пайдаланылмаған жағдайдаменшік иесінен немесе
жер пайдаланушыдан алынып қойылуы мүмкін (Жер кодексінің 92-бабы). Сонымен
қатар жер учаскесі меншік иесі мен жер пайдаланушыдан жерді өрескел бұза
отырып пайдаланғаны үшін де алынып қойылуы мүмкін.
Жалпы жер құқығы теориясында жерді алып қою әртүрлі негізде
түсіндіріледі.
1) жер құқығының институты ретінде,
2) жерге меншік құқығы мен жер пайдалану құқының тоқтатылуының негізі
ретінде,
3) жер қорын басқару функциясы ретінде,
4) жауапкершілік шарасы ретінде.
Жоғарыда көрсетілгендерге түсініктеме берер болсақ, біріншіден, жер
құқығының институты ретінде – жерді алып қоюмен және оның салдарын
туындайтын құқықтық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығын.
Жерге меншік құқығы мен жер пайдалану құқығының тоқтатылу негізі
ретінде – бұл заттық құқықтардың күштеп тоқтатылуы. Бұл ретте алып қоюдың
барлығы аталмыш құқықтардың тоқтатылуына негіз болмайды.
Жер қорын басқару функциясы ретінде – мемлекеттік органдардың меншік
құқығын немесе жер пайдалану құқығын оны қайта бөлу мақсатында тоқтатуға
негізделген заңи маңызы бар әрекеттерінің жиынтығы.
Жауапкершілік шарасы ретінде, жер учаскесін алып қою жер-құқықтық
жауапкершілік жүйесінде ерекше жағдайларда қолданылады. Жер құқықтық
жауапкершідік жер заңдарының талаптарын жүйелі түрде бұзған жағдайларда
қолданылады.
1.3 Жерге құқықтарды тоқтату негізі ретінде жерді алып қою құқық
қатынастарының субъектілері мен объектілері
Жер учаскесін алып қоюмен байланысты құқықтық қатынастар өзінің
мазмұны бойынша өте күрделі қатынастар және өзіне тән ерекшеліктері де бар.
Біріншіден, жер учаскесін алып қоюдың міндетті субъектісі мемлекеттік
орган болып табылады (жергілікті атқарушы органдар немесе сот органдары).
Бұл ретте егер жер учаскесін алып қоюдың міндетті субъектісі болып атқарушы
биліктің мемлекеттік органдары танылса, онда қандай құқықтық қатынастар
әкімшілік құқықтық қатынастар болып табылады деген көзқарастар қалыптасуда.
Бұл көзқарастар әрине дұрыс емес, себебі құқықтық қатынастардың
түрлері мен сипатын тек субъектілік құрам бойынша анықтау дұрыс емес, олай
дейтініміз субъектілер құқықтық қатынастар құрылымының бір элементі ғана.
Құқықтық қатынастардың басты анықтаушы элементі олардың пәні болып
табылады.
Жер учаскесін алып қою институтының пәні болып жер учаскесін алып
қоюға және оны қайта бөлуге байланысты туындайтын жер-құқықтық
қатынастардың жиынтығы болып табылады. Бұл мәселеге байланысты Б.Ж.
Әбдірайымов егер жер қорын мемлекеттік басқару аясындағы атқарушылық
функцияларды жүзеге асыратын мемлекеттік биліктік субъектілердің құқықтық
мәртебесіне талдау жасасақ, бұл шараларды әкімшілік шаралардың бір түрі
ретінде тану туралы көзқарастармен келісуге болады деген пікір білдіреді.
Сонымен қатар, жер-құқықтық қатынастар мен әкімшілік-басқарушылық
қатынастардың мазмұндарында ортақ мүдделердің де кездесетіндігін айтады.
Жер құқықтық қатынастардың ерекшелігі мен өзіндік белгілері олардың
әкімшілік құқықтық қатынастармен ұқсастығын көрсетеді [16].
Екіншіден, жер учаскесін алып қою кешенді құқықтық қатынастарды
тудырады. Олар, жер құқықтық қатынастар, әкімшілік құқықтық қатынастар,
азаматтық құқықтық қатынастар, тұрғын үй қатынастары және әлеуметтік
қатынастар.
Үшіншіден, жер учаскесін алып қою көп жағдайда аты айтып тұрғандай
еріксіз, мәжбүрлеу арқылы жүзеге асырылады. Яғни жер учаскесінің меншік
иесінің немесе жер пайдаланушының еркінен тыс алынып қойылады және күштеу
сипатына ие болады.
Жер учаскесін алып қоюмен байланысты құқықтық қатынастардың
қатысушылары болып заңда көрсетілген құқықтар мен міндеттерді иеленуші
құқық субъектілері ғана бола алады. Бұл орайда мұндай құқықтық қатынас
субъектілерінің барлығын жер учаскесін алып қоюдың субъектілері ретінде
қарауға болмайды. Мысалы жер учаскесін алып қою кезінде делдалдық қызмет
атқару негізінде (техникалық немесе өзге де көмек көрсетушілер) құқықтық
қатынастарға қатынасушылар субъект ретінде танылмайды. Жер учаскесін
мемлекет мұқтаждары үшін алып қою кезінде алып қою процесі белгілі бір
атқарушы органның қатысуымен жүргізіледі.
Кез-келген құқықтық қатынастарға кемінде екі субъект қатысуы тиіс.
Жер учаскесін алып қоюға байланысты құқықтық қатынастардың құрамы
субъектіден, объектіден және құқықтық қатынас мазмұнынан, яғни тараптардың
құқықтары мен міндеттерінен тұрады. Бұл бөлімшеде біз жер учаскесін алып
қоюдың субъектілері мен объектілері туралы мәселе қозғаймыз, ал құқықтар
мен міндеттер жұмыстың барлық бөлімшелерінде, әртүрлі қырлары мен құқықтық
қатынас сипатына қарай терең талданатын болады. Сонымен жер учаскесін
мемлекет мұқтаждары үшін алып қоюмен байланысты құқықтық қатынастардың
негізгі субъектілері жер учаскесін алып қоюды жүзеге асыратын мемлекеттік
орган мен жер учаскесі алынып қойылатын тұлға, яғни жер учаскесінің меншік
иесі танылады. Бұл бөлімшеде жер учаскесін алып қоюға құзіретті
субъектілерді қарастырамыз. Жер учаскесін алып қоюды жүзеге асыратын
субъектілерді былайша ажыратуға болады:
- әкімшілік тәртіп арқылы жер учаскесін алып қою - ол атқарушы
биліктің әртүрлі деңгейіндегі мемлекеттік органдармен, яғни солардың
шешімімен және қатысуымен жүзеге асырылатын алып қою. Мұнда меншік иесі
мен жер пайдаланушыдан жер учаскесін мемлекет мұқтаждары үшін алып қою және
радиоактивті ластануға үшыраған жерлерді алып қою жатады;
- жер учаскесін сот тәртібімен алып қою – жер учаскесін алып қою
тек сот тәртібімен ғана жүзеге асырылатындығын білдіреді. Жер учаскесінің
меншік иесі немесе жер пайдаланушы өзіне тиесілі жер учаскесін мақсатына
сәйкес пайдаланбаса немесе заңдарды бұза отырып пайдаланса, сонымен қатар,
жер учаскесі тәрікеленген жағдайда жер сот тәртібімен алынады. Жер
учаскесін мемлекеттік мұқтаждар үшін алып қою кезінде меншік иесі ұсынылған
шарттармен келіспесе, алып қою процесі сот тәртібімен жүзеге асырылады.
Сонымен қатар жер учаскесін алып қою қатынастырының субъектілік
құрамы жер учаскелерін алып қою негіздеріне де тікелей байланысты болады.
Әкімшілік тәртіп арқылы жер учаскесін алып қою көптеген мемлекеттік
органдардың қатысуын қажет етеді. Мысалы, жер учаскесін мемлекет мұқтаждары
үшін алып қою кезінде міндетті субъектілер болып:
- құзіретті орган;
- жер учаскесін алып қоюға мүдделі субъектілер (министрліктер,
ведомствалар, заңды және жеке тұлғалар);
- алынып қойылатын жер учаскесінің меншік иелері немесе жер
пайдаланушылар;
- жер ресурстарын басқаруға байланысты аумақтық комитеттер;
- жергілікті сәулет және қала құрылысы органдары;
- аумақтық қоршаған ортаны қорғау басқармасы;
- санитарлық эпидемиологиялық органдары;
- өрт қауіпсіздігі органдары.
Әрине, жер учаскесін мемлекет мұқтаждары үшін алып қоюға байланысты
шешім қабылдау құзіреті мемлекеттік биліктің әртүрлі деңгейіндегі атқарушы
органдарына берілген. Олар Қазақстан Республикасының Үкіметінен бастап
аудандық (қаладағы аудандардан басқалары), қалалық, селолық, ауылдық,
атқарушы органдар.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің құзіретіне республикалық маңызы бар
ерекше қорғалатын табиғат аймақтарын құру мен кеңейтуге, халықаралық
шартарды орындауға, қорғаныс қажеттуктері үшін жер учаскесін пайдалануға
байланысты барлық санаттағы жер учаскелерін алып қою туралы шешім қабылдау
кіреді.
Облыстық атқарушы органдар жер учаскесін мемлекет мұқтаждары үшін
алып қоюға байланысты мынадай жағдайларда шешім қабылдай алады:
Жердің барлық санатынан жергілікті маңызы бар ерекше қорғалатын
табиғат аймақтарын құру мен кеңейту үшін;
Жер учаскесінің астынан бағалы пайдалы қазбалардың кен орындары
табылса, жер учаскесі жол салу, электр, байланыс желілерін және
магистральды құбырлар жүргізу үшін, сонымен қатар, маңызды мемлекеттік
объектілер салу үшін қажет болса орман қорының жерлерінен өзге барлық
санаттағы жерлерден алып қоюға құқылы. Орман қорының жерлерін орман
шаруашылығынан өзге мақсаттар үшін алып қоюға ерекше жағдайларды ғана
Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімімен жүзеге асырылады.
Басқа жағдайлардың барлығында жергілікті атқарушы органдар жер
учаскесін мемлекет мұқтаждар үшін алып қою туралы шешім қабылдай алады.
Жер учаскесін таңдауды жергілікті атқару органының тапсырмасымен жер
ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық комитет (ауылдық елді мекендерде –
архитектура және қала құрылысы органы) жүргізеді. Экологиялық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету мақсатында, объектіні орналастыру үшін нақтылы бір жер
учаскесін таңдауда тиісті атқарушы орган экологиялық заңдарды басшылыққа
алуы тиіс. Мысалы, Экологиялық кодекске сәйкес, кәсіпорынды, ғимараттарды
және басқа да құрылыстарды салу орнын таңдау аталған объектілердің
қызметінің экологиялық салдарларын ескере отырып, қоршаған ортаны қорғаудың
шарттары мен ережелері сақтала отырып жүргізілуі тиістігі көрсетілген
болатын [18].
Сонымен қатар, объектіні салу орнын таңдауда қорғау, санитарлық-қорғау
және басқа да қорғау аймақтарын бекіту талаптары сақталуы қажет. Осыған
сәйкес, жер учаскесін таңдау туралы шешім қабылдаудын тағы бір шарты,
санитарлық-эпидемиологиялық сараптама жүргізу болып табылады [19].
Санитарлық-эпидемиологиялық сараптама жүргізу кезінде бөлінетін жер
учаскесінің көлемі аумаққа құрылыс салу коэффициентіне сәйкес келуі,
санитарлық нормаларды сақтауға мүмкіншілік беруі және т.б. талаптарға
сәйкес келуі қажет.
Жалпыхалықтық референдум арқылы 1995 жылы Қазақстан Республикасы
Конституциясы қабылданды, мемлекеттің түпкі мақсаты “мемлекет адамдардың
өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы болу үшін қоршаған ортаны қорғауды
мақсат етіп қояды” деп жариялады[1]. Қазақстан Республикасының Экологиялық
кодексі қазіргі және болашақ ұрпақтардың табиғат қорларын сақтау, ұқыпты
пайдалану ең маңызды мемлекеттік мәселелердің бірі екендігін атап
көрсетеді. Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан
Республикасының Президентінің “ҚР экологиялық қауіпсіздік туралы арнайы
бағдармалары 2004-2015 жылдарға арналған” жарлығында, “ұлттық экономикадағы
барлық салаларды реформалау табиғат қорларын пайдалану қатынастарын
өзгертуге, қоршаған ортаны есепке алумен әлеуметтік-экономиканы дамытуға
түрткі болды” деп көрсетеді. Арнайы бағдарламаларды табиғатты пайдалануда
толық жетілдрілген экономикалық тетіктердің қажеттілігі, толығырақ
экoлогиялық сипаттаманы бағалау жүйесіне енгізу, бұл толық жетілдірілген
кадастрлық-бағалау өндіргішпен байланыстыруды көрсетеді. Қазақстанның
экономикаcының қарқынды дамуында мәселелердің сәтті орындалуы табиғат
қорларын экономикалық бағада есепке ала отырып табиғат мүмкіндіктерін
пайдалануда тиімділік шараларын жасаумен ажыратылмас байланыста. Қоршаған
ортаны қорғау саласындағы қажетті басқару құралы және табиғатты
пайдаланудағы қойылған мәселелерді шешуде табиғат қорларының кадастрлары
қызмет етеді, олар ғылыми анықталған жер, су, орман, мекен-жайлар, пайдалы
қазбалар, жануарлар дүниесі және олардың экономикалық бағасы туралы
мәліметтер болып табылады[20].
Қазақстанда нарықтық реформалардың болуымен, экономикалық және
шаруашылық орталығында да өзгерістер болды, меншік қатынастары өзгерді.
Нарықтық бағалардың стихиялық болуы есепсіз әлеуметтік және экологиялық
құрам, қоршаған ортаның объектілері және бағалы ресурстар туралы кері
ақпараттар бере бастады. Ерекше актуалдық табиғат қорларының кадастрларын
құқықтық басқару қатынастарында олардың жүргізілуімен табиғат қорларын
бағалаудағы экономикалық нормативтердің ұзақ пайдалануына мүмкіндік береді.
Қазақстан табиғат қорларына бай, бірақ бұған қарамастан, біз
бірқатар жылдар бойы өзіміздің ішкі қажеттілігімізді қамтамасыз ете
алмаймыз, бұл кеңес дәуіріндегі билік жүйесінің дұрыс құрылмағандығынан
және қажетті инфрақұрылымның жоқтығынан.
Осы жағдайларды ескере отырып және де өтпелі дәурдегі өзгерістердің
болуы, қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік тетіктерді басқаруды
және оның кадастрлік қызмет құралын күшейту бірінші кезектегі маңызды
мәселе болып табылады. Мемлекеттік жер кадастрлерін құқықтық басқарылуын
жүргізуде жеке меншікке құқық заңдылығын орнықтыруға байланысты жер,
стратегиялық маңызды табиғат қоры болып табылады.
Мемлекеттік жер кадастрларын құқықтық реттеуде, жерге деген қажетті
стратегиялық табиғат қорына, жеке меншікке құқықты бекітуге байланысты
ерекше актуалдық заңдылықты иеленеді.
Азаматтық айналымда жердің сәтті қызмет етуінің қажетті шараларының
бірі болып жер құқық қатынасындағы субъектілердің табиғат,
шаруашылықтарының, Қазақстан Республикасының жерлерінің құқықтық жағдайы
туралы мәліметтерді алуға мүмкіндік береді. Мемлекеттік табиғат
кадастрлерін іс жүзінде жүргізу тәртібі ведомствалық сипатты иеленеді, бұл
тәжірибеде оның жүзеге асуын, кейде жүзеге аспауын туғызады.
Бүгінгі күнде қазіргі талаптарға сай кадастрлық жүйенің және
заңдылығының қалыптасу процесі, табиғат қоры кадастрлерінің құрылуын
жүргізуін реттейтін қоғамдық қатынастар, қалыптасу кезеңінде тұр.
Жер заңдары Экологиялық кодекс баптарында қарастырылған кәсіпорындарды,
ғимараттарды және басқа да экологиялық зиянды обьектілерді орналастыру
туралы шешімді әкімшілік және сот тәртібімен бұзу туралы азаматтар мен
қоғамдық бірлестіктердің талап ету құқығын жүзеге асыру механизмдерін де
қарастыруы тиіс.
Азаматтардың жергілікті өкілді және атқарушы органдардан елді
мекендердің жоспары, құрылысы және жаңғыртылуы туралы ақпараттар алу құқығы
Архитектура және қала құрылысы туралы Заңның 8-бабында бекітілген. Қоршаған
ортаның жағдайына кері әсер ететін объектілерді орналастыру жөніндегі
ақпараттарды халықтын алуы бүгінгі күнде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасы егемендік алып,
тәуелсіздікке қол жеткізгелі бері қоғамдық қатынастар, оның ішінде жер
қатынастары өте үлкен қарқынмен дами бастады. Жер қатынастары аясында
түбегейлі реформалар жүгізіліп жер қатынастарын құқықтық тұлғыдан реттейтін
бірнеше заңдар қабылданды. Жер қатынастарының нарықтық экономика
заңдылықтарына бейімделіп, азаматтық айналымға енуіне, сонымен қатар,
жердің құқықтық табиғатының өзгеруіне негіз болған алғашқы жоғары күші бар
нормативтік-құқықтық акт Қазақстан Республикасының Конституциясы. Қазақстан
Республикасының 1995 жылы қабылданған Конституциясында жер мемлекеттік
меншікпен қатар жеке меншікте болатындығы бекітілді [1]. Жер жаңа сипатқа
ие болып, оған заттық құқық ережелері қолданылатын болды.
Мемлекетіміздің табиғи байлықтарының қайнар-көзі болып табылатын жер
ресурстары Республика халқының өмірі мен қызметінің негізі болып саналады.
Жердің мемлекет, қоғам және адамзат үшін қажеттілігі оның өндіріс,
экономика саласында атқаратын рөліне де байланысты болады. Сонымен қатар,
жердің кез келген мемлекеттің тәуелсіздігі мен ауымағының біртұтастығының
басты кепілі екендігі, мемлекеттіктің негізі екендігі баршаға мәлім. Осы
тұрғыда жер учаскелерін мемлекет мұқтажы үшін алып қою, қоғам мен халық
мүддесі үшін пайдалануды білдіреді.
Қазақстан Республикасының егеменді ел ретінде қалыптасып нарықтық
экономикаға бейімделуі жер құқық қатынастарын дамыту арқылы экономиканың
өзге салаларын өркендеруді мақсат етті.
Жер учаскелері жеке меншікке берілгенге дейін жер учаскелерін
мемлекет мұқтаждары үшін алып қою қалыпты жағдай болатын. Жер учаскелері
тек мемлекет меншігінде ғана болды және оны меншік иесі ретінде мемлекет
кез келген уақытта алып қоюға құқылы болды. Себебі, жер пайдалану құқығы
азаматтарға тегін берілді. Ал қазір жер учаскесіне меншік құқығы мен жер
пайдалану құқығы азаматтар мен заңды тұлғаларға ақылы түрде сатылып
беріледі.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару
қатынастары жер құқық қатынастары ішіндегі ең даулысы және өзектісі. Жер
құқық қатынастары тұрғын үй қатынастарымен, азаматтық-құқықтық
қатынастармен, әкімшілік-құқықтық қатынастармен тығыз байланысты. Қазақстан
Республикасы Президентінің Жолдауында айтылған Қазақстанды әлемнің дамыған
елу елінің қатарына қосу мәселесі халқымыз тарапынан үлкен қолдауға ие
болып, осы жолда көптеген ісшаралар атқарылып жатын. Еліміздің
экономикасының дамуы инфрақұрылымдарды жетілдіруді, тұрғын үй құрылысын
жандандыруды, автокөлік жолдарын кеңейтуді және қала құрылысын қолға алуды
қажет етіп отып. Жер кодексінің енгізілуімен елді мекендер жерімен қатар,
ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге де меншік құқығы танылып жер нарығы
шарықтау шегіне жетті. Жоғарыда айтылған құрылыс нысандарын салу үшін
мемлекет жер учаскесі меншік иелері мен жер пайдаланушылардан жер учаскесін
нарықтық бағамен сатып алуға мәжбүр болып отыр. Алайда, жер учаскесін
мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару коп жағдайда жер учаскесі
меншік иелері мен жер пайдаланушылардың құқықтарының бұзылуына негіз
болуда. Осы мәселелерді жан-жақты зерттеу бүгінгі күннің қажеттілігінен
туындап отыр.
Қазіргі кезде қоғамымызда орын алып отырған жер дауларының басым
бөлігі қолданыстағы заңдардың орындалмауынан емес, сол жер заңдарында
қарастырылған мәселелердің дұрыс шешімін таппауында болып отыр. Сол себепті
жер учаскесі меншік иелері мен жер пайдаланушылардың өздеріне тиесілі жер
учаскесін мемлекет мұқтаждары үшін алып қою барысында меншік иесі немесе
жер пайдаланушы ретінде Конституциямен кепілдік берілген өз құқықтарының
толық қорғалуы жергілікті атқарушы органдар мен сот органдарының өз
міндеттерін жүйелі түрде, заңға сәйкес жүзеге асыруына байланысты. Жер
учаскелерін мемлекет мұқтаждары үшін жер учаскесін алып қоюға байланысты
туындап отырған дау-дамайлар осы жерге орналастыру аясындағы заңдардын
өрескел бұзылуы мен жергілікті атқарушы органдардың заңдарға қайшы шешімдер
қабылдауынан және мұндай шешімдірдің заңдылығын қадағалау тетіктерінің
жетілмегенінен болып отыр.
Нарықтық қоғам жағдайында жер учаскелерін мемлекет мұқтаждары үшін
сатып алу арқылы өнеркәсіптік кешенді, нақтырақ айтсақ, қала мен қала
құрылысын нарық қиыншылығының құрсауынан шығаруға және дамытуға байланысты
үлкен экономикалық үміт артылып отыр. Бұл мақсаттарға жету үшін алдымен
құзіретті органдардың жер учаскесін мемлекет мұқтаждары үшін алып қою
аясындағы қызметін реттейтін құқықтық тетіктерді одан әрі жетілдіру қажет.
Заң әдебиеттері мен ғылыми мақалаларда меншік иелері мен жер
пайдаланушылардан жер учаскелерін мемлекет мұқтаждары үшін сатып алуға
байланысты құқықтық шараларды жетілдіру мен дамыту мұқтажы көп айтылып
жүр. Себебі, нарық заңы қала құрылысы мен коммуналдық жүйелерді жаңарту
мемлекет қаражаты есебінен жүзеге асырғаннан гөрі, жер учаскелерін үшінші
тұлғалардың, яғни инвесторлардың мүддесі үшін мемлекет мұқтажы үшін сатып
алу арқылы жүзеге асырған тиімді, әрі перспективалы екендігін анық
дәлелдеп, оның өміршеңдігін көрсетіп отыр. Бірақ, меншік иелері мен жер
пайдаланушылардан жер учаскелерін мемлекет мұқтаждары үшін алып қою
барысында жер учаскесі мен онда орналасқан жылжымайтын мүлік пен ала алмай
қалған пайданы, көп жылдық екпені бағалау аясындағы мәселелер құқық
теориясында ұзақ талқыланғанымен заң жүзінде нақты шешімін таппауы, бұл
қатынастарды құқықтық реттеуде бірқатар қиындықтар тудырып отыр. Сол
себепті, жер құқығы ғылымының ең өзекті бағыттарының бірі – жер учаскесін
мемлекет мұқтаждары үшін алып қоюды құқықтық реттеудің теориялық
мәселелерін зерттеу.
Тақырыптың зерттелу деңгейi. Отандық заң ғылымында жер құқығы
қатынастарының мәселесін Б.Ж. Әбдірайымов, С.Б. Байсалов,
Д.Л. Байделдинов, А.Е. Бектұрғанов, А.Е. Еренов, Н.Б. Мұхитдинов,
М.С. Сахипов, А.С. Стамқұлов, С.Ш. Тюлеубекова, К.А. Шайбеков зерттеді.
Шетел азаматтары мен ұйымдарының жерді пайдалану мен қорғау құқығының
жекелеген сұрақтары А.Е. Бектұрғановтың, Н.Б. Мухитдиновтың, Д.Л.
Байдельдиновтың және өзге отандық ғалымдардың жұмысында қарастырылған.
Жер реформасының қазіргі мәселелері Л.К. Еркінбаеваның, С.Т.
Күлтелеевтің, Л.Н. Насырованың, А. Төкеевтің, Е.Ш. Рахметовтың, А.Х.
Хаджиевтің, Г.Т. Айгаринованың еңбектерінде көрініс тапты. Қазақстан
Республикасында жер айналамын құқықтық реттеу мәселелеріне арналған кешенді
монографиялық деңгейдегі еңбектер жоқтың қасы.
Дипломдық жұмыс объектісі Қазақстан Республикасында төтенше жағдайлар
кезінде жерге құқытарды тоқтату негіздерін құқықтық реттеу аясындағы
қоғамдық қатынастары болып табылады.
Дипломдық жұмыс пәні ретінде төтенше жағдайлар кезінде жерге
құқықтырды тоқтатудың құқықтық тетігі танылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізіне қоғам мен табиғаттың өзара
әрекеті, мемлекет пен құқық туралы ілімдер, жалпы танылған жер заңдарының
қағидалары мен жерді пайдалану мен қорғау ережелері, жер қатынастары
саласындағы конституциялық ережелер қызмет етеді. Дипломдық жұмыс
нәтижелерін қол жеткізу үшін ғылыми-танымдық сипаттағы салыстырмалы-
құқықтық, қисындық, жүйелік, тарихи және басқа әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтың дамуы жағдайында жер учаскесіне
құқықтарды тоқтату негіздерін қарастырып, олардың жекелеген түрлері бойынша
туындайтын құқықтық қатынастарының теориялық негіздерін қарастыру.
Жұмыстың міндеттері:
• жер учаскесін алып қою құқықтық қатынастарының құқықтық табиғатын
зерттеп, олардың жер құқық қатынастарында алатын орнын анықтау;
• жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару
негіздерін қарастыру;
Нақты жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлімнен және
қолданылатын деректер тізімінен тұрады.
Қолданылған терминдер: жерді алып қою, жер учаскесі, жер құқық
қатынастары, жер қатынастарын мемлекеттік реттеу, жерге меншік құқығы, жер
учаскесіне жеке меншік құқығы, жер пайдалану құқығы, жерді тәркілеу, жерді
жаза ретінде алып қою;
Жұмыстың жалпы көлемі 66 бет.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕРГЕ ҚҰҚЫҚТАРДЫ ТОҚТАТУ НЕГІЗДЕРІНІҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ЖЕР ҚАТЫНАСТАРЫНДАҒЫ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Жерге құқықтарды тоқтату негіздерінің жалпы сипаттамасы:
түсінігі, жерге құқықтарды тоқтату негіздері туралы заңдардың қалыптасу
және даму тарихы
Жер мәселелері әр кезеңде Қазақстан аумағында өмір сүрген
мемлекеттердің барлығы үшін негізгі мәселеге айналып отырды. Тарихи
деректерге сүйенетін болсақ, Қазақстан аумағын мекендеген мемлекеттердің
негізгі кәсібі экстенсивті көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы
болды. Соның салдарынан жайылым жерлерге мұқтаж болған мал өсірушілер
шалғай жерлерге көшіп-қонып жүруге мәжбүр болды. Қоғамдық қатынастардың
даму сатыларының қай-қайсысын алсақ та жер қорларын пайдалану белгілі
аумақтағы климаттық жағдайларға және материалдық өндірістің бағытына
байланысты болады. Қазақстанның табиғи-климаттық жағдайы материалдық
өндіріс жүйесінің негізгі бағыттарының сипатын анықтады. Сондықтан мыңдаған
жылдар бойы Қазақстан территориясын мекендеген елдер үшін шаруашылықтың
негізгі саласы көшпелі мал шаруашылығы болып саналады. Мал өсіру үшін
жайылым жер іздеу негізгі проблемалардың біріне айналып отырды. Сол
кезеңдерде өмір сүрген қоғамдар үшін жер қатынастарын реттеу жүйесінің
табиғи және объективті түрдегі қажеттілігі, жер бөліктерін маусымды түрде
пайдалану біздің ойымызша негізгі фактор болып табылады.
Көшпенділер өміріндегі материалдық-өндіріс жүйесінің элементтері
олардың еңбектерін біріктіруге әкеліп соқтырды. Сонымен қатар, ондай
біріктірулер қндірістік топтар және қауымдық құрылымдар деңгейінде
жүргізілді.
Жалпы Қазақстандағы жер қатынастарын реттеу тамыры терең тарихи
өткен шақтан басталады. Адам қоғамының дамуы кезеңіндегі жер ресурстарын
пайдалану сипаты белгілі бір аумақтың табиғи жағдайымен және материалдық
өндірістің бағытына байланысты болып келген. Жерді шаруашылық пайдалану мен
айналымға тарту адам қоғамының дамуындағы құқықтық реттеу жолдарын іздеуге
негіз болады. Жер туралы заңдардың қалыптасуы мен дамуы мемлекетіміздің
нарықтық экономикаға өтуімен қатар пайда болған құбылыс болып табылады.
Дегенмен, жер құқық қатынастарының дамуы ғалымдардың пікірі бойынша,
бірнеше кезеңдерге бөлінген. Мәселен, И.Г. Архипов жер құқық қатынастарының
дамуын Қазақстанның Ресей құрамына енгенге дейінгі жер қатынастары,
Қазақстанның Ресей құрамында болған кезеңіндегі жер қатынастары, Кеңес
кезіндегі жер қатынастары және егеменді Қазақстандағы жер қатынастары деп
төрт кезеңге бөліп қарастырған болатын [2].
Қазақ қоғамының бүкіл тарихында ең жақсы жайылымдар үшін таласта ру
аралық тартыстарды және әлеуметтік қарама-қайшылықтарды тудырған өндірістің
жалғыз және басты шарты жер болған. Мәлім болғандай, Сырым Датұлының
бастауымен болған халық көтерілісінің және Ішкі Ордадағы шаруалар
көтерілісінің негізгі себептерінің бірі болып жер және аграрлық қатынастары
табылған.
Қазақстанда жерге жеке меншік болды ма? Болса, оның сипаты қандай болды?
Әдебиеттерде бұл мәселе бойынша әртүрлі көзқарастар кездеседі. С.З. Зиманов
және А.Е. Ереновтың пікірлері бойынша, Қазақстандағы жерге меншік
құқығының болуы даусыз, қоғамдық көшпенді жер пайдалану мен қоғамдық
меншікті шатастыру қателік болар еді. Қазақ феодалдық қоғамның өндірісін
саралай отырып, жекелеген көшпенділік жолға пайдаланатын жерлерге феодалдық
меншіктің болғанын нақты көреміз[3]. Олардың бұл пікіріне өнім беретін
жерлерді сол кездегі иегерлер-феодалдардың атымен атау дәлел болып
табылады. Жер дауларын шешкенде соттар жердің атауын даудың пәні болып
отырған жер учаскесінің кімнің иелігінде екенін анықтау үшін пайдаланған.
Су көздері бар ең жақсы жер учаскелері феодалдардың қолдарында болды. Бұл
жағдайда көптеген қарапайым көшпенділер өзен суын қолдану кезінің өзінде
қарсылықтарды кездестірді. Ол үшін, көп жағдайда, ханның немесе өзенге
жанасып жатқан учаскенің иегерінің арнайы рұксатын алу қажет болды. Анық
болғандай, егер су көздері бар жайылымдар қауымдық меншікте болған болса,
осындай рұқсат алудың қажеттілігі болмас еді.
Аталғанның дәлелдеуінше, Қазақстанда феодалдардың жеріне жеке меншік
болған. Әрине, сол кезеңдегі жерге жеке меншік институты біздің бүгінгі
күнгі түсініктерімізден өзгеше болды. Қазақстандағы меншік санаты сол
кезеңдегі болған патриархалды-феодалдық қоғамның белгілерін иеленді.
Сонымен, елімізде жерге меншік қазақ қоғамының көшпенділік жағдайда өмір
сүруі тудырған ерекшеліктері бар феодалдық меншік болды. Қазақстанда жерге
патриархалдық-феодалдық жеке меншік институтының болуына қарамастан,
қоғамда жерді оқшаулауға байланысты қатынастар болмады. Себебі,
капиталистік қатынастар, соның ішінде жерді сату-сатып алу және жермен өзге
азаматтық құқықтық мәмілелер жасасу қатынастары қалыптаспаған және олардың
болуы мүмкін емес еді. Яғни, жер нарықтық қатынастарының қалыптасуының
нақты алғышарттары болмады. Жер құқықтық қатынастар құрылымы тек
Қазақстанның Ресейге қосылғанынан кейін өзгерді.
Қазақстанның Ресей құрамына өту процесі күрделі сипатта болды. Белгілі
болғандай, бұл саяси процесстің басы болып патша Анна Иоаннаның 1731 жылдың
12 қаңтарындағы грамотасы және Кіші жүз ханы Әбілхайырдың 1731 жылы 10
қазанда ант беруі табылды. Осы жылы Кіші жүз ханы сияқты, Ұлы жүз ханы
Семеке Ресейге адалдыққа ант берді. Одан кейінірек, 1740 жылы адалдыққа
антты Орта жүз ханы Әбілмәмбет және Абылай сұлтан берді. Сол жылы 1819
жылдың 18 қаңтарында сұлтан Абылайхан өзіне қарасты 55462 қазақпен ресей
бодандығына өтті. Қазақстанның Ресейге нақты қосылуы 1847 жылы жүзеге
асырылды[4]. Сонымен, Қазақстанның Ресейге қосылуы 1731 жылы басталып, тек
1847 жылы аяқталды, бұл процесс жалпы 116 жылды қамтыды.
Қазақстанның Ресейге қосылуы жер қатынастарының сипатына және оны
құқықтық реттелуіне өз әсерін тигізбей қойған жоқ.
Біріншіден, барлық жер қоры хан-сұлтандық шыңғыс ұрпақтарынан Ресей
империясының меншігіне өтті. 1868 жылғы Уақытша ережелердің 210-бабында
айтылғандай: Қырғыз көшпенділері алып отырған жерлер мемлекеттік деп
танылады және қырғыздардың қауымдық пайдалануына беріледі.
Екіншіден, патшалық қазақтар үшін жер пайдаланудың қауымдық нысанын
сақтады, ал жер қатынастарын реттеу бұрынғысынша, қазақтың әдет-ғұрыптық
нормалары негізінде жүзеге асырылады.
Үшіншіден, қазақтардың әдеттегі құқығында жеке отбасылардың күзеу және
қыстауларға, шабындықтарға жеке меншігін таныған нормалар пайда болды.
Төртіншіден, жер қатынастарын құқықтық реттеу әдеттегі құқығымен қатар
жалпы империялық ресейлік заңдармен реттелді.
Сонымен, Қазақстанда жер нарығын құқықтық реттеудің аталған тарихи
кезеңін Ресейден бөлек қарастыру мүмкін емес. Жалпыресейлік әлеуметтік
процесстер Қазақстанда да өзінің тікелей немесе жанама көрінісін тапты.
Қазақстандағы социалистік жер қатынастары 1917 жылғы Қазан
революциясының жеңуімен орнатылды. Жер айналысы саласындағы қоғамдық
қатынастар 1917 жылдың 26 қазанындағы (8 қараша) Жер туралы декретпен және
1918 жылдың 27 қаңтарындағы Жердің социалдануы туралы Декретпен құқықтық
бекітілді. Аталған декреттердің ең маңызды және негізгі ережелерін
қарастырайық:
Жер туралы декрет келесіні жариялады:
1) Жерге помещиктік меншік ешбір өтеусіз тегін түрде ауыстырылады.
2) помещиктердің жерлері, үлестік, шіркеулік, монастрьлық жерлер
секілді, барлық жанды және жансыз құралдарымен, усадьбалық құрылыстармен
Болыстық Жер комитеттерінің, Шаруалық Депутаттардың Уездік Кеңестерінің қол
астына Құрылтайшы Жиналыс жер туралы мәселені шешкенге дейін өтеді.
5) Қарапайым шаруалар мен қарапайым казактардың жерлері тәркіленбейді.
Ары қарай, Жер туралы Шаруалар бұйрығында, одан тереңірек
қарастырғандай:
1) Жерге жеке меншік құқығы мәңгі жойылады; жер сатылмайды, сатып
алынбайды, жалға беру, кепілге қойылмайды немесе кез-келген басқа әдіспен
оқшауланбайды. Барлық жер... ақысыз оқшауланып, бүкіл халықтық игілікке
айналады және онда еңбек ететін барлық адамдардың пайдалануына өтеді.
5) Жерді пайдалану құқығын Ресей мемлекетінің жерді отбасының көмегімен
немесе серіктестік арқылы өз еңбегімен өңдеуге ниет білдірген барлық
азаматтары (жынысына қарамастан) өңдеуге күші бар мерзімге ала алады.
Жалдамалы еңбекке жол берілмейді.
7) Жер пайдалану теңестіруші болу керек, яғни жер еңбектік немесе тұтыну
нормасы бойынша жергілікті жағдайларға қарай еңбекшілердің арасында
бөлінеді[5].
Жердің социализациялау туралы Декрет, әрине, Жер туралы декретпен
үндес болды. Онда және де жарияланғандай:
1-ші бап. РСФСР шегіндегі жерге, қойнауға, су, ормандарға және
табиғаттың барлық жанды күштеріне кез келген меншік жойылады.
2-ші бап. Жер ешбір (анық және жасырын) өтемақысыз еңбекші халықтың
пайдалануына өтеді.
3-ші бап. Осы заңмен ерекше қарастырылған жағдайларды қоспағанда, жерді
пайдалану құқығы оны өз еңбегімен өңдеушілерге ғана тиесілі.
4-ші бап. Жерді пайдалану құқығы жынысына, діни көзқарастарына, ұлты,
бодандығына қарай шектелмейді.
35-ші бап. РФСФР, социализмге тезірек жету мақсатында, жердің жалпы
өңделуіне біртұлғалыдан көрі еңбектік коммунистік, артельдік және
кооперативтік шаруашылықтарға артықшылық бере отырып, барлық көмегін
(мәдени және материалдық көмек) көрсетеді.
45-ші бап. Өзінде бар жерге пайдалану құқығын ешкім басқа адамға бере
алмайды.
46-шы бап. Жерді пайдалану құқығы осы заңда белгіленген тәртіптермен
алынып, ешбір жағдайда бір тұлғадан екінші тұлғаға өте алмайды.
Сол кезеңдегі ең маңызды мәселе – жерге меншік құқығы мәселесі болды.
Жердің социалдануы туралы Декреттің 1-ші бабында жерге кез келген меншік
мәңгіге жойылады деп бекітілген. Ол шынымен сондай болды ма? Әрине, жоқ.
Жерге тек жеке меншік қана тәжірибелік жойылды. Ал жерге мемлекеттік меншік
жойылған жоқ, керісінше, дамып, кеңейіп, жалғыз өзі мүмкін болды, яғни
жерге мемлекеттің монополиясы орнатылды.
Декреттерде жермен қоса, жерді пайдалану құқығымен кез-келген мәмілелер
жасауға, яғни сатуға, сатып алуға, жалға беруге, кепілге қоюға және
оқшаулауға тыйым салынды.
Ол, соңында, жер нарығының жойылып, жер қатынастарының әкімшілік-
биліктік жүйесінің туындауына әкелді.
Кеңестік кезеңдегі жер қатынастары жерге тек мемлекеттік меншікпен, оны
азаматтарға, ауыл шаруашылық ұйымдарды қоса алғанда ұйымдарға пайдалануға
берумен, жер пайдаланудың ақысыздығымен, шаруалардың жерден және өздерінің
еңбектерінің өнімінен оқшаулануымен, олардың өз еңбектерінің нәтижесіне
қызығушылықтың жоқтығымен, экологиялық шешілмеген сұрақтармен сипатталды.
Мұның бәрі, ақыры, 80-ші жылдардың аяғында үлкен жер қайта құрулардың
қажеттілігін қоғамдық түсінуге әкелді.
Қазақстанның жер саласындағы әлеуметтік-экономикалық жағдай осындай
болды.
Жер нарық қатынастарын құқықтық реттейтін заң актілерінің көптігіне
қарамастан, аталған нормативтік құқықтық актілер Қазақстандағы жер
қатынастарына елеулі әсерін тигізбеді. Оған қоса, Ресей мемлекеті бұрынғы
тұрғындардан жерлерді әскери қажеттіліктер үшін де, казак және әскери
тұрғындарға беру үшін де алып алудың мақсатты саясатын жүргізді Жер кез
келген халық үшін негізгі табиғи байлық кқзі болғандықтан, оны пайдалануға
байланысты мәселелер ерте кезден бастап, қзектілік мәселелерге айналды. Жер
учаскесін алып қою институты жер құқығы ғылымында жеткілікті дәрежеде
зерттелмеген тың мәселелердің бірі болып табылады. Ол заң жүзінде жер
учаскесін мемлекет мұқтаждықтары үшін ғана алып қоюдың жүзеге асырылып
келгендігімен түсіндіріледі. Кеңестік құқық жүйесінде жер учаскесін
мемлекет және қоғамдық мұқтаждар үшін алып қою институты біртіндеп
қалыптасты. Кеңестік биліктің алғашқы декреті, атап айтсақ 26 қазан 1917
жылы қабылданған “Жер туралы” декрет және 19 ақпан 1918 жылы қабылданған
“Жерді социализациялау туралы” декреттер болды. Бірақ бұл декреттерде жерді
мемлекет және қоғам мұқтаждары үшін алып қою мәселесін қарастырмады[6]. Жер
пайдаланушылардан жерді алып қою алғаш рет “Социалистік жерге орналастыру
және социалистік жер иеленуге өту туралы 14 ақпан 1919 жылы қабылданған
ережеде көрсетілді[7]. Жер учаскесін алып қоюға байланысты нақты ережелер
22 мамыр 1922 жылы қабылданған “Еңбекпен жер пайдалану туралы“ Заңда
қарастырылды. Бұл ережелер кейіннен 1922 жылы қабылданған Жер кодексіне
енгізілді.
16 қараша 1990 жылы қабылданған ҚазССР-нің Жер кодексінде мемлекеттік
немесе қоғамдық мұқтаждықтар үшін жер учаскесін алып қою институты бөлек
тарау ретінде қарастырылған болатын[8]. Онда жер учаскелелерін алып қою тек
мемлекетке қажет болған жағдайда ғана жүзеге асырылатындығы көрсетілген.
Бірақ, екі жыл бойы пайдаланылмаған жер учаскесі мен заңдарды бұза отырып
пайдаланылған жерлерді пайдалану құқығы да мемлекеттік органдар тарапынан
тиісті жер учаскесін алып қою арқылы тоқтатылып отырды. Сонымен қатар жер
пайдалану құқығы белгіленген шекті нормалардан артық жер учаскелелерін алып
қою арқылы да тоқтатылды. Мысалы; колхозшылардың үйіргелік жерлері
колхоздың жарғысында көрсетілген шектерден аспау қажет болды, ал ауылды
жерлерде тұратын қызметшілер мен жұмысшылардың үйіргелік жерлері 0,15 га,
жеке тұрғын үй құрылысы үшін 600 шаршы метрден аспауы мұқтажы белгіленді.
Егер жер пайдаланушылардың жерлері белгіленген шектерден асып кетер болса
мемлекет тарапынан алынып қойылды [9].
24 қаңтар 2001 жылы қабылданған Жер туралы Заңда (сондай-ақ бұрын
әрекет еткен жер туралы Жарлықта) жер учаскелерін алып қою мәселесі дұрыс
шешілді. Жерге меншік құқығы мен жер пайдалану құқықтарының тоқтатылуының
мәжбүрлеу арқылы алып қою жолымен жүзеге асырылатын барлық түрлері Жер
туралы Заңның 63-бабының 2-тармағында қарастырылды, ал 1-тармақта жерге
меншік құқығы мен жер пайдалану құқығының субъектінің өз еркі бойынша
тоқтатылу негіздері көрсетілген.
Қазақстан Республикасы Жер туралы Заңының 9-тарауы толығымен жер
учаскесін алып қоюды құқықтық реттеу мәселесіне арналып жер учаскесіне
меншік құқығының, жер пайдалану құқығының және өзге де заттық құқықтардың
тоқтатылуы деп аталды және жерді алып қою жер учаскесіне заттық құқықтардың
тоқтатылуына негіз ретінде қарастырылды. Меншік құқығының тоқтатылуы оның
пайда болуы сияқты заңдарда көрсетілген белгілі бір заңи фактілердің
туындауы негізінде жүзеге асырылады [10].
Кез келген алып қою мәжбүрлеу сипатында болады, яғни жер учаскесі
иесінің еркінен тыс жүзеге асырылады. Мұндай жағдайда жер учаскесі меншік
иелері мен жер пайдаланушылардың құқықтары өте әлсіз келеді және құқықтық
тұрғыдан қорғалмайды. Сол себепті жер учаскесін мемлекет мұқтаждықтары
үшін алып қойған кезде жер учаскесі меншік иелері мен жер пайдаланушылардың
құқықтарын қорғаудың құқықтық тетіктерін қарастыру керек. Онда жерді алып
қоюдың тәртібі мен жағдайланы нақты көрсетілуі тиіс.
Жер учаскесін алып қою жер заңдарында көрсетілген реттерде ғана
жүзеге асырылады. Оның ауқымын өзге заңдармен кеңейтуге жол берілмейді. Жер
учаскесі меншік иелері мен жер пайдаланушылардың құқықтарын қорғаудың
бірден бір кепілі де осы.
Сонымен, жер учаскесінің меншік иесі мен жер пайдаланушыдан жер
учаскесін алып қоюға мынадай негіздерден өзге реттерде жол берілмейді.
• Меншік иесінің немесе жер пайдаланушының міндеттемелері бойынша жер
учаскесінен немесе жер пайдалану құқығынан өндіріп алу жүргізілген;
• Жеке меншік иесінен немесе жер пайдаланушыдан жер учаскесі
мемлекеттік мұқтаждар үшін сатып алуды қоса алғанда, алып қойылған;
• Мақсатына сай пайдаланылмай отырған немесе Қазақстан
Республикасының заңдарын бұза отырып пайдаланылып жүрген жер
учаскесі меншік иесінен немесе жер пайдаланушыдан мәжбүрлеп алып
қойылған;
• Радиоактивті ластануға ұшыраған жер учаскесін, құны тең жер
учаскесі беріле отырып, меншк иесінен немесе жер пайдаланушыдан
алып қойған;
• Тәркіленген реттен басқа жағдайларда жол берілмейді [11].
1.2 Қазақстан Республикасында жерді алып қою – жерге құқықтарды
тоқтату негізі ретінде ұғымы мен құқықтық негіздері
Қазіргі қолданыстағы Қазақстан Республикасы Жер кодексінде жер
учаскесіне меншік құқығын, жер пайдалану құқығын және өзге де заттық
құқықтарды тоқтату мәселесі 9-тарауда қарастырылған. Бұл тарауда жер
учаскесін мемлекет мұқтаждықтары үшін алып қоюды көздейтін бірнеше баптар
қарастырылған. Атап айтсақ, 84-бап. Жер учаскесін мемлекеттік мұқтаждары
үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару, оның ішінде сатып алу жолымен алып қою; 85-
бап Жер учаскесін сатып алу; 88-бап Жер учаскесін сот шешімі бойынша сатып
алу; 91-бап Төтенше жағдайлар кезінде жер учаскесін уақытша алып қою; 92-
бап Мақсаты бойынша пайдаланылмаған жер учаскесі меншік иесінен және жер
пайдаланушыдан алып қою; 93-бап Қазақстан Республикасының заңдарын бұза
отырып пайдаланылған жер учаскесін меншік иесі мен жер пайдаланушыдан алып
қою; 94-бап Мақсаты бойынша пайдаланылмаған немесе Қазақстан
Республикасының заңдарын бұза отырып пайдаланылған жер учаскесін алып қою;
95-бап Тәрікелеу. Бұл көрсетілген баптардан жер учаскесінің тек мемлекет
мұқтаждары үшін ғана емес, сонымен қатар, заң бұзушылықтар орын алған
жағдайда да мемлекет тарапынан алынып қойылатындығын көреміз[11].
Сол себепті, алдымен жер учаскесін алып қоюдың не екендігін, оның
ұғымын анықтап алуымыз қажет. Заң әдебиеттерінде жер учаскесін алып қою
институтына анықтама өте көп берілген. И. Приходько алып қоюды – жер
пайдалану және жер иелену құқықтарының тоқтатылуының бір түрі ретінде
түсіндіреді[12]. Мұндай пікірмен В.В. Петров та қосылады. Оның
пайымдауынша, алып қою – жер пайдалану құқығын тоқтатуға негізделген
өкілетті мемлекеттік өрганның әкімшілік актісі[13]. Жоғарыда айтылған
көзқарастармен қосыла келе С.Т. Абдильбеков алып қою институты
жауапкершілік шаралары ретінде ғана емес, сонымен қатар, өзге де мемлекет
үшін қажет жағдайларда да қолданылады деген пікір білдіреді[14]. Бұндай
ойлармен бізде қосыламыз. Себебі, жер учаскесін алып қою жер заңдарының
нормалары бұзылмаған жағдайларда да жүзеге асырылуы мүмкін.
Алып қоюды жүзеге асырылу мақсатына сәйкес мынадай топтарға жіктеуге
болады:
Біріншіден, алып қою жауапкершілік шарасы ретінде қолданылады (жер
заңдарының талаптарын бұзғаны үшін жер учаскесін алып қою, борышқордың
міндеттемелері бойынша жер учаскесінен өндіріп алу және тәркілеу).
Екіншіден, алып қою жауапкершілік мақсатын көздемейді, мемлекеттік
мұқтаждарді қанағаттандыру үшін қажетті акт болып табылады.
Олай болса, жерді алып қою - өкілетті мемлекеттік органның қандайда
бір субъектінің жерге меншік құқығын немесе жер пайдалану құқығын
тоқтатуға бағытталған белгілі бір әрекеті.
Бұл жерде меншік құқығының немесе жер пайдалану құқығының тоқтатылуы
мен жер учаскесін немесе жер пайдалану құқығын алып қою ұғымдарын анықтап
алу мұқтажы туындап отыр.
Жер кодексінің 9 тарауы Жер учаскесіне меншік құқығын, жер пайдалану
құқығын және өзге де заттық құқықтарды тоқтату деп аталады. Осы тараудың 81
бабының 1 тармағы жерге меншік құқығы мен жер пайдалану құқығының
тоқтатылуын тізбектейді де 2 тармағы жер учаскесін алып қою негіздерін
қарастырады. Яғни, жерге меншік құқығының (жер пайдалану құқығының)
тоқтатылуы мен алып қою жалпы және арнайы жағдайлар ретінде түсіндіріледі.
Алайда, бұл жерде, алып қою барлық жағдайда меншік құқығының тоқтатылуына
негіз болады ма деген сұрақ туындайды. Себебі, Жер кодексінде тотенше
жағдайлар кезінде уақытша алынып қойылған жер учаскелері аталмыш жағдай
тоқтатылғаннан кейін меншік иесіне (жер пайдаланушыға) қайтарып беру
мәселесі де қарастырылған. Яғни, жер учаскесінің өзі алынып қойылғанымен,
меншік құқығы сақталып қалады. Сондықтан да, жер учаскесін алып қою барлық
уақытта жерге меншік құқығының (жер пайдалану құқығының) тоқтатылуына негіз
бола бермейді деген тұжырым жасауға болады. Айта кетер мәселе, алып қою
процессуалдық әрекет ретінде заңды немесе заңсыз иеленуден айыру арқылы
орындалуы мүмкін. Мысалы: Өз еркімен соғылған құрылысты бұзып тастау арқылы
жер учаскесін алып қою. Жер кодексінде қарастырылған негіздер бойынша жер
учаскелерін иеленген тұлғалардан да жер учаскелері алынып қойылуы мүмкін.
Меншік құқығының (жер пайдалану құқығының) тоқтатылуы мен алып қою
ұғымдарының арасындағы қарама-қайшылықтар туралы өз еңбегінде Ә. Стамқұлов
та ұтымды ойлар келтіреді. Оның пікірінше Жер кодексінің 9 тарауында Жерге
меншік құқығының тоқтатылуы, жер пайдалану құқығының тоқтатылуы, жер
учаскесін алып қою, жер пайдалану құқығын алып қою деген ұғымдар бір жүйеге
келтірілмеген. Меншік құқығын алып қою немесе жер пайдалану құқығын алып
қою деген ұғымдар жер заңдарына қайшы келеді және онда мұндай құқықтарды
алып қою қарастырылмаған. Жер заңдары бойынша алып қоюдың объектісі болып
құқықтар емес, нақты жер учаскесі танылады[15]. Сонымен, жер учаскесін алып
қоюды жерге меншік құқығы мен жер пайдалану құқықтарының мәжбүрлеп
тоқтатылу әдістері ретінде қарастыруға болады.
Жер құқығы ғылымында жерді алып қою жер қорын мемлекеттік басқару
қызметі ретінде де қарастырылады. Барлық жерлердің негізгі меншік иесі
ретінде мемлекеттің басты қызметінің бірі мемлекет мұқтаждықтары үшін
меншік иесі мен жер пайдаланушылардан жер учаскесін алып қою мүмкіндігі.
Жер учаскелерін өз мұқтаждықтары үшін ала отырып мемлекет жерді тиімді және
ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету мақсатында оны қайта бөлуі қажет. Бұл
ретте қайта бөлу екі процесстен тұрады. Олар алып қою және қайта бөлу
(үлестіру). Бұл мәсеселе аясында Кеңестік жер-құқықтық ғылымында әртүрлі
көзқарастар қалыптасқан болатын. Олардың бір тобы - алып қою мен қайта бөлу
екі түрлі, дербес, өзіндік заңи маңызға ие процесстер: олардың бірінің
нәтижесінде жерге деген субъективтік құқықтар тоқтатылса, екіншісінің
нәтижесінде жаңа субъектіде құқықтар пайда болады деген пікір ұстанады. Ал
өзге авторлар алып қою мен мемлекеттік немесе қоғамдық мұқтаждар үшін қайта
бөлуді бір процесстің екі түрлі сәттері ретінде түсіндіреді.
Осы мәселеге байланысты Б.Ж. Әбдірайымовтың “Шын мәнінде, мемлекет
мұқтаждықтары үшін жер учаскесін алып қою, әрқашан да жерді қайта бөлуді
көздейді” – деген дәйегі орынды [16]. Бірақ жер учаскесін алып қою
институты жер учаскесін өзге тұлғаға меншік құқығына немесе жер пайдалану
құқығына беру мақсатын көздемей-ақ алып қоюды да қамтиды. Бұл жерде мәселе
азаматтық құқықтық немесе жер құқықтық, сонымен қатар қылмыстық құқықтық
заң бұзушылықтар жасаған жағдайда жерге деген субъективтік құқықтардың
күштеп тоқтатылуында болып отыр.
Жоғарыда айтылған ойлар жер учаскесін тек мемлекеттік мұқтаждар үшін
алып қою институна байланысты берілді. Сол себепті, жер учаскесін оны
тиімді пайдалану үшін мүмкіндігі жоғары субъектіге қайта бөлу мақсатында
алып қоюды жер учаскесін алып қою институтының бірыңғай процессі ретінде
түсінген жөн болады. Жер учаскесін алып қою институтының қазіргі кездегі
дербестігін айта келе оны жер пайдалану құқығы мен меншік құқығының
тоқтатылуына негізделген процессуалдық әрекет ретінде қарастырамыз. Жер
учаскесін алып қоюға байланысты жер-құқықтық нормалардың маңыздылығы жер
құқығында алып қою институтының дербестігін білдіреді.
Жерді алып қоюдың барлық негіздерін зерттей келе мынадай қорытындыға
келуге болады: Кейбір жағдайларда жер учаскесін алып қою жауапкерщілік
шарасы ретінде қолданылады. Жер учаскесі меншік иесінің міндеттемесі
бойынша оны орындамаған жағдайда сот шешімі арқылы жер учаскесін немесе
жер пайдалану құқығынан өндіріп алу арқылы алып қою азаматтық-құқықтық
жауапкершілікке жатады. Сот тәртібі арқылы жүзеге асырылатын тәрікелеу
қылмыстық-құқықтық жауапкершілікке жатады. Жер учаскесін алып қою жер-
құқықтық жауапкершілік ретінде де қолданылуы мүмкін. И.А. Иконицкаяның
пікірінше жер-құқықтық жауапкершілік жер заңдарын бұзғаны үшін туындайтын
жауапкершіліктің ерекше түрі. Қылмыстық, әкімшілік және материалдық
жауапкершілікте жасалған құқық бұзушылыққа байланысты жағымсыз салдар
тұлғаның өзі мен оның материалдық жағдайына әсер етсе, жер-құқықтық
жауапкершілік кінәлі тұлғаның жерге деген құқығын шектеуге бағытталған
[17]. Мақсаты бойынша пайдаланылмаған жер учаскесі де меншік иесінен немесе
жер пайдаланушыдан алынып қойылуы мүмкін. Ауыл шаруашылығы өндірісіне не
тұрғын үй құрылысы мен өзге де құрылысқа арналған арналған учаске, егер
Қазақстан Республикасының заңдарында неғұрлым ұзақ мерзім белгіленбесе, бір
жыл ішінде тиісті мақсатында пайдаланылмаған жағдайдаменшік иесінен немесе
жер пайдаланушыдан алынып қойылуы мүмкін (Жер кодексінің 92-бабы). Сонымен
қатар жер учаскесі меншік иесі мен жер пайдаланушыдан жерді өрескел бұза
отырып пайдаланғаны үшін де алынып қойылуы мүмкін.
Жалпы жер құқығы теориясында жерді алып қою әртүрлі негізде
түсіндіріледі.
1) жер құқығының институты ретінде,
2) жерге меншік құқығы мен жер пайдалану құқының тоқтатылуының негізі
ретінде,
3) жер қорын басқару функциясы ретінде,
4) жауапкершілік шарасы ретінде.
Жоғарыда көрсетілгендерге түсініктеме берер болсақ, біріншіден, жер
құқығының институты ретінде – жерді алып қоюмен және оның салдарын
туындайтын құқықтық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығын.
Жерге меншік құқығы мен жер пайдалану құқығының тоқтатылу негізі
ретінде – бұл заттық құқықтардың күштеп тоқтатылуы. Бұл ретте алып қоюдың
барлығы аталмыш құқықтардың тоқтатылуына негіз болмайды.
Жер қорын басқару функциясы ретінде – мемлекеттік органдардың меншік
құқығын немесе жер пайдалану құқығын оны қайта бөлу мақсатында тоқтатуға
негізделген заңи маңызы бар әрекеттерінің жиынтығы.
Жауапкершілік шарасы ретінде, жер учаскесін алып қою жер-құқықтық
жауапкершілік жүйесінде ерекше жағдайларда қолданылады. Жер құқықтық
жауапкершідік жер заңдарының талаптарын жүйелі түрде бұзған жағдайларда
қолданылады.
1.3 Жерге құқықтарды тоқтату негізі ретінде жерді алып қою құқық
қатынастарының субъектілері мен объектілері
Жер учаскесін алып қоюмен байланысты құқықтық қатынастар өзінің
мазмұны бойынша өте күрделі қатынастар және өзіне тән ерекшеліктері де бар.
Біріншіден, жер учаскесін алып қоюдың міндетті субъектісі мемлекеттік
орган болып табылады (жергілікті атқарушы органдар немесе сот органдары).
Бұл ретте егер жер учаскесін алып қоюдың міндетті субъектісі болып атқарушы
биліктің мемлекеттік органдары танылса, онда қандай құқықтық қатынастар
әкімшілік құқықтық қатынастар болып табылады деген көзқарастар қалыптасуда.
Бұл көзқарастар әрине дұрыс емес, себебі құқықтық қатынастардың
түрлері мен сипатын тек субъектілік құрам бойынша анықтау дұрыс емес, олай
дейтініміз субъектілер құқықтық қатынастар құрылымының бір элементі ғана.
Құқықтық қатынастардың басты анықтаушы элементі олардың пәні болып
табылады.
Жер учаскесін алып қою институтының пәні болып жер учаскесін алып
қоюға және оны қайта бөлуге байланысты туындайтын жер-құқықтық
қатынастардың жиынтығы болып табылады. Бұл мәселеге байланысты Б.Ж.
Әбдірайымов егер жер қорын мемлекеттік басқару аясындағы атқарушылық
функцияларды жүзеге асыратын мемлекеттік биліктік субъектілердің құқықтық
мәртебесіне талдау жасасақ, бұл шараларды әкімшілік шаралардың бір түрі
ретінде тану туралы көзқарастармен келісуге болады деген пікір білдіреді.
Сонымен қатар, жер-құқықтық қатынастар мен әкімшілік-басқарушылық
қатынастардың мазмұндарында ортақ мүдделердің де кездесетіндігін айтады.
Жер құқықтық қатынастардың ерекшелігі мен өзіндік белгілері олардың
әкімшілік құқықтық қатынастармен ұқсастығын көрсетеді [16].
Екіншіден, жер учаскесін алып қою кешенді құқықтық қатынастарды
тудырады. Олар, жер құқықтық қатынастар, әкімшілік құқықтық қатынастар,
азаматтық құқықтық қатынастар, тұрғын үй қатынастары және әлеуметтік
қатынастар.
Үшіншіден, жер учаскесін алып қою көп жағдайда аты айтып тұрғандай
еріксіз, мәжбүрлеу арқылы жүзеге асырылады. Яғни жер учаскесінің меншік
иесінің немесе жер пайдаланушының еркінен тыс алынып қойылады және күштеу
сипатына ие болады.
Жер учаскесін алып қоюмен байланысты құқықтық қатынастардың
қатысушылары болып заңда көрсетілген құқықтар мен міндеттерді иеленуші
құқық субъектілері ғана бола алады. Бұл орайда мұндай құқықтық қатынас
субъектілерінің барлығын жер учаскесін алып қоюдың субъектілері ретінде
қарауға болмайды. Мысалы жер учаскесін алып қою кезінде делдалдық қызмет
атқару негізінде (техникалық немесе өзге де көмек көрсетушілер) құқықтық
қатынастарға қатынасушылар субъект ретінде танылмайды. Жер учаскесін
мемлекет мұқтаждары үшін алып қою кезінде алып қою процесі белгілі бір
атқарушы органның қатысуымен жүргізіледі.
Кез-келген құқықтық қатынастарға кемінде екі субъект қатысуы тиіс.
Жер учаскесін алып қоюға байланысты құқықтық қатынастардың құрамы
субъектіден, объектіден және құқықтық қатынас мазмұнынан, яғни тараптардың
құқықтары мен міндеттерінен тұрады. Бұл бөлімшеде біз жер учаскесін алып
қоюдың субъектілері мен объектілері туралы мәселе қозғаймыз, ал құқықтар
мен міндеттер жұмыстың барлық бөлімшелерінде, әртүрлі қырлары мен құқықтық
қатынас сипатына қарай терең талданатын болады. Сонымен жер учаскесін
мемлекет мұқтаждары үшін алып қоюмен байланысты құқықтық қатынастардың
негізгі субъектілері жер учаскесін алып қоюды жүзеге асыратын мемлекеттік
орган мен жер учаскесі алынып қойылатын тұлға, яғни жер учаскесінің меншік
иесі танылады. Бұл бөлімшеде жер учаскесін алып қоюға құзіретті
субъектілерді қарастырамыз. Жер учаскесін алып қоюды жүзеге асыратын
субъектілерді былайша ажыратуға болады:
- әкімшілік тәртіп арқылы жер учаскесін алып қою - ол атқарушы
биліктің әртүрлі деңгейіндегі мемлекеттік органдармен, яғни солардың
шешімімен және қатысуымен жүзеге асырылатын алып қою. Мұнда меншік иесі
мен жер пайдаланушыдан жер учаскесін мемлекет мұқтаждары үшін алып қою және
радиоактивті ластануға үшыраған жерлерді алып қою жатады;
- жер учаскесін сот тәртібімен алып қою – жер учаскесін алып қою
тек сот тәртібімен ғана жүзеге асырылатындығын білдіреді. Жер учаскесінің
меншік иесі немесе жер пайдаланушы өзіне тиесілі жер учаскесін мақсатына
сәйкес пайдаланбаса немесе заңдарды бұза отырып пайдаланса, сонымен қатар,
жер учаскесі тәрікеленген жағдайда жер сот тәртібімен алынады. Жер
учаскесін мемлекеттік мұқтаждар үшін алып қою кезінде меншік иесі ұсынылған
шарттармен келіспесе, алып қою процесі сот тәртібімен жүзеге асырылады.
Сонымен қатар жер учаскесін алып қою қатынастырының субъектілік
құрамы жер учаскелерін алып қою негіздеріне де тікелей байланысты болады.
Әкімшілік тәртіп арқылы жер учаскесін алып қою көптеген мемлекеттік
органдардың қатысуын қажет етеді. Мысалы, жер учаскесін мемлекет мұқтаждары
үшін алып қою кезінде міндетті субъектілер болып:
- құзіретті орган;
- жер учаскесін алып қоюға мүдделі субъектілер (министрліктер,
ведомствалар, заңды және жеке тұлғалар);
- алынып қойылатын жер учаскесінің меншік иелері немесе жер
пайдаланушылар;
- жер ресурстарын басқаруға байланысты аумақтық комитеттер;
- жергілікті сәулет және қала құрылысы органдары;
- аумақтық қоршаған ортаны қорғау басқармасы;
- санитарлық эпидемиологиялық органдары;
- өрт қауіпсіздігі органдары.
Әрине, жер учаскесін мемлекет мұқтаждары үшін алып қоюға байланысты
шешім қабылдау құзіреті мемлекеттік биліктің әртүрлі деңгейіндегі атқарушы
органдарына берілген. Олар Қазақстан Республикасының Үкіметінен бастап
аудандық (қаладағы аудандардан басқалары), қалалық, селолық, ауылдық,
атқарушы органдар.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің құзіретіне республикалық маңызы бар
ерекше қорғалатын табиғат аймақтарын құру мен кеңейтуге, халықаралық
шартарды орындауға, қорғаныс қажеттуктері үшін жер учаскесін пайдалануға
байланысты барлық санаттағы жер учаскелерін алып қою туралы шешім қабылдау
кіреді.
Облыстық атқарушы органдар жер учаскесін мемлекет мұқтаждары үшін
алып қоюға байланысты мынадай жағдайларда шешім қабылдай алады:
Жердің барлық санатынан жергілікті маңызы бар ерекше қорғалатын
табиғат аймақтарын құру мен кеңейту үшін;
Жер учаскесінің астынан бағалы пайдалы қазбалардың кен орындары
табылса, жер учаскесі жол салу, электр, байланыс желілерін және
магистральды құбырлар жүргізу үшін, сонымен қатар, маңызды мемлекеттік
объектілер салу үшін қажет болса орман қорының жерлерінен өзге барлық
санаттағы жерлерден алып қоюға құқылы. Орман қорының жерлерін орман
шаруашылығынан өзге мақсаттар үшін алып қоюға ерекше жағдайларды ғана
Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімімен жүзеге асырылады.
Басқа жағдайлардың барлығында жергілікті атқарушы органдар жер
учаскесін мемлекет мұқтаждар үшін алып қою туралы шешім қабылдай алады.
Жер учаскесін таңдауды жергілікті атқару органының тапсырмасымен жер
ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық комитет (ауылдық елді мекендерде –
архитектура және қала құрылысы органы) жүргізеді. Экологиялық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету мақсатында, объектіні орналастыру үшін нақтылы бір жер
учаскесін таңдауда тиісті атқарушы орган экологиялық заңдарды басшылыққа
алуы тиіс. Мысалы, Экологиялық кодекске сәйкес, кәсіпорынды, ғимараттарды
және басқа да құрылыстарды салу орнын таңдау аталған объектілердің
қызметінің экологиялық салдарларын ескере отырып, қоршаған ортаны қорғаудың
шарттары мен ережелері сақтала отырып жүргізілуі тиістігі көрсетілген
болатын [18].
Сонымен қатар, объектіні салу орнын таңдауда қорғау, санитарлық-қорғау
және басқа да қорғау аймақтарын бекіту талаптары сақталуы қажет. Осыған
сәйкес, жер учаскесін таңдау туралы шешім қабылдаудын тағы бір шарты,
санитарлық-эпидемиологиялық сараптама жүргізу болып табылады [19].
Санитарлық-эпидемиологиялық сараптама жүргізу кезінде бөлінетін жер
учаскесінің көлемі аумаққа құрылыс салу коэффициентіне сәйкес келуі,
санитарлық нормаларды сақтауға мүмкіншілік беруі және т.б. талаптарға
сәйкес келуі қажет.
Жалпыхалықтық референдум арқылы 1995 жылы Қазақстан Республикасы
Конституциясы қабылданды, мемлекеттің түпкі мақсаты “мемлекет адамдардың
өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы болу үшін қоршаған ортаны қорғауды
мақсат етіп қояды” деп жариялады[1]. Қазақстан Республикасының Экологиялық
кодексі қазіргі және болашақ ұрпақтардың табиғат қорларын сақтау, ұқыпты
пайдалану ең маңызды мемлекеттік мәселелердің бірі екендігін атап
көрсетеді. Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан
Республикасының Президентінің “ҚР экологиялық қауіпсіздік туралы арнайы
бағдармалары 2004-2015 жылдарға арналған” жарлығында, “ұлттық экономикадағы
барлық салаларды реформалау табиғат қорларын пайдалану қатынастарын
өзгертуге, қоршаған ортаны есепке алумен әлеуметтік-экономиканы дамытуға
түрткі болды” деп көрсетеді. Арнайы бағдарламаларды табиғатты пайдалануда
толық жетілдрілген экономикалық тетіктердің қажеттілігі, толығырақ
экoлогиялық сипаттаманы бағалау жүйесіне енгізу, бұл толық жетілдірілген
кадастрлық-бағалау өндіргішпен байланыстыруды көрсетеді. Қазақстанның
экономикаcының қарқынды дамуында мәселелердің сәтті орындалуы табиғат
қорларын экономикалық бағада есепке ала отырып табиғат мүмкіндіктерін
пайдалануда тиімділік шараларын жасаумен ажыратылмас байланыста. Қоршаған
ортаны қорғау саласындағы қажетті басқару құралы және табиғатты
пайдаланудағы қойылған мәселелерді шешуде табиғат қорларының кадастрлары
қызмет етеді, олар ғылыми анықталған жер, су, орман, мекен-жайлар, пайдалы
қазбалар, жануарлар дүниесі және олардың экономикалық бағасы туралы
мәліметтер болып табылады[20].
Қазақстанда нарықтық реформалардың болуымен, экономикалық және
шаруашылық орталығында да өзгерістер болды, меншік қатынастары өзгерді.
Нарықтық бағалардың стихиялық болуы есепсіз әлеуметтік және экологиялық
құрам, қоршаған ортаның объектілері және бағалы ресурстар туралы кері
ақпараттар бере бастады. Ерекше актуалдық табиғат қорларының кадастрларын
құқықтық басқару қатынастарында олардың жүргізілуімен табиғат қорларын
бағалаудағы экономикалық нормативтердің ұзақ пайдалануына мүмкіндік береді.
Қазақстан табиғат қорларына бай, бірақ бұған қарамастан, біз
бірқатар жылдар бойы өзіміздің ішкі қажеттілігімізді қамтамасыз ете
алмаймыз, бұл кеңес дәуіріндегі билік жүйесінің дұрыс құрылмағандығынан
және қажетті инфрақұрылымның жоқтығынан.
Осы жағдайларды ескере отырып және де өтпелі дәурдегі өзгерістердің
болуы, қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік тетіктерді басқаруды
және оның кадастрлік қызмет құралын күшейту бірінші кезектегі маңызды
мәселе болып табылады. Мемлекеттік жер кадастрлерін құқықтық басқарылуын
жүргізуде жеке меншікке құқық заңдылығын орнықтыруға байланысты жер,
стратегиялық маңызды табиғат қоры болып табылады.
Мемлекеттік жер кадастрларын құқықтық реттеуде, жерге деген қажетті
стратегиялық табиғат қорына, жеке меншікке құқықты бекітуге байланысты
ерекше актуалдық заңдылықты иеленеді.
Азаматтық айналымда жердің сәтті қызмет етуінің қажетті шараларының
бірі болып жер құқық қатынасындағы субъектілердің табиғат,
шаруашылықтарының, Қазақстан Республикасының жерлерінің құқықтық жағдайы
туралы мәліметтерді алуға мүмкіндік береді. Мемлекеттік табиғат
кадастрлерін іс жүзінде жүргізу тәртібі ведомствалық сипатты иеленеді, бұл
тәжірибеде оның жүзеге асуын, кейде жүзеге аспауын туғызады.
Бүгінгі күнде қазіргі талаптарға сай кадастрлық жүйенің және
заңдылығының қалыптасу процесі, табиғат қоры кадастрлерінің құрылуын
жүргізуін реттейтін қоғамдық қатынастар, қалыптасу кезеңінде тұр.
Жер заңдары Экологиялық кодекс баптарында қарастырылған кәсіпорындарды,
ғимараттарды және басқа да экологиялық зиянды обьектілерді орналастыру
туралы шешімді әкімшілік және сот тәртібімен бұзу туралы азаматтар мен
қоғамдық бірлестіктердің талап ету құқығын жүзеге асыру механизмдерін де
қарастыруы тиіс.
Азаматтардың жергілікті өкілді және атқарушы органдардан елді
мекендердің жоспары, құрылысы және жаңғыртылуы туралы ақпараттар алу құқығы
Архитектура және қала құрылысы туралы Заңның 8-бабында бекітілген. Қоршаған
ортаның жағдайына кері әсер ететін объектілерді орналастыру жөніндегі
ақпараттарды халықтын алуы бүгінгі күнде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz