Басқару ғылымы
І КІРІСПЕ
ІІ Негізгі бөлім
2.1. Басқару ғылымының заты, әдістері және мәселелері.
2.2. Басқарудың көп мәнді табиғаты.
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ІV ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ІІ Негізгі бөлім
2.1. Басқару ғылымының заты, әдістері және мәселелері.
2.2. Басқарудың көп мәнді табиғаты.
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ІV ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
«Басқару – бұл адамның, әлеуметтік топтардың және қауымдастықтардың әртүрлі объекттерге және қоршаған дүниеде өтіп жатқан үрдістерге, соларға қатысып жатқан адамдарға және адамдар арасындағы қарым-қатынастарға үрдістерге белгілі бір бағыт беру және қаланылған, талап етілетін, белгіленіп қойылған нәтижелерді алу мақсатымен саналы түрде ықпал ету» (Райзберг Б.А., 2003). Американдық ғалым П.Друкердің пікірі бойынша «басқару – бұл қызмет етудің ұйымдастырылмаған жұртты тиімді белгілі бір мақсатқа бағытталған және өнімді топқа айналдыратын айрықша бір түрі».
Басқарушылық ықпалдар бағытталған басқару объектісіне тәуелді қоғамның, мемлекеттің, экономиканың, әлеуметтік үрдістердің, ұйымдардың, өндірістік ұжымдардың, үй шаруашылықтарының және т.б. басқарылуын айыруға болады. Осы объекттердің барлығы әлеуметтік-экономикалық жүйелер болып табылады. Әйтсе де, бізді қоршаған өмірде табиғи және техникалық жүйелердің табына жататын басқарудың көптеген басқа объекттері де кездеседі. Сондықтан, кең мағынада айтқанда басқару – бұл қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін басқарылатын объектке ықпал етудің үзіліссіз үрдісі. Сөйтіп, басқару объектісі ретінде келесілер алынуы мүмкін: биологиялық жүйе, табиғи орта, адамдық өркениет, әлемдік экономика, мемлекет, оның экономикасы, аймақ, сала, кәсіпорын, адамдардың ұжымы, жанұя, жеке адам, техникалық жүйе немесе техникалық құрал, көлік, әртүрлі құбылыстар, үрдістер, ресурстар және т.с.с. Осындай объекттердің барлығы өздеріне ғана тән ерекшеліктерге ие болғанына қарамастан, оларды басқару жалпыға бірдей заңдарға, принциптерге, ережелерге және әдістерге бағынады.
Берілген курс шеңберінде басқару объекттері ретінде әлеуметтік-экономикалық және ұйымдастырушылық жүйелер алынады. Бұндай жүйелердің ерекше сипаты – бұл олардың ішінде күрделі болып табылатын және мінездері алдынала болжана алынбайтын адамдардың бар болуы. Сол себептен бұндай жүйелерді тиімді басқару орасан зор және әлі аяғына дейін шешіле қоймаған мәселе болып табылады.
Қандай-да бір объектті саналы түрде және қойылған мақсатқа сай басқару үшін басқару жүйелері (басқаратын жүйелер), немесе басқаша айтқанда, басқару субъектілері құрылады.
Басқарушылық ықпалдар бағытталған басқару объектісіне тәуелді қоғамның, мемлекеттің, экономиканың, әлеуметтік үрдістердің, ұйымдардың, өндірістік ұжымдардың, үй шаруашылықтарының және т.б. басқарылуын айыруға болады. Осы объекттердің барлығы әлеуметтік-экономикалық жүйелер болып табылады. Әйтсе де, бізді қоршаған өмірде табиғи және техникалық жүйелердің табына жататын басқарудың көптеген басқа объекттері де кездеседі. Сондықтан, кең мағынада айтқанда басқару – бұл қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін басқарылатын объектке ықпал етудің үзіліссіз үрдісі. Сөйтіп, басқару объектісі ретінде келесілер алынуы мүмкін: биологиялық жүйе, табиғи орта, адамдық өркениет, әлемдік экономика, мемлекет, оның экономикасы, аймақ, сала, кәсіпорын, адамдардың ұжымы, жанұя, жеке адам, техникалық жүйе немесе техникалық құрал, көлік, әртүрлі құбылыстар, үрдістер, ресурстар және т.с.с. Осындай объекттердің барлығы өздеріне ғана тән ерекшеліктерге ие болғанына қарамастан, оларды басқару жалпыға бірдей заңдарға, принциптерге, ережелерге және әдістерге бағынады.
Берілген курс шеңберінде басқару объекттері ретінде әлеуметтік-экономикалық және ұйымдастырушылық жүйелер алынады. Бұндай жүйелердің ерекше сипаты – бұл олардың ішінде күрделі болып табылатын және мінездері алдынала болжана алынбайтын адамдардың бар болуы. Сол себептен бұндай жүйелерді тиімді басқару орасан зор және әлі аяғына дейін шешіле қоймаған мәселе болып табылады.
Қандай-да бір объектті саналы түрде және қойылған мақсатқа сай басқару үшін басқару жүйелері (басқаратын жүйелер), немесе басқаша айтқанда, басқару субъектілері құрылады.
1. Шамхалов Ф. Основы теории государственного управления. М., 2003 г.
2. Государственное управление: основы теории и организации / под редакцией В.А. Козбаненко.М.: Статус, 2000.
3. Конституция Республики Казахстан.- Алматы: Казахстан, 1997-39 с
4.Байменов А.М. Общемировые тенденции эффективного государственного управления // Научный мир Казахстана, №1,2006 г.
5.Аверьянов В.Б. Аппарат государственного управления: содержание деятельности и организационные структуры. Киев: Наукова думка, 1996 г.
6. Тихонов Р.Е. От замысла – к воплощению: о подготовке кадров государственного управления. М., 1992 г.
7.Управление по результатам // Т. Санталайнени др.М., 1993 г.
9.Черкасов А.И. Местное управление и децентрализация власти: Опыт развивающихся стран // Государство и право. 1992 г.
10. Чиркин В.Е. Государственная власть в развивающихся странах. М: Прогресс, 1996 г.
11.Кубаев К.Е. Механизм взаимодействия государственной власти и администрирования // Мысль, №5, 2005
12.Государственное и местное управление // Под ред. Глазуновой Н.И., Забродина Ю.М., Поршнева А.Г. – М.: Издт.Магистр.- 1997 496 с.
13.Дауранов И.Н. Организация государственного управления, Алматы, 1997 г.
14.Алибаева Г.А. Местные исполнительные органы в системе государственной власти, Алматы, 1999,С.64
2. Государственное управление: основы теории и организации / под редакцией В.А. Козбаненко.М.: Статус, 2000.
3. Конституция Республики Казахстан.- Алматы: Казахстан, 1997-39 с
4.Байменов А.М. Общемировые тенденции эффективного государственного управления // Научный мир Казахстана, №1,2006 г.
5.Аверьянов В.Б. Аппарат государственного управления: содержание деятельности и организационные структуры. Киев: Наукова думка, 1996 г.
6. Тихонов Р.Е. От замысла – к воплощению: о подготовке кадров государственного управления. М., 1992 г.
7.Управление по результатам // Т. Санталайнени др.М., 1993 г.
9.Черкасов А.И. Местное управление и децентрализация власти: Опыт развивающихся стран // Государство и право. 1992 г.
10. Чиркин В.Е. Государственная власть в развивающихся странах. М: Прогресс, 1996 г.
11.Кубаев К.Е. Механизм взаимодействия государственной власти и администрирования // Мысль, №5, 2005
12.Государственное и местное управление // Под ред. Глазуновой Н.И., Забродина Ю.М., Поршнева А.Г. – М.: Издт.Магистр.- 1997 496 с.
13.Дауранов И.Н. Организация государственного управления, Алматы, 1997 г.
14.Алибаева Г.А. Местные исполнительные органы в системе государственной власти, Алматы, 1999,С.64
Жоспар
І КІРІСПЕ
ІІ Негізгі бөлім
2.1. Басқару ғылымының заты, әдістері және мәселелері.
2.2. Басқарудың көп мәнді табиғаты.
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ІV ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Басқару – бұл адамның, әлеуметтік топтардың және қауымдастықтардың
әртүрлі объекттерге және қоршаған дүниеде өтіп жатқан үрдістерге, соларға
қатысып жатқан адамдарға және адамдар арасындағы қарым-қатынастарға
үрдістерге белгілі бір бағыт беру және қаланылған, талап етілетін,
белгіленіп қойылған нәтижелерді алу мақсатымен саналы түрде ықпал ету
(Райзберг Б.А., 2003). Американдық ғалым П.Друкердің пікірі бойынша
басқару – бұл қызмет етудің ұйымдастырылмаған жұртты тиімді белгілі бір
мақсатқа бағытталған және өнімді топқа айналдыратын айрықша бір түрі.
Басқарушылық ықпалдар бағытталған басқару объектісіне тәуелді қоғамның,
мемлекеттің, экономиканың, әлеуметтік үрдістердің, ұйымдардың, өндірістік
ұжымдардың, үй шаруашылықтарының және т.б. басқарылуын айыруға болады. Осы
объекттердің барлығы әлеуметтік-экономикалық жүйелер болып табылады. Әйтсе
де, бізді қоршаған өмірде табиғи және техникалық жүйелердің табына жататын
басқарудың көптеген басқа объекттері де кездеседі. Сондықтан, кең мағынада
айтқанда басқару – бұл қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін басқарылатын
объектке ықпал етудің үзіліссіз үрдісі.
Басқару ғылымының заты, әдістері және мәселелері
Сөйтіп, басқару объектісі ретінде келесілер алынуы мүмкін: биологиялық
жүйе, табиғи орта, адамдық өркениет, әлемдік экономика, мемлекет, оның
экономикасы, аймақ, сала, кәсіпорын, адамдардың ұжымы, жанұя, жеке адам,
техникалық жүйе немесе техникалық құрал, көлік, әртүрлі құбылыстар,
үрдістер, ресурстар және т.с.с. Осындай объекттердің барлығы өздеріне ғана
тән ерекшеліктерге ие болғанына қарамастан, оларды басқару жалпыға бірдей
заңдарға, принциптерге, ережелерге және әдістерге бағынады.
Берілген курс шеңберінде басқару объекттері ретінде әлеуметтік-
экономикалық және ұйымдастырушылық жүйелер алынады. Бұндай жүйелердің
ерекше сипаты – бұл олардың ішінде күрделі болып табылатын және мінездері
алдынала болжана алынбайтын адамдардың бар болуы. Сол себептен бұндай
жүйелерді тиімді басқару орасан зор және әлі аяғына дейін шешіле қоймаған
мәселе болып табылады.
Қандай-да бір объектті саналы түрде және қойылған мақсатқа сай басқару
үшін басқару жүйелері (басқаратын жүйелер), немесе басқаша айтқанда,
басқару субъектілері құрылады. Басқару үрдісінің принципиалдық сұлбасы 1
суретте келтірілген.
ҚОРШАҒАН ОРТА
Басқару сигналдары
Кері байланыс
Сурет 1 – Басқару үрдісінің принципиалдық сұлбасы
Басқаратын жүйеден (басқару субъектісінен) басқарылатын жүйеге (басқару
объектісіне) сигналдар (тапсырмалар, әмірлер) барады. Кері байланыс каналы
арқылы басқаратын жүйенің кірісіне басқару объектісінің жағдайы және келіп
түскен тапсырмалар немесе әмірлердің орындалу нәтижелері жайлы ақпарат
келіп түседі.
Керек болған жағдайда басқару объектісіне басқарушы ықпалдардың
түзетілуі жүзеге асырылады және оның сәйкес реттелуі іске асырылады. Сыртқы
орта, басқару объектісі және субъектісі арасында ақпарат пен ресурстардың
үзіліссіз айырбасы жүріп жатады, ал бұл қоршаған ортадағы өзгерістерді
үзіліссіз түрде қадағалау және басқару үрдісінің осындай өзгерістерге теңбе-
тең түрде жауап қайтару қажеттілігін тудыртады.
Соңғы уақытта басқару, басқарушы, басшы түсініктерін менеджмент,
менеджер деген сөздерімен алмастыру жиі кездесіп жатыр. Бұл менеджер
деген сөзі ағылшынның to manage – басқару дегеннің туындысы екендігінен
болады. Дегенмен, бұндай алмастыру онша дұрыс емес, себебі қазақ тіліндегі
басқару түсінігі кеңірек мағына ие болады да, оларда адам бар не
жоқтығына қарамастан басқарудың мүмкін болатын объекттерінің бәріне де
(табиғи, техникалық, әлеуметтік) қолданыла береді. Менеджмент сөзіне
тоқталатын болсақ, оған көбінесе басшылық, әкімшілік сөздері сәйкес
келеді. Басқару мен менеджмент түсініктерін әлеуметтік-экономикалық
немесе ұйымдастырушылық жүйелерге ғана қатысты қолдануға болады. Ал егер
табиғи немесе техникалық жүйелерді басқару жөнінде сөз болса, онда бұл
жерде менеджмент, менеджер сөздерін пайдалану орынсыз болады.
Әлемнің өнеркәсібі дамыған елдерінде менеджменттің дамуына көп көңіл
бөлінеді. Оған негізгі түрткі – капитал иелерінің оларды тиімді басқаруға
және қатаң бәсекелестік күрес және нарықтардың жоғары тұрақсыздығы
жағдайында жылдам өсіруге тырысуы. Бұған қарағанда бұрынғы КСРО-да
басқарушылық ғылымның дамуы мемлекеттік меншік нысанының басымдылығы және
басқарудың әкімшілік-әміршілдік жүйесі жағдайында өтті, ал бұл нәтижесінде
бүкіл елді құлдырауға әкеліп соқтырды. Бірақ та, бұл – кеңес ғалымдарының,
басшыларының және мамандарының ең жақсы жетістіктерін ұмытқыздыру керек
деген сөз емес. Бұған қарағанда басқарудың әлемдік және отандық ғылымы мен
тәжірибесінде алынған ең жақсының барлығын пайдалану секілді позициясын
ұстану әлдеқайда тиімдірек болар.
Басқару ғылымы зерттеу объектісінің ерекшелігіне сәйкес әдістемелік
тәсілдерді анықтайды, басқару объектісіне белсеңді ықпал етудің жүйесін
және әдістерін жасап шығарады және зерделенетін үрдістерді алдынала көру
және болжау әдістерін анықтайды (Кнорринг В.И., 1999). Басқару – бұл
маңызды ғылым ғана емес, сонымен қатар, бұл – адамзаттың бүкіл тарихы
барысында үзіліссіз түрде дамып келе жатқан күрделі өнер.
Басқару өнері тәжірибеде қабылданып жатқан барлық басқарушылық шешімдер
ғылыми негізделе алмайтынымен айқындалады. Көп жағдайда бұл шешімдер оларды
қабылдайтын адамдардың түйсіктеріне негізделеді. Сондықтан шығармашылық
құрамдас олардың қызмет етуінде айтарлықтай рөл атқарады. Шың, өнерлі
басқарушы бір мезетте ақпарат пен уақыттың тапшылығы жағдайында айрықша
шешімдерді қабылдауға қабілетті ғалым да, зерттеуші де, шығарымпаз да
болып келеді.
Басқару ғылымының зерделеу заты. Басқару теориясындағы зерттеулердің
заты – бұл басқарушылық үрдісті ұйымдастыру заңдылықтары және осындай
үрдіс барысында адамдар арасында пайда болатын өзара қарым-қатынастар.
Тағы да бір қолданыла алатын анықтама мынадай: басқару ғылымының зерделеу
заты – бұл алдарында тұрған мәселелерді шешетін адамдардың бірлестіктеріне
тиімді ықпал етуді ұйымдастыру үрдістері. Бұл анықтамаларды басқару сөзі
адамдардың ұжымдарына жатады. Сондықтан да, берілген жағдайда оны
менеджмент сөзінің синонимі ретінде қолдану орынды деуге болады.
Дамып келе жатқан ғылым ретіндегі менеджментте қазіргі уақытта оның
ұйымдарды ғылыми басқарудың әдістемелік негіздері, басқарудың
ұйымдастырушылық құрылымдары, басқару функциялары, басқару үрдістері,
стратегиялық менеджмент, кадрлық менеджмент, қаржылық менеджмент,
инновациялық менеджмент, халықаралық менеджмент, өндірістік менеджмент,
экологиялық менеджмент және т.б. сияқты бағыттары қалыптасты. Олардың
барлығы да 050507 Менеджмент мамандығының оқу жоспарына кіретін арнайы
пәндер шеңберінде оқытылады.
Басқару тәжірибесі ретіндегі менеджментке мыналар кіреді: өндірісті
басқару; маркетингті басқару; қаржыларды басқару; еңбек ресурстарын
басқару; басқарушылық есепке алу, талдау және бақылау; стратегиялық,
ағымдық және жедел жоспарлау және т.с.с.
Менеджменттің әдісі деп ұйым ішіндегі адамның мінез-құлығының, өзара
байланыстардың және ұйымдағы адамның өзара ықпал етуінің ғылыми талданылуын
айтады. Оның негізіне диалектикалық қатынас қойылған. Бұл қатынас бойынша
басқарушылық мәселелер олардың әрдайым өзара байланысында, қозғалысында
және дамуында қарастырылады, қарапайымнан күрделіге қарай, төменнен жоғары
қарай, нақтыдан абстракттыға қарай, ескіден жаңаға қарай бағытта
зерделеніледі.
Менеджмент шешуі тиіс негізгі мәселелер – ұйым алдында тұрған
мақсаттарға қол жеткізу үшін адамдардың бірігуі, персоналдың үзіліссіз
дамуы, жұмыскерлердің қажеттіліктерін қанағаттандыру, олардың еңбекке
ынталануы және табысталған іс үшін жеке жауапкершілігі, ұйым ішіндегі,
сонымен қатар, сыртқы дүниемен де тиімді коммуникация, кәсіпорынның қызмет
ету нәтижелерін бағалау үшін әртүрлі құралдарды қолдану және т.с.с.
Кезкелген ұйымның қызмет етуі барысында оның жұмыскерлері арасында
белгілі бір басқарушылық қарым-қатынастар пайда болады, бұнда әрбір
жұмыскер белгілі бір қызметтік міндеттерді орындайтын басшы жәненемесе
бағынышты ретінде болады. Басшының міндетіне мақсаттарды анықтау,
бағыныштыларға тапсырмаларды үлестіріп беру, олардың орындалуын қадағалау,
алынатын нәтижелерді талдау, өзі басқаратын ұжымның тиімді жұмысын
ұйымдастыру жатады. Ал атқарушылар болса, оларға табысталған тапсырмаларды
уақытында және сапалы түрде орындаулары, жеке және ұжыммен жұмыс істей
алулары, ұжымдағы қалыпты психологиялық климатты ұстай білулері тиіс.
Кезкелген ұйымның қызмет етуі үшін оған сыртқы ортаның тигізетін
ықпалдарының да маңызы зор. Өзінің сипаты бойынша олар саяси, халықаралық,
экономикалық, нарықтық, технологиялық, әлеуметтік және т.с.с. болуы мүмкін.
Ұйымдарды басқару шың мәнінде тиімді болуы үшін В.И.Кноррингпен
басқарудың ғылымы мен өнерінің генеалогиялық ағашына біріктірілген
ғылымдардың кең спектрі қолданылады.
Сурет 2 – Басқарудың ғылымы мен өнерінің генеалогиялық ағашы
Кәсіпорындардың экономикалық жағдайына және бүкіл экономиканың жағдайына
үш негізгі фактор ықпал етеді: техника мен технологияның деңгейі, жұмыс
күшінің сапасы және еңбекке ынталандыру, ұйымдастыру және басқару
(менеджмент). Менеджмент жүйе құрушылық сипатқа ие болады да, қалған екі
факторға тікелей ықпалын тигізеді. Дәл осы себептен басқару капиталмен,
еңбекпен және жермен қоса өндірістің айрықша факторына іріктеледі және
сондықтан қоғамда менеджерлерге – басқарумен кәсіптік түрде айналысатын
адамдарға қажеттілік пайда болды.
Басқарудың теориясы мен тәжірибесі ежелгі дүниеден бастап, бүгінгі күнге
дейін өзінің қалыптасуы мен дамуының ұзақ жолын жүрді. Оған себептер –
көптеген оңжылдықтар бойы мыңдаған адамдар қатысып салынған ертекездегі
орасан күрделі құрылыстар. Бұны басқарудың әдістері мен құралдарын
қолданбай жасау мүмкін емес екені айқын шығар.
4 мың жылдай бұрын адамдар ұжымын басқарудың әдістері мен стилі жөнінде
Птаххотептің ілімі деп аталатын бірінші трактат жазылған еді. Дәл сол
кездері Вавилонның патшасы Хаммурапидің заңдар кодексі пайда болды. Онда
табысталған жұмыс үшін жауапкершілік орнатылды, ең аз жалақының деңгейі
анықталды және құжаттық есеп беру енгізілді.
Адамзаттың тарихы – бұл көптеген соғыстардың және, сонымен қатар, әскери
басқарудың, оның стратегиясының және тактикасының тарихы. Мемлекеттерді
қалыптастыру мен нығайтудың үрдістері мемлекеттік басқару қалайша дамып
келгенінін көрнекті мысалы бола алады. Социумды басқару өнеріне айтарлықтай
үлесін Ежелгі Греция мен Римнің ойшылары қосты.
Нарықтық экономиканы қалыптастырудың ерте сатыларында кәсіпкер-меншік
иесі өзінің меншігін өзі басқарды. Бірақ өндірістің күрделенуі мен іріленуі
нәтижесінде басқарудың мәселелері де күрделене түсті, шешімдерді
қабылдайтын тұлғалардың жауапкершілігі жоғарылай бастады, басқаруда
жіберілген қателіктердің теріс салдарының маңызы ұлғая бастады. Сондықтан
басқарудың басқарушылар жұмысының тиімділігін көтеруге жәрдемдесетін және
капитал иелерінің тәуекелдіктерін төмендететін ғылыми негіздерін құрудың
қажеттілігі пайда болды.
Басқару саласындағы бірінші ғылыми жұмыстар бірінші өнеркәсіптік
революция кезінде пайда болды. Сөйтіп, Вена университетінің профессоры
Штейн Л. (1815-1890) Әкімшілік басқару туралы ілім атты 8-томдық еңбек
жазды. Нарықтық экономиканың теоретикалық негіздері мен оны басқару
жүйелері ағылшын экономистер Адам Смит (1723-1790) пен Давид Рикардоның
(1772-1823) еңбектері арқасында жасалынды. Экономикалық теорияға үлкен
үлесті К.Маркс пен Ф.Энгельс енгізді.
Бірақ та XX ғасырдың басына дейін басқарудың бір тұтас ғылымы жоқ болды,
басшылық ету өнер болып табылды да, көбінесе басшылардың жеке тәжірибесі
мен түйсіктеріне негізделді.
Басқару ғылымының негізін қалаушысы болып американдық инженер және
зерттеуші Ф.Тейлор саналады. 1911 жылы ол Ғылыми басқару принциптері деп
аталатын кітабын шығарды, онда басқаруды не істеу керектігін және оны ең
жақсы, ең арзан жолмен қалай істек керектігін нақты білу өнері деп
анықтады. Тейлор басқарушылық функциялардың төрт тобын айырды: мақсатты
таңдау, құралдарды таңдау, құралдарды дайындау, нәтижелерді бақылау. Өзінің
зерттеулері нәтижесінде ол мынадай қорытындыға келді: ғылыми басқару – бұл
еңбекті үнемдейтін қандай-да бір құрал. Тейлордың пікірі бойынша басқару
төрт базаға: нормалауға, тапсырманы орындау мерзімдеріне, атқарушылардың
ақыл-ой және физиологиялық мүмкіндіуктерін зерделеуге, оларды іріктеу мен
оқытуға және атқарушы жұмысының соңғы нәтижесін әділетті мадақтауға
негізделеді.
Еңбектің ғылыми ұйымдастырылуында айтарлықтай үлес американдық
автомобиль өнеркәсібінің негізін қалаушысы Генри Фордпен қосылған еді.
Автомобильдерді құрудың конвейерлік тәсілін пайдалану жөніндегі Форд
ұсынған дәстүрлердің арқасында олардың бағасы бәсекелес компанияның
бағасымен салыстырғанда талайға төмендетілді.
Басқару бойынша бірінші оқулық 1932 жылы жарық көрді және Машиналардың
және өндірістің экономикасы деп аталды. Оның авторы ағылшынның математика
профессоры, инженер және кәсіпкер Ч.Бебидж болды.
Француз ғалымы мен топ-менеджер Анри Файоль (1841-1925) әкімшілдік
басқарудың классикалық мектебінің және басқаруда адамдық факторды есепке
алу жүйесінің негізін қалаушысы болып табылады. Ол 1916 жылы басқарудағы
жоғарғы деңгейлердің жұмысын зерделеген Жалпы және өнеркәсіптік әкімшілік
деп аталатын үлкен еңбегін жазды. Кәсіпорында орындалатын барлық
операциялардыФайоль алты топқа бөлді: техникалық, коммерциялық, қаржылық,
күзету, есептік және әкімшілдік. Осындай топтардың әрқайсысында менеджер
жоспарлау, ұйымдастыру, үйлестіру (координация), ынталандыру және бақылау
функцияларын жүзеге асырады. Файольдің пікірінше басқару – бұл кәсіпорынды
оның ресурстарын ең жақсы түрде пайдалануға, осындай алты негізгі
функцияның дұрыс жүру барысын қамтамасыз етуге тырысып, мақсатқа қарай
жетектеу. Оның басқаруға қатынасы дәстүрлі рационалистік қатынасқа
қарағанда үрдістік қатынас деп аталады. Файольмен қалыптастырылған
әкімшілдік басқару принциптері қазіргі уақытта да актуалды болып саналады.
Мемлекеттік басқаруды жетілдіру үшін ағылшын экономисті, соның атымен
кейнсиандық теория деп аталған экономиканы мемлекеттік реттеу теориясының
негізін қалаушыларының бірі – Джон Кейнстің (1883-1946) ой-пікірлері аса
пайдалы болып келді. Оның ең танымал еңбегі: Жұмыспен қамтылудың, пайыздың
және ақшаның жалпы теориясы, онда А.Смиттің іліміне қарама-қайшы нарықтық
экономикада болып жатқан үрдістерді мемлекеттік реттеу қажеттілігі
дәлелденеді.
Рационалды бюрократия тұжырымдамасының негізін қалаушысы – неміс ғалымы
мен тарихшысы Макс Вебер (1864-1920). Ол – ұйымның қалыпты қызмет етуі үшін
өндіріс барысында жұмыскерлер мінез-құлықтарының ережелері мен
процедураларын жасап шығарып, пайдалану қажет деп санады. Рационалды
бюрократиялық ұйымның белгілері келесідей:
– функционалды белгі және қызмет ету түрлері бойынша еңбекті бөлу;
– иерархиялық принцип және басқару деңгейлері санының
басқарылатындардың санына тәуелділігі;
– нақты бір ахуалдарда жұмыскерлердің құқықтары мен міндеттерін
анықтайтын ережелер, нормалар және формалдық процедуралардың жүйесі;
– жұмыскерлердің ішкі қарым-қатынастар жүйесін жеке тұлғалық емес,
формалдық қарым-қатынастарға негізделіп құру;
– біліктілігін ескере отырып және конкурстік негізде жұмысқа қабылдау;
– алған тәжірибесі мен жұмыс істеген жылдары негізінде жұмыскерлерді
қызмет бабында көтеру, білікті жұмыскерлер үшін оларды қызмет бабында
көтеру және ұйымда ұстап қалу тенденциясымен мансаптың (карьераның)
анық жүйесі.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдары Кеңес Одағында еңбекті ғылыми
ұйымдастырудың тұжырымдамасы жасалған еді. Ол соғыспен қиратылған халық
шаруашылығын қайта қалпына келтіру, оны электрлендіру және
индустриализациялау, миллиондаған жаңа жұмыс орындарын құру, сауатсыздықты
жою және кадрларды дайындау сияқты сол кездегі аса күрделі және ауқымды
мәселелердің сәтті шешілуіне жәрдемдесті. Кәсіпорын деңгейінде еңбекті
ғылыми ұйымдастыру мыналарды ескерді:
– еңбекті бөлу мен кооперациялау нысандарын жетілдіру, кадрларды
рационалды үлестіріп қою;
– жұмыс орындарының ұйымдастырылуын және оларға қызмет көрсетуді
жақсарту;
– еңбек қызметінің тәсілдері мен әдістерін рационализациялау;
– еңбектің қатаң тәртібі мен оның нәтижелері үшін жауапкершілікті
енгізу;
– еңбекті материалдық және моралдық ынталандырудың жүйесін жетілдіру,
оның ең тиімді нысандарын таңдау;
– жұмыскерлердің шығармашылық белсеңділігін арттыру,
рационализаторлылық пен өнертабыстылықты мадақтау;
– еңбектегі озат тәжірибені тарату, жұмыскерлерді әрдайым оқыту және
біліктіліктерін жоғарылату.
Басқару теориясы дамуының маңызды сатысы XX ғасырдың 30-шы мен 50-ші
жылдары аралығына келеді. Бұл кезде адамдық қатынастар мектебі құрылған.
Оның жақтаушылары адамдық факторды тиімді басқарудың негізгі элементі
ретінде қарастырды, ал әрбір кәсіпорын ең алдымен басқарылатын әлеуметтік
жүйе ретінде қаралды. Бұл теорияның құрылуына үлкен үлесті американдық
ғалымдар М.П.Фоллет (1868-1933) және Э.Мэйо (1880-1949) қосты. Олардың
жұмыстары зерттеулердің жаңа бағыты – инженерлік әлеуметтануға, патернализм
мен әлеуметтік серіктестік теориясының құрылуына бастама берді.
Басқарушылық ой-пікір өндірістік үрдісті жетілдіру мәселелерінен осы
үрдістің басты элементі – адамға көшті. Зерттеушілердің көңілі өндірістің
әлеуметтік аспектісіне және кәсіпорынның сәтті жұмысындағы ұжымның рөліне
шоғырланды. Менеджер өзінің айналасында достық, өзара көмектесу және әрбір
жұмыскерді қолдау атмосферасын жасаған кезде еңбек нәтижелері айтарлықтай
жоғарылайды деген қорытынды шығарылды. Жеке тұлғаға және оның
қажеттіліктеріне көңіл адамдарда қатысу эффектісін тудырады,
жұмыскерлердің олар кәсіпорын иесінің серіктері болып табылатынының
сенімділігін күшейте түседі.
Сөйтіп, менеджментте әртүрлі еңбек ынталарына жұмыскерлердің реакциясын
зерделейтін бихевиористік бағыт (ағылшын сөзі behaviour – мінез-құлық)
пайда болды. Адамдық қатынастар мектебі мінез-құлықтық тұжырымдамалармен
толықтырылды. Олардың авторлары – американдық ғалымдар А.Маслоу (1908-1970)
мен Д.МакГрегор (1906-1964). А.Маслоу қажеттіліктер пирамидасы деп
аталатын адам қажеттіліктерінің теориясын жасап шығарса, Д.МакГрегор –
адамның жұмыстағы мінез-құлығының екі түрін және осы түрлерге сәйкес
жұмыскерлерді басқарудың екі тәсілін ескеретін X және Y теориясын жасап
шығарды. Олар жайлы толығырақ мағлұмат ынталандыру теорияларын өткен кезде
беріледі.
Басқарудың қазіргі заманғы теориясы мен тәжірибесінің эволюциясында
бірнеше маңызды сатыны айыруға болады. XX ғасырдың 50-60-шы жылдары
басқарудың ұйымдастырушылық құрылымдары аса маңызды рөлге ие болды. 60-70-
ші жылдары стратегиялық жоспарлау, ал 80-ші жылдары – стратегиялық басқару
пайда болды. Басқару теориясы мен маркетинг теориясын біріктіру басқарудың
нарықтық тұжырымдамасының жасап шығарылуына әкелді. Қазіргі уақытта
басқарудың бұрынғы рационалистік тұжырымдамасының орнына маркетингтік,
жеке, ақпараттық деп аталатын жаңа тұжырымдама келді. Олардың арасындағы
айтарлықтай айырмашылық мынада: бірінші тұжырымдама компания сәттілігі
компанияның өзінде орналасатын өндіріс факторларына тәуелді болады деген
болжамға негізделеді. Берілген жағдайда компания жабық жүйе ретінде
қарастырылады. ... жалғасы
І КІРІСПЕ
ІІ Негізгі бөлім
2.1. Басқару ғылымының заты, әдістері және мәселелері.
2.2. Басқарудың көп мәнді табиғаты.
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ІV ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Басқару – бұл адамның, әлеуметтік топтардың және қауымдастықтардың
әртүрлі объекттерге және қоршаған дүниеде өтіп жатқан үрдістерге, соларға
қатысып жатқан адамдарға және адамдар арасындағы қарым-қатынастарға
үрдістерге белгілі бір бағыт беру және қаланылған, талап етілетін,
белгіленіп қойылған нәтижелерді алу мақсатымен саналы түрде ықпал ету
(Райзберг Б.А., 2003). Американдық ғалым П.Друкердің пікірі бойынша
басқару – бұл қызмет етудің ұйымдастырылмаған жұртты тиімді белгілі бір
мақсатқа бағытталған және өнімді топқа айналдыратын айрықша бір түрі.
Басқарушылық ықпалдар бағытталған басқару объектісіне тәуелді қоғамның,
мемлекеттің, экономиканың, әлеуметтік үрдістердің, ұйымдардың, өндірістік
ұжымдардың, үй шаруашылықтарының және т.б. басқарылуын айыруға болады. Осы
объекттердің барлығы әлеуметтік-экономикалық жүйелер болып табылады. Әйтсе
де, бізді қоршаған өмірде табиғи және техникалық жүйелердің табына жататын
басқарудың көптеген басқа объекттері де кездеседі. Сондықтан, кең мағынада
айтқанда басқару – бұл қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін басқарылатын
объектке ықпал етудің үзіліссіз үрдісі.
Басқару ғылымының заты, әдістері және мәселелері
Сөйтіп, басқару объектісі ретінде келесілер алынуы мүмкін: биологиялық
жүйе, табиғи орта, адамдық өркениет, әлемдік экономика, мемлекет, оның
экономикасы, аймақ, сала, кәсіпорын, адамдардың ұжымы, жанұя, жеке адам,
техникалық жүйе немесе техникалық құрал, көлік, әртүрлі құбылыстар,
үрдістер, ресурстар және т.с.с. Осындай объекттердің барлығы өздеріне ғана
тән ерекшеліктерге ие болғанына қарамастан, оларды басқару жалпыға бірдей
заңдарға, принциптерге, ережелерге және әдістерге бағынады.
Берілген курс шеңберінде басқару объекттері ретінде әлеуметтік-
экономикалық және ұйымдастырушылық жүйелер алынады. Бұндай жүйелердің
ерекше сипаты – бұл олардың ішінде күрделі болып табылатын және мінездері
алдынала болжана алынбайтын адамдардың бар болуы. Сол себептен бұндай
жүйелерді тиімді басқару орасан зор және әлі аяғына дейін шешіле қоймаған
мәселе болып табылады.
Қандай-да бір объектті саналы түрде және қойылған мақсатқа сай басқару
үшін басқару жүйелері (басқаратын жүйелер), немесе басқаша айтқанда,
басқару субъектілері құрылады. Басқару үрдісінің принципиалдық сұлбасы 1
суретте келтірілген.
ҚОРШАҒАН ОРТА
Басқару сигналдары
Кері байланыс
Сурет 1 – Басқару үрдісінің принципиалдық сұлбасы
Басқаратын жүйеден (басқару субъектісінен) басқарылатын жүйеге (басқару
объектісіне) сигналдар (тапсырмалар, әмірлер) барады. Кері байланыс каналы
арқылы басқаратын жүйенің кірісіне басқару объектісінің жағдайы және келіп
түскен тапсырмалар немесе әмірлердің орындалу нәтижелері жайлы ақпарат
келіп түседі.
Керек болған жағдайда басқару объектісіне басқарушы ықпалдардың
түзетілуі жүзеге асырылады және оның сәйкес реттелуі іске асырылады. Сыртқы
орта, басқару объектісі және субъектісі арасында ақпарат пен ресурстардың
үзіліссіз айырбасы жүріп жатады, ал бұл қоршаған ортадағы өзгерістерді
үзіліссіз түрде қадағалау және басқару үрдісінің осындай өзгерістерге теңбе-
тең түрде жауап қайтару қажеттілігін тудыртады.
Соңғы уақытта басқару, басқарушы, басшы түсініктерін менеджмент,
менеджер деген сөздерімен алмастыру жиі кездесіп жатыр. Бұл менеджер
деген сөзі ағылшынның to manage – басқару дегеннің туындысы екендігінен
болады. Дегенмен, бұндай алмастыру онша дұрыс емес, себебі қазақ тіліндегі
басқару түсінігі кеңірек мағына ие болады да, оларда адам бар не
жоқтығына қарамастан басқарудың мүмкін болатын объекттерінің бәріне де
(табиғи, техникалық, әлеуметтік) қолданыла береді. Менеджмент сөзіне
тоқталатын болсақ, оған көбінесе басшылық, әкімшілік сөздері сәйкес
келеді. Басқару мен менеджмент түсініктерін әлеуметтік-экономикалық
немесе ұйымдастырушылық жүйелерге ғана қатысты қолдануға болады. Ал егер
табиғи немесе техникалық жүйелерді басқару жөнінде сөз болса, онда бұл
жерде менеджмент, менеджер сөздерін пайдалану орынсыз болады.
Әлемнің өнеркәсібі дамыған елдерінде менеджменттің дамуына көп көңіл
бөлінеді. Оған негізгі түрткі – капитал иелерінің оларды тиімді басқаруға
және қатаң бәсекелестік күрес және нарықтардың жоғары тұрақсыздығы
жағдайында жылдам өсіруге тырысуы. Бұған қарағанда бұрынғы КСРО-да
басқарушылық ғылымның дамуы мемлекеттік меншік нысанының басымдылығы және
басқарудың әкімшілік-әміршілдік жүйесі жағдайында өтті, ал бұл нәтижесінде
бүкіл елді құлдырауға әкеліп соқтырды. Бірақ та, бұл – кеңес ғалымдарының,
басшыларының және мамандарының ең жақсы жетістіктерін ұмытқыздыру керек
деген сөз емес. Бұған қарағанда басқарудың әлемдік және отандық ғылымы мен
тәжірибесінде алынған ең жақсының барлығын пайдалану секілді позициясын
ұстану әлдеқайда тиімдірек болар.
Басқару ғылымы зерттеу объектісінің ерекшелігіне сәйкес әдістемелік
тәсілдерді анықтайды, басқару объектісіне белсеңді ықпал етудің жүйесін
және әдістерін жасап шығарады және зерделенетін үрдістерді алдынала көру
және болжау әдістерін анықтайды (Кнорринг В.И., 1999). Басқару – бұл
маңызды ғылым ғана емес, сонымен қатар, бұл – адамзаттың бүкіл тарихы
барысында үзіліссіз түрде дамып келе жатқан күрделі өнер.
Басқару өнері тәжірибеде қабылданып жатқан барлық басқарушылық шешімдер
ғылыми негізделе алмайтынымен айқындалады. Көп жағдайда бұл шешімдер оларды
қабылдайтын адамдардың түйсіктеріне негізделеді. Сондықтан шығармашылық
құрамдас олардың қызмет етуінде айтарлықтай рөл атқарады. Шың, өнерлі
басқарушы бір мезетте ақпарат пен уақыттың тапшылығы жағдайында айрықша
шешімдерді қабылдауға қабілетті ғалым да, зерттеуші де, шығарымпаз да
болып келеді.
Басқару ғылымының зерделеу заты. Басқару теориясындағы зерттеулердің
заты – бұл басқарушылық үрдісті ұйымдастыру заңдылықтары және осындай
үрдіс барысында адамдар арасында пайда болатын өзара қарым-қатынастар.
Тағы да бір қолданыла алатын анықтама мынадай: басқару ғылымының зерделеу
заты – бұл алдарында тұрған мәселелерді шешетін адамдардың бірлестіктеріне
тиімді ықпал етуді ұйымдастыру үрдістері. Бұл анықтамаларды басқару сөзі
адамдардың ұжымдарына жатады. Сондықтан да, берілген жағдайда оны
менеджмент сөзінің синонимі ретінде қолдану орынды деуге болады.
Дамып келе жатқан ғылым ретіндегі менеджментте қазіргі уақытта оның
ұйымдарды ғылыми басқарудың әдістемелік негіздері, басқарудың
ұйымдастырушылық құрылымдары, басқару функциялары, басқару үрдістері,
стратегиялық менеджмент, кадрлық менеджмент, қаржылық менеджмент,
инновациялық менеджмент, халықаралық менеджмент, өндірістік менеджмент,
экологиялық менеджмент және т.б. сияқты бағыттары қалыптасты. Олардың
барлығы да 050507 Менеджмент мамандығының оқу жоспарына кіретін арнайы
пәндер шеңберінде оқытылады.
Басқару тәжірибесі ретіндегі менеджментке мыналар кіреді: өндірісті
басқару; маркетингті басқару; қаржыларды басқару; еңбек ресурстарын
басқару; басқарушылық есепке алу, талдау және бақылау; стратегиялық,
ағымдық және жедел жоспарлау және т.с.с.
Менеджменттің әдісі деп ұйым ішіндегі адамның мінез-құлығының, өзара
байланыстардың және ұйымдағы адамның өзара ықпал етуінің ғылыми талданылуын
айтады. Оның негізіне диалектикалық қатынас қойылған. Бұл қатынас бойынша
басқарушылық мәселелер олардың әрдайым өзара байланысында, қозғалысында
және дамуында қарастырылады, қарапайымнан күрделіге қарай, төменнен жоғары
қарай, нақтыдан абстракттыға қарай, ескіден жаңаға қарай бағытта
зерделеніледі.
Менеджмент шешуі тиіс негізгі мәселелер – ұйым алдында тұрған
мақсаттарға қол жеткізу үшін адамдардың бірігуі, персоналдың үзіліссіз
дамуы, жұмыскерлердің қажеттіліктерін қанағаттандыру, олардың еңбекке
ынталануы және табысталған іс үшін жеке жауапкершілігі, ұйым ішіндегі,
сонымен қатар, сыртқы дүниемен де тиімді коммуникация, кәсіпорынның қызмет
ету нәтижелерін бағалау үшін әртүрлі құралдарды қолдану және т.с.с.
Кезкелген ұйымның қызмет етуі барысында оның жұмыскерлері арасында
белгілі бір басқарушылық қарым-қатынастар пайда болады, бұнда әрбір
жұмыскер белгілі бір қызметтік міндеттерді орындайтын басшы жәненемесе
бағынышты ретінде болады. Басшының міндетіне мақсаттарды анықтау,
бағыныштыларға тапсырмаларды үлестіріп беру, олардың орындалуын қадағалау,
алынатын нәтижелерді талдау, өзі басқаратын ұжымның тиімді жұмысын
ұйымдастыру жатады. Ал атқарушылар болса, оларға табысталған тапсырмаларды
уақытында және сапалы түрде орындаулары, жеке және ұжыммен жұмыс істей
алулары, ұжымдағы қалыпты психологиялық климатты ұстай білулері тиіс.
Кезкелген ұйымның қызмет етуі үшін оған сыртқы ортаның тигізетін
ықпалдарының да маңызы зор. Өзінің сипаты бойынша олар саяси, халықаралық,
экономикалық, нарықтық, технологиялық, әлеуметтік және т.с.с. болуы мүмкін.
Ұйымдарды басқару шың мәнінде тиімді болуы үшін В.И.Кноррингпен
басқарудың ғылымы мен өнерінің генеалогиялық ағашына біріктірілген
ғылымдардың кең спектрі қолданылады.
Сурет 2 – Басқарудың ғылымы мен өнерінің генеалогиялық ағашы
Кәсіпорындардың экономикалық жағдайына және бүкіл экономиканың жағдайына
үш негізгі фактор ықпал етеді: техника мен технологияның деңгейі, жұмыс
күшінің сапасы және еңбекке ынталандыру, ұйымдастыру және басқару
(менеджмент). Менеджмент жүйе құрушылық сипатқа ие болады да, қалған екі
факторға тікелей ықпалын тигізеді. Дәл осы себептен басқару капиталмен,
еңбекпен және жермен қоса өндірістің айрықша факторына іріктеледі және
сондықтан қоғамда менеджерлерге – басқарумен кәсіптік түрде айналысатын
адамдарға қажеттілік пайда болды.
Басқарудың теориясы мен тәжірибесі ежелгі дүниеден бастап, бүгінгі күнге
дейін өзінің қалыптасуы мен дамуының ұзақ жолын жүрді. Оған себептер –
көптеген оңжылдықтар бойы мыңдаған адамдар қатысып салынған ертекездегі
орасан күрделі құрылыстар. Бұны басқарудың әдістері мен құралдарын
қолданбай жасау мүмкін емес екені айқын шығар.
4 мың жылдай бұрын адамдар ұжымын басқарудың әдістері мен стилі жөнінде
Птаххотептің ілімі деп аталатын бірінші трактат жазылған еді. Дәл сол
кездері Вавилонның патшасы Хаммурапидің заңдар кодексі пайда болды. Онда
табысталған жұмыс үшін жауапкершілік орнатылды, ең аз жалақының деңгейі
анықталды және құжаттық есеп беру енгізілді.
Адамзаттың тарихы – бұл көптеген соғыстардың және, сонымен қатар, әскери
басқарудың, оның стратегиясының және тактикасының тарихы. Мемлекеттерді
қалыптастыру мен нығайтудың үрдістері мемлекеттік басқару қалайша дамып
келгенінін көрнекті мысалы бола алады. Социумды басқару өнеріне айтарлықтай
үлесін Ежелгі Греция мен Римнің ойшылары қосты.
Нарықтық экономиканы қалыптастырудың ерте сатыларында кәсіпкер-меншік
иесі өзінің меншігін өзі басқарды. Бірақ өндірістің күрделенуі мен іріленуі
нәтижесінде басқарудың мәселелері де күрделене түсті, шешімдерді
қабылдайтын тұлғалардың жауапкершілігі жоғарылай бастады, басқаруда
жіберілген қателіктердің теріс салдарының маңызы ұлғая бастады. Сондықтан
басқарудың басқарушылар жұмысының тиімділігін көтеруге жәрдемдесетін және
капитал иелерінің тәуекелдіктерін төмендететін ғылыми негіздерін құрудың
қажеттілігі пайда болды.
Басқару саласындағы бірінші ғылыми жұмыстар бірінші өнеркәсіптік
революция кезінде пайда болды. Сөйтіп, Вена университетінің профессоры
Штейн Л. (1815-1890) Әкімшілік басқару туралы ілім атты 8-томдық еңбек
жазды. Нарықтық экономиканың теоретикалық негіздері мен оны басқару
жүйелері ағылшын экономистер Адам Смит (1723-1790) пен Давид Рикардоның
(1772-1823) еңбектері арқасында жасалынды. Экономикалық теорияға үлкен
үлесті К.Маркс пен Ф.Энгельс енгізді.
Бірақ та XX ғасырдың басына дейін басқарудың бір тұтас ғылымы жоқ болды,
басшылық ету өнер болып табылды да, көбінесе басшылардың жеке тәжірибесі
мен түйсіктеріне негізделді.
Басқару ғылымының негізін қалаушысы болып американдық инженер және
зерттеуші Ф.Тейлор саналады. 1911 жылы ол Ғылыми басқару принциптері деп
аталатын кітабын шығарды, онда басқаруды не істеу керектігін және оны ең
жақсы, ең арзан жолмен қалай істек керектігін нақты білу өнері деп
анықтады. Тейлор басқарушылық функциялардың төрт тобын айырды: мақсатты
таңдау, құралдарды таңдау, құралдарды дайындау, нәтижелерді бақылау. Өзінің
зерттеулері нәтижесінде ол мынадай қорытындыға келді: ғылыми басқару – бұл
еңбекті үнемдейтін қандай-да бір құрал. Тейлордың пікірі бойынша басқару
төрт базаға: нормалауға, тапсырманы орындау мерзімдеріне, атқарушылардың
ақыл-ой және физиологиялық мүмкіндіуктерін зерделеуге, оларды іріктеу мен
оқытуға және атқарушы жұмысының соңғы нәтижесін әділетті мадақтауға
негізделеді.
Еңбектің ғылыми ұйымдастырылуында айтарлықтай үлес американдық
автомобиль өнеркәсібінің негізін қалаушысы Генри Фордпен қосылған еді.
Автомобильдерді құрудың конвейерлік тәсілін пайдалану жөніндегі Форд
ұсынған дәстүрлердің арқасында олардың бағасы бәсекелес компанияның
бағасымен салыстырғанда талайға төмендетілді.
Басқару бойынша бірінші оқулық 1932 жылы жарық көрді және Машиналардың
және өндірістің экономикасы деп аталды. Оның авторы ағылшынның математика
профессоры, инженер және кәсіпкер Ч.Бебидж болды.
Француз ғалымы мен топ-менеджер Анри Файоль (1841-1925) әкімшілдік
басқарудың классикалық мектебінің және басқаруда адамдық факторды есепке
алу жүйесінің негізін қалаушысы болып табылады. Ол 1916 жылы басқарудағы
жоғарғы деңгейлердің жұмысын зерделеген Жалпы және өнеркәсіптік әкімшілік
деп аталатын үлкен еңбегін жазды. Кәсіпорында орындалатын барлық
операциялардыФайоль алты топқа бөлді: техникалық, коммерциялық, қаржылық,
күзету, есептік және әкімшілдік. Осындай топтардың әрқайсысында менеджер
жоспарлау, ұйымдастыру, үйлестіру (координация), ынталандыру және бақылау
функцияларын жүзеге асырады. Файольдің пікірінше басқару – бұл кәсіпорынды
оның ресурстарын ең жақсы түрде пайдалануға, осындай алты негізгі
функцияның дұрыс жүру барысын қамтамасыз етуге тырысып, мақсатқа қарай
жетектеу. Оның басқаруға қатынасы дәстүрлі рационалистік қатынасқа
қарағанда үрдістік қатынас деп аталады. Файольмен қалыптастырылған
әкімшілдік басқару принциптері қазіргі уақытта да актуалды болып саналады.
Мемлекеттік басқаруды жетілдіру үшін ағылшын экономисті, соның атымен
кейнсиандық теория деп аталған экономиканы мемлекеттік реттеу теориясының
негізін қалаушыларының бірі – Джон Кейнстің (1883-1946) ой-пікірлері аса
пайдалы болып келді. Оның ең танымал еңбегі: Жұмыспен қамтылудың, пайыздың
және ақшаның жалпы теориясы, онда А.Смиттің іліміне қарама-қайшы нарықтық
экономикада болып жатқан үрдістерді мемлекеттік реттеу қажеттілігі
дәлелденеді.
Рационалды бюрократия тұжырымдамасының негізін қалаушысы – неміс ғалымы
мен тарихшысы Макс Вебер (1864-1920). Ол – ұйымның қалыпты қызмет етуі үшін
өндіріс барысында жұмыскерлер мінез-құлықтарының ережелері мен
процедураларын жасап шығарып, пайдалану қажет деп санады. Рационалды
бюрократиялық ұйымның белгілері келесідей:
– функционалды белгі және қызмет ету түрлері бойынша еңбекті бөлу;
– иерархиялық принцип және басқару деңгейлері санының
басқарылатындардың санына тәуелділігі;
– нақты бір ахуалдарда жұмыскерлердің құқықтары мен міндеттерін
анықтайтын ережелер, нормалар және формалдық процедуралардың жүйесі;
– жұмыскерлердің ішкі қарым-қатынастар жүйесін жеке тұлғалық емес,
формалдық қарым-қатынастарға негізделіп құру;
– біліктілігін ескере отырып және конкурстік негізде жұмысқа қабылдау;
– алған тәжірибесі мен жұмыс істеген жылдары негізінде жұмыскерлерді
қызмет бабында көтеру, білікті жұмыскерлер үшін оларды қызмет бабында
көтеру және ұйымда ұстап қалу тенденциясымен мансаптың (карьераның)
анық жүйесі.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдары Кеңес Одағында еңбекті ғылыми
ұйымдастырудың тұжырымдамасы жасалған еді. Ол соғыспен қиратылған халық
шаруашылығын қайта қалпына келтіру, оны электрлендіру және
индустриализациялау, миллиондаған жаңа жұмыс орындарын құру, сауатсыздықты
жою және кадрларды дайындау сияқты сол кездегі аса күрделі және ауқымды
мәселелердің сәтті шешілуіне жәрдемдесті. Кәсіпорын деңгейінде еңбекті
ғылыми ұйымдастыру мыналарды ескерді:
– еңбекті бөлу мен кооперациялау нысандарын жетілдіру, кадрларды
рационалды үлестіріп қою;
– жұмыс орындарының ұйымдастырылуын және оларға қызмет көрсетуді
жақсарту;
– еңбек қызметінің тәсілдері мен әдістерін рационализациялау;
– еңбектің қатаң тәртібі мен оның нәтижелері үшін жауапкершілікті
енгізу;
– еңбекті материалдық және моралдық ынталандырудың жүйесін жетілдіру,
оның ең тиімді нысандарын таңдау;
– жұмыскерлердің шығармашылық белсеңділігін арттыру,
рационализаторлылық пен өнертабыстылықты мадақтау;
– еңбектегі озат тәжірибені тарату, жұмыскерлерді әрдайым оқыту және
біліктіліктерін жоғарылату.
Басқару теориясы дамуының маңызды сатысы XX ғасырдың 30-шы мен 50-ші
жылдары аралығына келеді. Бұл кезде адамдық қатынастар мектебі құрылған.
Оның жақтаушылары адамдық факторды тиімді басқарудың негізгі элементі
ретінде қарастырды, ал әрбір кәсіпорын ең алдымен басқарылатын әлеуметтік
жүйе ретінде қаралды. Бұл теорияның құрылуына үлкен үлесті американдық
ғалымдар М.П.Фоллет (1868-1933) және Э.Мэйо (1880-1949) қосты. Олардың
жұмыстары зерттеулердің жаңа бағыты – инженерлік әлеуметтануға, патернализм
мен әлеуметтік серіктестік теориясының құрылуына бастама берді.
Басқарушылық ой-пікір өндірістік үрдісті жетілдіру мәселелерінен осы
үрдістің басты элементі – адамға көшті. Зерттеушілердің көңілі өндірістің
әлеуметтік аспектісіне және кәсіпорынның сәтті жұмысындағы ұжымның рөліне
шоғырланды. Менеджер өзінің айналасында достық, өзара көмектесу және әрбір
жұмыскерді қолдау атмосферасын жасаған кезде еңбек нәтижелері айтарлықтай
жоғарылайды деген қорытынды шығарылды. Жеке тұлғаға және оның
қажеттіліктеріне көңіл адамдарда қатысу эффектісін тудырады,
жұмыскерлердің олар кәсіпорын иесінің серіктері болып табылатынының
сенімділігін күшейте түседі.
Сөйтіп, менеджментте әртүрлі еңбек ынталарына жұмыскерлердің реакциясын
зерделейтін бихевиористік бағыт (ағылшын сөзі behaviour – мінез-құлық)
пайда болды. Адамдық қатынастар мектебі мінез-құлықтық тұжырымдамалармен
толықтырылды. Олардың авторлары – американдық ғалымдар А.Маслоу (1908-1970)
мен Д.МакГрегор (1906-1964). А.Маслоу қажеттіліктер пирамидасы деп
аталатын адам қажеттіліктерінің теориясын жасап шығарса, Д.МакГрегор –
адамның жұмыстағы мінез-құлығының екі түрін және осы түрлерге сәйкес
жұмыскерлерді басқарудың екі тәсілін ескеретін X және Y теориясын жасап
шығарды. Олар жайлы толығырақ мағлұмат ынталандыру теорияларын өткен кезде
беріледі.
Басқарудың қазіргі заманғы теориясы мен тәжірибесінің эволюциясында
бірнеше маңызды сатыны айыруға болады. XX ғасырдың 50-60-шы жылдары
басқарудың ұйымдастырушылық құрылымдары аса маңызды рөлге ие болды. 60-70-
ші жылдары стратегиялық жоспарлау, ал 80-ші жылдары – стратегиялық басқару
пайда болды. Басқару теориясы мен маркетинг теориясын біріктіру басқарудың
нарықтық тұжырымдамасының жасап шығарылуына әкелді. Қазіргі уақытта
басқарудың бұрынғы рационалистік тұжырымдамасының орнына маркетингтік,
жеке, ақпараттық деп аталатын жаңа тұжырымдама келді. Олардың арасындағы
айтарлықтай айырмашылық мынада: бірінші тұжырымдама компания сәттілігі
компанияның өзінде орналасатын өндіріс факторларына тәуелді болады деген
болжамға негізделеді. Берілген жағдайда компания жабық жүйе ретінде
қарастырылады. ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz