«Қазақтың дәстүрлі материалдық мәдениеті». Оқу құралы
АЛҒЫ СӨЗ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Ұйымдастыру әдістемелік нұсқалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
Қазақтың дәстүрлі материалдық мәдениеті:
зерттелуі және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1 . тарау. Қазақтың баспана түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
ІІ . тарау. Қазақ халқының қолөнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 42
ІІІ . тарау. Қазақтың дәстүрлі киімі және
зергерлік әшекей бұйымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ІҮ . тарау. Қазақтың ұлттық тағамдар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . 79
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
Реферат тақырыптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 84
Тест сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 85
Тест жауаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
Ұйымдастыру әдістемелік нұсқалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
Қазақтың дәстүрлі материалдық мәдениеті:
зерттелуі және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1 . тарау. Қазақтың баспана түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
ІІ . тарау. Қазақ халқының қолөнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 42
ІІІ . тарау. Қазақтың дәстүрлі киімі және
зергерлік әшекей бұйымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ІҮ . тарау. Қазақтың ұлттық тағамдар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . 79
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
Реферат тақырыптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 84
Тест сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 85
Тест жауаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
«Қазақтың дәстүрлі материалдық мәдениеті» пәні ҚР Білім және ғылым министрлігі 07.08.2004 ж. № 671 бұйрығымен бекітілген және іске қосылған ҚР жалпыға бірдей міндетті Мемлекеттік білім беру стандарты бойынша жоғарғы оқу орнында оқытылады. Бұл оқу құралы 050208 - археология және этнология мамандығы бойынша жоғарғы оқу оры тарих факультеттерінің студенттері мен оқытушыларына арналған. Оқу құралы кредиттік оқу технологиясының бағдарламасына сай жасалып, онда студенттердің тарихи мәдени және дүниетанымдық ойлауын қалыптастыратын мәселелерге назар аударылды.
Дәрістер мен семинар сабақтары барысында қазақтың дәстүрлі материалдық мәдениетінің барлық бірдей мәселелерін, оның салаларын толықтай қамтып қарастыру мүмкін емес. Көптеген мәселелер, соның ішінде дәстүрлі мәдениеттің белгілері саналған киім кешектер, ыдыс аяқтар, жасау жиһаздар мен тоқыма және киіз бұйымдар және оларға қатысты наным сенімдер мен салт-дәстүрлер студенттерге өзіндік жұмыс ретінде беріліп отырады. Осындай өзіндік жұмыс кездерінде, сондай-ақ басқа да таңдаулы курс пәндерін, атап айтқанда «материалдық мәдениет және тұрмыс тарихы», «қазақтың сәндік қолданбалы өнері» сияқты пәндерді жүргізуде бұл оқу құралы оқытушылар мен студенттерге едәуір көмек береді. Автор Қазақстан Республикасы жоғарғы оқу орны жүйесіндегі реформалар мен жаңару үрдістерін және соған байланысты талаптарын ескере отырып, қазіргі заманғы оқытудың жаңа технологиясын бейнеледі. Сондықтан да бұл студенттердің осы пәнді меңгеруіне септігін тигізеді. Оқу құралында материалдық мәдениеттің кейбір белгілерінің ел арасында ұмытылып, оны бүгінгі және болашақ ұрпақты таныстыруда үлкен орын алатындығы айтылады.
ЖОО-ның тарих факультеттерінде «Қазақтың дәстүрлі материалдық мәдениеті» пәні міндетті компоненттер пәндер қатарында оқытылады. Пәнді оқу барысында қазіргі ұғымдық-категориялық аппаратпен таныса алады, қазақтардың мәдениеті мен тұрмысындағы мәселелер бойынша жан-жақты және логикалық-жүйелі бағыт-бағдар алады.
Оқу құралы кредиттік оқу технологиясына сай «Қазақтың дәстүрлі материалдық мәдениеті» жалпыға бірдей мемлекеттік білім стандарты негізінде жасалған. Жоғарғы кәсіби білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттарының талаптарына сәйкес болғандықтан Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің жанындағы Республикалық оқу-әдістемелік кеңесінің гуманитарлық және жаратылыстану ғылымдар мамандықтары Секциясының сараптамасына ұсынылған.
Оқу құралына әдістемелік нұсқаулар, бақылау сұрақтары, студенттің өзіндік жұмыс тақырыптары және рефераттар тақырыптары енгізілді. Студенттердің білімін жеке тексеру барысында және өз бетімен дайындалу мақсатында тестік тапсырмалар берілді.
Дәрістер мен семинар сабақтары барысында қазақтың дәстүрлі материалдық мәдениетінің барлық бірдей мәселелерін, оның салаларын толықтай қамтып қарастыру мүмкін емес. Көптеген мәселелер, соның ішінде дәстүрлі мәдениеттің белгілері саналған киім кешектер, ыдыс аяқтар, жасау жиһаздар мен тоқыма және киіз бұйымдар және оларға қатысты наным сенімдер мен салт-дәстүрлер студенттерге өзіндік жұмыс ретінде беріліп отырады. Осындай өзіндік жұмыс кездерінде, сондай-ақ басқа да таңдаулы курс пәндерін, атап айтқанда «материалдық мәдениет және тұрмыс тарихы», «қазақтың сәндік қолданбалы өнері» сияқты пәндерді жүргізуде бұл оқу құралы оқытушылар мен студенттерге едәуір көмек береді. Автор Қазақстан Республикасы жоғарғы оқу орны жүйесіндегі реформалар мен жаңару үрдістерін және соған байланысты талаптарын ескере отырып, қазіргі заманғы оқытудың жаңа технологиясын бейнеледі. Сондықтан да бұл студенттердің осы пәнді меңгеруіне септігін тигізеді. Оқу құралында материалдық мәдениеттің кейбір белгілерінің ел арасында ұмытылып, оны бүгінгі және болашақ ұрпақты таныстыруда үлкен орын алатындығы айтылады.
ЖОО-ның тарих факультеттерінде «Қазақтың дәстүрлі материалдық мәдениеті» пәні міндетті компоненттер пәндер қатарында оқытылады. Пәнді оқу барысында қазіргі ұғымдық-категориялық аппаратпен таныса алады, қазақтардың мәдениеті мен тұрмысындағы мәселелер бойынша жан-жақты және логикалық-жүйелі бағыт-бағдар алады.
Оқу құралы кредиттік оқу технологиясына сай «Қазақтың дәстүрлі материалдық мәдениеті» жалпыға бірдей мемлекеттік білім стандарты негізінде жасалған. Жоғарғы кәсіби білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттарының талаптарына сәйкес болғандықтан Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің жанындағы Республикалық оқу-әдістемелік кеңесінің гуманитарлық және жаратылыстану ғылымдар мамандықтары Секциясының сараптамасына ұсынылған.
Оқу құралына әдістемелік нұсқаулар, бақылау сұрақтары, студенттің өзіндік жұмыс тақырыптары және рефераттар тақырыптары енгізілді. Студенттердің білімін жеке тексеру барысында және өз бетімен дайындалу мақсатында тестік тапсырмалар берілді.
Негізгі әдебиеттер:
1. Арғынбаев Х.А. Қазақтың ер-тұрман жабдықтары //Казахстан в ХҮ – ХҮІІІ веках (вопросы социально-политической истории) Алматы, 1969.
2. Арғынбаев Х.А. Қазақ халқының қолөнері. Алматы, 1987.
3. Жәнібеков Ө. Қазақ киімі. Алматы, 1996.
4. Қазақ халқының ұлттық киімдері. (Құрастырушылар: Хинаят Б., Сужикова А.). Алматы, 2007.
5. Тохтабаева Ш.Ж. Қазақтың зергерлік әшекей бұйымдары. Алматы, 1992.
Қосымша әдебиеттер:
1. Жәнібеков Ө. Уақыт керуені. Алматы, 1995.
2. Джанибеков У.Д. Культура казахского ремесла. Алма-Ата, 1982.
3. Жолдасбаев С. Жетісу тарихы (ХҮІ-ХҮІІІ ғғ.): Тарихи және палеоэтнологиялық зерттеу. Алматы, 1996.
4. Захарова И.В., Ходжаева Р.Д. Казахская национальная одежда (ХІХ – начало ХХ века). Алма-Ата, 1964.
5. Қатран Д. Қазақтың дәстүрлі ас-тағам мәдениеті (тарихи - этнологиялық зертеу). Алматы, 2002.
6. Казахи: историко-этнографическое исследование. Алматы, 1996.
7. Маргулан А.Х. Казахская юрта и ее убранства. Алма-Ата, 1964.
8. Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. – Т. 1-3. – Алма-Ата, 1986-1988.
9. Муканов М.С. Казахская юрта. Алматы, 1981.
10. Өмірбекова М.Ш. Қазақтың ою-өрнектері. Энциклопедия. Алматы, 2003.
11. Шоқпарұлы Д. Қазақтың қолданбалы өнері. Алматы, 2007.
1. Арғынбаев Х.А. Қазақтың ер-тұрман жабдықтары //Казахстан в ХҮ – ХҮІІІ веках (вопросы социально-политической истории) Алматы, 1969.
2. Арғынбаев Х.А. Қазақ халқының қолөнері. Алматы, 1987.
3. Жәнібеков Ө. Қазақ киімі. Алматы, 1996.
4. Қазақ халқының ұлттық киімдері. (Құрастырушылар: Хинаят Б., Сужикова А.). Алматы, 2007.
5. Тохтабаева Ш.Ж. Қазақтың зергерлік әшекей бұйымдары. Алматы, 1992.
Қосымша әдебиеттер:
1. Жәнібеков Ө. Уақыт керуені. Алматы, 1995.
2. Джанибеков У.Д. Культура казахского ремесла. Алма-Ата, 1982.
3. Жолдасбаев С. Жетісу тарихы (ХҮІ-ХҮІІІ ғғ.): Тарихи және палеоэтнологиялық зерттеу. Алматы, 1996.
4. Захарова И.В., Ходжаева Р.Д. Казахская национальная одежда (ХІХ – начало ХХ века). Алма-Ата, 1964.
5. Қатран Д. Қазақтың дәстүрлі ас-тағам мәдениеті (тарихи - этнологиялық зертеу). Алматы, 2002.
6. Казахи: историко-этнографическое исследование. Алматы, 1996.
7. Маргулан А.Х. Казахская юрта и ее убранства. Алма-Ата, 1964.
8. Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. – Т. 1-3. – Алма-Ата, 1986-1988.
9. Муканов М.С. Казахская юрта. Алматы, 1981.
10. Өмірбекова М.Ш. Қазақтың ою-өрнектері. Энциклопедия. Алматы, 2003.
11. Шоқпарұлы Д. Қазақтың қолданбалы өнері. Алматы, 2007.
АЛҒЫ СӨЗ
Қазақтың дәстүрлі материалдық мәдениеті пәні ҚР Білім және ғылым
министрлігі 07.08.2004 ж. № 671 бұйрығымен бекітілген және іске қосылған
ҚР жалпыға бірдей міндетті Мемлекеттік білім беру стандарты бойынша жоғарғы
оқу орнында оқытылады. Бұл оқу құралы 050208 - археология және этнология
мамандығы бойынша жоғарғы оқу оры тарих факультеттерінің студенттері мен
оқытушыларына арналған. Оқу құралы кредиттік оқу технологиясының
бағдарламасына сай жасалып, онда студенттердің тарихи мәдени және
дүниетанымдық ойлауын қалыптастыратын мәселелерге назар аударылды.
Дәрістер мен семинар сабақтары барысында қазақтың дәстүрлі
материалдық мәдениетінің барлық бірдей мәселелерін, оның салаларын
толықтай қамтып қарастыру мүмкін емес. Көптеген мәселелер, соның ішінде
дәстүрлі мәдениеттің белгілері саналған киім кешектер, ыдыс аяқтар, жасау
жиһаздар мен тоқыма және киіз бұйымдар және оларға қатысты наным сенімдер
мен салт-дәстүрлер студенттерге өзіндік жұмыс ретінде беріліп отырады.
Осындай өзіндік жұмыс кездерінде, сондай-ақ басқа да таңдаулы курс
пәндерін, атап айтқанда материалдық мәдениет және тұрмыс тарихы,
қазақтың сәндік қолданбалы өнері сияқты пәндерді жүргізуде бұл оқу құралы
оқытушылар мен студенттерге едәуір көмек береді. Автор Қазақстан
Республикасы жоғарғы оқу орны жүйесіндегі реформалар мен жаңару үрдістерін
және соған байланысты талаптарын ескере отырып, қазіргі заманғы оқытудың
жаңа технологиясын бейнеледі. Сондықтан да бұл студенттердің осы пәнді
меңгеруіне септігін тигізеді. Оқу құралында материалдық мәдениеттің кейбір
белгілерінің ел арасында ұмытылып, оны бүгінгі және болашақ ұрпақты
таныстыруда үлкен орын алатындығы айтылады.
ЖОО-ның тарих факультеттерінде Қазақтың дәстүрлі материалдық
мәдениеті пәні міндетті компоненттер пәндер қатарында оқытылады. Пәнді оқу
барысында қазіргі ұғымдық-категориялық аппаратпен таныса алады, қазақтардың
мәдениеті мен тұрмысындағы мәселелер бойынша жан-жақты және логикалық-
жүйелі бағыт-бағдар алады.
Оқу құралы кредиттік оқу технологиясына сай Қазақтың дәстүрлі
материалдық мәдениеті жалпыға бірдей мемлекеттік білім стандарты негізінде
жасалған. Жоғарғы кәсіби білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті
стандарттарының талаптарына сәйкес болғандықтан Әл-Фараби атындағы Қазақ
ұлттық университетінің жанындағы Республикалық оқу-әдістемелік кеңесінің
гуманитарлық және жаратылыстану ғылымдар мамандықтары Секциясының
сараптамасына ұсынылған.
Оқу құралына әдістемелік нұсқаулар, бақылау сұрақтары, студенттің
өзіндік жұмыс тақырыптары және рефераттар тақырыптары енгізілді.
Студенттердің білімін жеке тексеру барысында және өз бетімен дайындалу
мақсатында тестік тапсырмалар берілді.
ҰЙЫМДАСТЫРУ - ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАЛАР
Пәнді оқыту мақсаты. Халқымыздың аса бай тарихи және мәдени мұрасы,
оның ою-өрнегі, озат ісмерлігі, қолтума өнерінің қайталанбас туындылары,
киім-кешегі ұлттық мақтанышымызды білдіретін туындылар. Олардың бастауы
ежелгі сақ, ғұн үйсіндер дәуірінен бастау алып өміршең дәстүрге айналды.
Сондықтан да қазақтың дәстүрлі материалдық мәдениеті, оның негізгі және
маңызды элементтерін, олардың топтарын бүгінгі және болашақ ұрпаққа паш
ететін іргелі пәндер қатарынан орын алатын Қазақстан тарихының құрамдас
бөлігі. Бұл пәнді оқу тарихшы, археолог және этнограф мамандар үшін іргелі
пәндер қатарынан орын алады. Пәнді оқу барысында археолог-этнограф мамандар
материалдық мәдениеттің негізгі белгілерін, атап айтқанда, ағаш ұқсату
өнерін, оның нәтижесіндегі бірқатар өнер туындыларын (үй жиһаздарының
түрлері, ыдыс-аяқтар түрлері, еңбек құралдарының түрлерін), сүйек және
мүйіз ұқсату өнері мен оның басты-басты этнографиялық бұйымдарын, тері
ұқсатудың қыр-сыры мен одан жасалған бұйымдарды (торсық, көнек, саба, мес,
томаға т.б.) жан-жақты оқып меңгереді. Сондай-ақ бұл пәнді оқу барысында
қазақтың дәстүрлі киімдері, баспананың түрлері, оның жасау – жабдықтары,
киіз және тоқыма бұйымдары және оларға қолданылатын ою-өрнектердің қыр-сыры
мен символикалық мәні де қарастырылады. Қазақтың дәстүрлі тағамдар жүйесі
де пәнді оқу барысында тыс қалмайды. Осы аталған материалдық мәдениеттің
компоненттерінде, оларға қатысты атаулар мен наным-сенімдер жүйесі және
кәделер де анықталып отырады. Себебі мамандар пәнді меңгеру барысында
қандай да болмасын ұлттық болмысымызды білдіретін нақыштар мен
ескерткіштерді кейінгі ұрпаққа таныстыруда белсенділік көрсете алады.
Пәнді оқыту міндеттері.
- материалдық мәдениет туралы ғылыми зерттеулермен танысу;
- ағаштан жасалған қолөнер бұйымдарымен танысу, оның халық арасындағы орнын
анықтау;
- сүйектен және мүйізден, теріден жасалған тұрмыстық бұйымдардың қыр-
сырымен танысу;
- металл ұқсатудың негізгі түрлерін және оның негізгі белгілері болып
табылатын ат әбзелдерінің бөліктерімен танысу;
- қазақтың зергерлік әшекей бұйымдары мен дәстүрлі киімдерінің құпия
сырларымен танысу;
- жоғарыда аталған материалдық мәдениеттің негізгі жиынтықтарын музей
қорларынан және ел арасынан көзбен көріп танысу.
Пәннен бұрын өтілген және шектес пәндер: Қазақстан тарихы,
мәдениеттану, археология, қазақ халқының этнографиясы, әлем халықтарының
этнографиясы, қазақ этногенезі және этникалық тарихы, этнология теориясы
Студенттің білімі: қазақ халқы этномәдениетінің өзара байланыстылығын
және олардың жергілікті территориялық ерекшеліктерін меңгереді; қазақ
материалдық мәдениеті дамуының эволюциясын және оның әлемдік өркениеттік
деңгейдегі дамуын қызығушылықпен меңгереді; дәстүрлі материалдық
мәдениеттің дамуындағы наным сенімдер жүйесінің синкретті байланысын
айқындайды; қазақ этномәдениетіндегі, соның ішіндегі материалдық
мәдениеттің элементтерін топтай алады.
Студенттің біліктілігі:
- қазақтың дәстүрлі материалдық мәдениетіне тән белгілерді
салыстырмалы тарихи әдістер арқылы топтайды;
- қазақтың дәстүрлі материалдық мәдениетіне қатысты ғылыми
зерттеулермен таныса алады;
- қазақтың дәстүрлі материалдық мәдениетіне тән наным сенімдердің
құпия сырларымен таныса алады;
- қазақтың материалдық мәдениетіндегі мәселелер бойынша жан жақты
логикалық жүйелі бағыт бағдар ала алады;
- қазіргі ұғымдық категориялық аппаратпен танысады.
Материалдық мәдениеттің тұжырымдамасы
Материалдық мәдениет қай халықтың болмасын саналы өмір болмысы.
Қазақтардың дәстүрлі материалдық мәдениеті көшпелі және жартылай көшпелі
өмір салтына байланысты дәстүрлі ерекшеліктерді сақтап, халқымыздың
қайталанбас болмыс-бітімін, ой-дүниетанымын білдіреді. Материалдық
мәдениеттің дамуында, халқымыздың бай тарихи дәстүрі мен жергілікті салт-
дәстүрі, эстетикалық талғамы мен әсемдік ерекшеліктері бой көрсетеді.
Материалдық мәдениеттің қалыптасуы қоғамымыздың әлеуметтік-экономикалық жай-
күйімен де байланысты.
Археологиялық зерттеулерге қарағанда қазақ жеріндегі тұрақ жайлардың
пайда болу тарихы қола және темір дәуірінің кезеңіндегі өмір сүрген ру
тайпалардан бері белгілі.
Қазақстан территориясындағы ежелгі тайпалардың киім кешектері мен
зергерлік әшекей бұйымдарындағы элементтер де бүгінгі күнде өз үйлесімін
табуда
ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ МАТЕРИАЛДЫҚ МӘДЕНИЕТІ: ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
Халқымыздың ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан өте бай мәдениет және өнер
туындылары көшпелі өмір салтына сай қалыптасты. Материалдық мәдениет қай
халықтың болмасын саналы өмір болмысының мәйегі, сан ғасырлық нәтижесі.
Көшпелі өркениеттің өркен жайғанын білдіретін бірден-бір құбылыс.
Қазақтардың материалдық мәдениеті көшпелі және жартылай көшпелі өмір
салтына байланысты дәстүрлі ерекшеліктерді сақтап қалды. Осы орайда қазақ
халқының материалдық мәдениеті де халқымыздың қайталанбас болмыс-бітімін,
ой-дүниетанымын білдіреді. Материалдық мәдениеттің дамуында, халқымыздың
бай тарихи дәстүрі мен жергілікті салт-дәстүрі, эстетикалық талғамы мен
әсемдік ерекшеліктері бой көрсетеді. Қазақтардың материалдық мәдениетінің
қалыптасуы қоғамымыздың әлеуметтік-экономикалық жай-күйімен де байланысты.
Халқымыздың аса бай тарихи және мәдени мұрасы, оның ою-өрнегі, озат
ісмерлігі, қолтума өнерінің қайталанбас туындылары, киім-кешегі ұлттық
мақтанышымызды білдіретін туындылар. Олардың бастауы ежелгі сақ, ғұн
үйсіндер дәуірінен бастау алып өміршең дәстүрге айналды. Сондықтан да
материалдық мәдениет және тұрмыс тарихы, оның негізгі және маңызды
элементтерін, олардың топтарын бүгінгі және болашақ ұрпаққа паш ететін
іргелі пәндер қатарынан орын алатын Қазақстан тарихының құрамдас бөлігі.
Бұл пәнді оқу тарихшы, археолог және этнограф мамандар үшін іргелі пәндер
қатарынан орын алады. Пәнді оқу барысында археолог-этнограф мамандар
материалдық мәдениеттің негізгі белгілерін, атап айтқанда, ағаш ұқсату
өнерін, оның нәтижесіндегі бірқатар өнер туындыларын (үй жиһаздарының
түрлері, ыдыс-аяқтар түрлері, еңбек құралдарының түрлерін), сүйек және
мүйіз ұқсату өнері мен оның басты-басты этнографиялық бұйымдарын, тері
ұқсатудың қыр-сыры мен одан жасалған бұйымдарды (торсық, көнек, саба, мес,
томаға т.б.) жан-жақты оқып меңгереді. Сондай-ақ бұл пәнді оқу барысында
қазақтың дәстүрлі киімдері, баспананың түрлері, оның жасау – жабдықтары,
киіз және тоқыма бұйымдары және оларға қолданылатын ою-өрнектердің қыр-сыры
мен символикалық мәні де қарастырылады. Қазақтың дәстүрлі тағамдар жүйесі
де пәнді оқу барысында тыс қалмайды. Осы аталған материалдық мәдениеттің
компоненттерінде, оларға қатысты атаулар мен наным-сенімдер жүйесі және
кәделер де анықталып отырады. Себебі мамандар пәнді меңгеру барысында
қандай да болмасын ұлттық болмысымызды білдіретін нақыштар мен
ескерткіштерді кейінгі ұрпаққа таныстыруда белсенділік көрсете алады.
Қазақ даласын аралаған жиһанкездер мен саяхатшылардың, әскерилер мен
шығыстанушы зерттеушілердің жазбалары мен еңбектерінде ағаштан жасалған
бұйымдар мен олардың жасалу жолдары туралы құнды мәліметтерді
кездестіреміз. Ол туралы алғаш Геродот жазбасында (б.з.д. Ү ғ.) белгілі
болды. Ол Тұрғындар ағаштың астында өмір сүреді. Қыс кезінде ағаш үй ақ
киізбен қымталып жабылып, жаз кезінде төбесі ашық қалдырылады, - деп
қалдырды өз мәліметін.
Ағаш ұқсату өнерінідегі ең басты баспананың бірі – киіз үй, сондай-ақ
күйме сияқты түрлерді орта ғасырлық саяхатшылар: Ахмед ибн Фадлан, әл-
Якуби, Гильом де Рубрук, ибн Батута, ибн Рузбихан т.б. авторлар зерттеуінен
де байқаймыз. Жалпы материалдық мәдениет түрлерін зерттеу ісі әлем
ғалымдарын ерте кезден-ақ қызықтырған.
Зерттеушілердің ұзақ уақыт бойы жүргізетін жұмыстары белгілі бір
қолөнер түрлерін, олардың ерекшеліктерін, жергілікті халықтың дүниетанымы
мен салт-дәстүрін, ақыл-ой парасатының деңгейін де ашып көрсеткен. Қазақтың
дәстүрлі материалдық мәдениетінің даму тарихы, әсіресе оның бастапқы
кезеңдердегі ежелгі және орта ғасырлық көшпелі және жартылай көшпелілердің
сан қырлы мәдениетін түсінуде ееркше. Ол халқымыздың шаруашылық-мәдени,
эстетикалық, тарихи талғамында көрінс табады.
ХҮІ ғ. ортасында Ф. Ибн Рузбихан Бұл елдің кейбір ағаштары өте
қатты болады, олардан үлкен шеберлікпен күркесі бар төрт доңғалақты мықты
арбалар жасайды, - десе, неміс саяхатшысы Адам Олеарий өз еңбегінде ХҮІІ
ғ. қазақтарда күйме арба болғандығын айтады.
ХҮІІІ ғ. бірқатар еңбектерде: П.И.Рычков, П.С.Паллас, И.Г.Георги т.б.
қазақтардың мәдениет мен тұрмыс-тіршілігін, қолөнері туралы құнды
мәліметтер қалдырды. Ал И.Г.Андреев ХҮІІІ ғ. екінші жартысында қазақ
ауылында болып, олардың қолөнері, салт-дәстүрі, наным-сенімі туралы, ең
бастысы ағаштан киіз үйдің сүйектерін, ер тоқым және ыдыс-аяқтардың
жасалатындығын жазып қалдырды. ХІХ ғ. А.И.Левшин, И.Соловцов, Р.Карутц т.б.
еңбектерінде де материалдық мәдениетке қатысты бұйымдар сөз болады.
Қазақтар арсында ХІХ ғ.екінші жартысында алдыңғы қатарлы зиялылар
аталған Ш.Уәлиханов және оның ағасы Мақы Уәлихановтың ағаш бұйымдарды қайта
жасауы, сондай-ақ Мұса Шормановтың жазбалары, онан кейінгі кезеңдегі
Ә.Бөкейхановтың да осы кәсіпке жақындау болғанын да айту керек. Қазақ киіз
үйінің зерттелуі ашық тақырып ретінде және материалдық мәдениеттің ірі бір
бастауы ретінде Ш.Уәлиханов жазбаларынан да байқаймыз.
1960 жылдардан бастап әлем халықтары арсында өзінің өткен тарихын,
әдет-ғұрпы мен салт дәстүрін, материалдық мәдениетіне жаңғырту үрдісіне бет
бұру байқалды. Мұндай шаралар қазақ халқының ежелгі мәдениеті,
дүниетанымы, материалдық мәдениеті қандай дәрежеде екендігін зерттеуде де
бірқатар этнографтар болды. Олардың қатарында Х.Арғынбаев, М.Мұқанов,
олардан бұрынырақ зерттеу жұмысын тікелей археологиялық және этнографиялық
сипатта жүргізген академик Ә.Марғұлан, сондай-ақ 70 – 80 жылдары қазақтың
тұрмыс тіршілігінің жай-күйін этнографяилық тұрғыда сипаттаған қоғам
қайраткері, әрі этнограф мәдениеттанушы ғалым Ө.Жәнібеков сынды тұлғалар
болды. Бұл атақты ғалымдардың дәстүрлі мәдениеттің жан-жақтылығы жөніндегі
еңбектері ең шоқтығы биік еңбектер қатарынан саналады. Бұл еңбектерде киіз
үй заттық мәдениет тұрғысынан қарастырылған. Мәселен, А.Х.Марғұланның
Казахская юрта и ее убранство деп аталатын еңбегінде киіз үйдің
сүйегінің барлық атаулары мен оның жасау-жабдығына түгелдей тоқталған (Алма-
Ата, 1964). Бұлардан басқа 90 жылдары казахское народное прикладное
искусство деп аталтын 3 томдық иллюстрациялы еңбегінде ең алғаш киіз үйден
бастап, бүкіл қазақ болмысының материалдық мәдениетін білдіретін белгілер
түгелдей қамтылды. М.Мұқановтың 1981 жылы шыққан Казахская юрта деп
аталатын еңбегінде Киіз үйдің қаңқасы, оның атаулары, құрылуы, барлық
жасау жабдығы, оның ішкі интерьері, сондай ақ ішкі интерьеріндегі киіз,
тоқыма, кестелеу өнерінің туындылары мен ағаш және теріден жасалған
бұйымдардың бәріне жан-жақты тоқатылып, бүгінде киіз үйдің сувенир ретінде
де үлкен сұранысқа ие болып отырғандығын, сонымен бірге киіз үйдің
бастауын, яғни шығу тегін де жан жақты сөз өткен. Ең бастысы зерттеу
еңбегінің соңында киіз үйдің қаңқасы мен жасау-жабдығына қатысты
анықтамалық сөздіктерге түсініктеме беріп кеткен өте құнды еңбек.
Материалдық мәдениет түрлерінің қалыптасуы, олардың тарихи дамуы
туралы тарихи және палеоэтнологиялық тұрғыда жазылған еңбектер де оқулық
мазмұнын аша түседі. Олардың қатарында Ә.Хасеновтің және С.Жолдасбаевтың
еңбектерін атауға болады.
Ал Х.Арғынбаевтың Қазақ халқының қолөнері деп талатын еңбегінде киіз
үйдің сүйегі, оның жасау жабдығы мен түрлеріне тоқтала отырып, ағаш ұқсату,
темір, тері ұқсату мен сүйек және мүйіз ұқсатудың қыр сыры мен
технологиясына, сондай ақ олардан өңделген қолөнер бұйымдарының әрқайсысына
тоқталып өткен.
Ө.Жәнібековтің киіз үй мен жалпы тұрғын үйлерге қатысты, сонымен бірге
олардың ішкі жасау-жабдықтарына тоқталып өткен көлемді еңбектері тарихшы
этнографтар және мәдениеттанушылар үшін бірден бір құнды еңбек. Ол
Жолайрықта, Уақыт керуені деп аталтын еңбектер.
90-жылдары шыға бастаған еңбектерден де киіз үйге қатысты жасау-
жабдықтар мен наным сенімдерді, сондай-ақ символикалық теңеулерді
аңғартатын еңбектер де баршылық. Бұл еңбек киіз үйді рухани мәдениет
тұрғысынан қарастырған десек артық айтпағандық болар еді. Оның қатарында
Н.Ж.Шаханованың Мир традиционной культуры казахов, сондай ақ соңғы
жылдары қазақтың ағаш ою өнерінің бастауы, оның типологиясы туралы жан-
жақты ғылыми еңбектер де қорғалды. Оның қатарында С.Бикеновтің Қазақтың
ағаш ою өнері деп аталатын кандидаттық диссертациясын атауға болады.
Материалдық мәдениет түрлеріне қатысты наным сенімдер үшін, соңғы
жылдары Қазақстан Республикасы Ұлтық Ғылым Академиясының Тарих және
этнология институтының этнология бөлімінің қажырлы зерттеу еңбектері
пайдаланылды. Олардың қатарында Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт –
дәстүрлер: өткендегісі және бүгіні (Алматы, 2001) және Қазақ халқының
дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары: біртұтастығы және ерекшелігі (Алматы, 2005)
деп аталатын еңбектердегі жекеленген ғылыми мақалалар тақырып ауқымына
арқау болды. Мәселен, бұл еңбектердегі әрбір өңірдің салт-дәстүрлеріндегі
ерекшеліктері мысалға алынып салыстырулар негізіне қарастырылды.
Бұл оқу құралы осы уақытқа дейін шыққан арнайы деректер мен арнаулы
ғылыми зерттеулер негізінде жүйеге келтіріліп жазылды.
Бақылау сұрақтары:
1. Материалдық мәдениет түрлеріне қатысты наным сенімдер туралы
мәліметтерді қандай еңбектерден байқаймыз?
2. ХҮІІІ-ХІХ ғғ. материалдық мәдениетке қатысты жазылған еңбектерге
сипаттама беріңіз?
3. ХХ ғ.басында қолөнер бұйымдарын жинаумен және жасаумен айналысқан
қандай қазақ зиялыларын білесіз?
4. Әйелдер қолөнеріне не жатады?
5. Ерлер қолөнеріне не жатады?
Студенттің өзіндік жұмыс тақырыптары:
1. Қазақ этномәдениетіндегі материалдық мәдениет түсінігі
2. Материалдық мәдениеттің ғылыми зерттелуі
3. Материалдық мәдениеттің зерттеу әдістері
4. Қолөнер бұйымдарының топталуы
І – ТАРАУ
ҚАЗАҚТЫҢ БАСПАНА ТҮРЛЕРІ
Тұрақты баспана түрлері. Халқымыздың өмірінде елді мекендердің ішінде
қыстаулардың алатын орны ерекше. Қазақтар ондай қыстауларда тұрақ жайлар
салып, қыс айларында өмір сүрген.
Археологиялық зерттеулерге қарағанда қазақ жеріндегі тұрақ жайлардың
пайда болу тарихы қола және темір дәуірінің кезеңіндегі өмір сүрген ру
тайпалардан бері белгілі екендігін С.Жолдасбаев ғылыми зерттеулер барысында
атап өткен. Әдетте, тұрақты жайлардың салынуы адамның өмір сүруіне де, мал
жайылуға да, шаруаны жүргізуге де жағрафиялық жағынан тиімді болды.
Қазақ даласында тұрғын үй салуда құрылысшылар деп танылған қарапайым
адамдардың өз талғам таразысы болған. Олар климаттық – географиялық жер
ыңғайына қарай тұрғын үй салуды меңгерді. Олардың негізгі құрылыс
материалдары – ағаш бұтақтары, қабығы, аң сүйектері, тері-терсек пен шөп-
шалам сияқты материалдар болды.
Қазақ даласындағы тұрақты мекен жайлар мен көшпелі баспана түрлерін
жан-жақты, әрі аймақтық ерекшеліктерінің қыр-сырын ашып көрсеткен көрнекті
этнограф ғалым Ө.Жәнібеков болды. Сондай-ақ Жетісу өңіріндегі тұрақты мекен
жайлар туралы тарихи және палеоэтнологиялық тұрғыда ғылыми сипаттама жазған
ірі көлемді еңбек С.Жолдасбаевтың зерттеуі болды. Ғалымдардың зерттеуінше
біздерге белгілі болған осы баспана түрлерінің бірқатарына тоқталып өтейік:
Қос немесе жеркепе. Жерге қадалған сырықтардың басын қосып буып,
қаңқасы сүйір болып келетін, сырты ағаштың қабығымен, аң терілерімен
жабылған құрылыс түрі қос делінді. Ал енді бірі жерді шұқырлап қазып,
ортасына төбедегі түтін шығатын тесіктің ернеуін шабақтауға орайластыра әр
жерден қойылатын, бір-бірімен байластырылған тіреуіш ашаларға ағаш
бұтақтарын тастап, үстін шөп-шаламмен жабылған, кіріп-шығатын ойығы бар
құрылыс кепе болды. Бұл баспана түрлері аңшылардың қалыптастырған
баспаналары. Ал кейіннен пайда болған жеркепе түрі - жерді шаршылап
қазып, алынған топырақтың есебінен биіктей түсетін қабырғасының қақ
ортасына кесе көлденең белағаш қойылып, екі жағына қарама-қарсы ағаш
кеспектер тастап, үстіне топырақ салып, лаймен сылайтын, түтін шығатын
ойығы, кіріп-шығатын есігі болған. Оңтүстік Қазақстан, Амударияның төменгі
ағысында, Қарақалпақ халқында да үйдің мұндай түрін жер төле деп атаса,
өзбек халқының құрамына енген қыпшақтарда жерүйлерді жер дула деп атаған.
Жер төлелер ХҮІ ғ. белгілі.
Жертөле – жерді шаршылап қазып, топырағын босатқаннан кейін, үстіне су
құйып, қидаланған малдың қылымен, қой жүнімен, сабанмен иін қандыра
араластырып, балшық илеп, қазылған шаршының жиегіне бірінің үстіне бірін
қатар қатар етіп жұмбаздап ұрып, құрылысты биіктетеді. Дайындалған
материал біткен соң, шұңқырды төмен қарай тағы да үңгіп, қопсыған
топырақтан балшық илеп, жұмбаздау әдісімен қабырғаны онан әрі көтереді. Күн
түсетін жақтан жалғыз терезе, есік шығарады. Төмендетілген жердің
тереңдігі мен тұрғызылған қабырғаның биіктігі теңелген кезде, іші-сыртын
лаймен сылап,төбесін мығым етіп қамыспен, шөппен жабады да, лаймен сылап
тастайды.
Өлшек – жертөле үлгісінде салынған уақытша баспананың түрі. Мұны Сыр
бойы диқандары жаз айларында егістік басына тұрғызған. Мұның іші-сырты
сыланбаған, итарқасы ағаш бұтақтармен, жыңғылмен, көк жантақпен жабылатын
да жел ұшырып кетпес үшін үстіне әр жерден қам кесек және кеуіп үлгірмеген
батпақ тоңғағы тасталатын.
Қақыраны төрт қабырғалы етіп кіре берісімен қоса тайланған шөптен,
қамыстан, шарбақтан, балшықтан тұрғызған. Іші-сырты төбесі сылақ арқылы
тәртіпке келтіріліп, оттық арқылы жылытылады. Бұл тұрғын жай түрі Оңтүстік
Қазақстанда кең тараған. Әдетте ола қамыстан жасалған. Ал Жетісу өңірінде
осыған ұқсас жайды күрке деп, оған жас төлдерді қамайтын болған. Ал
Амударияның төменгі ағысын мекен еткен өзбектерде осындай каркастан жасап
іші сыртын сылаған үйлерін какра деп атаған. Ал түрікмен халықтары
қамыстан жасалған үйлерді қамыс кепе деп атайды.
Қазақ халқына тән тұрақты мекенжайдың ең көне нұсқаларының бірі –
шошала. Оның сыртқы көрінісі дөңгелек болып, қаңқасын жоғары қарай сүйір
етіп жасалған. Оны ағаштан, шыбықтан өріп, шымнан, тастан, қам кесектен де
соққан. Ақмола, Атбасар, Құсмұрын, Жетікөл сияқты бұрын орманды-далалы
болып келген аудандарда шошала бес қабырғалы болып, ағаштан қиыстырылып,
шаңырағы – түндікпен, ал кіріп-шығатын ойығы – киіз есікпен жабылған.
Шошаланың тарихи археологиялық деректермен салыстыра айтсақ, киіз үй
түріне ұқсас шошалалар қола дәуірінен белгілі болған. Жетісу өңірінде
шошалалардың көпшілігі жер бетінен тастан қаланған және жерден жартылай
қазылғандары да кездеседі. Шығыс Қазақстан өңірінде мұны тошала деп атайды.
Оңтүстік Қазақстан және Жетісу аумағында тұрғын үй қора-қопсыдан аулақ
салынып, әрі асхана міндетін атқарған кіреберіс дәлізбен ажырасатын екі
бөлмелі тұрғын үй салынған. Мұның бір бөлмесі отбасы мүшелеріне арналса,
екінші бөлмесі қонақ қабылдауға арналды. Мұндай үй нұсқасы қоржын үй,
Жетісуда тоқал там деп аталды. Мұның құрамында кейде бастырма, түнек
(немесе қамба) болған. Қоржын үй тұрғызу әдәсі қарапайым. Ол үшін ауладағы
егістіктің, бақшаның, жауын-шашынның суы жинала қоймайтын биіктеу жер
таңдап алынатын да, оны кетпенмен тегістеп, сабан, түйеқарын, кепкен жантақ
сияқты шөп-шалаң төселгеннен кейін малдың тұяғымен таптады. Содан кейін шөп-
шалаңды сыпырып алып, үстіне су құйып, кілкіндісін ағызып, жіберіп, тағы да
су құйып, малдың тұяғымен таптауды ағаш тоқпақпен ұрып, нығыздап қатар
жүогізген. Жер әбден дайын болғаннан кейін қабырға тұрғызылатын шаршыға
дуалдың егінмен бірдей ор қазып, оған барынша қалың етіп қамыс төсеп, соның
үстіне ғана үйдің қаңқасын тұрғызған. Оны алдын ала сорын шайып, үш төрт
күн суға бұқтырғаннан кейін, сабанмен араластырып, илеуін қандырған
балшықтан құйылған қам кесектен қалап, сабан қосылған лаймен қалың етіп
сылайтын болған.
Қоржын үйдің теріскей жағына астықтың түр-түрін бөлек құятын
қамбалары, қақ, қауынқұрт, кептірілген жеміс, ірімшік, құрт, диірменге
тартылған ұн қоятын орындары, уақытша ет ілетін адалбақаны болатын түнек
тұрғызылатын. Қосалқының бұлай аталуы – екі тұсынан берілетін ашпалы
көздері, еденіне сырттан дем тартатын тесіктері болмаса, жарық түсіретін
терезе атаулының болмағандығынан.
Әдетте, үйдің терезе-есігі, бастырмасы күншуақ жағынан беріледі. Оттық
дәлізден жағылып, бөлмелері ара бөлік дуал арқылы жылытылатындықтан, үйдің
итарқасында түтін тартатын мұржалары мен бөлмелердің ауасын тазалайтын дем
тартқыш түтіктері болған.
Оңтүстік өңірде қоржын үй ауласында масахана құрылып жатуға арналған
сәкі, құрт жаятын және жеміс кептіретін сөресі қазан асатын ошақ, тандыр
сияқты үй шаруасына қажетті құрылыстар болатын.
Қоржын үй түрлері Сыр бойында, Талас Шу алқабында, Қызылорда,
Түркістан, Арыс, Қазалы қаларында тұрғызылған.
Тоқалтам – Қоржын үйге ұқсас немесе осы үйдің баламасы. Бұл
этнографиялық әдебиеттерде қарсы есікті деген атаумен белгілі тұрғын үй
нұсқасы. Бұл қамкесектен соғылады. Қамыспен жабылып, төбесі қаңқасымен
бірге тегіс салынатын болғандықтан тоқалтам деп аталды. Ауласында бірнеше
егіс танабы, жоңышқалық, диқаншылық пен мал ұстауды бірдей игергендіктен
қора қопсы кездеседі.
Тоқалтамның тағы бір үлгісінде, оның төбе жабындысының шеті тақтаймен
көмкеріліп, ағаш кеспектерін үйдің бұғатына шығып тұратын ұштарына қатырып
тастайтын дәстүр де кездеседі.
Тіркеспе деп аталатын тұрғын үй далалық қыстаулардың ең көп тараған
түрі. Ол шатыры бола бермейтін, итарқасы қора-қопсымен бірге жабылатын,
көбіне қамкесектен тұрғызылып, қабырғасы лаймен сыланатын немесе сырты
күйген қышпен қапталатын ауыз үй, оттық үй, жатақ үй, қонақ үй
тіркеспесінен тұратын мекен жайдың үлгісі. Қыстау тұрғындары жатақ бөлмеге
немесе қонақ бөлмеге кіру үшін әуелі қора-қопсыдағы отынханаға, астық
қоймасына, төл ұстайтын ауыз үйге тап болып, содан кейін бойы аласа,
терезелері тар, табалдырығы биік боөлмелерге, оның ішінде ең алдымен оттық
үйге (асхана), қазан оттығымен жылытылатын жатақ үйге, онана әрі өз
алдына от жағылатын қонақ үйге кіретін.
Тіркеспе шымнан және тақта тастан соғылған. Кейде күйген кірпештен де
тұрғызды.
Тіркеспе бөлмелерінің қиылысқан бұрыштарына шығыңқы бағаналар берілді.
Бұл шығыңқы бағаналар үйдің іргетасы болмайтындығынан қабырғаға түсетін
салмақты жеңілдету үшін қажет болған. Тіркеспе үйдің пішіні Қазалы,
Перовск, Маңғыстау, Торғай облысы өңірлерінде кездесті.
Шарбақ үй – Кенді Алтай өңірінің орманды далалы алқабында қалыптасқан,
қаңқасы бұтақтармен шарбақталған тұрғын үйдің көне түрі. Ол шарбақтан
құрастырылып, іші сырты сыланатын. Төбесінің құламасы бас жағын буған
қамыспен, неше түрлі шөп-шаламмен жабылатын болған. Ортасына от
жағылатындықтан төбесіндегі түтін тартатын ойықтан мұржасы шарбақталып,
балшықпен сыланатын. Бұл кейінгі кезге дейін қазіргі тұрғын үйлер
ауласындағы қойма, қора-қопсының қызметін атқарып келген.
Дүкен – ағаштан қиыстырылған, бес қабырғалы шатырлы үйдің нұсқасы. Бес
қабырғалы болып келетіні тұрақты мекен жай салуда үйреншікті түрдің – киіз
үйдің, шошаланың шеңберінен түзу қабырғалы қаңқаға алмасу үрдісін
көрсетеді. Төбесінің құламасы бес қырлы болғандықтан дем шығатын ойыға
қақпақпен жабылып, тіреуішпен ашылатын бес бұрыш кейпінде болғанға ұқсайды.
Бірақ бұл қазір тұрмыста жоқ.
Қыстық – шатырлы ағаш үйдің шаршысы созылыңқылау келетін, қабырғасы
ағаш кеспектермен қаланған үйдің түрі. Кіре берісінде үйді жылытатын,
қазан асып, тамақ әзірлейтін оттығы болған. Бұл үйдің түрі Шығыс
Қазақстанға ХҮІІІ-ХІХ ғғ. қоныс тепкендер ықпалынан тараған.
Киіз үй сүйектері және оның атаулары. Киіз – үй көшпелі өмірге
бейімделген, бастауы сонау ерте заманнан орын алған көшпелілер өркениетінің
басты атрибуты. Киіз үй Еуразия далаларында жартылай көшпелі және отырықшы
халықтар арасына кеңінен тараған. Сондықтан да киіз үйдің халық арасына
қалай жасалатындығына мән беріп тоқталайық.
Киіз үй жасау ағаш ұқсату өнерінің ішіндегі аса іскерлік пен ұзақ
еңбекті, сондай-ақ эстетикалық талғамды керек ететін бірден бір өнер
туындысы. Әдетте киіз үй сүйегін жасаушыларды халық арасында үйшілер деп
атайды. Киіз үй сүйегі мен уықтары өзен жағасында өсетін әр түрлі талдан
жасалады. Оған сәмбі тал, көк тал, қара тал, боз тал, құба тал сияқты ағаш
түрлері пайдаланылады. Тал, халық тәжірибиесі бойынша, киіз үй сүйегін
жасауға ең қолайлы ағаш түрі деп танылған. Біріншіден, жиі өсетін тал
тоғайы ішінен кереге мен уыққа жарайтындарын таңдап алаып, екіншіден
өңдеуге өте қолайлы және одан бабымен кептіріліп жасалған уық керегелер өте
жеңіл және берік болады. Сән салтанат қуған ауқатты байлар, төрелер мен
билер үйшілерге киіз үй сүйегін түгелдей қайыңнан жасатады. Әдетте,
қайыңнан жасалатын үйлердің көлемі үлкен болумен бірг, оның сүйегі де
салмақты және өте берік болады. Қайыңнан жасалған кереге уықтарды мұқият
өңдеген соң, оны боямайды. Себебі, ағаштың жылтырата өңделген табиғи түсі
үй ішіне аса ұнамды рең беріп тұрады.
Киіз үй сүйегіне жарайтын ағашты, көбіне үйшілердің өздері таңдап
алады. Ол үшін ерте көктемнен бастап әзірлеп, жыл бойы көлеңкеде кептіру
әдісін қолданады. Киіз үй сүйегіне арналып жасалатын ағаштың ұзындығы мен
жуандығы кереге уық жасауға жарамды болуы қажет, ал олардың қисықтығына
онша мән беріле бермейді. Шаңырақ үшін дайындалатын қайың мүмкіндігінше
түзу және бұтақсыз болуы қажет. Кейде мұндай ағаштар тым жуан болса, оларды
кесіп, ұзыннан жарып, шабады. Үй ағашын кесіп, бұтақтап, қабығын сыдырады.
Бұлай етудің себебі, біріншіден, жаңа кесілген жас тал мен қайыңның қабығы
сыдырылып, көп уақытты алмайды; екіншіден, қабығы алынбаған ағашты
көлеңкеге жиып қойса, ол жуырмаңда кеппей, қабық астында құрт пайда болып,
ағаш борсып, шіриді. Сондықтан, кесілген ағашты жылдам аршып, бас аяғын
тегістеп отап, керегеге жарайтындарын бір бөлек, уыққа арналған
әлдіректерін бір бөлек 20-30 ағаштан бір-бір бума жасап, көлеңкеге бірінің
үстіне бірін жинай береді. Мұндай бумаларды әдетте, сыдырылған тал
қабығының өзімен де буады. Үй ағашын бұлайша бумалау, біріншедін тасу үшін
ыңғайлы болса, екіншеден, көлеңкеге жиналған көп бумалардың бәрін дұрыс,
біркелкі кептіру үшін оларды әлсін әлсін аударыстырып, астын үстіне,
ортасындағысын шетіне шығарып қозғап отырады. Ал, барлық бумаларды бір
шамада жел қақтырып отыруға немесе шыжыған ыстықтарда ағаш тез қурап,
жарылып кетпеу үшін оларға су бүркетіндей етіп бумалап жинау тым қолайлы.
Осындай әдіспен әбден кепкен үй ағашын үйшілер: Қақасал кепкен ағаш, -
деп жоғары бағалаған.
Үйшілер үшін қажетті құралдар: тез, сықаурын, жоңғы, қуыс жоңғы, тесе шот,
балта, қашау, қол ара, ою пышақ, үскі сияқты құралдар және кереге, уық,
шаңырақ жасауға арналған әр түрлі қарапайым қалыптар мен кепкен ағашты
жібітуге арналған әр түрлі қарапайым қалыптар мен кепкен ағашты жібітуге
арналған қоз, мор, обын аталған ыстық пештер болуы керек. Кейде шеберлер
осы құрал саймандарды үйшілер мен шеберлер өздері ақ жасап алады.
Тез – үйшінің ең басты құралы. Тезді көбіне сүйегі ауыр, тығыз және
жарыла қоймайтын мықты қарағаш, қайың және жиде ағаштарының (ұзындығы 80-
100 см) жуан кесінділерінен жасайды. Тез жасау үшін мүмкіндігінше ағаштың
қатар өскен екі мықты бұтағы бар тұсын таңдайды. Себебі бір метрдей жерінен
кесілген екі бұтақ сүйірлеу ұштарымен жерге кіре тездің бір басындағы екі
аяғының ролін атқарады. Ал екінші басын қолдан жасалған, жерге мықтап
орнатылған арнайы аша ағашқа жатқызады. Жерге бұлайша орнатылған тез оның
үстінен қанша күш түссе де, мызғымайтын берік болады және үйшінің жұмыс
істеуіне жағдай туғызады. Бұтақты ағаш кесіндісінің жөні келмегенде тез
ағашты айыр ағаштарға жатқызады. Қайткен күнде де үйші іске кіріскенде тез
солқылдамай, нық тұратындай болуы қажет. Үйші тез басқанда ылғи түрегеп
тұрып істейтіндіктен, оның биіктігі 1 метр шамасында болуы керек. Тез
ағаштың үстіңгі жағының дәл ортасына ені бір қарыс, тереңдігі сынық
сүйемдей көлденең кертпек жасалады. Кертпектің екі басының оң және сол
жағынан арнайы жасалатын тік тесіктерге кертпек биіктігінен сәл асып
тұратын екі қайың қазықшалар орнатылады. Қисық ағашты түзетуде немесе
түзетілген ағашқа иін жасап мүсіндеуде осы қазықшалардың бірімен сықаурын
алақанының арасында сығылудың нәтижесінде түзетіледі.
Сықыурын – міндетті түрде әбден кепкен, жуандығы білектей, ұзындығы
1,5 метр шамасындағы қайыңнан жасалады. Сықаурынның бір жақ тегістелген
жуан басын алақан, үйшінің жамбасына дәл келетін орта тұсын жамбастық,
ал, жіңішке тұтқалық деп атайды. Қандай қисық ағаш болмасын оны оқтай
етіп түзететін немесе түзу ағашты көңілдегідей етіп ию арқылы оған жаңа
мүсін беретін тездің қарапайым көрінісі осындай. Қисық ағаш жатпайды тез
қасында деген халық мақалы киіз үй сүйегін жасаудағы қарапайым қазақ
тезінің орны бөлек екенін аңғартқандай.
Кепкен үй ағашын тезге салып түзету үшін, оларды от қызуына қақатап,
балқытып алу керек, ол үшін үй ағаштарын арнайы жасалатын мор, обын,
қоз сияқты пештерге салады.
Мор – деп аталатын пеш тақыр жерге ұзындығын 3,5 м., биіктігі мен
көлденеңін 30 – 40 см. етіп екі қабырғасы мен төбесін кірпіштен немесе
тастан қалайды. Бір басынан 2,5 м. мойын шығарады. Осы мойынға үй ағаштарын
тігінен салып, пештің аузынан от жағады. Ал обын деп аталатын пеш жерден
қазылып, ол үшін ұзындығы 3,5 метр, тереңдігі мен көлденеңі 40-50 сантиметр
ор қазады. Ордың үстіне 3-4 жерден көлденең шабақ ағаштар орнатып, үстінен
үй ағаштарын, ұзыннан ұзақ сұлатып жатқызып, шыммен бүркеп жабады. Сөйтіп,
обынның бір жағынан от жағады, екінші жағынан түтін шығады. Бұл пештерге үй
ағаштарын салып жібіту ісін үйшілер өздерінше мор салу немемсе обын
салу деп атайды.
Үй ағаштарын жағылған оттың қозына жібіту сияқты да қарапайым әдістің
бар екенін айта кетейік. Оны үйшілер өздерінше қоз салу деп атайды. Қоз
жасау үшін қойдың немемсе түйе құмалақтарынана немемсе қиынан от жағады да,
күлін жинамай орнынында қалдырады. Ертеңіне сол күлдің үстіне тағы от
жағып, әлі кебе қоймаған дымқыл құмалақ, тезек қалап, бықсытып қояды да от
астындағы ыстық күлге алдын ала су бүркілген үй ағаштарын сұғып, 20-30
минуттан соң бір-бірлеп суырып алып, тезге салып өңдей бастайды. Дымдау үй
ағаштарын қозға салар алдында оның күймей, буланып жылдам жібуіне жағдай
туғызады. Кейде қозды құмнан да жасайды. Ол үшін тездің жанына көп қылып
ұсақ құм үйеді, оны біраз жаймалап, үстіне қи жағады. Құм әбден қызған
уақытта жоғарыда айтылғандай үй ағаштарын балқытып, жібітетін қоз болып
шыға келеді.
Жоңғы – үй ағаштарының сыртқы кем-кетігін тегістейтін құрал. Мұны
ұзындығы екі сүйем, ені екі елідей темірден соғады. Екі шетінде ағаш
саптары бар, өткір жүзді аспап. Мұның түзу жонғы, қуыс немесе ойыс жонғы,
тісті немесе ыру жонғы деп аталатын үш түрі болады. Түзу жонғының өткір
жүзі түзу болады. Үй ағашын алғашқы өңдеу кезінде және керегенің басын,
уықтың алақанын шығара тегістей жону үшін қолданады. Қуыс немесе ойыс
жонғыны ағашқа жұмыр бейне беру үшін жонады, тісті жонғының жүзі иректеліп
тіс тәрізденіп шығарылады, оны кереге басы мен уық алақанына ыру сызықтар
жүргізу үшін қолданады. Мұны сызғы деп те атайды. Түзу жонғының екінші
жағына иректеп тіс жасауға байланысты оны екі бірдей процесті орындауға
қолданады.
Үскі – кереге желісінің көк өткізетін көздерін және уық алақанындағы
уық бау өткізетін көзді тесу үшін арнайы жасалған құрал. Ел арасында
үскінің бірнеше түрі болған. Соның ішінде ең көп тарағаны – араларын 20-25
сантиметр етіп жерге қағылған екі қазықтың бас жағында бір-біріне қарама
қарсы тесіктері болатын, оған темір үскі орнатылатын түрі. Үскінің
жұмырланған ағаш бөлігінің өн бойына ұсақ керпектер жасап қояды. Ол
кертпектер үскінің нық және жылдам айналыуына себебін тигізеді. Өйткені,
үскіні айналдыратын ұзын қайыс бау осы ағаш білікшеден 2-3 рет шалынып
алынады да, оның екі ұшынан бір кісі екі қолымен кезек тартып отырады,
сонда үскі зыр қөағып оңды солды айналады. Ал, үйші айналып тұрған үскіге
кереге шыбықтарын тосып, оның алдын ала белгіленген көк өткізетін көздерін
лезде тесіп шығады.
Үскінің екінші түрі қазықсыз жасалады. Сырты бұжырланған қысқа жұмыр
ағаштың бір жағына үскі темір, екінші жағына қысқа темір ұзын етіп
соғылады. Оның төрт қырланған орта тұсына ұзыннан ұзақ екі жарылған жұмыр
ағаш бекітіліп, жоғары жағы кіндік, төменгі үшкір жағы үскі ретінде
пайдаланылады.
Үскілердің жоғарғы жағынан басып тұруға арналған екі басты қалақ
ағаштың ортасындағы тесікке кіндік кигізіледі де, ырғақ үстіне шалқасынан
сұлата жатқызған кереге сағаналарының көк өткізетін көздерін жоғарыдан
төмен қарай тесіп шығады. Үскінің бұл түрлері де қайыс бау арқылы екінші
бір кісінің күшімен жұмысқа қосылады.
Ырғақ – кереге сағаналарының мүсін біркелкілігін сақтау үшін арнайы
жасалатын қалып. Ырғақ жасау үшін ұзындығы кереге сағаналарымен шамалас
жарыстырыла қойылған екі сырғауылдың үстіне көлденеңінен ұзындығы 1
метрдей төрт ағаш шыбықтар қырынан бекітіледі. Бұл шабақтардың әрқайсысының
биіктіктері мен орналасатын орындары кереге сағаналарының мүсініне
байланысты болады. Сондықтан мұндай ырғақ үстіне кереге сағаналарын
шалқасынан шалғанда олардың біркелкілігінің немесе сәл ғана
үйлесімсіздіктерінің өзі үйшінің қырағы көзіне бірден шалынып, кемшілікті
жөндеуіне мүмкіндік береді. Керегенің әр қанатын көктеп болған уақытта да
оны осы ырғаққа шалқасынан жатқызғанда, оның мүсіні ырғақ қалпымен
үйлесетін болуы керек, мұның өзі киіз үй сүйегінің орнықты, әрі берік болу
шарттарының сақталғандығын көрсетеді.
Уыққа арналған қалып, көбіне, үш қазық арқылы жасалады. Ол үшін
алғашқы уықты әбден өңдеп болған соң (негізгі мәселе оның иінінде) оны
тақыр жерге қырынан жатқызады да, уық алақанының сыртынан, иін ортасының
ішкі жағынан және уық қырының сыртынан биіктігі бір метрдей түзу жэонылған
үш мықты қазық қағылады, ал солардың арасына жасалған уықтарды ретімен
бірінің үстіне екіншісін қырынан қыстыра береді. Мұндай қазықтардан
жасалған қалыпқа қыстырылған уықтардың иіндері сол қалпында қатып, кейін су
тисе де, жазылмайтын күйге түседі. Уық иіні көбіректеу жасалатындықтан, оны
дереу қалыпқа салып қатырмаса, балқып тұрған уық иіні жазылып кетеді.
Керегеге арналған ырғақ болсын, үш қазықтан тұратын уық қалпы болсын
үйші жұмысының өнімділігін арттыруға себін тигізеді. Уықтың иініне де,
кереге сағаналарының мүсініне де көзі қанығып әбден дағдыланған тәжірибиелі
үйші жасап жатқан бұйымның белгілі үлгі деңгейіне дөп келді ау деп ырғаққа
не уық қалыбына салғанда, көбіне қателеседі. Сондықтан ішінара
үйлесіңкіремей қалған жерлерін дереу жеріне жеткізіп жөндеп, станаоктар
еңбек өнімділігін, сапасын арттырумен қатар үй сүйегі бөлшектерінің
біркелкілігін, формасының беріктігін қамтамасыз етеді.
Үйші жұмысқа кіріспес бұрын неше қанат үйдің сүйегін жасайтынын
біліп, соған орай дайындалған ағаштарының қажеттілерін іріктеп, ыңғайлайды.
Жұмыс орнын, құрал саймандарын жөнге келтіру олардың басты мақсаты.
Киіз үй сүйегінің ең күрделісі және ұзақ еңбекті қажет ететіні –
кереге. Үйші ең алдымен кереге сағаналарын дайындауға кіріседі. Ол үшін
алдын ала дайындалған қозға немесе мор мен обынға, керегеге арналған
ағаштардың он шақтысын салып, әбден жұмсартады. Жақсы кепкен ағашты қозға
салар алдында суға малып алса, ол тез жұмсарып, ағаш сырты күймей, бабында
балқиды. Қозда жатқан ағаштарды біртіндеп алып өңдеуге кіріседі. Ең алдымен
ағаштың қисық жерлерін тезге салып, түзетіп алады. Ол үшін қоздан шыққан
ыстық ағашты биялай киген қолмен ұстап, оның қисық жерін тездің
кертпегіндегі қазықшаның тұсына апарып ұстайды да, оны сықаурын алақанымен
жанши отырып түзетеді. Сықаурынды оң қолмен ұстап тұрып, сабы жағын
жамбасқа салып, бір босатқан уақытта түзетілетін ағашты ретіне қарай
аударыстырып, қозғап отырады. Оның ұзына бойындағы олпы-солпысын түзететіп
шығады да, бас аяғын шапа шотпен шауып, сағаналар ұзындықтарын біркелкі
етеді. Одан соң ағаштың жуан басынның екі жағын түзу жонғымен тегістейді,
тісті жонғымен ыру сызықтарын жүргізеді. Кереге сағаналарының қалған ұзына
бойын түгелдей қуыс не ойыс жонғымен жұмырлай жонады. Жону, түзеу жұмысы
біткен соң тезге салу арқылы кереге сағаналарына арнайы мүсін бере, әр
жерінен белгілі мөлшерде иіндер жасайды. Осының нәтижесінде кереге
сағанасының басы сәл шалқақтау болып, мойын тұсы ішке еніңкі, бүйірі сыртқа
теуіп шығыңқы келеді. Ал, бір жағы біртіндеп ішке тартып, төменгі ұшы тіп
тік болуы қажет. Кереге сағанасын тігінен қойғанда оның басы мен етегінің
ең төменгі ұшы бір түзу бойында болуы шарт. Мұның өзі киіз үй сүйегінің
орнықты және берік, әсіресе киіз үйдің салмағына керегенің шыдамды болуының
басты шарты. Кереге сағанасының осылайша мүсінделуі бүкіл қанатының әдемі
болуына айтарлықтай әсерін тигізеді.
Мүсінделген кереге сағаналарын көлеңкеде тұратын ырғақ үстіне
қатарлап қоя береді. Шалқасынан қатар жатқан кереге сағаналары ұзындығы,
жуандығы және иіндерінің үйлесімділігі жағынан бірдей және біркелкі болуы
қажет. Мұндай біркелкілік болмаса, кереге қанатын дұрыстап көктеу
мүмкіндігі де болмайды.
Киіз үйдің ең көп тараған түрі – алты қанат үй. Алты қанат үй
дегеніміз – алты керегелі үй деген мағынаны білдіреді. Сонда үйдің үлкен
кішілігі оның қанат санымен анықталады. Қанат санына қарай кереге
бастарының саны, кереге басына қарай уық саны әр түрлі болып келеді.
Мұнымен бірге кереге көздерінің үлкен кішілігіне қарай тор көз кереге
(жұдырық сыярлықтай болады) және жел көз кереге (қос жұдырық сыярлықтай кең
көзді) болып екіге бөлінеді. Олай болса тор көз және жел көз керегелі киіз
үй сүйегінің кереге басы, оған қарай уық саны да әр түрлі болады. Мысалы,
Қызылорда және Алматы облыстарында тор көзді 12 қанат үйде – 180 бас, 8
қанат үйде – 130 бас, 6 қанат үйде – 90 бас, 5 қанат үйде – 60 бас болады.
Тор көзді керегенің біреуінде, яғни қанатта 15-16 бас, 6 қанат үй
керегелерінің үшеуі 15, қалған үшеуі 16 басты болып келеді, яғни үйдің
қанат саны қанша өскенімен, оның жартысы 15, жартысы 16 бастан тұратындығы
заңдылық. Ал, жел көзді керегенің біреуінде 12-13 бастан болады, ал оның
жартысы 12, қалған жартысы 13 бастан тұрады. Бұлай болу себебі, қанаттарды
бір-бірімен қосқан, яки үйді тіккен уақытта екі керегенің бір-бір ьасы
бірігіп, бір бас болып шығады да, тігілген үйдегі керегелердің әрқайсысының
басы тор көзді керегеде 15-тен, жел көздіде 12-ден шығады. Бұл арада айта
кететін тағы бір заңдылық – киіз үй сүйегінің қанат саны 6-дан артқан соң
оның керегелері әрдайым тор көзденіп жасалады, ал жел көз керегелі үйлер,
әдетте үлкен үйлердің сүйегі салмақтырақ болады. Ол дауыл, құйын кездерінде
үй сүйегіне сырттан түсетін күш те көбірек. Сондықтан өз салмағы мен
сырттан түсетін табиғи күштердің тегеурініне үлкен үйлердің сүйегі төтеп
беретіндей орнықты, әлді болуы қажет. Тор көзді үлкен үйлер сүйегінің
жасалуы күрделі, бағасы да қымбатқа түсетіндіктен, оларды кезінде ауқатты
адамдар ғана жасатты. Ал, жел көзді шағын үйлердің сүйегі жеңіл, жасалуы
оңай, бағасы да арзанға түсетіндіктен, орта шаруалар қауымының басым
көпшілігі осыны қанағат етті. Алты қанат киіз үйдің бір тор көз керегесіне
жұмсалатын сағаналардың үлкенді-кішісін түгел қосқандағы жалпы саны 42
шыбықтан тұрады. Оның ең ұзын ірісінің саны 18 болса, қалғандары сағанақ
атанады да, қос-қостан барған сайын қысқара береді. Оның жалпы саны 24-ке
жетеді. Кереге ерісінің ұзындығы 2 метр болса, сағанақтарының ең ұзындары
1,6 метр, ең қысқалары 30 сантиметр шамасында болады.
Жасалып жатқан киіз үй сүйегінің керегелеріне жетерліктей түгел
сағаналар түзетіліп, жонылып, мүсінделіп, ырулар жүргізіліп болған соң,
олардың барлығына да көк өткізетін көздер тесіп шығу қажет. Әрбір кереге
сағанасына қанша тесік жасалатындығы керегенің тор көз не жел көз болып
жасалуына байланысты. Керегенің басы қанша болса, кереге қанатында
жоғарыдан төмен қарай сонша көз бар, ал әрбір кереге ерісінің соншама көп
тесігі жасалады. Айталық, 15 басты керегенің әр ерісіне 15 тесік жасалу
керек. Шын мәнісінде, оның 13-і тесіледі де, екеуі тесілмейді. Тесілмейтін
екі орынды азат деп атайды. Көк тесіктері арасынан азат қалдырудың
өзіндік мәні болумен бірге, белгілі тәртібі де бар. Азат қалдырмай
керегенің барлық көздерін көктесе, кереге қанаты жиылып, жазылмайтын
болады. Олай болса, бір қанатының екі деңгейінен азат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақтың дәстүрлі материалдық мәдениеті пәні ҚР Білім және ғылым
министрлігі 07.08.2004 ж. № 671 бұйрығымен бекітілген және іске қосылған
ҚР жалпыға бірдей міндетті Мемлекеттік білім беру стандарты бойынша жоғарғы
оқу орнында оқытылады. Бұл оқу құралы 050208 - археология және этнология
мамандығы бойынша жоғарғы оқу оры тарих факультеттерінің студенттері мен
оқытушыларына арналған. Оқу құралы кредиттік оқу технологиясының
бағдарламасына сай жасалып, онда студенттердің тарихи мәдени және
дүниетанымдық ойлауын қалыптастыратын мәселелерге назар аударылды.
Дәрістер мен семинар сабақтары барысында қазақтың дәстүрлі
материалдық мәдениетінің барлық бірдей мәселелерін, оның салаларын
толықтай қамтып қарастыру мүмкін емес. Көптеген мәселелер, соның ішінде
дәстүрлі мәдениеттің белгілері саналған киім кешектер, ыдыс аяқтар, жасау
жиһаздар мен тоқыма және киіз бұйымдар және оларға қатысты наным сенімдер
мен салт-дәстүрлер студенттерге өзіндік жұмыс ретінде беріліп отырады.
Осындай өзіндік жұмыс кездерінде, сондай-ақ басқа да таңдаулы курс
пәндерін, атап айтқанда материалдық мәдениет және тұрмыс тарихы,
қазақтың сәндік қолданбалы өнері сияқты пәндерді жүргізуде бұл оқу құралы
оқытушылар мен студенттерге едәуір көмек береді. Автор Қазақстан
Республикасы жоғарғы оқу орны жүйесіндегі реформалар мен жаңару үрдістерін
және соған байланысты талаптарын ескере отырып, қазіргі заманғы оқытудың
жаңа технологиясын бейнеледі. Сондықтан да бұл студенттердің осы пәнді
меңгеруіне септігін тигізеді. Оқу құралында материалдық мәдениеттің кейбір
белгілерінің ел арасында ұмытылып, оны бүгінгі және болашақ ұрпақты
таныстыруда үлкен орын алатындығы айтылады.
ЖОО-ның тарих факультеттерінде Қазақтың дәстүрлі материалдық
мәдениеті пәні міндетті компоненттер пәндер қатарында оқытылады. Пәнді оқу
барысында қазіргі ұғымдық-категориялық аппаратпен таныса алады, қазақтардың
мәдениеті мен тұрмысындағы мәселелер бойынша жан-жақты және логикалық-
жүйелі бағыт-бағдар алады.
Оқу құралы кредиттік оқу технологиясына сай Қазақтың дәстүрлі
материалдық мәдениеті жалпыға бірдей мемлекеттік білім стандарты негізінде
жасалған. Жоғарғы кәсіби білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті
стандарттарының талаптарына сәйкес болғандықтан Әл-Фараби атындағы Қазақ
ұлттық университетінің жанындағы Республикалық оқу-әдістемелік кеңесінің
гуманитарлық және жаратылыстану ғылымдар мамандықтары Секциясының
сараптамасына ұсынылған.
Оқу құралына әдістемелік нұсқаулар, бақылау сұрақтары, студенттің
өзіндік жұмыс тақырыптары және рефераттар тақырыптары енгізілді.
Студенттердің білімін жеке тексеру барысында және өз бетімен дайындалу
мақсатында тестік тапсырмалар берілді.
ҰЙЫМДАСТЫРУ - ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАЛАР
Пәнді оқыту мақсаты. Халқымыздың аса бай тарихи және мәдени мұрасы,
оның ою-өрнегі, озат ісмерлігі, қолтума өнерінің қайталанбас туындылары,
киім-кешегі ұлттық мақтанышымызды білдіретін туындылар. Олардың бастауы
ежелгі сақ, ғұн үйсіндер дәуірінен бастау алып өміршең дәстүрге айналды.
Сондықтан да қазақтың дәстүрлі материалдық мәдениеті, оның негізгі және
маңызды элементтерін, олардың топтарын бүгінгі және болашақ ұрпаққа паш
ететін іргелі пәндер қатарынан орын алатын Қазақстан тарихының құрамдас
бөлігі. Бұл пәнді оқу тарихшы, археолог және этнограф мамандар үшін іргелі
пәндер қатарынан орын алады. Пәнді оқу барысында археолог-этнограф мамандар
материалдық мәдениеттің негізгі белгілерін, атап айтқанда, ағаш ұқсату
өнерін, оның нәтижесіндегі бірқатар өнер туындыларын (үй жиһаздарының
түрлері, ыдыс-аяқтар түрлері, еңбек құралдарының түрлерін), сүйек және
мүйіз ұқсату өнері мен оның басты-басты этнографиялық бұйымдарын, тері
ұқсатудың қыр-сыры мен одан жасалған бұйымдарды (торсық, көнек, саба, мес,
томаға т.б.) жан-жақты оқып меңгереді. Сондай-ақ бұл пәнді оқу барысында
қазақтың дәстүрлі киімдері, баспананың түрлері, оның жасау – жабдықтары,
киіз және тоқыма бұйымдары және оларға қолданылатын ою-өрнектердің қыр-сыры
мен символикалық мәні де қарастырылады. Қазақтың дәстүрлі тағамдар жүйесі
де пәнді оқу барысында тыс қалмайды. Осы аталған материалдық мәдениеттің
компоненттерінде, оларға қатысты атаулар мен наным-сенімдер жүйесі және
кәделер де анықталып отырады. Себебі мамандар пәнді меңгеру барысында
қандай да болмасын ұлттық болмысымызды білдіретін нақыштар мен
ескерткіштерді кейінгі ұрпаққа таныстыруда белсенділік көрсете алады.
Пәнді оқыту міндеттері.
- материалдық мәдениет туралы ғылыми зерттеулермен танысу;
- ағаштан жасалған қолөнер бұйымдарымен танысу, оның халық арасындағы орнын
анықтау;
- сүйектен және мүйізден, теріден жасалған тұрмыстық бұйымдардың қыр-
сырымен танысу;
- металл ұқсатудың негізгі түрлерін және оның негізгі белгілері болып
табылатын ат әбзелдерінің бөліктерімен танысу;
- қазақтың зергерлік әшекей бұйымдары мен дәстүрлі киімдерінің құпия
сырларымен танысу;
- жоғарыда аталған материалдық мәдениеттің негізгі жиынтықтарын музей
қорларынан және ел арасынан көзбен көріп танысу.
Пәннен бұрын өтілген және шектес пәндер: Қазақстан тарихы,
мәдениеттану, археология, қазақ халқының этнографиясы, әлем халықтарының
этнографиясы, қазақ этногенезі және этникалық тарихы, этнология теориясы
Студенттің білімі: қазақ халқы этномәдениетінің өзара байланыстылығын
және олардың жергілікті территориялық ерекшеліктерін меңгереді; қазақ
материалдық мәдениеті дамуының эволюциясын және оның әлемдік өркениеттік
деңгейдегі дамуын қызығушылықпен меңгереді; дәстүрлі материалдық
мәдениеттің дамуындағы наным сенімдер жүйесінің синкретті байланысын
айқындайды; қазақ этномәдениетіндегі, соның ішіндегі материалдық
мәдениеттің элементтерін топтай алады.
Студенттің біліктілігі:
- қазақтың дәстүрлі материалдық мәдениетіне тән белгілерді
салыстырмалы тарихи әдістер арқылы топтайды;
- қазақтың дәстүрлі материалдық мәдениетіне қатысты ғылыми
зерттеулермен таныса алады;
- қазақтың дәстүрлі материалдық мәдениетіне тән наным сенімдердің
құпия сырларымен таныса алады;
- қазақтың материалдық мәдениетіндегі мәселелер бойынша жан жақты
логикалық жүйелі бағыт бағдар ала алады;
- қазіргі ұғымдық категориялық аппаратпен танысады.
Материалдық мәдениеттің тұжырымдамасы
Материалдық мәдениет қай халықтың болмасын саналы өмір болмысы.
Қазақтардың дәстүрлі материалдық мәдениеті көшпелі және жартылай көшпелі
өмір салтына байланысты дәстүрлі ерекшеліктерді сақтап, халқымыздың
қайталанбас болмыс-бітімін, ой-дүниетанымын білдіреді. Материалдық
мәдениеттің дамуында, халқымыздың бай тарихи дәстүрі мен жергілікті салт-
дәстүрі, эстетикалық талғамы мен әсемдік ерекшеліктері бой көрсетеді.
Материалдық мәдениеттің қалыптасуы қоғамымыздың әлеуметтік-экономикалық жай-
күйімен де байланысты.
Археологиялық зерттеулерге қарағанда қазақ жеріндегі тұрақ жайлардың
пайда болу тарихы қола және темір дәуірінің кезеңіндегі өмір сүрген ру
тайпалардан бері белгілі.
Қазақстан территориясындағы ежелгі тайпалардың киім кешектері мен
зергерлік әшекей бұйымдарындағы элементтер де бүгінгі күнде өз үйлесімін
табуда
ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ МАТЕРИАЛДЫҚ МӘДЕНИЕТІ: ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
Халқымыздың ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан өте бай мәдениет және өнер
туындылары көшпелі өмір салтына сай қалыптасты. Материалдық мәдениет қай
халықтың болмасын саналы өмір болмысының мәйегі, сан ғасырлық нәтижесі.
Көшпелі өркениеттің өркен жайғанын білдіретін бірден-бір құбылыс.
Қазақтардың материалдық мәдениеті көшпелі және жартылай көшпелі өмір
салтына байланысты дәстүрлі ерекшеліктерді сақтап қалды. Осы орайда қазақ
халқының материалдық мәдениеті де халқымыздың қайталанбас болмыс-бітімін,
ой-дүниетанымын білдіреді. Материалдық мәдениеттің дамуында, халқымыздың
бай тарихи дәстүрі мен жергілікті салт-дәстүрі, эстетикалық талғамы мен
әсемдік ерекшеліктері бой көрсетеді. Қазақтардың материалдық мәдениетінің
қалыптасуы қоғамымыздың әлеуметтік-экономикалық жай-күйімен де байланысты.
Халқымыздың аса бай тарихи және мәдени мұрасы, оның ою-өрнегі, озат
ісмерлігі, қолтума өнерінің қайталанбас туындылары, киім-кешегі ұлттық
мақтанышымызды білдіретін туындылар. Олардың бастауы ежелгі сақ, ғұн
үйсіндер дәуірінен бастау алып өміршең дәстүрге айналды. Сондықтан да
материалдық мәдениет және тұрмыс тарихы, оның негізгі және маңызды
элементтерін, олардың топтарын бүгінгі және болашақ ұрпаққа паш ететін
іргелі пәндер қатарынан орын алатын Қазақстан тарихының құрамдас бөлігі.
Бұл пәнді оқу тарихшы, археолог және этнограф мамандар үшін іргелі пәндер
қатарынан орын алады. Пәнді оқу барысында археолог-этнограф мамандар
материалдық мәдениеттің негізгі белгілерін, атап айтқанда, ағаш ұқсату
өнерін, оның нәтижесіндегі бірқатар өнер туындыларын (үй жиһаздарының
түрлері, ыдыс-аяқтар түрлері, еңбек құралдарының түрлерін), сүйек және
мүйіз ұқсату өнері мен оның басты-басты этнографиялық бұйымдарын, тері
ұқсатудың қыр-сыры мен одан жасалған бұйымдарды (торсық, көнек, саба, мес,
томаға т.б.) жан-жақты оқып меңгереді. Сондай-ақ бұл пәнді оқу барысында
қазақтың дәстүрлі киімдері, баспананың түрлері, оның жасау – жабдықтары,
киіз және тоқыма бұйымдары және оларға қолданылатын ою-өрнектердің қыр-сыры
мен символикалық мәні де қарастырылады. Қазақтың дәстүрлі тағамдар жүйесі
де пәнді оқу барысында тыс қалмайды. Осы аталған материалдық мәдениеттің
компоненттерінде, оларға қатысты атаулар мен наным-сенімдер жүйесі және
кәделер де анықталып отырады. Себебі мамандар пәнді меңгеру барысында
қандай да болмасын ұлттық болмысымызды білдіретін нақыштар мен
ескерткіштерді кейінгі ұрпаққа таныстыруда белсенділік көрсете алады.
Қазақ даласын аралаған жиһанкездер мен саяхатшылардың, әскерилер мен
шығыстанушы зерттеушілердің жазбалары мен еңбектерінде ағаштан жасалған
бұйымдар мен олардың жасалу жолдары туралы құнды мәліметтерді
кездестіреміз. Ол туралы алғаш Геродот жазбасында (б.з.д. Ү ғ.) белгілі
болды. Ол Тұрғындар ағаштың астында өмір сүреді. Қыс кезінде ағаш үй ақ
киізбен қымталып жабылып, жаз кезінде төбесі ашық қалдырылады, - деп
қалдырды өз мәліметін.
Ағаш ұқсату өнерінідегі ең басты баспананың бірі – киіз үй, сондай-ақ
күйме сияқты түрлерді орта ғасырлық саяхатшылар: Ахмед ибн Фадлан, әл-
Якуби, Гильом де Рубрук, ибн Батута, ибн Рузбихан т.б. авторлар зерттеуінен
де байқаймыз. Жалпы материалдық мәдениет түрлерін зерттеу ісі әлем
ғалымдарын ерте кезден-ақ қызықтырған.
Зерттеушілердің ұзақ уақыт бойы жүргізетін жұмыстары белгілі бір
қолөнер түрлерін, олардың ерекшеліктерін, жергілікті халықтың дүниетанымы
мен салт-дәстүрін, ақыл-ой парасатының деңгейін де ашып көрсеткен. Қазақтың
дәстүрлі материалдық мәдениетінің даму тарихы, әсіресе оның бастапқы
кезеңдердегі ежелгі және орта ғасырлық көшпелі және жартылай көшпелілердің
сан қырлы мәдениетін түсінуде ееркше. Ол халқымыздың шаруашылық-мәдени,
эстетикалық, тарихи талғамында көрінс табады.
ХҮІ ғ. ортасында Ф. Ибн Рузбихан Бұл елдің кейбір ағаштары өте
қатты болады, олардан үлкен шеберлікпен күркесі бар төрт доңғалақты мықты
арбалар жасайды, - десе, неміс саяхатшысы Адам Олеарий өз еңбегінде ХҮІІ
ғ. қазақтарда күйме арба болғандығын айтады.
ХҮІІІ ғ. бірқатар еңбектерде: П.И.Рычков, П.С.Паллас, И.Г.Георги т.б.
қазақтардың мәдениет мен тұрмыс-тіршілігін, қолөнері туралы құнды
мәліметтер қалдырды. Ал И.Г.Андреев ХҮІІІ ғ. екінші жартысында қазақ
ауылында болып, олардың қолөнері, салт-дәстүрі, наным-сенімі туралы, ең
бастысы ағаштан киіз үйдің сүйектерін, ер тоқым және ыдыс-аяқтардың
жасалатындығын жазып қалдырды. ХІХ ғ. А.И.Левшин, И.Соловцов, Р.Карутц т.б.
еңбектерінде де материалдық мәдениетке қатысты бұйымдар сөз болады.
Қазақтар арсында ХІХ ғ.екінші жартысында алдыңғы қатарлы зиялылар
аталған Ш.Уәлиханов және оның ағасы Мақы Уәлихановтың ағаш бұйымдарды қайта
жасауы, сондай-ақ Мұса Шормановтың жазбалары, онан кейінгі кезеңдегі
Ә.Бөкейхановтың да осы кәсіпке жақындау болғанын да айту керек. Қазақ киіз
үйінің зерттелуі ашық тақырып ретінде және материалдық мәдениеттің ірі бір
бастауы ретінде Ш.Уәлиханов жазбаларынан да байқаймыз.
1960 жылдардан бастап әлем халықтары арсында өзінің өткен тарихын,
әдет-ғұрпы мен салт дәстүрін, материалдық мәдениетіне жаңғырту үрдісіне бет
бұру байқалды. Мұндай шаралар қазақ халқының ежелгі мәдениеті,
дүниетанымы, материалдық мәдениеті қандай дәрежеде екендігін зерттеуде де
бірқатар этнографтар болды. Олардың қатарында Х.Арғынбаев, М.Мұқанов,
олардан бұрынырақ зерттеу жұмысын тікелей археологиялық және этнографиялық
сипатта жүргізген академик Ә.Марғұлан, сондай-ақ 70 – 80 жылдары қазақтың
тұрмыс тіршілігінің жай-күйін этнографяилық тұрғыда сипаттаған қоғам
қайраткері, әрі этнограф мәдениеттанушы ғалым Ө.Жәнібеков сынды тұлғалар
болды. Бұл атақты ғалымдардың дәстүрлі мәдениеттің жан-жақтылығы жөніндегі
еңбектері ең шоқтығы биік еңбектер қатарынан саналады. Бұл еңбектерде киіз
үй заттық мәдениет тұрғысынан қарастырылған. Мәселен, А.Х.Марғұланның
Казахская юрта и ее убранство деп аталатын еңбегінде киіз үйдің
сүйегінің барлық атаулары мен оның жасау-жабдығына түгелдей тоқталған (Алма-
Ата, 1964). Бұлардан басқа 90 жылдары казахское народное прикладное
искусство деп аталтын 3 томдық иллюстрациялы еңбегінде ең алғаш киіз үйден
бастап, бүкіл қазақ болмысының материалдық мәдениетін білдіретін белгілер
түгелдей қамтылды. М.Мұқановтың 1981 жылы шыққан Казахская юрта деп
аталатын еңбегінде Киіз үйдің қаңқасы, оның атаулары, құрылуы, барлық
жасау жабдығы, оның ішкі интерьері, сондай ақ ішкі интерьеріндегі киіз,
тоқыма, кестелеу өнерінің туындылары мен ағаш және теріден жасалған
бұйымдардың бәріне жан-жақты тоқатылып, бүгінде киіз үйдің сувенир ретінде
де үлкен сұранысқа ие болып отырғандығын, сонымен бірге киіз үйдің
бастауын, яғни шығу тегін де жан жақты сөз өткен. Ең бастысы зерттеу
еңбегінің соңында киіз үйдің қаңқасы мен жасау-жабдығына қатысты
анықтамалық сөздіктерге түсініктеме беріп кеткен өте құнды еңбек.
Материалдық мәдениет түрлерінің қалыптасуы, олардың тарихи дамуы
туралы тарихи және палеоэтнологиялық тұрғыда жазылған еңбектер де оқулық
мазмұнын аша түседі. Олардың қатарында Ә.Хасеновтің және С.Жолдасбаевтың
еңбектерін атауға болады.
Ал Х.Арғынбаевтың Қазақ халқының қолөнері деп талатын еңбегінде киіз
үйдің сүйегі, оның жасау жабдығы мен түрлеріне тоқтала отырып, ағаш ұқсату,
темір, тері ұқсату мен сүйек және мүйіз ұқсатудың қыр сыры мен
технологиясына, сондай ақ олардан өңделген қолөнер бұйымдарының әрқайсысына
тоқталып өткен.
Ө.Жәнібековтің киіз үй мен жалпы тұрғын үйлерге қатысты, сонымен бірге
олардың ішкі жасау-жабдықтарына тоқталып өткен көлемді еңбектері тарихшы
этнографтар және мәдениеттанушылар үшін бірден бір құнды еңбек. Ол
Жолайрықта, Уақыт керуені деп аталтын еңбектер.
90-жылдары шыға бастаған еңбектерден де киіз үйге қатысты жасау-
жабдықтар мен наным сенімдерді, сондай-ақ символикалық теңеулерді
аңғартатын еңбектер де баршылық. Бұл еңбек киіз үйді рухани мәдениет
тұрғысынан қарастырған десек артық айтпағандық болар еді. Оның қатарында
Н.Ж.Шаханованың Мир традиционной культуры казахов, сондай ақ соңғы
жылдары қазақтың ағаш ою өнерінің бастауы, оның типологиясы туралы жан-
жақты ғылыми еңбектер де қорғалды. Оның қатарында С.Бикеновтің Қазақтың
ағаш ою өнері деп аталатын кандидаттық диссертациясын атауға болады.
Материалдық мәдениет түрлеріне қатысты наным сенімдер үшін, соңғы
жылдары Қазақстан Республикасы Ұлтық Ғылым Академиясының Тарих және
этнология институтының этнология бөлімінің қажырлы зерттеу еңбектері
пайдаланылды. Олардың қатарында Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт –
дәстүрлер: өткендегісі және бүгіні (Алматы, 2001) және Қазақ халқының
дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары: біртұтастығы және ерекшелігі (Алматы, 2005)
деп аталатын еңбектердегі жекеленген ғылыми мақалалар тақырып ауқымына
арқау болды. Мәселен, бұл еңбектердегі әрбір өңірдің салт-дәстүрлеріндегі
ерекшеліктері мысалға алынып салыстырулар негізіне қарастырылды.
Бұл оқу құралы осы уақытқа дейін шыққан арнайы деректер мен арнаулы
ғылыми зерттеулер негізінде жүйеге келтіріліп жазылды.
Бақылау сұрақтары:
1. Материалдық мәдениет түрлеріне қатысты наным сенімдер туралы
мәліметтерді қандай еңбектерден байқаймыз?
2. ХҮІІІ-ХІХ ғғ. материалдық мәдениетке қатысты жазылған еңбектерге
сипаттама беріңіз?
3. ХХ ғ.басында қолөнер бұйымдарын жинаумен және жасаумен айналысқан
қандай қазақ зиялыларын білесіз?
4. Әйелдер қолөнеріне не жатады?
5. Ерлер қолөнеріне не жатады?
Студенттің өзіндік жұмыс тақырыптары:
1. Қазақ этномәдениетіндегі материалдық мәдениет түсінігі
2. Материалдық мәдениеттің ғылыми зерттелуі
3. Материалдық мәдениеттің зерттеу әдістері
4. Қолөнер бұйымдарының топталуы
І – ТАРАУ
ҚАЗАҚТЫҢ БАСПАНА ТҮРЛЕРІ
Тұрақты баспана түрлері. Халқымыздың өмірінде елді мекендердің ішінде
қыстаулардың алатын орны ерекше. Қазақтар ондай қыстауларда тұрақ жайлар
салып, қыс айларында өмір сүрген.
Археологиялық зерттеулерге қарағанда қазақ жеріндегі тұрақ жайлардың
пайда болу тарихы қола және темір дәуірінің кезеңіндегі өмір сүрген ру
тайпалардан бері белгілі екендігін С.Жолдасбаев ғылыми зерттеулер барысында
атап өткен. Әдетте, тұрақты жайлардың салынуы адамның өмір сүруіне де, мал
жайылуға да, шаруаны жүргізуге де жағрафиялық жағынан тиімді болды.
Қазақ даласында тұрғын үй салуда құрылысшылар деп танылған қарапайым
адамдардың өз талғам таразысы болған. Олар климаттық – географиялық жер
ыңғайына қарай тұрғын үй салуды меңгерді. Олардың негізгі құрылыс
материалдары – ағаш бұтақтары, қабығы, аң сүйектері, тері-терсек пен шөп-
шалам сияқты материалдар болды.
Қазақ даласындағы тұрақты мекен жайлар мен көшпелі баспана түрлерін
жан-жақты, әрі аймақтық ерекшеліктерінің қыр-сырын ашып көрсеткен көрнекті
этнограф ғалым Ө.Жәнібеков болды. Сондай-ақ Жетісу өңіріндегі тұрақты мекен
жайлар туралы тарихи және палеоэтнологиялық тұрғыда ғылыми сипаттама жазған
ірі көлемді еңбек С.Жолдасбаевтың зерттеуі болды. Ғалымдардың зерттеуінше
біздерге белгілі болған осы баспана түрлерінің бірқатарына тоқталып өтейік:
Қос немесе жеркепе. Жерге қадалған сырықтардың басын қосып буып,
қаңқасы сүйір болып келетін, сырты ағаштың қабығымен, аң терілерімен
жабылған құрылыс түрі қос делінді. Ал енді бірі жерді шұқырлап қазып,
ортасына төбедегі түтін шығатын тесіктің ернеуін шабақтауға орайластыра әр
жерден қойылатын, бір-бірімен байластырылған тіреуіш ашаларға ағаш
бұтақтарын тастап, үстін шөп-шаламмен жабылған, кіріп-шығатын ойығы бар
құрылыс кепе болды. Бұл баспана түрлері аңшылардың қалыптастырған
баспаналары. Ал кейіннен пайда болған жеркепе түрі - жерді шаршылап
қазып, алынған топырақтың есебінен биіктей түсетін қабырғасының қақ
ортасына кесе көлденең белағаш қойылып, екі жағына қарама-қарсы ағаш
кеспектер тастап, үстіне топырақ салып, лаймен сылайтын, түтін шығатын
ойығы, кіріп-шығатын есігі болған. Оңтүстік Қазақстан, Амударияның төменгі
ағысында, Қарақалпақ халқында да үйдің мұндай түрін жер төле деп атаса,
өзбек халқының құрамына енген қыпшақтарда жерүйлерді жер дула деп атаған.
Жер төлелер ХҮІ ғ. белгілі.
Жертөле – жерді шаршылап қазып, топырағын босатқаннан кейін, үстіне су
құйып, қидаланған малдың қылымен, қой жүнімен, сабанмен иін қандыра
араластырып, балшық илеп, қазылған шаршының жиегіне бірінің үстіне бірін
қатар қатар етіп жұмбаздап ұрып, құрылысты биіктетеді. Дайындалған
материал біткен соң, шұңқырды төмен қарай тағы да үңгіп, қопсыған
топырақтан балшық илеп, жұмбаздау әдісімен қабырғаны онан әрі көтереді. Күн
түсетін жақтан жалғыз терезе, есік шығарады. Төмендетілген жердің
тереңдігі мен тұрғызылған қабырғаның биіктігі теңелген кезде, іші-сыртын
лаймен сылап,төбесін мығым етіп қамыспен, шөппен жабады да, лаймен сылап
тастайды.
Өлшек – жертөле үлгісінде салынған уақытша баспананың түрі. Мұны Сыр
бойы диқандары жаз айларында егістік басына тұрғызған. Мұның іші-сырты
сыланбаған, итарқасы ағаш бұтақтармен, жыңғылмен, көк жантақпен жабылатын
да жел ұшырып кетпес үшін үстіне әр жерден қам кесек және кеуіп үлгірмеген
батпақ тоңғағы тасталатын.
Қақыраны төрт қабырғалы етіп кіре берісімен қоса тайланған шөптен,
қамыстан, шарбақтан, балшықтан тұрғызған. Іші-сырты төбесі сылақ арқылы
тәртіпке келтіріліп, оттық арқылы жылытылады. Бұл тұрғын жай түрі Оңтүстік
Қазақстанда кең тараған. Әдетте ола қамыстан жасалған. Ал Жетісу өңірінде
осыған ұқсас жайды күрке деп, оған жас төлдерді қамайтын болған. Ал
Амударияның төменгі ағысын мекен еткен өзбектерде осындай каркастан жасап
іші сыртын сылаған үйлерін какра деп атаған. Ал түрікмен халықтары
қамыстан жасалған үйлерді қамыс кепе деп атайды.
Қазақ халқына тән тұрақты мекенжайдың ең көне нұсқаларының бірі –
шошала. Оның сыртқы көрінісі дөңгелек болып, қаңқасын жоғары қарай сүйір
етіп жасалған. Оны ағаштан, шыбықтан өріп, шымнан, тастан, қам кесектен де
соққан. Ақмола, Атбасар, Құсмұрын, Жетікөл сияқты бұрын орманды-далалы
болып келген аудандарда шошала бес қабырғалы болып, ағаштан қиыстырылып,
шаңырағы – түндікпен, ал кіріп-шығатын ойығы – киіз есікпен жабылған.
Шошаланың тарихи археологиялық деректермен салыстыра айтсақ, киіз үй
түріне ұқсас шошалалар қола дәуірінен белгілі болған. Жетісу өңірінде
шошалалардың көпшілігі жер бетінен тастан қаланған және жерден жартылай
қазылғандары да кездеседі. Шығыс Қазақстан өңірінде мұны тошала деп атайды.
Оңтүстік Қазақстан және Жетісу аумағында тұрғын үй қора-қопсыдан аулақ
салынып, әрі асхана міндетін атқарған кіреберіс дәлізбен ажырасатын екі
бөлмелі тұрғын үй салынған. Мұның бір бөлмесі отбасы мүшелеріне арналса,
екінші бөлмесі қонақ қабылдауға арналды. Мұндай үй нұсқасы қоржын үй,
Жетісуда тоқал там деп аталды. Мұның құрамында кейде бастырма, түнек
(немесе қамба) болған. Қоржын үй тұрғызу әдәсі қарапайым. Ол үшін ауладағы
егістіктің, бақшаның, жауын-шашынның суы жинала қоймайтын биіктеу жер
таңдап алынатын да, оны кетпенмен тегістеп, сабан, түйеқарын, кепкен жантақ
сияқты шөп-шалаң төселгеннен кейін малдың тұяғымен таптады. Содан кейін шөп-
шалаңды сыпырып алып, үстіне су құйып, кілкіндісін ағызып, жіберіп, тағы да
су құйып, малдың тұяғымен таптауды ағаш тоқпақпен ұрып, нығыздап қатар
жүогізген. Жер әбден дайын болғаннан кейін қабырға тұрғызылатын шаршыға
дуалдың егінмен бірдей ор қазып, оған барынша қалың етіп қамыс төсеп, соның
үстіне ғана үйдің қаңқасын тұрғызған. Оны алдын ала сорын шайып, үш төрт
күн суға бұқтырғаннан кейін, сабанмен араластырып, илеуін қандырған
балшықтан құйылған қам кесектен қалап, сабан қосылған лаймен қалың етіп
сылайтын болған.
Қоржын үйдің теріскей жағына астықтың түр-түрін бөлек құятын
қамбалары, қақ, қауынқұрт, кептірілген жеміс, ірімшік, құрт, диірменге
тартылған ұн қоятын орындары, уақытша ет ілетін адалбақаны болатын түнек
тұрғызылатын. Қосалқының бұлай аталуы – екі тұсынан берілетін ашпалы
көздері, еденіне сырттан дем тартатын тесіктері болмаса, жарық түсіретін
терезе атаулының болмағандығынан.
Әдетте, үйдің терезе-есігі, бастырмасы күншуақ жағынан беріледі. Оттық
дәлізден жағылып, бөлмелері ара бөлік дуал арқылы жылытылатындықтан, үйдің
итарқасында түтін тартатын мұржалары мен бөлмелердің ауасын тазалайтын дем
тартқыш түтіктері болған.
Оңтүстік өңірде қоржын үй ауласында масахана құрылып жатуға арналған
сәкі, құрт жаятын және жеміс кептіретін сөресі қазан асатын ошақ, тандыр
сияқты үй шаруасына қажетті құрылыстар болатын.
Қоржын үй түрлері Сыр бойында, Талас Шу алқабында, Қызылорда,
Түркістан, Арыс, Қазалы қаларында тұрғызылған.
Тоқалтам – Қоржын үйге ұқсас немесе осы үйдің баламасы. Бұл
этнографиялық әдебиеттерде қарсы есікті деген атаумен белгілі тұрғын үй
нұсқасы. Бұл қамкесектен соғылады. Қамыспен жабылып, төбесі қаңқасымен
бірге тегіс салынатын болғандықтан тоқалтам деп аталды. Ауласында бірнеше
егіс танабы, жоңышқалық, диқаншылық пен мал ұстауды бірдей игергендіктен
қора қопсы кездеседі.
Тоқалтамның тағы бір үлгісінде, оның төбе жабындысының шеті тақтаймен
көмкеріліп, ағаш кеспектерін үйдің бұғатына шығып тұратын ұштарына қатырып
тастайтын дәстүр де кездеседі.
Тіркеспе деп аталатын тұрғын үй далалық қыстаулардың ең көп тараған
түрі. Ол шатыры бола бермейтін, итарқасы қора-қопсымен бірге жабылатын,
көбіне қамкесектен тұрғызылып, қабырғасы лаймен сыланатын немесе сырты
күйген қышпен қапталатын ауыз үй, оттық үй, жатақ үй, қонақ үй
тіркеспесінен тұратын мекен жайдың үлгісі. Қыстау тұрғындары жатақ бөлмеге
немесе қонақ бөлмеге кіру үшін әуелі қора-қопсыдағы отынханаға, астық
қоймасына, төл ұстайтын ауыз үйге тап болып, содан кейін бойы аласа,
терезелері тар, табалдырығы биік боөлмелерге, оның ішінде ең алдымен оттық
үйге (асхана), қазан оттығымен жылытылатын жатақ үйге, онана әрі өз
алдына от жағылатын қонақ үйге кіретін.
Тіркеспе шымнан және тақта тастан соғылған. Кейде күйген кірпештен де
тұрғызды.
Тіркеспе бөлмелерінің қиылысқан бұрыштарына шығыңқы бағаналар берілді.
Бұл шығыңқы бағаналар үйдің іргетасы болмайтындығынан қабырғаға түсетін
салмақты жеңілдету үшін қажет болған. Тіркеспе үйдің пішіні Қазалы,
Перовск, Маңғыстау, Торғай облысы өңірлерінде кездесті.
Шарбақ үй – Кенді Алтай өңірінің орманды далалы алқабында қалыптасқан,
қаңқасы бұтақтармен шарбақталған тұрғын үйдің көне түрі. Ол шарбақтан
құрастырылып, іші сырты сыланатын. Төбесінің құламасы бас жағын буған
қамыспен, неше түрлі шөп-шаламмен жабылатын болған. Ортасына от
жағылатындықтан төбесіндегі түтін тартатын ойықтан мұржасы шарбақталып,
балшықпен сыланатын. Бұл кейінгі кезге дейін қазіргі тұрғын үйлер
ауласындағы қойма, қора-қопсының қызметін атқарып келген.
Дүкен – ағаштан қиыстырылған, бес қабырғалы шатырлы үйдің нұсқасы. Бес
қабырғалы болып келетіні тұрақты мекен жай салуда үйреншікті түрдің – киіз
үйдің, шошаланың шеңберінен түзу қабырғалы қаңқаға алмасу үрдісін
көрсетеді. Төбесінің құламасы бес қырлы болғандықтан дем шығатын ойыға
қақпақпен жабылып, тіреуішпен ашылатын бес бұрыш кейпінде болғанға ұқсайды.
Бірақ бұл қазір тұрмыста жоқ.
Қыстық – шатырлы ағаш үйдің шаршысы созылыңқылау келетін, қабырғасы
ағаш кеспектермен қаланған үйдің түрі. Кіре берісінде үйді жылытатын,
қазан асып, тамақ әзірлейтін оттығы болған. Бұл үйдің түрі Шығыс
Қазақстанға ХҮІІІ-ХІХ ғғ. қоныс тепкендер ықпалынан тараған.
Киіз үй сүйектері және оның атаулары. Киіз – үй көшпелі өмірге
бейімделген, бастауы сонау ерте заманнан орын алған көшпелілер өркениетінің
басты атрибуты. Киіз үй Еуразия далаларында жартылай көшпелі және отырықшы
халықтар арасына кеңінен тараған. Сондықтан да киіз үйдің халық арасына
қалай жасалатындығына мән беріп тоқталайық.
Киіз үй жасау ағаш ұқсату өнерінің ішіндегі аса іскерлік пен ұзақ
еңбекті, сондай-ақ эстетикалық талғамды керек ететін бірден бір өнер
туындысы. Әдетте киіз үй сүйегін жасаушыларды халық арасында үйшілер деп
атайды. Киіз үй сүйегі мен уықтары өзен жағасында өсетін әр түрлі талдан
жасалады. Оған сәмбі тал, көк тал, қара тал, боз тал, құба тал сияқты ағаш
түрлері пайдаланылады. Тал, халық тәжірибиесі бойынша, киіз үй сүйегін
жасауға ең қолайлы ағаш түрі деп танылған. Біріншіден, жиі өсетін тал
тоғайы ішінен кереге мен уыққа жарайтындарын таңдап алаып, екіншіден
өңдеуге өте қолайлы және одан бабымен кептіріліп жасалған уық керегелер өте
жеңіл және берік болады. Сән салтанат қуған ауқатты байлар, төрелер мен
билер үйшілерге киіз үй сүйегін түгелдей қайыңнан жасатады. Әдетте,
қайыңнан жасалатын үйлердің көлемі үлкен болумен бірг, оның сүйегі де
салмақты және өте берік болады. Қайыңнан жасалған кереге уықтарды мұқият
өңдеген соң, оны боямайды. Себебі, ағаштың жылтырата өңделген табиғи түсі
үй ішіне аса ұнамды рең беріп тұрады.
Киіз үй сүйегіне жарайтын ағашты, көбіне үйшілердің өздері таңдап
алады. Ол үшін ерте көктемнен бастап әзірлеп, жыл бойы көлеңкеде кептіру
әдісін қолданады. Киіз үй сүйегіне арналып жасалатын ағаштың ұзындығы мен
жуандығы кереге уық жасауға жарамды болуы қажет, ал олардың қисықтығына
онша мән беріле бермейді. Шаңырақ үшін дайындалатын қайың мүмкіндігінше
түзу және бұтақсыз болуы қажет. Кейде мұндай ағаштар тым жуан болса, оларды
кесіп, ұзыннан жарып, шабады. Үй ағашын кесіп, бұтақтап, қабығын сыдырады.
Бұлай етудің себебі, біріншіден, жаңа кесілген жас тал мен қайыңның қабығы
сыдырылып, көп уақытты алмайды; екіншіден, қабығы алынбаған ағашты
көлеңкеге жиып қойса, ол жуырмаңда кеппей, қабық астында құрт пайда болып,
ағаш борсып, шіриді. Сондықтан, кесілген ағашты жылдам аршып, бас аяғын
тегістеп отап, керегеге жарайтындарын бір бөлек, уыққа арналған
әлдіректерін бір бөлек 20-30 ағаштан бір-бір бума жасап, көлеңкеге бірінің
үстіне бірін жинай береді. Мұндай бумаларды әдетте, сыдырылған тал
қабығының өзімен де буады. Үй ағашын бұлайша бумалау, біріншедін тасу үшін
ыңғайлы болса, екіншеден, көлеңкеге жиналған көп бумалардың бәрін дұрыс,
біркелкі кептіру үшін оларды әлсін әлсін аударыстырып, астын үстіне,
ортасындағысын шетіне шығарып қозғап отырады. Ал, барлық бумаларды бір
шамада жел қақтырып отыруға немесе шыжыған ыстықтарда ағаш тез қурап,
жарылып кетпеу үшін оларға су бүркетіндей етіп бумалап жинау тым қолайлы.
Осындай әдіспен әбден кепкен үй ағашын үйшілер: Қақасал кепкен ағаш, -
деп жоғары бағалаған.
Үйшілер үшін қажетті құралдар: тез, сықаурын, жоңғы, қуыс жоңғы, тесе шот,
балта, қашау, қол ара, ою пышақ, үскі сияқты құралдар және кереге, уық,
шаңырақ жасауға арналған әр түрлі қарапайым қалыптар мен кепкен ағашты
жібітуге арналған әр түрлі қарапайым қалыптар мен кепкен ағашты жібітуге
арналған қоз, мор, обын аталған ыстық пештер болуы керек. Кейде шеберлер
осы құрал саймандарды үйшілер мен шеберлер өздері ақ жасап алады.
Тез – үйшінің ең басты құралы. Тезді көбіне сүйегі ауыр, тығыз және
жарыла қоймайтын мықты қарағаш, қайың және жиде ағаштарының (ұзындығы 80-
100 см) жуан кесінділерінен жасайды. Тез жасау үшін мүмкіндігінше ағаштың
қатар өскен екі мықты бұтағы бар тұсын таңдайды. Себебі бір метрдей жерінен
кесілген екі бұтақ сүйірлеу ұштарымен жерге кіре тездің бір басындағы екі
аяғының ролін атқарады. Ал екінші басын қолдан жасалған, жерге мықтап
орнатылған арнайы аша ағашқа жатқызады. Жерге бұлайша орнатылған тез оның
үстінен қанша күш түссе де, мызғымайтын берік болады және үйшінің жұмыс
істеуіне жағдай туғызады. Бұтақты ағаш кесіндісінің жөні келмегенде тез
ағашты айыр ағаштарға жатқызады. Қайткен күнде де үйші іске кіріскенде тез
солқылдамай, нық тұратындай болуы қажет. Үйші тез басқанда ылғи түрегеп
тұрып істейтіндіктен, оның биіктігі 1 метр шамасында болуы керек. Тез
ағаштың үстіңгі жағының дәл ортасына ені бір қарыс, тереңдігі сынық
сүйемдей көлденең кертпек жасалады. Кертпектің екі басының оң және сол
жағынан арнайы жасалатын тік тесіктерге кертпек биіктігінен сәл асып
тұратын екі қайың қазықшалар орнатылады. Қисық ағашты түзетуде немесе
түзетілген ағашқа иін жасап мүсіндеуде осы қазықшалардың бірімен сықаурын
алақанының арасында сығылудың нәтижесінде түзетіледі.
Сықыурын – міндетті түрде әбден кепкен, жуандығы білектей, ұзындығы
1,5 метр шамасындағы қайыңнан жасалады. Сықаурынның бір жақ тегістелген
жуан басын алақан, үйшінің жамбасына дәл келетін орта тұсын жамбастық,
ал, жіңішке тұтқалық деп атайды. Қандай қисық ағаш болмасын оны оқтай
етіп түзететін немесе түзу ағашты көңілдегідей етіп ию арқылы оған жаңа
мүсін беретін тездің қарапайым көрінісі осындай. Қисық ағаш жатпайды тез
қасында деген халық мақалы киіз үй сүйегін жасаудағы қарапайым қазақ
тезінің орны бөлек екенін аңғартқандай.
Кепкен үй ағашын тезге салып түзету үшін, оларды от қызуына қақатап,
балқытып алу керек, ол үшін үй ағаштарын арнайы жасалатын мор, обын,
қоз сияқты пештерге салады.
Мор – деп аталатын пеш тақыр жерге ұзындығын 3,5 м., биіктігі мен
көлденеңін 30 – 40 см. етіп екі қабырғасы мен төбесін кірпіштен немесе
тастан қалайды. Бір басынан 2,5 м. мойын шығарады. Осы мойынға үй ағаштарын
тігінен салып, пештің аузынан от жағады. Ал обын деп аталатын пеш жерден
қазылып, ол үшін ұзындығы 3,5 метр, тереңдігі мен көлденеңі 40-50 сантиметр
ор қазады. Ордың үстіне 3-4 жерден көлденең шабақ ағаштар орнатып, үстінен
үй ағаштарын, ұзыннан ұзақ сұлатып жатқызып, шыммен бүркеп жабады. Сөйтіп,
обынның бір жағынан от жағады, екінші жағынан түтін шығады. Бұл пештерге үй
ағаштарын салып жібіту ісін үйшілер өздерінше мор салу немемсе обын
салу деп атайды.
Үй ағаштарын жағылған оттың қозына жібіту сияқты да қарапайым әдістің
бар екенін айта кетейік. Оны үйшілер өздерінше қоз салу деп атайды. Қоз
жасау үшін қойдың немемсе түйе құмалақтарынана немемсе қиынан от жағады да,
күлін жинамай орнынында қалдырады. Ертеңіне сол күлдің үстіне тағы от
жағып, әлі кебе қоймаған дымқыл құмалақ, тезек қалап, бықсытып қояды да от
астындағы ыстық күлге алдын ала су бүркілген үй ағаштарын сұғып, 20-30
минуттан соң бір-бірлеп суырып алып, тезге салып өңдей бастайды. Дымдау үй
ағаштарын қозға салар алдында оның күймей, буланып жылдам жібуіне жағдай
туғызады. Кейде қозды құмнан да жасайды. Ол үшін тездің жанына көп қылып
ұсақ құм үйеді, оны біраз жаймалап, үстіне қи жағады. Құм әбден қызған
уақытта жоғарыда айтылғандай үй ағаштарын балқытып, жібітетін қоз болып
шыға келеді.
Жоңғы – үй ағаштарының сыртқы кем-кетігін тегістейтін құрал. Мұны
ұзындығы екі сүйем, ені екі елідей темірден соғады. Екі шетінде ағаш
саптары бар, өткір жүзді аспап. Мұның түзу жонғы, қуыс немесе ойыс жонғы,
тісті немесе ыру жонғы деп аталатын үш түрі болады. Түзу жонғының өткір
жүзі түзу болады. Үй ағашын алғашқы өңдеу кезінде және керегенің басын,
уықтың алақанын шығара тегістей жону үшін қолданады. Қуыс немесе ойыс
жонғыны ағашқа жұмыр бейне беру үшін жонады, тісті жонғының жүзі иректеліп
тіс тәрізденіп шығарылады, оны кереге басы мен уық алақанына ыру сызықтар
жүргізу үшін қолданады. Мұны сызғы деп те атайды. Түзу жонғының екінші
жағына иректеп тіс жасауға байланысты оны екі бірдей процесті орындауға
қолданады.
Үскі – кереге желісінің көк өткізетін көздерін және уық алақанындағы
уық бау өткізетін көзді тесу үшін арнайы жасалған құрал. Ел арасында
үскінің бірнеше түрі болған. Соның ішінде ең көп тарағаны – араларын 20-25
сантиметр етіп жерге қағылған екі қазықтың бас жағында бір-біріне қарама
қарсы тесіктері болатын, оған темір үскі орнатылатын түрі. Үскінің
жұмырланған ағаш бөлігінің өн бойына ұсақ керпектер жасап қояды. Ол
кертпектер үскінің нық және жылдам айналыуына себебін тигізеді. Өйткені,
үскіні айналдыратын ұзын қайыс бау осы ағаш білікшеден 2-3 рет шалынып
алынады да, оның екі ұшынан бір кісі екі қолымен кезек тартып отырады,
сонда үскі зыр қөағып оңды солды айналады. Ал, үйші айналып тұрған үскіге
кереге шыбықтарын тосып, оның алдын ала белгіленген көк өткізетін көздерін
лезде тесіп шығады.
Үскінің екінші түрі қазықсыз жасалады. Сырты бұжырланған қысқа жұмыр
ағаштың бір жағына үскі темір, екінші жағына қысқа темір ұзын етіп
соғылады. Оның төрт қырланған орта тұсына ұзыннан ұзақ екі жарылған жұмыр
ағаш бекітіліп, жоғары жағы кіндік, төменгі үшкір жағы үскі ретінде
пайдаланылады.
Үскілердің жоғарғы жағынан басып тұруға арналған екі басты қалақ
ағаштың ортасындағы тесікке кіндік кигізіледі де, ырғақ үстіне шалқасынан
сұлата жатқызған кереге сағаналарының көк өткізетін көздерін жоғарыдан
төмен қарай тесіп шығады. Үскінің бұл түрлері де қайыс бау арқылы екінші
бір кісінің күшімен жұмысқа қосылады.
Ырғақ – кереге сағаналарының мүсін біркелкілігін сақтау үшін арнайы
жасалатын қалып. Ырғақ жасау үшін ұзындығы кереге сағаналарымен шамалас
жарыстырыла қойылған екі сырғауылдың үстіне көлденеңінен ұзындығы 1
метрдей төрт ағаш шыбықтар қырынан бекітіледі. Бұл шабақтардың әрқайсысының
биіктіктері мен орналасатын орындары кереге сағаналарының мүсініне
байланысты болады. Сондықтан мұндай ырғақ үстіне кереге сағаналарын
шалқасынан шалғанда олардың біркелкілігінің немесе сәл ғана
үйлесімсіздіктерінің өзі үйшінің қырағы көзіне бірден шалынып, кемшілікті
жөндеуіне мүмкіндік береді. Керегенің әр қанатын көктеп болған уақытта да
оны осы ырғаққа шалқасынан жатқызғанда, оның мүсіні ырғақ қалпымен
үйлесетін болуы керек, мұның өзі киіз үй сүйегінің орнықты, әрі берік болу
шарттарының сақталғандығын көрсетеді.
Уыққа арналған қалып, көбіне, үш қазық арқылы жасалады. Ол үшін
алғашқы уықты әбден өңдеп болған соң (негізгі мәселе оның иінінде) оны
тақыр жерге қырынан жатқызады да, уық алақанының сыртынан, иін ортасының
ішкі жағынан және уық қырының сыртынан биіктігі бір метрдей түзу жэонылған
үш мықты қазық қағылады, ал солардың арасына жасалған уықтарды ретімен
бірінің үстіне екіншісін қырынан қыстыра береді. Мұндай қазықтардан
жасалған қалыпқа қыстырылған уықтардың иіндері сол қалпында қатып, кейін су
тисе де, жазылмайтын күйге түседі. Уық иіні көбіректеу жасалатындықтан, оны
дереу қалыпқа салып қатырмаса, балқып тұрған уық иіні жазылып кетеді.
Керегеге арналған ырғақ болсын, үш қазықтан тұратын уық қалпы болсын
үйші жұмысының өнімділігін арттыруға себін тигізеді. Уықтың иініне де,
кереге сағаналарының мүсініне де көзі қанығып әбден дағдыланған тәжірибиелі
үйші жасап жатқан бұйымның белгілі үлгі деңгейіне дөп келді ау деп ырғаққа
не уық қалыбына салғанда, көбіне қателеседі. Сондықтан ішінара
үйлесіңкіремей қалған жерлерін дереу жеріне жеткізіп жөндеп, станаоктар
еңбек өнімділігін, сапасын арттырумен қатар үй сүйегі бөлшектерінің
біркелкілігін, формасының беріктігін қамтамасыз етеді.
Үйші жұмысқа кіріспес бұрын неше қанат үйдің сүйегін жасайтынын
біліп, соған орай дайындалған ағаштарының қажеттілерін іріктеп, ыңғайлайды.
Жұмыс орнын, құрал саймандарын жөнге келтіру олардың басты мақсаты.
Киіз үй сүйегінің ең күрделісі және ұзақ еңбекті қажет ететіні –
кереге. Үйші ең алдымен кереге сағаналарын дайындауға кіріседі. Ол үшін
алдын ала дайындалған қозға немесе мор мен обынға, керегеге арналған
ағаштардың он шақтысын салып, әбден жұмсартады. Жақсы кепкен ағашты қозға
салар алдында суға малып алса, ол тез жұмсарып, ағаш сырты күймей, бабында
балқиды. Қозда жатқан ағаштарды біртіндеп алып өңдеуге кіріседі. Ең алдымен
ағаштың қисық жерлерін тезге салып, түзетіп алады. Ол үшін қоздан шыққан
ыстық ағашты биялай киген қолмен ұстап, оның қисық жерін тездің
кертпегіндегі қазықшаның тұсына апарып ұстайды да, оны сықаурын алақанымен
жанши отырып түзетеді. Сықаурынды оң қолмен ұстап тұрып, сабы жағын
жамбасқа салып, бір босатқан уақытта түзетілетін ағашты ретіне қарай
аударыстырып, қозғап отырады. Оның ұзына бойындағы олпы-солпысын түзететіп
шығады да, бас аяғын шапа шотпен шауып, сағаналар ұзындықтарын біркелкі
етеді. Одан соң ағаштың жуан басынның екі жағын түзу жонғымен тегістейді,
тісті жонғымен ыру сызықтарын жүргізеді. Кереге сағаналарының қалған ұзына
бойын түгелдей қуыс не ойыс жонғымен жұмырлай жонады. Жону, түзеу жұмысы
біткен соң тезге салу арқылы кереге сағаналарына арнайы мүсін бере, әр
жерінен белгілі мөлшерде иіндер жасайды. Осының нәтижесінде кереге
сағанасының басы сәл шалқақтау болып, мойын тұсы ішке еніңкі, бүйірі сыртқа
теуіп шығыңқы келеді. Ал, бір жағы біртіндеп ішке тартып, төменгі ұшы тіп
тік болуы қажет. Кереге сағанасын тігінен қойғанда оның басы мен етегінің
ең төменгі ұшы бір түзу бойында болуы шарт. Мұның өзі киіз үй сүйегінің
орнықты және берік, әсіресе киіз үйдің салмағына керегенің шыдамды болуының
басты шарты. Кереге сағанасының осылайша мүсінделуі бүкіл қанатының әдемі
болуына айтарлықтай әсерін тигізеді.
Мүсінделген кереге сағаналарын көлеңкеде тұратын ырғақ үстіне
қатарлап қоя береді. Шалқасынан қатар жатқан кереге сағаналары ұзындығы,
жуандығы және иіндерінің үйлесімділігі жағынан бірдей және біркелкі болуы
қажет. Мұндай біркелкілік болмаса, кереге қанатын дұрыстап көктеу
мүмкіндігі де болмайды.
Киіз үйдің ең көп тараған түрі – алты қанат үй. Алты қанат үй
дегеніміз – алты керегелі үй деген мағынаны білдіреді. Сонда үйдің үлкен
кішілігі оның қанат санымен анықталады. Қанат санына қарай кереге
бастарының саны, кереге басына қарай уық саны әр түрлі болып келеді.
Мұнымен бірге кереге көздерінің үлкен кішілігіне қарай тор көз кереге
(жұдырық сыярлықтай болады) және жел көз кереге (қос жұдырық сыярлықтай кең
көзді) болып екіге бөлінеді. Олай болса тор көз және жел көз керегелі киіз
үй сүйегінің кереге басы, оған қарай уық саны да әр түрлі болады. Мысалы,
Қызылорда және Алматы облыстарында тор көзді 12 қанат үйде – 180 бас, 8
қанат үйде – 130 бас, 6 қанат үйде – 90 бас, 5 қанат үйде – 60 бас болады.
Тор көзді керегенің біреуінде, яғни қанатта 15-16 бас, 6 қанат үй
керегелерінің үшеуі 15, қалған үшеуі 16 басты болып келеді, яғни үйдің
қанат саны қанша өскенімен, оның жартысы 15, жартысы 16 бастан тұратындығы
заңдылық. Ал, жел көзді керегенің біреуінде 12-13 бастан болады, ал оның
жартысы 12, қалған жартысы 13 бастан тұрады. Бұлай болу себебі, қанаттарды
бір-бірімен қосқан, яки үйді тіккен уақытта екі керегенің бір-бір ьасы
бірігіп, бір бас болып шығады да, тігілген үйдегі керегелердің әрқайсысының
басы тор көзді керегеде 15-тен, жел көздіде 12-ден шығады. Бұл арада айта
кететін тағы бір заңдылық – киіз үй сүйегінің қанат саны 6-дан артқан соң
оның керегелері әрдайым тор көзденіп жасалады, ал жел көз керегелі үйлер,
әдетте үлкен үйлердің сүйегі салмақтырақ болады. Ол дауыл, құйын кездерінде
үй сүйегіне сырттан түсетін күш те көбірек. Сондықтан өз салмағы мен
сырттан түсетін табиғи күштердің тегеурініне үлкен үйлердің сүйегі төтеп
беретіндей орнықты, әлді болуы қажет. Тор көзді үлкен үйлер сүйегінің
жасалуы күрделі, бағасы да қымбатқа түсетіндіктен, оларды кезінде ауқатты
адамдар ғана жасатты. Ал, жел көзді шағын үйлердің сүйегі жеңіл, жасалуы
оңай, бағасы да арзанға түсетіндіктен, орта шаруалар қауымының басым
көпшілігі осыны қанағат етті. Алты қанат киіз үйдің бір тор көз керегесіне
жұмсалатын сағаналардың үлкенді-кішісін түгел қосқандағы жалпы саны 42
шыбықтан тұрады. Оның ең ұзын ірісінің саны 18 болса, қалғандары сағанақ
атанады да, қос-қостан барған сайын қысқара береді. Оның жалпы саны 24-ке
жетеді. Кереге ерісінің ұзындығы 2 метр болса, сағанақтарының ең ұзындары
1,6 метр, ең қысқалары 30 сантиметр шамасында болады.
Жасалып жатқан киіз үй сүйегінің керегелеріне жетерліктей түгел
сағаналар түзетіліп, жонылып, мүсінделіп, ырулар жүргізіліп болған соң,
олардың барлығына да көк өткізетін көздер тесіп шығу қажет. Әрбір кереге
сағанасына қанша тесік жасалатындығы керегенің тор көз не жел көз болып
жасалуына байланысты. Керегенің басы қанша болса, кереге қанатында
жоғарыдан төмен қарай сонша көз бар, ал әрбір кереге ерісінің соншама көп
тесігі жасалады. Айталық, 15 басты керегенің әр ерісіне 15 тесік жасалу
керек. Шын мәнісінде, оның 13-і тесіледі де, екеуі тесілмейді. Тесілмейтін
екі орынды азат деп атайды. Көк тесіктері арасынан азат қалдырудың
өзіндік мәні болумен бірге, белгілі тәртібі де бар. Азат қалдырмай
керегенің барлық көздерін көктесе, кереге қанаты жиылып, жазылмайтын
болады. Олай болса, бір қанатының екі деңгейінен азат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz