Ағзалар экологиясы (экология)

Жоспар
Кіріспе

КІРІСПЕ
1.1. Экологиялық факторлардың жіктелуі
1.2. Абиотикалық факторлардың әсерінің жалпы зандылықтары

Биологиялық жүйе ретінде аутэкология жекелен ген тірі ағзаны — жануар, өсімдік немесе микроор ганизм, оның қоршаған ортамен өзара қарым-қаты насын зерттейді.
Қоршаган ортага адамнан тәуелсіз Жерде найд болған, ягни оған мүраға өткен табиғи орта меі адам ңолымен жасалған техногенді орта кіреді.
Қоршаган ортаға бүл аізаны қоршаи жатқаі оның күйі мен тіршілік қызметіне тікелей не жз нама әсер ететін нәрсенің барлыгы жатады.
Тірі ағзага әсер ететін ортаның элементтерін эко логиялық факторлар деа атайды.
Экологиялық фактор дегеніміз - ағза бейімделушілік реакциялар, не адаитациялар арқылы жауап беретін қоршаған ортаның кез келген элементі неме се жағдайы. Кез келген ағзаға қоршаган ортада көітеш экологиялың факторлар әсер етеді. Дәстүрлі жікте; бойынша оларды: абиотикалық, биотикалық жәні антропогендік деіі бөледі (3-сурет).
Абиотикальщ фякторлар ~ бұл тірі ағзага әсер ететін қоршаган орта жағдайларының коміілексі (тем-иература, қысым, радиациялық фон, ылгалдылың, ат-мосфераның, теңіз және тұщы судық тоиырақгьщ құ-рамы және т.б.)
Биотикальщ факторлар — бұл бір ағзалардың тіршілік әрекетінің басқаларына тигізетін әсері (бәсе-келестік, жыртңыштық, иаразитизм және т.б.)
Антропогеиді факторлар — адам қызметінің қор-шаган ортаға тигізетін әсерінің жиынтығы (зиянды заттардың атмосферага шығарылуы, тоиырақ ңабатының бұзылуы, табиги ландшафттардың бұзылуы және т.6.).
Берілген жіктелу шартты больш табылады. Себебі, темаератураны абиотикалық фактор ретінде қарастыр-сақ, ол тірі ағзалардың әрекетіне байланысты жмі өзгері отырады.
Мысалы, ауаның темиературасы +13ӘС-дан төмен-деген кезде бал араларьшың қозгалыстық белсенділігі артады, ал бұл ұядагы темиератураны 25—30ӘС-га дейін көтереді.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

АҒЗАЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ (ЭКОЛОГИЯ)

Биологиялық жүйе ретінде аутэкология жекелен ген тірі ағзаны — жануар,
өсімдік немесе микроор ганизм, оның қоршаған ортамен өзара қарым-қаты насын
зерттейді.
Қоршаган ортага адамнан тәуелсіз Жерде найд болған, ягни оған мүраға
өткен табиғи орта меі адам ңолымен жасалған техногенді орта кіреді.
Қоршаган ортаға бүл аізаны қоршаи жатқаі оның күйі мен тіршілік
қызметіне тікелей не жз нама әсер ететін нәрсенің барлыгы жатады.
Тірі ағзага әсер ететін ортаның элементтерін эко логиялық факторлар
деа атайды.
Экологиялық фактор дегеніміз - ағза бейімделушілік реакциялар, не
адаитациялар арқылы жауап беретін қоршаған ортаның кез келген элементі неме
се жағдайы.

1.1. Экологиялық факторлардың жіктелуі

Кез келген ағзаға қоршаган ортада көітеш экологиялың факторлар әсер
етеді. Дәстүрлі жікте; бойынша оларды: абиотикалық, биотикалық жәні
антропогендік деіі бөледі (3-сурет).
Абиотикальщ фякторлар ~ бұл тірі ағзага әсер ететін қоршаган орта
жағдайларының коміілексі (тем-иература, қысым, радиациялық фон, ылгалдылың,
ат-мосфераның, теңіз және тұщы судық тоиырақгьщ құ-рамы және т.б.)
Биотикальщ факторлар — бұл бір ағзалардың тіршілік әрекетінің
басқаларына тигізетін әсері (бәсе-келестік, жыртңыштық, иаразитизм және
т.б.)
Антропогеиді факторлар — адам қызметінің қор-шаган ортаға тигізетін
әсерінің жиынтығы (зиянды заттардың атмосферага шығарылуы, тоиырақ
ңабатының бұзылуы, табиги ландшафттардың бұзылуы және т.6.).
Берілген жіктелу шартты больш табылады. Себебі, темаератураны
абиотикалық фактор ретінде қарастыр-сақ, ол тірі ағзалардың әрекетіне
байланысты жмі өзгері отырады.
Мысалы, ауаның темиературасы +13ӘС-дан төмен-деген кезде бал
араларьшың қозгалыстық белсенділігі артады, ал бұл ұядагы темиератураны
25—30ӘС-га дейін көтереді.
Жоғарыда келтірілген жіктеулерден басқа ағзалар-дың қоршаган орта
факторларының әсеріне бейімдеу-шілік дәрежесін баілалауға негізделген (А.С.
Мончадский) жіктелу бар. Бұл жіктелу бойьшша барлық эколо-гиялың факторлар
үш тоііңа бөлінеді (4-сурет).

Ең алдымен тірі ағзаларда иериодты факторларга бейімделуі найда
болады. Мысалы, Жер шарының тікелей өз өсінен және Күнді айналуы немесе Ай
фазаларының ауысуы.
Аталган факторлардың тұрақты түрде қайталану циклдері Жердегі
тіршілікке дейін де болған, сон-дықтан да ағзалардың бұл бірінші ретті
иериодты факторларга бейімделуі олардың тұқым қуалау не-гізінде ертеден
қалыптасқан.
Темііература, жарық, толысуы мен қайту фактор-лары көіітеген мекен ету
орталарында ерекше орын алады. Тек ең терең мұхит түбінде — абиссаль зо-
насында бұл бірінші ретті факторлардың өзгерісі болмашы ғана. Тәжірибелік
зерттеулер жүргізгенде түрақты темііература немесе жарықта зертханадағы
жануарлардың мінез-қүлқы табиғи жағдайлардан өз-геше болатынын есеаке
алу қажет.
Екінші ретті иериодтық факторлардың өзгеруі бірінші ретті факторлардың
өзгеруінің нәтижесі бо-льш табылады. Мысалы, ауаның ылгалдылығы —
темиературага тәуелді екінші ретті фактор.
Су ортасы үшін еріген оттегінің, еріген түздар-дың мөлшері, лайлану
дәрежесі, агыстың агу жыл-дамдығы және т.б. екінші ретті аериодты факторлар
больш табылғанымен, олардың бірінші ретті аериод-тық факторларға
тәуелділігі әлсіз. Ағзалардың екінші ретті ііериодтық факторларға
бейімделгеніне көіі уақыт болған жоң, сондықтан олардың бейімделуі анық
көрінбейді. Әдетте, екінші ретті ііериодты фак-торлар түрлердің белгілі бір
ареалдар ішіндегі саны-на әсер еткенімен, ареалдардың ауданына, шекарасы-на
әсер етиейді.
Периодты емес факторлар ағза мекен ететін ор-тада ңальшты жағдайда
болмайды. Олар кездейсоқ әсер ететіндіктен, ағзаларда бейімделу
белгілері пайда болыа үлгере алмайды. Периодты емес факторларға мысал
ретінде климаттық факторларды - дауылды желдер, найзағай, өрттер, сонымен
қатар адамның шаруашылық қызметін айтуға болады.
Иесінің ааразитке тигізетін әсерін екінші ретті ііериодтың факторларга
жатқызу керек. Себебі, паразит мекен ететін орта ретінде иесінің денесі
оның қа-льшты мекен ету ортасы болып табылады. Ал иесі үшін иаразиттің
болуы міндетті емес, бүл периодты емес фактор.

1.2. Абиотикалық факторлардың әсерінің жалпы зандылықтары

Мекен ету ортасында тірі ағзага әсер ететін экологиялық факторлардьщ
көитүрлілігіне қарамай, олардың ағзаға әсер ету сипаты мен тірі ағзалардың
жауапі ретінде беретін реакциялары бойынша бірқа-тар жалііы заңдылықтарды
көрсетуге болады. Тірі ағзаларға экологиялық фактордың әсерінің қолайлы
немесе қолайсыз болуы, ең алдымен оның әсер ету күшіне байланысты.
Фактордың жетісііеуі немесе шектен тыс көи болуы ағзалардың тіршілігіне қо-
лайсыз әсер етеді
Ағзаның тіршілігі үшін анагүрлым қолайлы бо-латын экологиялық
фактордың интенсивтілігін оитимум деи атайды. Көптеген түрлердің іүлденуі,
көбеюі үшін оіітималды темиературалар бе.пі.іі.
Түрлердің мекен ету ортасының факторларының қандай да бір ауытқу
диаііазонына бейімделуге қабілетін экологшлың валентгілік деа атайды (5-
сурет).
Лгзапыц роак -циясы

mm max
5-гуррт. Фактордын ағзаға эсер етуі
Әр түрдің өкілдері оитимум шамасына және эко-логиялық валенттілігіне
қарай ерекшеленеді. Мысалы,: тундрадағы қарсақ ауа темаературасының шамамен
80"С (+30ӘС-дан -55ӘС-ға дейін) ауытңуына шыдай алса, ал жылы су шаяндары
судың темиература-сының 6ӘС-дан (+23ӘС-дан +29ӘС) жогары ауытқуын көтере
алмайды. Фактордың бір әсер ету шамасы бір түр үшін оатималды, екіншісі
үшін зиянды, ал үшіншісі үшін төзімділік шегінен тыс болуы мүмкін.
Экологиялық валенттілігі төмен түрлерді стенобмонт-ты (грек тілінен
аударганда stenos — тар), ал төзім-ділігі жоғары түрлер — эврмбионтты (грек
тілінен аударганда eyros — кең) деи атайды. Стенобионт-тылық ііен
эврибионттылық ағзада өзінің тіршілігін сақтауда иайда болатын әр түрлі
бейімделу типтерін сииаттайды. Мысалы, темиератураіа қатысты
эври
және стенотермді ағзалар; түздардың концентрация-сына байланысты эври
және стеногалшіі; жарыққа — эври және стенофотты, тамаң түріне байланысты
эври және стенофагты ағзаларды бөліи көрсетуге болады.
Эврибионттылық түрдің кең таралуына жағдай жасайды. Көитеген
қараііайьшдылар, саңырауқұлақтар эврибионттаріа жатады да олар барлық мекен
ету орталарында таралган. Стенобионттылық таралу ареалын шектейді.
1840 жылы Ю. Либих (1803—1873) ағзалардың тө-зімділігі оның
экологиялық қажеттіліктерінің тізбегін-дегі ең әлсіз звеносымен
аныңталатынын дәлелдеді. Ол ауыл шаруашылың дақылдарының өнімділігін
анықтауда қоректік заттарга деген сүранысын зерт-теуге баіытталған
тәжірибелер жүргізді. Ю. Либих бидайдың өнімділігі оган көіі мөлшерде ңажет
(СО2 Н2О және т.б.) жеткілікті мөлшерде бар ңоректік заттарга емес, оіан аз
мөлшерде қажет және тоііы-рақта жеткіліксіз болатын (мысалы, бор) заттарға
тәуелді екенін анықтайды.
Қазір Либих ережесі шектеуші фанторлар заңы не-месе Либихтың минимум
заңы деи аталады. Бүл заңды былай тұжырымдауга болады: экологиялың фак-
торлар жиынтыгьшда төзімділік шегіне ең жаңын фактор күшті әсөр етөді.
Экологиялың фактордың тек жетісиеуі (минимум) гана емес, оның артық
мөлшері де (максимум) шектеуші әсер ете алады.
Минимуммен қатар максимумның да шектеуші әсері туралы түсінікті
дамытқан 1913 жылы В. Шелфорд болды. Шелфордтың толеранттылық заңы:
Экологиялық фактордың минимумы гана емес, оның макснмумы да шектеуші
фактор бола алады, ял олардың арасындагы ауытқу диапазоны толерант-тылық
шамасын (латын тілінен аударганда tolerantіa —шыдау, төзім) ягни
ағзаның белгілі бір факторга төзімділігін анықтайды.
Салыстырмалы түрде тұрақты жағдайда ұзақ уаңыт тіршілік еткен түрлер
өзінің экологиялық серпімділігін жогалтыи, қоршаған
ортаға
стенобионттылық қальштасады. Ал, орта
факторларының айтарлықтай ауытқымалы жаг-дайында тіршілік еткен
ағзалардың экологиялың сериімділігі жогары болады да олар эврибионтты
болады.
Тірі ағзалардың жеке дамуында, олардың қоршгғ ған орта факторларынық
өзгеруіне сезімталдыгы жо-гары болатын кезеңдері белгілі. Мұндай кезеңдерді
қауінті кезеқдер деи атайды. Бұл кезеңдер көбіне көбею кезеңдеріне және
онтогенездің бастаиқы кезеңі-не сай келеді. Бұл кезде қоршаіан ортаның
көите-ген факторлары шектеуші больш табылады. Ересек крабтар мен көатеген
теңіз жануарлары тұздылыгы төмен немесе тұщы суда да тіршілік ете алады, ал
олардың дернәсілдері үшін міндетті түрде тек өте тұзды су қажет.
Негізгі абиотикалық факторларға жарық, темиера-тура және ылғалдылың
жатады.
Жарьщ. Белгілі француз астрономы К. Фламмарион (1842—1925): Біздің
иланетамызда жүрген, ңозғалган, өмір сүретін нәрселердің барлығы күннен
жаралганң — деді.
Биосферадагы ең маңызды ироцесс — фотосинтез тек жарықта гана жүзеге
асырылады. Жасыл өсім-діктерде (жогары сатыдагы өсімдіктер мен балдырлар)
электрондардың доноры су (оттегі) болыи табылады. Сондықтан фотосинтез
нәтижесінде оттегі түзіледі:
Бактерияларда электрондардың доноры күкірт-сутек (күкірт), органикалық
заттар больш табылады. Мысалы, жасыл және алқызыл күкірт бактерия-ларында
төмендегі ироцесс жүреді:
Тірі ағзалардың жарыққа қатынасын екі жақты ңарастыруга болады: бір
жагынан жарыңтың тікелей жасуша протоилазмасына әсері ағзаны жойыи жі-беруі
мүмкін, ал екінші жагынан — жарьщ тірші-лікке қажетті энергияның бірінші
ретті көзі.
Көрінетін жарық ағзаларга әр түрлі әсер етеді: Қызыл сәулелер —
жылулық, көк және күлгін — биохимиялық реакциялардың жылдамдығы мен бағы-
тын өзгертеді. Жалиы алғанда жарық өсімдіктердің даму жылдамдыгына,
фотосинтездің интенсивтілігіне, жануарлардың белсенділігіне, қоршаған
ортаның ыл-ғалдылыіъі мен темиературасының өзгеруіне әсер етеді, тәуліктік
және маусымдық циклдерді қамтама-сыз ететін маңызды фактор болыи табылады.
Әрбір мекен ету ортасы жарың күшімен, мөлшерімен және саиасымен анықталатын
белгілі бір жарық режимі-мен сипатталады. Жарыңтың күші немесе интенсив-
тілігі уақыт бірлігінде аудан бірлігіне келетін энер-гиямен өлшенеді:
Джм2с; Джсм2с.
Бұл факторга рельефтің ерекшеліктері күшті әсер етеді. Ең интенсивті
жарың тікелей жарық, бірақ өсімдіктер тараш^ан жарықты толыгырақ
ііайдаланады.
Жарьщгың мөлшері радиация жиьштығымен анықталады. Полюстерден
экваторга қарай жарықтың мөлшері артадьь Жарық режимін анықтау үшін
шағы

лысңан жарық мөлшерін де, ягни альбедо (латын тілінен аударганда albus
— аі§ есеііке алу қажет.
Альбедо дегеніміз — әр түрлі денелердің бетінің шагылыстыруга
қабілеті. Ол радиацияның жалиы мөлшерінен иайызбен шаққандагы мөлшері.
Альбедо жарық сәулесінің түсу бұрышына және беттің шагылыстыру қасиетіне
байланысты болады. Мысалы, таза қардың альбедосы — 85%, лас қар — 40-50%,
ңарашірікті тоііырақ — 5-14%, ашық түсті құм — 35-45%, орман — 10-18%,
үйеңкінің жасыл жаііырағы — 10%, күзгі сары жаиырақтар — 28%.
Экологиялық фактор ретінде жарыққа қатысты өсімдіктердің төмендегі
топтарын бөліи көрсетуге болады: гелиофиттер (грек тілінен аударганда
helіos — күи, phyton — өсшдік), сциофиттер (грек тілінен ау-дарганда skіa —
көлөңкө) және көлеңкеге төзімді өсімдіктер (факультативті гелиофиттер).
Жарьщ сүйгіш түрлер (гелиофиттер) — жарық жақсы түсетін ашық жерлерде
өседі. Фотосинтез ироцесінің тыныс алудан басымдылыгы тек жоғары жарықтың
жағдайында ғана орын алады (бидай, қа-рагай, майқарағай).
Күнбағыс, итошаған, қойжелкен тәрізді жарың сүйгіш өсімдіктердің
гүлдері жарықңа қарай күн бағытымен бүрыльш отырады.
Көлеңке сүйгіш өсімдіктер (сциофиттер) —
күшті жарыңты көтере алмайды, үнемі көлеңкеде орманның көлеңкесінде
өседі (орманда өсетін шөіі-тесін өсімдіктер, ііаіюротниктер, мүктер,
ашқылтым шөатер). Кесілген орманның орнындагы шөитер тіршілігін сақтай
алмайды.
Көлеңкеге төзімді өсімдіктер (факультативті гелиофиттер) — жаңсы жарың
жағдайында өседі, біраң көлеңкені де жақсы көтереді (орманның
көіі-
теген өсімдіктері, шалгындық өсімдіктері, орман
шөатері мен бүталары).
Көлеңкеге төзімді ағаштар мен шөіітесін өсімдік-тер жаиырақтарының
мозаикалы орналасуымен ерекшеленеді.
Агаштардың жарықтық және көлеңкелік жаііы-рақтары (ағаштың сыртьшда
және ішкі жағында ор-наласады) — жарық жақсы түсетін және көлеңкедегі —
анатомиялың жағынан бір-бірінен ерекшеленеді. Жа-рықтағы жаиырақтар қалың,
дөрекілеу, кейде жыл-тыр болуы жарыңты шагылыстыруды қамтамасыз етеді.
Көлеңкедегі жаііырақтар жүқа, кутикуласы өте нәзік немесе болмайды.
Ормандарда көлеңкеге төзімді агаштар ңалың, бі-рігіи өседі. Олардың
көлеңкесінде анағүрлым көлең-кеге төзімді агаштар мен бүталар, ал төменгі
бел-деуінде — көлеңке сүйгіш бұталар мен шөптесін өсімдіктер өседі.
Кеңістікті бағдарлау қүралы ретінде жарықтың жануарлар өміріндегі
маңызы зор. Қарапайым жа-нуарлардың өзінде жарық сезгіш органеллалар иайда
болады. Жасыл эвглена жарық сезгіш көзшеніңң көмегімен ортаның жарьщ
дәрежесіне жауап береді. Ішекңуыстылардан бастаіі, барлық жануарларда жарық
сезгіш мүшелер — қүрылысы әр түрлі көздері дамиды.
Жануарлар күндізгі, түнгі және қас қарайғанда тіршілік ететін
жануарлар болып бөлінеді. Сонымен қатар жарық күнді көтере алмайтын, тек
қараңғыда тіршілік ететін (топырақ жануарлары, үңгірлер мен терең жерлерде
мекендейтін) жануарлар, жануарлар мен өсімдіктердің ішкі иаразиттері
де бар.
Биолюмииесценция дегеніміз тірі ағзалардың жа-рық шығаруга
қабілеттілігі. Бүл қоршаған ортадан түсетін тітіркендірулерге жауаи ретінде
катализатор-Дың әсерінен күрделі органикалық заттардың тотығуы нәтижесінд,е
болады.
Балыңтар, бесаяңты былқылдақденелілер және басңа да гидробионттардың,
сондай-ақ кейбір жер-ауа ортасында тіршілік ететін ағзалардың шыгаратын
жарықтың сигналдары (мысалы, шілделік тұқымдасы-ның ңоңыздары) ңарама-қарсы
жыныс дарасының на-зарын аудару, жемтігін аулау немесе жыртқыш-тардан
ңорғану, кеңістікті багдарлау үшін қажет.
Температура. Тірі ағзалардың жер бетінде тара-луын аныңтайтын
факторлардың бірі — температура. Жылудың тек абсолюттік мөлшері ғана емес,
сон-дай-ақ оның уақыт бойынша таралуы, яғни жылу-лың режим маңызды больш
табылады. Өсімдіктердің денесінің өзіндік темііературасы болмайды. Олардың
жылу реттеуінің анатомо-морфологиялың және фи-зиологиялық механизмдері
ағзаны қолайсыз темпе-ратуралардан қоргауга бағытталган.
Ылғалдылық жетішейтін жогары темаературалы белдеулерде тарихи даму
барысында жаиырақ беті-нің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.