Фольклорлық шығармалардағы елдік рухы
Кейбір зерттеушілер кеңестік идеологияны тым біржақты бағалап, оның ұлттық, елдік рухты көтеретін мәселелерде қатқыл бағат ұстанғанын жазады. Бұл мәселені фольклортану саласында екі бағытта қарастыруға болады. Бірі - кеңестік дәуірде де казақ ғалымдары фольклорлық мұралар қызметін ашып, лайықты түрде бағалай білгенін айтуымыз қажет. Екінші бағыт қаһармандық жырдың идеологаялық қызмет атқарғаны кенестік дертінде де ашық, анық айтылды. Дегенмен бұл қызметті танытуда шектеулілік болды, көп ретте кейіпкерді елді жаудан азат етуші батыр деңгейінде ғана қабылдау қалыптасты. Шындығында, фольклорлық мұралар, атап айтқанда, аңыздың да, ертегінің де, қаһармандық жырдық да идеологиялық қызметін кең ауқымда қабылдау қажет. Яғни, халықтың рухани азығы — фольклорлық шығармалар үшін басты өзек – ел-жұрты арман-тілегімен қабысқан, қанымен, жанымен біте қайнаған намыс, елдік рух. Тіпті, көне батырлық ертегілер екі рудың таласына арналса да, Алпамысқа әкесі жау қолына кеткен малды қайтармай оралма деген сөздерінің мәні тереңде, ол дәуір үшін ру — кіші Отан проблемасын шеңберде қалдырмаған, кең мәселе ретінде толғайды. Меседен: "... намысы болса, іздеп келер деп, еліңді шаптырып, батырынды байлатып алдыртқан едім" ("Керқұла атты Кендебай"), "Делдаш 8 жасқа келгенде,елін жаушауып, анасы да жау қолында тұтқын болып кетіпті. Азамат болған, жайды ұққан Делдаш елінің намысы үшін кек алуға аттанбақ болыпты" ("Деядаш батыр"), — деп, тыңдаушы қауымның жігерін қайрайды. Бұл екі ертегінің соңы "Кендебай тұрғанда елге батып, ешбір жау тие алмайды", "Делдаштай батыры, ері тұрған бұл елге бұдан бұлай ешқаңдай жау тиісе алмайтын болыпты. Бұлар бейбіт, рақатты тұрмыс кешіпті. Халық Делдашты ел үшін туған ер деп атапты" деп аяқталуы да осы ойымыздың бір дәлелі.
Ә. Марғұлан Оғызға, Көкетайға, Манасқа берілген жойқын ас, көп мал сойып, ас беру салты халықтың рухани күшін көрсететін ұлы сын, үлкен салтанат деп бағаланғанын жазған. Яғни, жазба және фольклорлық мұраларды ойға дәйек ете отырып, елдің елдік танытуы соңғы ғасырлардың ғана жемісі емес екендігін танытқан. Сондай-ақ, қаһармандық жырлар, сұлу
Ә. Марғұлан Оғызға, Көкетайға, Манасқа берілген жойқын ас, көп мал сойып, ас беру салты халықтың рухани күшін көрсететін ұлы сын, үлкен салтанат деп бағаланғанын жазған. Яғни, жазба және фольклорлық мұраларды ойға дәйек ете отырып, елдің елдік танытуы соңғы ғасырлардың ғана жемісі емес екендігін танытқан. Сондай-ақ, қаһармандық жырлар, сұлу
ӘДЕБИЕТТЕР
1.Марғұлан Ә. Шоқан және "Манас". —А,, 1971.
2. Марғлан Ә. Қазақтың ерлік жырындағы әлеуметтік сарындар // Ежелгі жыр-
аңыздар. —А., 1985.
З.Жұмалиев Қ, Қазақ эпосымен әдебиет тарихының мәселелері. — А., 1958.
4.Әуезов М. Әдебиет тарихы. —А, 1991.
5. Бердібаев Р. Эпостанудың әдістемелік мәселелері //Қазақ фольклорының
тарихы. -А., 1993.
6. Жирмунский В. Тюркский героический эпос. —Л., 1974.
7. Алатай, Жапарқұл. ОҒК қолжазба қоры.
8.Смирнова Н.С. Основные версии Камбара//Камбар--батыр. – А - Ата, 1959.
9. Досмухаммедұлы X. Аламан. —А., 1991.
10. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. —А., 1995.
1.Марғұлан Ә. Шоқан және "Манас". —А,, 1971.
2. Марғлан Ә. Қазақтың ерлік жырындағы әлеуметтік сарындар // Ежелгі жыр-
аңыздар. —А., 1985.
З.Жұмалиев Қ, Қазақ эпосымен әдебиет тарихының мәселелері. — А., 1958.
4.Әуезов М. Әдебиет тарихы. —А, 1991.
5. Бердібаев Р. Эпостанудың әдістемелік мәселелері //Қазақ фольклорының
тарихы. -А., 1993.
6. Жирмунский В. Тюркский героический эпос. —Л., 1974.
7. Алатай, Жапарқұл. ОҒК қолжазба қоры.
8.Смирнова Н.С. Основные версии Камбара//Камбар--батыр. – А - Ата, 1959.
9. Досмухаммедұлы X. Аламан. —А., 1991.
10. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. —А., 1995.
ФОЛЬКЛОРЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРДАҒЫ ЕЛДІК РУХЫ
Кейбір зерттеушілер кеңестік идеологияны тым біржақты бағалап, оның
ұлттық, елдік рухты көтеретін мәселелерде қатқыл бағат ұстанғанын жазады.
Бұл мәселені фольклортану саласында екі бағытта қарастыруға болады. Бірі -
кеңестік дәуірде де казақ ғалымдары фольклорлық мұралар қызметін ашып,
лайықты түрде бағалай білгенін айтуымыз қажет. Екінші бағыт қаһармандық
жырдың идеологаялық қызмет атқарғаны кенестік дертінде де ашық, анық
айтылды. Дегенмен бұл қызметті танытуда шектеулілік болды, көп ретте
кейіпкерді елді жаудан азат етуші батыр деңгейінде ғана қабылдау
қалыптасты. Шындығында, фольклорлық мұралар, атап айтқанда, аңыздың да,
ертегінің де, қаһармандық жырдық да идеологиялық қызметін кең ауқымда
қабылдау қажет. Яғни, халықтың рухани азығы — фольклорлық шығармалар үшін
басты өзек – ел-жұрты арман-тілегімен қабысқан, қанымен, жанымен біте
қайнаған намыс, елдік рух. Тіпті, көне батырлық ертегілер екі рудың
таласына арналса да, Алпамысқа әкесі жау қолына кеткен малды қайтармай
оралма деген сөздерінің мәні тереңде, ол дәуір үшін ру — кіші Отан
проблемасын шеңберде қалдырмаған, кең мәселе ретінде толғайды. Меседен:
"... намысы болса, іздеп келер деп, еліңді шаптырып, батырынды байлатып
алдыртқан едім" ("Керқұла атты Кендебай"), "Делдаш 8 жасқа келгенде,елін
жаушауып, анасы да жау қолында тұтқын болып кетіпті. Азамат болған, жайды
ұққан Делдаш елінің намысы үшін кек алуға аттанбақ болыпты" ("Деядаш
батыр"), — деп, тыңдаушы қауымның жігерін қайрайды. Бұл екі ертегінің соңы
"Кендебай тұрғанда елге батып, ешбір жау тие алмайды", "Делдаштай батыры,
ері тұрған бұл елге бұдан бұлай ешқаңдай жау тиісе алмайтын болыпты. Бұлар
бейбіт, рақатты тұрмыс кешіпті. Халық Делдашты ел үшін туған ер деп
атапты" деп аяқталуы да осы ойымыздың бір дәлелі.
Ә. Марғұлан Оғызға, Көкетайға, Манасқа берілген жойқын ас, көп мал
сойып, ас беру салты халықтың рухани күшін көрсететін ұлы сын, үлкен
салтанат деп бағаланғанын жазған. Яғни, жазба және фольклорлық мұраларды
ойға дәйек ете отырып, елдің елдік танытуы соңғы ғасырлардың ғана жемісі
емес екендігін танытқан. Сондай-ақ, қаһармандық жырлар, сұлу
ертегілертуғызуда патриархалды дәуірдегі негізгі сарындарды жіктейді. Ол
атап көрсеткен: а) бейбітшілікті сақтау; о) ел қорғаны ерлерді ардақтау;
б) ақылшы қарияларды қадірлеу; в) алып ер туатын ананы құрмет тұту;
г) алпыс басты ақ орданың аяулысы - жас әйелді біреуге олжаға түсірмеу;
д) келешек ана болатын қыз баланы тәрбиелеу; е) ер баланы баулып, садақ
аттыру, жапан түзге жалғыз жіберіп, аңаулатып, ерлік сынақтан өткізу
(мергендер типі); ж) жүйрік жылқыны тануды бағалау қасиеттерінің бірі,
сайып келгенде, жұрттілегі, елдік рухты танытады. Қ. Жұмалиев те
қаһармандық жырларда Отаншылдық идеяның бар екендігін айтып, батырдың жеке
намысы және ел намысы деген мәселені қозғаған. Ол батырлық жырдың тұтастану
процесін "елдің өршілдік арманын дамыта берген халқымыздың рухани көшінің
беріктігі", "ерлікті елдің қасиеті санап, елдік өмірден ерлік өлім артық
деген ұранды ту қып жоғары көтереді. Жас буынды елдік, ерлік идеясына
бөлеп, тербетеді. Өлмес елдің өшпес асыл сипаты да осында болатын" деп
жазған - М.Әуезов жыр өзегіне арқау болатын батырды екі түрде —тарихи адам
және ел қиялынан туған кейіпкер ретінде көрген. Жырлаор аш тарихи есімдер
бүгінде белгілі, сонда ел қиялынан туған кейіпкерлердің жөн-жосығы қалай?
Өмірде болған-болмағанын дәлелдеу қиын есімдердің жырларда орын алуы,
оларға арнайы көңіл бөлінуі немесе Едіге мен Шораның эпоста тарихи
шындықтан алшақтауы нені білдіреді? Қарасай мен Ғазидың сұрапыл соғыстар
жүргізгенін ешқандай шежіреден немесе жазба тарихтаң табу қиын. В.М.
Жирмунский Едігеұлы Нұрадынның XV ғ. бірінші жартысында өмір сүргенін, оның
қызыл бастар мен де, қалмақтармен де соғысу мүмкіндігі жоқ екендігін айта
келіп, оның есімін эпикалық жырға қосылуы эпикалык дәстүрдің қажеттілігінен
деп көрсетуі Бұл сауалдардың ... жалғасы
Кейбір зерттеушілер кеңестік идеологияны тым біржақты бағалап, оның
ұлттық, елдік рухты көтеретін мәселелерде қатқыл бағат ұстанғанын жазады.
Бұл мәселені фольклортану саласында екі бағытта қарастыруға болады. Бірі -
кеңестік дәуірде де казақ ғалымдары фольклорлық мұралар қызметін ашып,
лайықты түрде бағалай білгенін айтуымыз қажет. Екінші бағыт қаһармандық
жырдың идеологаялық қызмет атқарғаны кенестік дертінде де ашық, анық
айтылды. Дегенмен бұл қызметті танытуда шектеулілік болды, көп ретте
кейіпкерді елді жаудан азат етуші батыр деңгейінде ғана қабылдау
қалыптасты. Шындығында, фольклорлық мұралар, атап айтқанда, аңыздың да,
ертегінің де, қаһармандық жырдық да идеологиялық қызметін кең ауқымда
қабылдау қажет. Яғни, халықтың рухани азығы — фольклорлық шығармалар үшін
басты өзек – ел-жұрты арман-тілегімен қабысқан, қанымен, жанымен біте
қайнаған намыс, елдік рух. Тіпті, көне батырлық ертегілер екі рудың
таласына арналса да, Алпамысқа әкесі жау қолына кеткен малды қайтармай
оралма деген сөздерінің мәні тереңде, ол дәуір үшін ру — кіші Отан
проблемасын шеңберде қалдырмаған, кең мәселе ретінде толғайды. Меседен:
"... намысы болса, іздеп келер деп, еліңді шаптырып, батырынды байлатып
алдыртқан едім" ("Керқұла атты Кендебай"), "Делдаш 8 жасқа келгенде,елін
жаушауып, анасы да жау қолында тұтқын болып кетіпті. Азамат болған, жайды
ұққан Делдаш елінің намысы үшін кек алуға аттанбақ болыпты" ("Деядаш
батыр"), — деп, тыңдаушы қауымның жігерін қайрайды. Бұл екі ертегінің соңы
"Кендебай тұрғанда елге батып, ешбір жау тие алмайды", "Делдаштай батыры,
ері тұрған бұл елге бұдан бұлай ешқаңдай жау тиісе алмайтын болыпты. Бұлар
бейбіт, рақатты тұрмыс кешіпті. Халық Делдашты ел үшін туған ер деп
атапты" деп аяқталуы да осы ойымыздың бір дәлелі.
Ә. Марғұлан Оғызға, Көкетайға, Манасқа берілген жойқын ас, көп мал
сойып, ас беру салты халықтың рухани күшін көрсететін ұлы сын, үлкен
салтанат деп бағаланғанын жазған. Яғни, жазба және фольклорлық мұраларды
ойға дәйек ете отырып, елдің елдік танытуы соңғы ғасырлардың ғана жемісі
емес екендігін танытқан. Сондай-ақ, қаһармандық жырлар, сұлу
ертегілертуғызуда патриархалды дәуірдегі негізгі сарындарды жіктейді. Ол
атап көрсеткен: а) бейбітшілікті сақтау; о) ел қорғаны ерлерді ардақтау;
б) ақылшы қарияларды қадірлеу; в) алып ер туатын ананы құрмет тұту;
г) алпыс басты ақ орданың аяулысы - жас әйелді біреуге олжаға түсірмеу;
д) келешек ана болатын қыз баланы тәрбиелеу; е) ер баланы баулып, садақ
аттыру, жапан түзге жалғыз жіберіп, аңаулатып, ерлік сынақтан өткізу
(мергендер типі); ж) жүйрік жылқыны тануды бағалау қасиеттерінің бірі,
сайып келгенде, жұрттілегі, елдік рухты танытады. Қ. Жұмалиев те
қаһармандық жырларда Отаншылдық идеяның бар екендігін айтып, батырдың жеке
намысы және ел намысы деген мәселені қозғаған. Ол батырлық жырдың тұтастану
процесін "елдің өршілдік арманын дамыта берген халқымыздың рухани көшінің
беріктігі", "ерлікті елдің қасиеті санап, елдік өмірден ерлік өлім артық
деген ұранды ту қып жоғары көтереді. Жас буынды елдік, ерлік идеясына
бөлеп, тербетеді. Өлмес елдің өшпес асыл сипаты да осында болатын" деп
жазған - М.Әуезов жыр өзегіне арқау болатын батырды екі түрде —тарихи адам
және ел қиялынан туған кейіпкер ретінде көрген. Жырлаор аш тарихи есімдер
бүгінде белгілі, сонда ел қиялынан туған кейіпкерлердің жөн-жосығы қалай?
Өмірде болған-болмағанын дәлелдеу қиын есімдердің жырларда орын алуы,
оларға арнайы көңіл бөлінуі немесе Едіге мен Шораның эпоста тарихи
шындықтан алшақтауы нені білдіреді? Қарасай мен Ғазидың сұрапыл соғыстар
жүргізгенін ешқандай шежіреден немесе жазба тарихтаң табу қиын. В.М.
Жирмунский Едігеұлы Нұрадынның XV ғ. бірінші жартысында өмір сүргенін, оның
қызыл бастар мен де, қалмақтармен де соғысу мүмкіндігі жоқ екендігін айта
келіп, оның есімін эпикалық жырға қосылуы эпикалык дәстүрдің қажеттілігінен
деп көрсетуі Бұл сауалдардың ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz