Абайдың «желсіз түнде жарық ай» өлеңінің аудармасы жайында

ХІХ ғасырдың аяғы, ХХ ғасырдың басында өмір сүрген, қазақтың ұлы ақыны Абайды бұл күнде білмейтін қазақ баласы жоқ шығар. Абай қалдырып кеткен мол мұра қазақ халқы үшін таптырмас байлық, асыл қазына. Абай поэзиясы жай ғана шығарылған дүние емес, ол тұнып тұрған философия, терең ой. Оның сырын ашу кез келген адамның қолынан келе бермейді, себебі ол тек Абайға тән қасиет. Абайдың танымы тереңде жатқан шығармалары, қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін ашатын, адамзат баласының болмыс тұңғиығына апаратын толғаныстардан дүниеге келген туындылар. Аты әлемге әйгілі болған Абай қай тақырыпта жазса да, оның астарында адамзаттың бүкіл қырлары ашыла беретін тәрізді.
Шоқтығы биік, дана, дара Абайдың шығармаларын басқа тілде жаңғыртудың қаншалықты қиын екенін, оның шығармаларының мазмұнының тереңде жатқандығымен түсіндіре аламыз. Абайды аудару-тәржіма жасаушыдан асқан білімділікті, ерекше жауапкершілікті, яғни профессионализмді талап етеді. Себебі аударма ол жай ғана шығарманы бір тілден екіншісіне аудара салу емес, ол сол шығарманың авторын тереңнен зерттеумен қатар, оның ішкі болмысын, оның сырын ұғыну, автор ойымен өз ойының бір жерден үндесуі, үйлесуі.
Абай шығармаларының басқа тілдерге, соның ішінде орыс тіліне қалай аударылғанын, оны орыс тілді оқырманның қалай қабылдағынын білу қазақ аударматануы үшін күн тәртібінде тұрған өзекті мәселердің бірі. Бұл мақаламызда біз ақынның «Желсіз түнде жарық ай» өлеңінің аудармасы туралы сөз қозғап, ой толғамақпыз.
Абайдың бұл өлеңінің сыры тереңде. Оның шығармаларын қабылдау, талдау, тану, бағалау оңай емес, өйткені Абай жай ғана ақын емес, ол философ, оған қоса біз Абайды табиғаттың сырын терең танитын жаратылыстанушы деп те айтар едік. Табиғаттың тылсым сиқырларын бір өлеңге сиғыза білген Осы өлеңнің негізі ұлы күш-махаббат. Өлеңді бір рет оқып шыққан адам қайдағы махаббат дері әбден мүмкін, ал астарына үңіліп қарайтын болса бұнда нағыз қазақ жігіті мен бойжеткенінің арасында сүйіспеншілік барын көреді.
Осы күнге дейін бұл өлең орыс тіліне бірнеше рет аударылған. Біз талдайтын бірінші тәржіма Ю.Кузнецовтікі болса, екіншісі-Ю.Нейманның нұсқасы. Бұл аудармалар Абайдың орыс тіліндегі жинағында жарияланған, екі нұсқада, екі түрлі деңгейде аударылғандықтан, мазмұны да бір-бірінен ерекшеленеді. Мағыналық мазмұны, сәйкестігі, дәлдігі жағынан екі аударма да түпнұсқаға сәйкес келеді деп айту қиындау. Екі аудармашы да өзінше тәржіма жасаған, алайда ешқайсысы да Абайдың ойын терең түсіне алмаған сияқты.

«Желсіз түнде жарық ай,
Сәулесі суда дірілдеп,
Ауылдың жаны-терең сай,
Тасыған өзен күрілдеп.»

-деп жырлаған. Неткен керемет-терең ой. Ойлаңызшы желсіз түнде, суда сәуле дірілдей ма? Бұндағы діріл өзеннің жағасына келген жастардың бейнесінің, су бетінде көрініс тапқан сезімі емес пе? Яғни, Абайдың осы бір шумақ өлеңінен өзеннің маңына кездесуге келген жастардың бейнесін байқауға болатындай.. Ал осы шумақ орыс тіліне қалай тәржімаланды екен? Екі аударма сырттай салыстыра қарастыратын болсақ.

Ю.Нейманның аудармасы:
«Тихой ночью при луне
Луч в воде дрожит слегка.
За аулом в тишине
По камням гремит река.»-болса,
Ю.Кузнецов аудармасы мынандай:
В ночной тише луна царит,
И отблеск на воде дрожит,
В глухом овраге дремлет мгла.
Река весенняя шумит.

Алғашқы тәржімадағы «за аулом в тишине», түпнұсқадағы «ауылдың жаны-терең сайға» мағынасы еш ұйқаспайды және ақынның астарлы ойын дұрыс жеткізе алмаған тәрізді. Сол сияқты екінші аудармада да «в глухом овраге дремлет мгла» сөзбе-сөз аудармаға әлдеқайда жақын сияқты, алайда айта кетерлік бір жайт, Кузнецов түпнұсқадағы «тасыған өзен күрілдеп» деген жолды «Река весенняя шумит деп» берген. Яғни бұл аудармашы өзеннің көктемде таситынын атап кеткісі келіп тұрғандай.