Репортаж жанры
Кіріспе
Негізгі бөлім
І тарау. Репортаж . жауынгер жанр
1.1. Репортаж жанрына қойылатын басты талаптар
1.2. Қазақ баспасөзіндегі: «Ана тілі», «Дала мен қала», «Алматы
ақшамы» газеттеріндегі репортаж жанры
ІІ тарау. Репортер . шеберлік шыңы
2.1. Қайнар Олжай . репортер журналист
2.2. Студенттің өз шығармашылығынан
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Негізгі бөлім
І тарау. Репортаж . жауынгер жанр
1.1. Репортаж жанрына қойылатын басты талаптар
1.2. Қазақ баспасөзіндегі: «Ана тілі», «Дала мен қала», «Алматы
ақшамы» газеттеріндегі репортаж жанры
ІІ тарау. Репортер . шеберлік шыңы
2.1. Қайнар Олжай . репортер журналист
2.2. Студенттің өз шығармашылығынан
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста репортаж жанрына теориялық негізде анықтама беріліп, оған қойылатын басты талаптар, жанрдың композициялық құрылымы, публицистикадағы өзге жанрлармен ұқсастығы, орыс және қазақ теоретиктерінің еңбектерінің негізінде зерттеледі.
Сонымен қатар, «Ана тілі», «Дала мен қала», «Жас қазақ», «Алматы ақшамы» газеттерінде жарыққа шыққан репортаждарға шолу жасалып, жарияланымдардағы репортаждар толық талданады, репортердің репортаж жазу шеберлігі талқыланады. Белгілі журналист Қ.Олжайдың «Президент пырағы» еңбегінде публицистің репортерлік қыры зерттелді.
Зерттеудің соңғы бөлімінде студенттің өз шығармашылығына шолу жасалып, репортаждарына жанрға сай сипаттама беріледі, репортаж талаптарына сәйкес келмейтін кемшіліктері талданады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ақпараттар ағыны қашан да адамзат ғұмырынан тыс қалмағандығын ескерсек, жаһандағы жаңалықтар мен әлемдегі саяси-экономикалық, әлеуметтік, мәдени өзгерістерді қалың бұқараға танытып, хабардар етуде журналистика мамандарының алар орны ерекше. Осы орайда, көсемсөз шеберлерінің күнделікті ақпараттар ағыны мен қоғамның өзекті деген мәселелерін жұртшылық назарына қалай және қандай әдіс-тәсілмен ұсынады деген заңды сауал туындайды. Тележурналистер әлемдегі түрлі ақпарды көгілдір экран көмегімен көрермендермен қауыштырса, газет тілшілері қоғамдағы тың жаңалықтар мен өмірдегі өрнекті өзгерістерді басылым бетінде тізілген мақалалар топтамасымен, салиқалы сұхбаттармен, есеп, заметкалармен, журналистің ізденісін талап ететін зерттеу, сараптамалық мақалалармен, репортаж, очерктермен оқырман қауымға тіршілік тынысын танытады. Аталған жанрлардың барлығы қазақ басылым беттерінде көрініс тапқанымен, олардың ішінде сирек кезедесетін жанрлар да бар. Солардың бірі – репортаж.
Сонымен қатар, «Ана тілі», «Дала мен қала», «Жас қазақ», «Алматы ақшамы» газеттерінде жарыққа шыққан репортаждарға шолу жасалып, жарияланымдардағы репортаждар толық талданады, репортердің репортаж жазу шеберлігі талқыланады. Белгілі журналист Қ.Олжайдың «Президент пырағы» еңбегінде публицистің репортерлік қыры зерттелді.
Зерттеудің соңғы бөлімінде студенттің өз шығармашылығына шолу жасалып, репортаждарына жанрға сай сипаттама беріледі, репортаж талаптарына сәйкес келмейтін кемшіліктері талданады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ақпараттар ағыны қашан да адамзат ғұмырынан тыс қалмағандығын ескерсек, жаһандағы жаңалықтар мен әлемдегі саяси-экономикалық, әлеуметтік, мәдени өзгерістерді қалың бұқараға танытып, хабардар етуде журналистика мамандарының алар орны ерекше. Осы орайда, көсемсөз шеберлерінің күнделікті ақпараттар ағыны мен қоғамның өзекті деген мәселелерін жұртшылық назарына қалай және қандай әдіс-тәсілмен ұсынады деген заңды сауал туындайды. Тележурналистер әлемдегі түрлі ақпарды көгілдір экран көмегімен көрермендермен қауыштырса, газет тілшілері қоғамдағы тың жаңалықтар мен өмірдегі өрнекті өзгерістерді басылым бетінде тізілген мақалалар топтамасымен, салиқалы сұхбаттармен, есеп, заметкалармен, журналистің ізденісін талап ететін зерттеу, сараптамалық мақалалармен, репортаж, очерктермен оқырман қауымға тіршілік тынысын танытады. Аталған жанрлардың барлығы қазақ басылым беттерінде көрініс тапқанымен, олардың ішінде сирек кезедесетін жанрлар да бар. Солардың бірі – репортаж.
Кіріспе
Негізгі бөлім
І тарау. Репортаж – жауынгер жанр
1.1. Репортаж жанрына қойылатын басты талаптар
1.2. Қазақ баспасөзіндегі: Ана тілі, Дала мен қала, Алматы
ақшамы газеттеріндегі репортаж жанры
ІІ тарау. Репортер – шеберлік шыңы
2.1. Қайнар Олжай – репортер журналист
2.2. Студенттің өз шығармашылығынан
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста репортаж жанрына теориялық негізде анықтама беріліп, оған қойылатын басты талаптар, жанрдың композициялық құрылымы, публицистикадағы өзге жанрлармен ұқсастығы, орыс және қазақ теоретиктерінің еңбектерінің негізінде зерттеледі.
Сонымен қатар, Ана тілі, Дала мен қала, Жас қазақ, Алматы ақшамы газеттерінде жарыққа шыққан репортаждарға шолу жасалып, жарияланымдардағы репортаждар толық талданады, репортердің репортаж жазу шеберлігі талқыланады. Белгілі журналист Қ.Олжайдың Президент пырағы еңбегінде публицистің репортерлік қыры зерттелді.
Зерттеудің соңғы бөлімінде студенттің өз шығармашылығына шолу жасалып, репортаждарына жанрға сай сипаттама беріледі, репортаж талаптарына сәйкес келмейтін кемшіліктері талданады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ақпараттар ағыны қашан да адамзат ғұмырынан тыс қалмағандығын ескерсек, жаһандағы жаңалықтар мен әлемдегі саяси-экономикалық, әлеуметтік, мәдени өзгерістерді қалың бұқараға танытып, хабардар етуде журналистика мамандарының алар орны ерекше. Осы орайда, көсемсөз шеберлерінің күнделікті ақпараттар ағыны мен қоғамның өзекті деген мәселелерін жұртшылық назарына қалай және қандай әдіс-тәсілмен ұсынады деген заңды сауал туындайды. Тележурналистер әлемдегі түрлі ақпарды көгілдір экран көмегімен көрермендермен қауыштырса, газет тілшілері қоғамдағы тың жаңалықтар мен өмірдегі өрнекті өзгерістерді басылым бетінде тізілген мақалалар топтамасымен, салиқалы сұхбаттармен, есеп, заметкалармен, журналистің ізденісін талап ететін зерттеу, сараптамалық мақалалармен, репортаж, очерктермен оқырман қауымға тіршілік тынысын танытады. Аталған жанрлардың барлығы қазақ басылым беттерінде көрініс тапқанымен, олардың ішінде сирек кезедесетін жанрлар да бар. Солардың бірі – репортаж. Репортаж көсемсөз ғылымында жанр болып қалыптасқаннан бері, ежелден қаламы қарымды журналистердің сүйікті жанрларының бірі. Жанр бүгінгі күнде де, көсемсөз шеберлеріне жеделділік пен өзектіліктің, нақтылық пен фактінің, дәлдіктің, асқан шеберліктің символы ретінде белгілі. Репортаждың жауынгер жанр атанып, оқырманның іздеп оқитын туындысына айналуына не себеп? Оны өзге жанрлардан ерекшелейтін қандай өзгешіліктері бар? Аталған сауалдарға жауап іздеп, қазақ басылымдарындағы (2008-2010) репортаж жанрының ерекшеліктері жайлы зерттеу жүргізіп, дипломдық жұмысымның тақырыбы етіп таңдауым да жанрдың қыр-сырымен терең танысып, тың мағлұматтар алумызға жол ашады деген сенімдемін. Сондықтан бүгінгі таңда қазақ баспасөзінде репортаж жанрының көрініс табуы, оның жанр ретіндегі ерекшеліктері мен талаптарына сай жазыла білуі – тақырыптың өзекті етеді.
Зерттеудің нысаны – репортаждың баспасөздегі ролін анықтап, жанрдың артықшылықтарына тоқталу.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Репортаж жанры баспасөз беттерінде қалыптасып, өзіндік сипатқа ие болған соң, жанрды зерттеуші ғалымдар да аз болмады. Репортажға қойылар талаптарды, оның өзге жанрлардан айырмашылығын кеңінен зерттеуде орыс ғалымдарының үлесі ерекше. Олар: В.Н.Вахуров, Н.Н.Кохтев, Г.Я.Солганик, В.И.Власов, А.В.Гребнев, И.А.Зубков, Г.М.Кондратенко, А.З.Окороков, Б.И.Стукалин, Б.Г.Яковлев, Б.В.Стрельцов, В.Е.Николаев, В.В.Ворошилов, М.Н.Ким, С.Г.Корконосенко, Л.Е.Кройчик, Л.Царева, А.А.Тертычный, М.И.Шостак.
Қазақ журналистикасындағы репортаж жанрын зерттеген ғалымдар Т.Амандосов, Т. Қожакеев, М.Барманқұлов, К.Қамзин, Д.Баялиева еңбектерінде жанрға жан-жақты сипаттама беріліп, оның қазақ мерзімді басылымдарындағы ерекшеліктері қарастырылады.
Зерттеудің хронологиялық мерзімі. Дипломдық жұмыс 2008-2010 жылдар аралығын қамтиды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: репортаждың жанрлық ерекшеліктерін айшықтап, оған теориялық негізде анықтама беру, репортаждың кешегісі мен бүгініне шолу жасау, репортер журналистердің шығармашылығымен танысып, қаламгерлердің репортаж жазу өнеріндегі шеберліктерін талдау және өзімнің репортаждар жанрдағы шығармаларыма тоқталып, оларды әділ бағалау, туындылардан репортаж элементтерін анықтау. Осыған сәйкес дипломдық зерттеу жұмысымды төмендегідей тарауларға жіктеп, қарастырғанды жөн санадым:
Репортажға анықтама беріп, жанрдың өзіне тән ерекшеліктері мен жазылу стилін, репортаждың тілін талдау.
Репортаждың түрлеріне тоқталып, олардың бір-бірінен ерекшелейтін айырмашылықтарына тоқталу
Жанрдың өткені мен бүгініне шолу жасап, қалыптасу және даму, жандану үдерісіне мән беру
Дала мен қала - Арнайы репортаж айдарына, Ана тілі - Түнгі қала ұйықтамайды репортаждар топтамасы, Жас қазақ, Алматы ақшамы газетінің репортаж беру үлгісін талдау
Репортаж жазу өнерінің майталманы Қ.Олжайдың Президент пырағы репортаждар жинағының сырын ашу, көсемсөзшінің репортаж жазу шеберлігін айқындау
Репортажға қойылатын талаптарды ескеріп, өз репортаждарымнан жанр элементтерін анықтап, бағалау
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Қазақ басылымдарында репортаж жанры Арнайы репортаж айдарымен көрініс тапқанымен олардың жанр талаптарына сай жазылмағаны анықталды.
Репортаж жанрында қалам тербеген жас журналистердің репортаж жазу шеберлігі, ерекшеліктері мен кемшіліктері айқындалды.
Ана тілі, Дала мен қала, Жас қазақ, Алматы ақшамы газеттеріндегі репортаждың бүгінгі бет-бейнесі тұжырымдалды.
Аталған мерзімді басылымдардағы репортаждардың жанрлық сипаты анықталып, репортаждың қай түріне жататыны дәлелденді.
Публицист Қ.Олжайдың Президент пырағы еңбегіндегі репортерлік қыры талданып, оның өзіндік жазу стилі анықталды.
Өз репортаждарымдағы жанрлық ерекшеліктер мен кемшіліктер сарапталып, өзімнің репортаж жазудағы шеберлігім шыңдалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тарау, төрт бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. Репортаж – жауынгер жанр
Репортаж ұғымы XIX ғасырдың бірінші жартысында пайда болды. Латынның reportare - хабарлау, баяндау мағынасын беретін репортаж ұғымы алғашында (Еуропа мен Ресейде күнделікті мерзімді басылымның дамыған кезеңінде), сот отырысы мен парламент дебаттары, түрлі басқосуларды оқырмандарға болған оқиғаны айна-қатесіз жеткізу мақсатында дүниеге келген болатын. Репортаж термині қолданысқа енбеген күннің өзінде, кейбір материалдарда жанрдың айқын белгілері біліне бастаған. Авторлар болған оқиғаны оқырманға үстіртін баяндап қана бермей, оның маңызды элементтерін, оқиға орнын суреттеп, әсерлі тілмен ұсынуға тырысқан. Оқырмандарды да тілі жатық, жазылу стилімен оларды түрлі сезімге бөлеп, жүрегіне жете білген шығармалар қызықтырған еді. Мерзімді баспасөзде: реакциялық және қарқынды-үдемелі екі басты бағыттардың қалыптасуы – репортаждың негізі белгілерінің тууына, оның жанрлық ерекшеліктерінің бекуіне себеп болды. ХІХ ғ. екінші жартысында Ұлыбритания, Франция, Германия, АҚШ, Ресей баспасөзі репортаж арқылы халыққа сол кездегі маңызды оқиғаларды (қылмыстық істер мен тонау оқиғалары немесе салтанатты кештер т.б.) хабардар еткен. [1] Кейін келе басылымдарда репортаж ақпараттық сипатқа ие болып, оқырман аталған жанрды есеп жанры ретінде қабылдады. Ресей ғаламы А.А.Тертычный репортаж жанрының пайда болуын очерк жанрымен байланыстырады. Ол: Бастапқы кезеңде репортаж деген айдармен очерк жанрының элементтері басым, осы жанрдың формасына ұқсайтын репортаждар легі басылымдардан көрініс тапқан еді. Осылайша, Батыстың маңдайалды репортерлері Джон Рид, Эгон Эрвин Киш, Эрнест Хэмингуэй, Юлиус Фучик және т.б репортаж жанрында жарық көрген туындыларын репортаждан гөрі очерк жанрына жақындығын байқаймыз деген тоқтамға келген. [2] Сондай-ақ, жанр жайлы белгілі Ресей ғалымы Б.В.Стрельцов өз кітабында былай деп жазады: Журналистика мен көркем әдебиет тарихында есімдері алтын әріппен енген белгілі репортер журналистердің шығармашылығы – репортаж диапазонының зор мүмкіндіктерінің дәлелі іспетті. Мысалы: Чарлз Диккенс өзінің әдеби-шығармашылық жолын репортаж жазудан бастаған болатын. Оның репортаждары Лондондық газеттер беттерінде жарыққа шыққан. Сол сияқты Джон Рид оқырмандарға алдымен Жол(1907) атты репортаждар топтамасымен танылған. Аталған еңбектен соң жазушы әңгіме, повесть, роман жанрларында қалам тербей бастады. Ал, Теодор Драйзер Чикаго, Сент-Луис, Питсбург, Нью-Йорк, газеттерінде атақты репортер болып қызмет атқарса, Эрнест Хемингуэй өмірінің соңына дейін репортаж жанрында қалам сілтеді. Эгон Эрвин Киштың да репортаждары жұртшылыққа кеңінен танымал. [3] Ал, қазақ журналистикасы тарихында зерттеуші ғалым, көсемсөз шебері Т.С.Амандосов репортаждың тарихы жөнінде: Алғашқы уақыттарда ағылшын парламентінің мәжілістері туралы берілген хабарларды репортаж деп атаған. Ондай репортаждардың авторлары – мәжіліске қатысқан баспасөз өкілдері – репортерлер болған. Орыстың баспасөзінің тарихына, онда баспасөз жанрлары, оның ішінде репортаж жанрларының пайда болуына көз жіберсек, репортаж өткен ғасырдың жетпісінші жылдарында кең қолданыла басталғаны байқалады. Бұл жанр әсіресе Новое время, Русские ведомости, Русское слово және басқа Мәскеулік газеттермен бірге Ресейдің әр түкпіріндегі газеттерде де жиі көрінді. Ал, сексенінші-тоқсаныншы жылдарда Ресейде репортаждың белгілі шеберлері де шыға бастайды. Бұл жерде репортаж жазудың шебері В.А. Гитляровскийді бірінші атау керек. Бұл жанрға ұлы жазушы М.Горкийдің де зор маңыз бергені белгілі. Ал оның Одесские новости және Нижегородский листок газеттерінде жарияланған Нижегород жәрмеңкесін әңгімелейтін корреспонденциялары репортаж стилінде жазылған деген. [4] Қазақ көсемсөз жанрларының қалыптасуы мен кемелденуі турасында сүбелі еңбек етіп, журналистика жанрларының бүгінгі түр-сипатын тыңғылықты зерттеген К.Қамзин өз еңбегінде репортаж элементтерін қазақ жырларының мәтінінен таба білген. Мысалы:
Базарбайдың Төлеген
Талай көштен өтеді,
Сонда бір көшке жетеді.
Көш алдында қараса,
Бір қыз кетіп барады:
Шытырма көйлек етінде,
Нұр-сәулесі бетінде,
Бұралып кетіп барады,
Перінің қызы секілді.
Осы екен деп Қыз Жібек,
Жетіп келді қасына
Базарбайдың Төлеген.
Артынан келген Қаршыға:
Жібек емес, - деген соң,
Онан да өтіп жөнелген.
Жырдағы кеңістік пен уақыт категориялары қазақ көшінің маңғаз жүрісімен, басқа халыққа ұқсамайтын ұлттық үрдіс желісімен жымдаса кетеді. Ат жалын тартып мінген қазақтың екпіні мен жыр мәтінінің ырғағы бір-бірімен келісім тауып, өтіп жатқан оқиғаның жанды картинасын береді, ықылым замандағы көші-қон қызығын оқырманның көз алдына елестетеді. Сән-салтанаты жарасқан түйелі мен аттылар тізбегі процестік кезегін сақтай межелі аймаққа қарай бет түзеп барады. Көсемсөзші – жырау сапалық өрнектерді өсіре түсу мақсатында одан әрі бастырмалата толғайды. Сөйтіп, оқиға барысы шырындалады, қоюланады, кемелденеді. Арғымақ үстіндегі өркениет иесі – қазаққа ғана тән суреттер, серпінді сезім осылайша лықси қаптап тырады, оқырманның мүлгіп жатқан жадына қозғау салады, ауыз әдебиетінің бойына жинақталған репортаждық элементтердің ұлттық стилін шоқтай жайнатып, отын әуелете түседі. Әрине, осындайда біз журналистика жанрларына тиесілі ортақ баптарды да жоққа шығармаймыз, керек десеңіз, оған қажетті адами қасиеттерді кейбір зерттеушілер санамалап та кетеді. Заманауи технологиялық әдістерді алға шығарғанның өзінде де, қазақ ауыз әдебиетіндегі орнықты дәстүрді, репортаждық ранктерді қалай ұмыта аламыз. Қазіргі талап-тілектердің өзі де сол ертедегі үрдістерден тарамдалып жатады. Сондықтан да болар М.Н.Ким өзінің репортаж туралы жанры туралы монографиясында: Репортердің көзі көреген, құлағы түрік болуы керек. Осы ретте оның жады өтіп жатқан оқиғаны қалт жібермей, қағып алуға тиіс. Реопртер назарынан бірде-бір елеулі деталь тыс қалмағаны жөн. Ол адамның бет-жүзін, сыртқы пішіні мен ішкі дүниесін, оқиға жағдайын, табиғи орта ерекшеліктерін есінде сақтай білу керек. Журналистің оқиғаға қатысушылар сөзін диктофонға жазып алуға әрдайым мүмкіндігі бола бермейді, сондықтан тек қана өз жадына сенуге тура келеді, оны ұдайы шыңдап отыру керек. Репортер үшін жаттыққан назардың ерекше маңызы бар. Қарапайым адамның жанары айналадан көз тоқтатар маңызды дәнеңе таппай, сырғып өте шықса, кәсіпқой жан адам әрекетінің жанды, қайталанбас талай бүге-шігесін көре, ести, тап баса білуге тиіс, адамның сыртқы пішініндегі, оларды қоршаған ортаға тән ұсақ-түйекті, олардың сөйлеу, ойлау және басқа ерекшеліктерін тап басуға тиіс,-деп жазады. Ал, қазақ жыраулық өнерінің інжу-маржаны санатынан табылатын Қыз Жібек жырындағы репортаждық сарыннан жоғарыда айтылған талаптар да аулақ кетпейтінін аңғарамыз. Репортажға тән ситуациялық аймақ бірлігін, кей-кейдегі ой қалаушылықты, өтіп жатқан оқиға картинасын түйдектете, жеделдете беруді, оқиға шабысына ілесіп отыруды осы лиро-эпос мәтіні қапысыз айқындап отыр. [5] Репортажға тән қасиеттерді эпостан таба білген автор, қазақ репортажы сол дәуірден-ақ бастау алғанын алға тартады.
Кеңес дәуірінде, тың геру жылдары партия мен ауыл аймақтың жетістігін репортаж жанрында беру кең етек алған. Мысалы: Дала дидары биыл дән дариясынан әсем келбет тапқандай құлпырып кеткен. Ақ бидайдың алтын сабақтары бастарын төмен иіп жер-анаға тағзым еткендей. Ең ғажабы осынай кең алқапта теңіз болып тербелген егін жай ұқыпты қолмен орналастырылғандай теп-тегіс, тап-таза. Мұсаның қуанатыны – диханның маңдай терінен нәр алып жайқалған ұлан-ғайыр мол астықтың шығымы болса, көңіліне күдік алатыны – соны ысырапсыз қамбаға құю... [6] Яғни егіс алқабынан оқырманға жедел түрде репортаж ұсынған автордың бұл материалынан репортаждың элеметтері айқын байқалады. Ал, тәуелсіздік жылдарындағы қазақ басыламдарына көз жүгіртсек, өкінішке орай, репортаждың газет беттерінен сиреп кеткені жалған емес. Немесе жанрдың нақты түр-сипатының, жазылу ерекшеліктерін, стилі мен репортаж тілін жетік меңгермегендіктен, журналистердің репортажды журналистік зерттеу, зерттеу мақаламен шатастыратыны білінеді. Осыған сәйкес, репортажға қойылатын басты талаптарды ескеріп, оны өзге жанрлардан ерекшелейтін артықшылықтарын, оқырманның газет бетіндегі репортер журналистер қаламынан туған шығармаларды оқыған соң, оның репортаж жанрында жазылғанын бірден аңғаруына себеп болатын қасиеттеріне тоқталып, жанрға теориялық негізде анықтама беріп, оның түрлеріне тоқталуды жөн санадым.
Репортаж терминіне ғалымдар түрлі анықтама береді. Профессор Т.Қожакеев жанрға мынадай сипаттама берген: Репортаж болмыс, құбылыс, оқиға, фактіні қамту ауқымына қарай, көрсету тәсіліне, тіл, стиліне, құрылымына, мақсат, міндетіне қарай танылады. Оның өзіндің жанрлық белгілері бар. Біріншіден, репортаж нақты бір уақыт аралығындағы болып өткен жаңалықтар, болмысты ғана қамтиды. Екіншіден, репортаж басқа информациялық жанрлар сияқты, жаңалықты, оқиға, құбылысты жай хабарлай салмайды, көз алдыға елестетіп, суреттеп көрсетеді. Мүмкін болса, оқиғаның болған жері, өндіріс процесі, ондағы адамдардың көңіл-күйі де аңғартылады. Үшіншіден, репортажда оқиға, әрекет, өз кезегімен, орын алу, даму, шешілу ретінмен баяндалады, яғни оған хронологиялық композиция беріледі. Бұдан оқушы оқиғаның қайдас басталып, қалай дамып, қалай аяқталғанын аңғарады, оның өтісінен мағлұмат алады. Бірақ бұған қарап, репортажға болған оқиғадан басқа ешнәрсе енгізілмейді деп түсінуге болмайды. Онда сөз етіп отырған құбылысты әсерлі де терең етіп ашуға септігін тигізетін естеліктер, тарихи документтер, ескі фактілер, статистикалық цифрлар пайдаланыла береді. Төртіншіден, репортажда болмыс, құбылысты әсерлі етіп, динамикалық қозғалыста, дамуда көрсету үшін бейнелеу, елестету, суреттеу құралдары мол қолданылады. Бесіншіден, репортажда басты кейіпкер – автордың өзі. Оны жазарда репортер оқиғаның басы-қасында болуға тиісті. Сонда ғана ол көрген-білгенін, сезініп-қабылдағанын елестетіп, суреттеп көрсете алады, оқиғаға хронологиялық композиция, динамикалық қозғалыс беруге мүмкіндік береді. Ал репортажға қойылатын басты талаптар жөнінде автор: Репортаж күнделікті өмір тынысының қоғамдық-әлеуметтік мәні бар, типті оқиға, фактілерінен хабардар етуге тиіс. Бұл жанр ұлы оқиғалар мен сирек құбылыстарға ғана арналып жазылады деу – қате түсінік. Репортажда автор көрген-білген, куәсі болған нәрсенің барлығы тіркеле, суреттеле бермейді. Ол фотография емес, натуралистік сурет те емес. Онда оқиғаның ең мәнді, қажетті тұстары ғана қамтылады. Репортер солардың негізінде пікірлер айтады, түсінік, баға береді, көзқарас білдіреді, ақылға қонымды, құлыққа кіретін қоратынды жасайды, ой түйеді. Сөйтіп, бір жердегі өмірімізге тән болмыс-құбылыстың ең маңызды сәттерін іріктеп көрсету арқылы қоғамымыздың даму процесін, өмір-тіршілігіміздің тынысын танытады. Репортажда ойдан шығарып, ойдан қосуға орын жоқ. Ол таңдалып алынған оқиға сәттерін дәл беруге, олардың әрбір елесі шын, болған қалпында суреттелуі тиіс. Жанр жеделдігі қате, кемшілік, бұрмалаушылық жіберуді ақтай алмайды. Фактіні, болмысты бұрмалау репортаждың тәрбиелік мәнін, үгіт-насихаттық ықпалын әлсіретеді. Репортаждың басты кейіпкері – автор, оқиғаны көріп, суреттейтін соның өзі дедік. Демек, репортажда автордың белсенді мені айқын аңғарылып тұруға тиісті. Тәжірибелі репортер мұны мен, мен деп өзеуреп, өзін алға шығарып көрсете бермей-ақ, оқиға басы-қасында өзінің болып, суреттеп отырғанын аңғарта алады. Сонымен репортаж дегеніміз – журналистің немесе тілшінің өзі көрген, өзі қатысқан маңызды оқиғаның қоғамдық мәнін көзге көрсете, елестете суреттеу арқылы ашатын ақпараттық жанр. Демек, репортер жай хабаршы емес, әрі суреткер. Жақсы репортаж – жаңалықты көре білу, оқиға, құбылысты суреттей білу, ол – инициатива, ол – тілші тапқырылығы. [7] Ал, Т.Амандосовтың Қазақ совет баспасөзінің жанрлары кітабында автор репортажға мынадай анықтама береді: Репортажға тән нәрселер: репортер болған оқиғаның басы-қасында, оны бақылаушы болады. Ол сол оқиғаны болған қалпында суреттеп жазады, оны өз әсерлерімен, өз пікірлерімен толықтырады. Кез келген уақ-түйек оқиғалардың барлығы репортаж жазуға негіз бола бермейді. Оның өзегінде елеулі қоғамдық-әлеуметтік оқиғалар жатуға тиіс. Ол оқиғалар, толық, жан-жақты, жүйелі түрде дамытылуы керек. Реопртаж жаңа да елеулі оқиғалар туралы жазылып, өмір шындығына сүйенеді. Тіл, стилі нәрлі де тартымды болуы керек. Егер осы ойымызды түйіндесек: автор өз түйсігі арқылы өмір картиналарын дәлме-дәл күйінде баяндаса, оның баяндауы публицистикалық мәнермен әсерлі де әдемі келіп, болған оқиғаға автордың өзі қатысқаны шығарманың бүкіл өнбойынан сезіліп тұрса, бұл газеттің хабар жанрларының бір түрі – репортаж болады. [4]
Жанрларды терең зерттеп, оларға теориялық негізде анықтама беріп жүрген орыс теоретиктерінің еңбектеріне көз жүгіртсек, репортаж туралы келесідегідей анықтамалардың куәсі боламыз. Репортаж негізі – болған оқиға. Және жай, қиялдан алған оқиға емес, ақиқатқа негізделген, өмірде болған, дерек пен дәйегі, куәгері бар оқиға болуы тиіс. Репортаж – қатаңдықты талап ететін жанр. Мұнда фактіні бұрмалап әрлеуге немесе оқиғаны көркем-әдеби тілмен жазу – өрескел қателік. Репортаждың ерекшелігі – бояуы кеппеген оқиға, ең соңғы ақпараттар, жаңалықтар. Репортердің оқырмандарға ұсынатын репортажы – міне, жаңа ғана болған оқиға, немесе ол қазіргі уақытта да жалғасын табуы тиіс, я болмаса, енді өтілуі тиіс оқиға болуы шарт. [8] Келесі бір еңбекте: Баспасөзде репортаж – ақпараттық жанр, газет публицистикасының белгілері басым. Репортаж авторлары өздері куә болған оқиға жайлы ақпарат беріп қана қоймай, оның түпкі тамырына үңіліп сараптайды, материал тілін барынша байытады. Репортер – қоғамдағы өзгерістер мен жаңалықтарды әрдайым назардан тыс қалдырмай, оқырманға бүге-шігесіз суреттейді, болған оқиға орнынан шағын үзіндіні көз алдыңызға елестетеді. [9] Сонымен қатар, Ресей зерттеушілері: Репортаж – оқырманның көзі мен құлағы. Репортаждың авторы оқиғаны өз көзімен көруі тиіс. Ал, кейбір жағдайларда, репортер, тіпті, оқиғаның қатысуышысы болады. Репортажда автордың мені міндетті түрде байқалуы қажет. Себебі, автордың менінен басталған оқиға міндетті түрде өзінің ары қарайғы жалғасын табады, автордың эмоциясы мен қатар оның осы оқиғаға тікелей қатысы болғаны білінеді, автор мен арқылы оқиғаның бақылаушысы ретінде оқырманға сюжет желісі көз алдына елестейді. [10] Ал, Б.В.Стрельцов репортаж жанрына мынадай анықтама береді: Репортажда көрініс тапқан ақпарат, міндетті түрде ең соңғы жаңалық болуы қажет. Репортаж үшін ақпараттың, оқиғаның соңғы, жаңа болуының маңызы зор. Және репортаждың атына заты сәйкес репортаж атану үшін, автор оқиғаны көзімен көріп, оның қаншалықты өзекті екенін сезіне білуі керек. Бұл – жанрдың басқа жанрлардан ерекшелейтін заңдылықтарның бірі. Осыған орай, автордың Мен - мен көрдім, мен естідім, мен жүріп келемін, мен ойландым, менің пайымдауымша т.б. сынды Мені байқалуы абзал. Мен деген есімдікті қолданбаған күннің өзінде, оқырман репортажды оқу барысында репортердің оқиғаның басы-қасында болғанын сезуі тиіс. Осы айталған қағидаларды ескере келіп, репортажға мынадай анықтама берсек болады: репортаж – бұл автордың оқиғаны сол оқиға өрбіген жерден оқырманға тілі жатық, оқушының жүрегіне жете білетін стильде жазылып, репортер эмоциясы репортаждың өнбойынан табыла білетін ақпараттық жанр. [3,67б] Теориктердің жасаған анықтамаларынан шығатын қорытынды: Репортаж – автордың болған оқиға жайын өзінің қатысуымен шынайы, фактіге сүйеніп, әсерлі мәнермен жеткізе білетін ақпараттық публицистикалық жанр.
1.1. Репортаж жанрына қойылатын басты талаптар
Өткен күндер тарихында да, бүгін де жанр – өмірлік маңызы бар ақпараттың БАҚ-нан түрлі сипатта көрініс табуы. Жанр термині мәтін терминімен тығыз байланысты. Публицистикалық мәтін маңызды үш компонентті: а) жаңалықтармен немесе қандай да бір себептен пайда болған проблемамен бұқараны хабардар ету ә) өмірден орын тепкен түрлі жағдайдың астарына үңіліп, оның жағымды және жағымсыз жақтарын көпшілікке тарқатып беру, сараптама жасау б) берілген ақпардың аудиториямен байланысы. Аталған қағидаларға сәйкес, публицистикалық мәтінді былайша бөліп қарастыруға болады:
Жедел ақпарат – заметканың барлық түрлері
Жедел әрі сараптамалық – интервью, репортаж (проблемалық, оқиғалық, оперативті, жол-жөнекей), есеп
Ақпараттық сараптамалық – корреспонденция, комментарий, рецензия
Зерттеу – мақала, хат, шолу
Көркем публицисикалық – очерк, эссе, фельетон, памфлет [11]
Жоғарыдағы еңбекке сүйенсек, репортаж үшке: 1) проблемалық, 2) оқиғалық 3) оперативті болып бөлінеді. Репортаждан бөлек жанр ұғымы белгілі ғалым М.Барманқұловтың пайымдауынша: Жанр – үнемі өзгерісті қажет ететін ұғым. Кешегі күні жанр өзгеше сипатқа ие болса, бүгіннің өзінде, ертеңгі күні өзгеруіне себеп болатын факторлар барлық жанрларда байқалады. Ол үшін, әрине, біршама уақыт қажет. Жанрлар эволюциясына түрлі себептер әсер етуі мүмкін. Мысалы, репортаж және интервью жанры 20-жылдары қарқынды дами бастағанымен, 30-жылдары олардың баспасөз беттерінен сиреп кеткенін әлем журналистикасы тарихынан байқауға болады. Осыған орай жанрлардың өзгеріске түсуінің себептерін қарастырсақ. Біріншіден, публицистика жанрларының табиғатына өзгеріс енгізетін – шынайы өмір, қоғам оқиғалары. Бұл басты себептердің бірі. Екіншіден, жанрлар эволюциясы оны жасайтын теоретиктерге де байланысты. Олар кез келген жанрды дүниеге әкеліп және қайтадан сызып тастауы да мүмкін. Яғни, теоретиктердің араласуынсыз жанр жанр бола алмайды. Себебі, жанрға ғылыми негізде анықтама беріп, оларды бір-бірінен ажырататын да тілші ғалымдар ісі. Үшіншіден, кейбір жанрлар өмірге қайта келеді. Өзінің болмысын тамырымен өзгертпей, керісінше жанданып, бұрынғыдан басқаша, жаңаша сипатқа ие болады, заманауи қалыпқа енеді. Ал, төртінші себеп басылым жанрларының телевидениеге, немесе радио жанрларына айналуы, немесе, керісінше болған жағдайда, жанрлар айтарлықтай өзгеріске ұшырап, өзінің жанрлық ерекшеліктерін байыта түседі. [12] Ғалымның жанрлар эволюциясына берген пайымдарына сүйенсек, жанр әрқашан заман талабына, өмір өткелдеріне сай өзгеріске ұшырап тұратын термин. Аталған өзгерістерді репортаж бойынан таба аламыз ба? Ол үшін, репортаждың мақсатын, міндетін, түрлерін, басқа жанрлардан айырмашылығын жіктеп алсақ.
Репортаж функциялары: ақпарат беру. Репортаж ақпараттық жанр болғандықтан, оның ең бірінші мақсаты – оқырманға ақпарат ұсыну.
Репортаждың мақсаты есеппен салыстырғанда біршама күрделі әрі қиын. Репортер оқиғаны оқырманға өзінің қатысуымен басынан соңына дейін жедел хабарлауға тырысады. Бұл – тергеуші, зерттеуші жанр.
Репортаждың зерттеу объектісі – өмірден орын тепкен қандай да бір оқиға, құбылыс, бастама. Оқиғаны өз атынан сипаттай білген репортер – өз ісінің хас шебері.
Репортаждағы тақырып алуандығы. Репортажда көтерілетін тақырып алуандығына шек жоқ. Ол: спорттық та, әлеуметтік те, ғылыми репортаж да болуы ықтимал.
Жаңалық, ақпарат – репортаждың негізі. Ақпарат – ол жаңалықтарды жедел түрде жеткізу. Сондай-ақ, ақпарат – шығармашылық негізде фактімен байытылған, өзінің аудиториясымен тікелей байланысы бар жаңалықтың бір түрі. Қазіргі таңға дейін журналистер Рим ораторы Марком Фабием Квинтилиан ұсынған ақпарат формуласын өз мүмкіндіктеріне пайдаланады: нақты қандай оқиға (не нәрсе), қашан, қалай, қайда өткенін жеткізуге тарырысп бағады.
Репортаждың өзіне тән ішкі заңдылықтары.
Оқиғалардың динамикалық үрдісте жалғасуы. Репортажда ақпаратты оқырманға жедел түрде жеткізіп қана қоймай, оны оқыған сәтте оқырман сол оқиғаның кейіпкері болатын күйге түсіп, оқиғаның қалай өрбитіні, оның шарықтау шегі, соңына дейін қызығушылық танытып, ропортаждан әсер алуы тиіс. В.В.Ворошиловтың Журналистика оқулығында бұл туралы: Репортаж – оқиғаның динамикалық түрде өрбуі, дерек пен фактіге қанық, автордың эмоциясы айқын білінетін, оның болған оқиға орнында болғаны репортаж бойынан сезілетін, оқиға сюжеті әсерлі тілмен баяндалатын ақпараттық жанр. Ақпараттық жанрлардың бар ерекшелігі де сол – олардың бұқараға ұсынатын ақпараттың соңғы жаңалықтар легінен болуы, өзектілігі және жеделділігі. Бұл элементтер, әсіресе, репортаж бойынан анық көрініс табады. [13] Демек, репортаж жазу барысында журналист болған оқиға желісін динамикалық түрде жедел, оқырманға түсінікті тілмен жеткізе білуі тиіс. Алайда, кейбір жағдайда, оқиғаның баяу, статикалық жылдамдықпен өрбуі мүмкін. Мұндай жағдайда репортер оқиғаны оқырманға қалай жеткізуі керек? Мұндайда репортер репортаж мәтінінде өзінің көріп-білегенін сараптап, оны фактімен байытуы қажет, сондай-ақ, оқиғаның баяу өрбігенін мәтінде білдіртпей, болған оқиғаның оқырманға қызықты, естен кетпес детальдарын көрсетуі міндетті. Сонда ғана репортаж көпшілікті өзінің жазылу стилімен елітіп әкетеді, оқырман оны оқи отырып, өзін оқиғаның шын куәгері болып сезінеді.
Репортердің оқиғаны жеткізу шеберлігі. Репортажға анықтама бергенімізде, ең алдымен, репортаж оқиғаны оқушының көз алдынан бір-бірімен үйлесін тапқан сюжеттер жиынтығы, картиналар бірлестігі ретінде, өтуі керек дегенбіз. Бұл жөнінде Л.Царева былай деген еді: Егер репортер репортажды жазу барысында оқиғаны бірінен соң бірін өрбітіп, әсерлі тілмен жаза білсе және өзінің оқиғаның басы-қасында жүргенін жазған мәтінінде оқырманға сездіріп, өзінің оқиғаға қатысты эмоциясын танытса – бұл репортердің асқан шеберлігінің белгісі және оның репортаж жазудағы ең ұтымды тұстарының бірі. [14] Демек, репортаждың өзіне тән қасиеттерінің бірі – оның жазылуындағы шеберлік, оқиғаның оқырмандардың өздерін болған оқиғаның куәгері, немесе көрермені етіп сездіре білу. Оқушы оқиға орнындағы әр процестің куәгері өзі болып, тіпті, оқиғаның тыңдарманы да болса артық емес. Бұл мақсатқа жету үшін, репортер, ең әуелі, мәтінде оқиғаға өзінің қатысқанын баяндап, оны оқырманға сюжеттер топтамасы ретінде әсерлі тілмен көркемдеуі керек.
Дәлдік пен факт. Көрнекілігі. Репортаж ешқашан басқа жанрларға тән ерекшеліктер сынды, ойдан алып қосу немесе ойдан образ жасау, әсіресе, дәйексіз фактіге сүйену тәрізді кемшіліктерді көтермейді. Жанры советской газеты оқулығында осы турасында: Репортажда ойдан қосып ақпарат айтуға орын жоқ. Жалған оқиғаның немесе ақпараттың жылт етер көрінісінің өзі оқырманды ақиқаттан адастырып, репортаждың шынайы оқиғаны арқау еткеніне күмән келтіруі мүмкін. Бірақ, бұл репортажды әсерлі тілмен әрлеп жазуға жол жоқ деген сөз емес. Репортаж – кино лентасы емес. Автор оқиға барысындағы фактіні іріктеп, өзінің қатысқаны айқын білінетін оқиғалар жиынтығының суретін жасайды. Оқиғаларды айна-қатесіз дәлдікпен, фактіні еш бұрмалаусыз оқырмандарға жеткізе білу журналистің шеберлігі мен тиянақтылығын қажет етеді. Атақты репортер Эгон Эрвин Киш репортажды қауіпті жанрлар қатарына қосқан. Жанрдың қауіптілігі әсіресе, қарапайым жұмысшыларға қатысты болғандағын алға тартқан. Себебі, өмірдің ағы мен қарасының жігін тарқатып, шаруалар өмірінің ащы-тұщысын бұқараға таныта білетін репортер ғана өз ісінің хас шебері атана алады. Қорыта айтқанда, репортаж фактіге қанық болып қана қоймай, өзінің көрнекті тілімен де басқа жанрлардан ерекшеленуі тиіс. [1]
Сараптама жасау. Репортаждың өзіне тән ерекшеліктерінің бірі, мұнда автор ақпараттық сараптамалық жанрларға тән болған оқиғаға қатысты өз сараптамасын жасайтыны. Демек, оқиғаның болуына не себеп, оның қалай өткенін сипаттап, нәтижесінде не беретінін анықтау үшін, публицист оқиғаны саралап, сараптама жасауы тиіс. Кейбір жағдайларда репортер болған жайтты тез, жедел түрде, ықшамдап оқырманға жеткізгісі келеді. Алайда, репортаждың бүгінгі сипатында сараптаудың элементтері анық байқалады. Егер репортажды тек ақпараттық жанр деп шектесек, бұл жөнді қағидаға жатпас. Себебі, репортажда автордың оқиғаға баға беруі, оны сараптауы, қорытуы сынды критерийлер болуы қажет. Осыған сәйкес, репортажда корреспонденцияның, мақаланың да жанрлық ерекшеліктері көрініс табуда. Мұндай репортаждардың авторы тек оқиғаны баяндап қана қоймай, оның астарына үңіліп, қоғамдық маңызы зор проблеманы көтеруге, оның шешімін табуға асығады. [15] Көргеніміздей, репортажға публицистің оқиғаны сараптауы, бағалауы, нәтиже шағаруы сынды ерекшеліктері тән.
Репортаж мәтінінде репортер эмоциясының байқалуы. Бұл ерекшелік репортажға шынайылылықты дарытады. Оқырман автордың оқиғаның куәгері болғанын біліп, берілген ақпараттың, жаңалықтың, оқиғаның ақиқат екеніне көзі жетеді. А.А.Тертычный мұны былай түсіндірген болатын: Кез келген репортердің басты мақсаты – орын алған оқиғаны аудиторияға өзінің баяндауымен, автордың менімен жеткізе білуі. Яғни, оқиғаны көзімен көргенін дәлелдеп беру. Мұны таныту үшін, репортер динамикалық оқиғалардың куәгері болғаны абзал. Және оқиғаға байланысты өз эмоциясын да жасырмауы тиіс. Мұнымен репортер аудиторияның көңілінен шыға біледі, өзінің бастан кешкен сезімін, көңіл тебіренісін сездіреді, оқиғаға бей-жай қарамайтынын аңғартады. [2]
Репортаж мәтінінің тілдік-стильдік ерекшеліктері. Репортаж өмірдің сан түрлі кезеңдерінен сыр шертіп, оны аудитория назарына еш бұқпасыз, боямасыз әкеледі. Репортажда интервью, корреспонденция, мақала, есеп жанрларының элементтері кездеседі. Сонымен қатар, кейіпкер портреті мен оларға берілетін мінездеме, автордың оқиғаға байланысты комментарийі, авторлық байламдарда анық көрініс табады.
Жанр композициясы. Композиция сөзі латынның composition - байланыстыру, құрастыру деген сөзінен шыққан. М.Н.Ким репортаж композициясы жайлы мынадай тұжырымдама жасаған: Журналистика тәжірибесінде репортаж мәтінін жазудың арнайы қағидалары бар. Репортаждың ең басында, сюжеттің бастамасы өмірден бір эпизод келтіріледі. Мұның көмегімен репортер оқырманды репортажға өзек болатын оқиға туралы хабардар етеді. Бұдан ары оқиғаны суреттеу басталады. Бұл аралықта репортер оқиғаға қатысқан куәгерлерден пікір алуы, немесе диалог құруы, өзінің оқиғадан алған әсерін танытуы керек. Егер шындығына келер болсақ, аталған қағидалар автордың оқиғаны өз көзімен көргендігін сездіртуі қажет. Ал, негізгі бөлімде оқиға детальдарының тек өзектілерінің суреттеп көрсетудің маңызы ерекше. Репортажға динамикалық сипат беру үшін, әр эпизодта қандай да бір іс-әрекет көрінуі керек. Автордың оқиғаға қатысқаны білінуі тиіс. Тек осы талап орындалған жағдайда ғана репортаж жанданып, нағыз репортаж атанады. Ал, соңында автор оқиғадан көрген-білгенін тұжырымдап, белгілі бір қорытындыға келіп, оқиғаны бағалуы тиіс. Бұл тұста репортердің репортажды жүргізу шеберлігі басты роль атқарады [16].
Репортаждағы сюжет құрастыру қиындықтары. Репортаж жазғанда
журналистің басты міндеті – өмір эпизодтарын оқырман назарына ұсыну.
Яғни, журналист қолда бар ақпарат пен түрлі фактілер, болған оқиғалар жиынтығы, өз әсерлері мен бақылаулар, пікірлер мен қызықты детальдар, кейіпкерлер мен олардың пікірін іріктеу барысында біраз қиындықтарды бастан кешіреді. Себебі, осынша көп мәліметтің арасынан ең, еңін таңдай білу репортерден зеректік пен тапқырлықты, алғырлықты қажет етеді. Журналист өз шеберлігінің арқасында аталған кедергілерді артта тастауы тиіс. Яғни, бастысы, оқиғаны бірінен соң бірін тізе бермей, тек маңыздыларын көрсете білу. М.Н.Ким: Репортаж синтетикалық сипаттамаға ие. Тағы бір ескеретін жайт, бірнеше сюжеттерді бір-бірімен жалғап, тұтас бір оқиға желісін жасағанда, репортерге шолушы немесе зерттеуші журналистер сынды оқиға нәтижесі емес оның барысы маңызды. Қорыта айтқанда репортер репортаж мәтінін жазғанда мынадай қағидаларды естен шығармаған абзал: сюжеттер таңдау барысында эпизодтың маңыздылығына мән беру, қажет детальды назарынан тыс қалдырмау, алған әсерін әсерлі тілмен жеткізе білу. Бұған дәлел: Нағыз репортаж салыстырмалы артықшылықтар беруді естен шығармайды, түрлі қайраткерлер мен олардың пікірін жария ете отырып, ортақ теңгерімге ұмтылуды мақсат тұтады. Ауқымды шешімге қол жеткізу қиын болған жағдайда да, бейбітшілікті нығайту процесі ұзақ мерзімді шешімге қол жеткізудің маңызды бөлігі болып табылады. Жергілікті келісімдер, әрекет орнындағы жағдайды зерттеу жобалары, әрине, зорлық-зомбылықтың қысқаруы немесе болмауы оң нышанды білдіреді. [17]
Репортаждың басқа ақпараттық жанрлармен ұқсастығы. Заметка. Ақпараттық жанрлардың ішінде заметка – бастысы әрі негізгісі. Профессор Т.Амандосов: Заметка дегеніміз – ең шағын және оперативті жанр. Ол өмір шындығының нақты фактілері, құбылыстары туралы дәлме-дәл тұжырымды хабарлайды. Заметка көбінесе телеграфтық стильде жазылады. Баспасөздің бұл қарапайым да шағын жанры үгіт-насихатты факті арқылы жүргізетін, оқушыға әсерлілігі жағынан ең бір қонымды да ыңғайлы жанр боп саналады. Заметканың негізінде бір оқиға, бір құбылыс, бір объект ғана жатады. Заметканың авторы өз пікірін байыптау мен қорытынды жасамайды. Тек бір мәселені, я құбылыс пен бір жақсы бастама, не бір аяқталған жақсы іс туралы үн қатады, соны газет оқушыларына асыға хабарлайды.Заметка алуан түрлі формада жазылғанымен, заметканың негізгі екі түрі бар деп санаймыз. Атап айтқанда, бірнеше жолдық тектес заметкалар және дербес заметка. Дербес заметка екі түрлі формада кеңейтілген түрде және сын түрінде жазылады да, ол газеттің күнделікті ісінде өте жиі кездесіп отырады.[4] Ғалымның бұл тұжырымдамасы арқылы репортажға тән қасиеттерді байқау қиын емес. Заметка ең әуелі, репортажға аудиторияға бұрын-соңды таныс емес жаңа ақпаратпен хабардар етумен ұқсайды. Заметка да репортаж сынды бұқараны ақпаратпен жедел әрі оперативті түрде сусындатады, болған жаңалық жөнінде кейінгі, жаңа келіп түскен мағлұматты беруге тырысады. Репортаж кіріспесі лидпен басталатынын ескерсек, репортажда дәл осы лидтің ролін заметка атқарады. К.Қамзин лид ұғымы жайлы: Қазіргі журналистика теориясында батыстан келген lead (ағылшынша - лид - өткізу) деген ұғым бар, ол – журналистік мәтіндегі негізгі ойды ықшамдап, жылдам, көз тартатындай жарнамалай берудің он алты жолы. Журналистика теориясындағы лидтік мәтіндер қатқыл және жұмсақ болып үлкен екі топқа жіктеледі. Негізінен мәтін мағынасы Кім? Қашан? Қайда? деген сұрақтарға жауап берсе, лидтің қатқыл түрлері бой көрсетеді, ал оған қосымша Неге? Не себептен? деген сауалдарға жауап іздесе, лидтің жұмсақ түрлері басылым бетінен орын алады. Қатқыл лидтің бірегей элемент, жинақтаушы, ілгек, дереу ұқсату, баяу ұқсату, жалғыз оқ, түсіндірме, каламбур, әңгімелеу сияқты түрлері, жұмсақ лидтің баяндау, контрасты, стакатто, адресті, сұраулы, дәйексөзді, каприз сияқтв түрлері бар. Бұл тәсілдер біз үшін тосын жаңалық көрінгенімен, онда нақыл сөздерді, тұрақты тіркестерді, мақал-мәтелдерді қолдану тәжірибесі нақ-нақ баяндалады. Әсіресе, ақпараттық материалдарды олқылықты, әрлі, көз тартар етіп беруде осынау үрдісті қазақ басылымдары бүгіндері масс-медиа өрісіндегі өз орнына сай дамытып, жетілдіріп келеді. Бір сөзбен айтқанда, форматы мен деректілік мәні жағынан бір-біріне жақын мәтін мәдениет пен өркениет әлгерілеуінің қолайлы кезеңінде өздерінің үндестігін, информациялық сапарластығын, жақын-жұрағаттығын таныта біледі, ұлттық информациялық хабарлардың ежелгі образдылық, жәдігерлік түп-тұқиянын айқындап береді. [5]
Сұхбат. Сұхбат – репортаж жазу барысында жиі қолданылады. Д.Рэндалл сұхбат жөнінде: Жақсы мақала жазуды мақсат тұтып, адамдарға жөнді сұрақ қоя білу журналист үшін зор жетістік. Кейбір сәтте бұл әңгімені еске саулы мүмкін. Алайда бұл әңгіме емес, бұл – тілшілердің ақпарат жинауының тағы бір үлгісі. Мен сұхбатқа бұлай қарапайым анықтама бере салғаныммен, оның астарында ақпарат жанрының тағы бір түрі жатқанын аңғарған боларсыздар. Сұхбаттың басқа жанрлардан ерекшелігі – мұнда сіз алдын ала барлығын сценарий бойынша емес, сол сәтте, респондетпен сұхбаттасу барысында белгілі біл ақпаратқа қол жеткізесіз. Демек, сіз ақпарат беруші тарапынан қойылатын сауалдарға да әзір болуыңыз шарт және оған жолдайтын сұрақтарыңыз да дәл, нақты, тақырыптан ауытқымайтын болуы керек. Сұхбат – ұзақ әрі журналистен шыдамдылық пен төзімділікті қажет ететін жанр. Сұхбатта журналистің сөз сөйлеу мәнері немесе жазу шеберлігі айқындалмайды, мұнда тілшінің ойлау өрісі, сұрақ қою арқылы тақырыпты ашу, сұхбат берушіден тың ақпарат алу шеберлігі байқалады.[18] Репортажда сұхбатты қолдану репортерге оқырмандардың субъективті көзқарасынан арылып, оқиғаның шынайы өрбуіне септігін тигізеді. Оқиға куәгерлерін сөзге тарту арқылы тілші болған оқиға жайлы көп мағлұмат алады, оны көргендердің өз аузынан жеткізеді. Осыған орай, репортажға сұхбат жанрының араласуымен жанр мынадай мақсаттарға қол жеткізе алады: а) Ақпаратты куәгерлер арқылы жеткізу мүмкіндігі (куәгерлердің оқиға орнында табылғанын баяндап жеткізгеннен гөрі, көруші тұлғаның өзін сөйлеткен репортаж үшін әлдеқайда тиімдірек). ә) Мамандар пікірін келтіру. Оқиғаға қатысты мамандардан пікір алу – репортажда көтерілген проблеманың, жаңалықтың қаншалықты өзекті екенін анықтайды. Оқырман мамандардың пікірлерін оқып, ақпараттың ақиқаттылығына тағы бір мәрте көз жеткізеді.
Есеп. Ақпараттық жанрдың бұл түрі басқалардан мына өзгешелігімен ерекшеленеді: есепте міндетті түрде аудиторияның (жиындар, түрлі басқосулар, конференция немесе спорттық жарыстар), адамдар тобының болуы шарт. Хабарлама жанрлардың ендігі бірі – есеп (отчет) қоғамдық, әлеуметтік мәселелер сөз болған жиналыс, мәжіліс, кеңестерден, конференциялардан, әр түрлі спорттық жарыстардан, бұқаралық мерекелерден, ресми қабылдаулардан жазылады. Оның міндеті – әлгідей болып өткен жиындардың қалай басталып, қалай жүргізілгенінен, қалай аяқталғанынан оқырманға мағлұмат беру, елес беру, онда қандай мәселе, проблеманың әңгіме болғанынан, олардың мән-маңызынан, қабылданған қарар-шешімінен жұртты хабар ету. Яғни, есеп – оқиға, фактіні, тәжірибені талдаудың, насихаттаудың, пікірді жинақтап, қорытынды ой айтудың, проблемалар қойып, кемшіліктердің бетін ашудың маңызды құралы. Есеп дер кезінде, оперативті түрде жазуды талап етеді. Бүгін, кеше, немесе жақында ғана болып өткен жиын, жарыс, кездесу, қабылдаулардан берілуге міндетті. Кешікке есептің мәні, ықпалы әлсірейді. Есептің танымдық, тәрбиелік мәні болуға тиіс. Бұл үшін оның баяндама мен сөйлеген сөздердің ең мәнді тұстарына, қызықты фактілері мен орынды сын-ескертпелеріне құрған жөн. Сонда ғана есептен оқырмандар тиісті сабақ алады, тәжірибе табады, бірдемеге үйренеді, кемшіліктерден сақтанады. Есеп те журналистік шеберлікпен, әдеби әдемілікпен, тілдік әсерлілікпен жазылуы керек. Тақырып, факті сипатына қарай лайықты үн, леп қолданылуға тиіс. [7] Есеп элементтері репортажда келесідегідей сипатта қолданылады: Оқиғаның барлық маңызды детальдарының баяндалуы. Мұнда репортер оқиға сюжеттерін өз атынан баяндап, олардың маңыздыларына ерекше назар аударады. Нақты болған оқиғаны максималды түрде баяндауды мақсат тұтады.
Репортаждың сараптамалық жанрлармен өзара байланысы. Комментарий. Комментарий элементтері репортажда автор оқиғадағы фактілерге байланысты талдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Негізгі бөлім
І тарау. Репортаж – жауынгер жанр
1.1. Репортаж жанрына қойылатын басты талаптар
1.2. Қазақ баспасөзіндегі: Ана тілі, Дала мен қала, Алматы
ақшамы газеттеріндегі репортаж жанры
ІІ тарау. Репортер – шеберлік шыңы
2.1. Қайнар Олжай – репортер журналист
2.2. Студенттің өз шығармашылығынан
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста репортаж жанрына теориялық негізде анықтама беріліп, оған қойылатын басты талаптар, жанрдың композициялық құрылымы, публицистикадағы өзге жанрлармен ұқсастығы, орыс және қазақ теоретиктерінің еңбектерінің негізінде зерттеледі.
Сонымен қатар, Ана тілі, Дала мен қала, Жас қазақ, Алматы ақшамы газеттерінде жарыққа шыққан репортаждарға шолу жасалып, жарияланымдардағы репортаждар толық талданады, репортердің репортаж жазу шеберлігі талқыланады. Белгілі журналист Қ.Олжайдың Президент пырағы еңбегінде публицистің репортерлік қыры зерттелді.
Зерттеудің соңғы бөлімінде студенттің өз шығармашылығына шолу жасалып, репортаждарына жанрға сай сипаттама беріледі, репортаж талаптарына сәйкес келмейтін кемшіліктері талданады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ақпараттар ағыны қашан да адамзат ғұмырынан тыс қалмағандығын ескерсек, жаһандағы жаңалықтар мен әлемдегі саяси-экономикалық, әлеуметтік, мәдени өзгерістерді қалың бұқараға танытып, хабардар етуде журналистика мамандарының алар орны ерекше. Осы орайда, көсемсөз шеберлерінің күнделікті ақпараттар ағыны мен қоғамның өзекті деген мәселелерін жұртшылық назарына қалай және қандай әдіс-тәсілмен ұсынады деген заңды сауал туындайды. Тележурналистер әлемдегі түрлі ақпарды көгілдір экран көмегімен көрермендермен қауыштырса, газет тілшілері қоғамдағы тың жаңалықтар мен өмірдегі өрнекті өзгерістерді басылым бетінде тізілген мақалалар топтамасымен, салиқалы сұхбаттармен, есеп, заметкалармен, журналистің ізденісін талап ететін зерттеу, сараптамалық мақалалармен, репортаж, очерктермен оқырман қауымға тіршілік тынысын танытады. Аталған жанрлардың барлығы қазақ басылым беттерінде көрініс тапқанымен, олардың ішінде сирек кезедесетін жанрлар да бар. Солардың бірі – репортаж. Репортаж көсемсөз ғылымында жанр болып қалыптасқаннан бері, ежелден қаламы қарымды журналистердің сүйікті жанрларының бірі. Жанр бүгінгі күнде де, көсемсөз шеберлеріне жеделділік пен өзектіліктің, нақтылық пен фактінің, дәлдіктің, асқан шеберліктің символы ретінде белгілі. Репортаждың жауынгер жанр атанып, оқырманның іздеп оқитын туындысына айналуына не себеп? Оны өзге жанрлардан ерекшелейтін қандай өзгешіліктері бар? Аталған сауалдарға жауап іздеп, қазақ басылымдарындағы (2008-2010) репортаж жанрының ерекшеліктері жайлы зерттеу жүргізіп, дипломдық жұмысымның тақырыбы етіп таңдауым да жанрдың қыр-сырымен терең танысып, тың мағлұматтар алумызға жол ашады деген сенімдемін. Сондықтан бүгінгі таңда қазақ баспасөзінде репортаж жанрының көрініс табуы, оның жанр ретіндегі ерекшеліктері мен талаптарына сай жазыла білуі – тақырыптың өзекті етеді.
Зерттеудің нысаны – репортаждың баспасөздегі ролін анықтап, жанрдың артықшылықтарына тоқталу.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Репортаж жанры баспасөз беттерінде қалыптасып, өзіндік сипатқа ие болған соң, жанрды зерттеуші ғалымдар да аз болмады. Репортажға қойылар талаптарды, оның өзге жанрлардан айырмашылығын кеңінен зерттеуде орыс ғалымдарының үлесі ерекше. Олар: В.Н.Вахуров, Н.Н.Кохтев, Г.Я.Солганик, В.И.Власов, А.В.Гребнев, И.А.Зубков, Г.М.Кондратенко, А.З.Окороков, Б.И.Стукалин, Б.Г.Яковлев, Б.В.Стрельцов, В.Е.Николаев, В.В.Ворошилов, М.Н.Ким, С.Г.Корконосенко, Л.Е.Кройчик, Л.Царева, А.А.Тертычный, М.И.Шостак.
Қазақ журналистикасындағы репортаж жанрын зерттеген ғалымдар Т.Амандосов, Т. Қожакеев, М.Барманқұлов, К.Қамзин, Д.Баялиева еңбектерінде жанрға жан-жақты сипаттама беріліп, оның қазақ мерзімді басылымдарындағы ерекшеліктері қарастырылады.
Зерттеудің хронологиялық мерзімі. Дипломдық жұмыс 2008-2010 жылдар аралығын қамтиды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: репортаждың жанрлық ерекшеліктерін айшықтап, оған теориялық негізде анықтама беру, репортаждың кешегісі мен бүгініне шолу жасау, репортер журналистердің шығармашылығымен танысып, қаламгерлердің репортаж жазу өнеріндегі шеберліктерін талдау және өзімнің репортаждар жанрдағы шығармаларыма тоқталып, оларды әділ бағалау, туындылардан репортаж элементтерін анықтау. Осыған сәйкес дипломдық зерттеу жұмысымды төмендегідей тарауларға жіктеп, қарастырғанды жөн санадым:
Репортажға анықтама беріп, жанрдың өзіне тән ерекшеліктері мен жазылу стилін, репортаждың тілін талдау.
Репортаждың түрлеріне тоқталып, олардың бір-бірінен ерекшелейтін айырмашылықтарына тоқталу
Жанрдың өткені мен бүгініне шолу жасап, қалыптасу және даму, жандану үдерісіне мән беру
Дала мен қала - Арнайы репортаж айдарына, Ана тілі - Түнгі қала ұйықтамайды репортаждар топтамасы, Жас қазақ, Алматы ақшамы газетінің репортаж беру үлгісін талдау
Репортаж жазу өнерінің майталманы Қ.Олжайдың Президент пырағы репортаждар жинағының сырын ашу, көсемсөзшінің репортаж жазу шеберлігін айқындау
Репортажға қойылатын талаптарды ескеріп, өз репортаждарымнан жанр элементтерін анықтап, бағалау
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Қазақ басылымдарында репортаж жанры Арнайы репортаж айдарымен көрініс тапқанымен олардың жанр талаптарына сай жазылмағаны анықталды.
Репортаж жанрында қалам тербеген жас журналистердің репортаж жазу шеберлігі, ерекшеліктері мен кемшіліктері айқындалды.
Ана тілі, Дала мен қала, Жас қазақ, Алматы ақшамы газеттеріндегі репортаждың бүгінгі бет-бейнесі тұжырымдалды.
Аталған мерзімді басылымдардағы репортаждардың жанрлық сипаты анықталып, репортаждың қай түріне жататыны дәлелденді.
Публицист Қ.Олжайдың Президент пырағы еңбегіндегі репортерлік қыры талданып, оның өзіндік жазу стилі анықталды.
Өз репортаждарымдағы жанрлық ерекшеліктер мен кемшіліктер сарапталып, өзімнің репортаж жазудағы шеберлігім шыңдалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тарау, төрт бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. Репортаж – жауынгер жанр
Репортаж ұғымы XIX ғасырдың бірінші жартысында пайда болды. Латынның reportare - хабарлау, баяндау мағынасын беретін репортаж ұғымы алғашында (Еуропа мен Ресейде күнделікті мерзімді басылымның дамыған кезеңінде), сот отырысы мен парламент дебаттары, түрлі басқосуларды оқырмандарға болған оқиғаны айна-қатесіз жеткізу мақсатында дүниеге келген болатын. Репортаж термині қолданысқа енбеген күннің өзінде, кейбір материалдарда жанрдың айқын белгілері біліне бастаған. Авторлар болған оқиғаны оқырманға үстіртін баяндап қана бермей, оның маңызды элементтерін, оқиға орнын суреттеп, әсерлі тілмен ұсынуға тырысқан. Оқырмандарды да тілі жатық, жазылу стилімен оларды түрлі сезімге бөлеп, жүрегіне жете білген шығармалар қызықтырған еді. Мерзімді баспасөзде: реакциялық және қарқынды-үдемелі екі басты бағыттардың қалыптасуы – репортаждың негізі белгілерінің тууына, оның жанрлық ерекшеліктерінің бекуіне себеп болды. ХІХ ғ. екінші жартысында Ұлыбритания, Франция, Германия, АҚШ, Ресей баспасөзі репортаж арқылы халыққа сол кездегі маңызды оқиғаларды (қылмыстық істер мен тонау оқиғалары немесе салтанатты кештер т.б.) хабардар еткен. [1] Кейін келе басылымдарда репортаж ақпараттық сипатқа ие болып, оқырман аталған жанрды есеп жанры ретінде қабылдады. Ресей ғаламы А.А.Тертычный репортаж жанрының пайда болуын очерк жанрымен байланыстырады. Ол: Бастапқы кезеңде репортаж деген айдармен очерк жанрының элементтері басым, осы жанрдың формасына ұқсайтын репортаждар легі басылымдардан көрініс тапқан еді. Осылайша, Батыстың маңдайалды репортерлері Джон Рид, Эгон Эрвин Киш, Эрнест Хэмингуэй, Юлиус Фучик және т.б репортаж жанрында жарық көрген туындыларын репортаждан гөрі очерк жанрына жақындығын байқаймыз деген тоқтамға келген. [2] Сондай-ақ, жанр жайлы белгілі Ресей ғалымы Б.В.Стрельцов өз кітабында былай деп жазады: Журналистика мен көркем әдебиет тарихында есімдері алтын әріппен енген белгілі репортер журналистердің шығармашылығы – репортаж диапазонының зор мүмкіндіктерінің дәлелі іспетті. Мысалы: Чарлз Диккенс өзінің әдеби-шығармашылық жолын репортаж жазудан бастаған болатын. Оның репортаждары Лондондық газеттер беттерінде жарыққа шыққан. Сол сияқты Джон Рид оқырмандарға алдымен Жол(1907) атты репортаждар топтамасымен танылған. Аталған еңбектен соң жазушы әңгіме, повесть, роман жанрларында қалам тербей бастады. Ал, Теодор Драйзер Чикаго, Сент-Луис, Питсбург, Нью-Йорк, газеттерінде атақты репортер болып қызмет атқарса, Эрнест Хемингуэй өмірінің соңына дейін репортаж жанрында қалам сілтеді. Эгон Эрвин Киштың да репортаждары жұртшылыққа кеңінен танымал. [3] Ал, қазақ журналистикасы тарихында зерттеуші ғалым, көсемсөз шебері Т.С.Амандосов репортаждың тарихы жөнінде: Алғашқы уақыттарда ағылшын парламентінің мәжілістері туралы берілген хабарларды репортаж деп атаған. Ондай репортаждардың авторлары – мәжіліске қатысқан баспасөз өкілдері – репортерлер болған. Орыстың баспасөзінің тарихына, онда баспасөз жанрлары, оның ішінде репортаж жанрларының пайда болуына көз жіберсек, репортаж өткен ғасырдың жетпісінші жылдарында кең қолданыла басталғаны байқалады. Бұл жанр әсіресе Новое время, Русские ведомости, Русское слово және басқа Мәскеулік газеттермен бірге Ресейдің әр түкпіріндегі газеттерде де жиі көрінді. Ал, сексенінші-тоқсаныншы жылдарда Ресейде репортаждың белгілі шеберлері де шыға бастайды. Бұл жерде репортаж жазудың шебері В.А. Гитляровскийді бірінші атау керек. Бұл жанрға ұлы жазушы М.Горкийдің де зор маңыз бергені белгілі. Ал оның Одесские новости және Нижегородский листок газеттерінде жарияланған Нижегород жәрмеңкесін әңгімелейтін корреспонденциялары репортаж стилінде жазылған деген. [4] Қазақ көсемсөз жанрларының қалыптасуы мен кемелденуі турасында сүбелі еңбек етіп, журналистика жанрларының бүгінгі түр-сипатын тыңғылықты зерттеген К.Қамзин өз еңбегінде репортаж элементтерін қазақ жырларының мәтінінен таба білген. Мысалы:
Базарбайдың Төлеген
Талай көштен өтеді,
Сонда бір көшке жетеді.
Көш алдында қараса,
Бір қыз кетіп барады:
Шытырма көйлек етінде,
Нұр-сәулесі бетінде,
Бұралып кетіп барады,
Перінің қызы секілді.
Осы екен деп Қыз Жібек,
Жетіп келді қасына
Базарбайдың Төлеген.
Артынан келген Қаршыға:
Жібек емес, - деген соң,
Онан да өтіп жөнелген.
Жырдағы кеңістік пен уақыт категориялары қазақ көшінің маңғаз жүрісімен, басқа халыққа ұқсамайтын ұлттық үрдіс желісімен жымдаса кетеді. Ат жалын тартып мінген қазақтың екпіні мен жыр мәтінінің ырғағы бір-бірімен келісім тауып, өтіп жатқан оқиғаның жанды картинасын береді, ықылым замандағы көші-қон қызығын оқырманның көз алдына елестетеді. Сән-салтанаты жарасқан түйелі мен аттылар тізбегі процестік кезегін сақтай межелі аймаққа қарай бет түзеп барады. Көсемсөзші – жырау сапалық өрнектерді өсіре түсу мақсатында одан әрі бастырмалата толғайды. Сөйтіп, оқиға барысы шырындалады, қоюланады, кемелденеді. Арғымақ үстіндегі өркениет иесі – қазаққа ғана тән суреттер, серпінді сезім осылайша лықси қаптап тырады, оқырманның мүлгіп жатқан жадына қозғау салады, ауыз әдебиетінің бойына жинақталған репортаждық элементтердің ұлттық стилін шоқтай жайнатып, отын әуелете түседі. Әрине, осындайда біз журналистика жанрларына тиесілі ортақ баптарды да жоққа шығармаймыз, керек десеңіз, оған қажетті адами қасиеттерді кейбір зерттеушілер санамалап та кетеді. Заманауи технологиялық әдістерді алға шығарғанның өзінде де, қазақ ауыз әдебиетіндегі орнықты дәстүрді, репортаждық ранктерді қалай ұмыта аламыз. Қазіргі талап-тілектердің өзі де сол ертедегі үрдістерден тарамдалып жатады. Сондықтан да болар М.Н.Ким өзінің репортаж туралы жанры туралы монографиясында: Репортердің көзі көреген, құлағы түрік болуы керек. Осы ретте оның жады өтіп жатқан оқиғаны қалт жібермей, қағып алуға тиіс. Реопртер назарынан бірде-бір елеулі деталь тыс қалмағаны жөн. Ол адамның бет-жүзін, сыртқы пішіні мен ішкі дүниесін, оқиға жағдайын, табиғи орта ерекшеліктерін есінде сақтай білу керек. Журналистің оқиғаға қатысушылар сөзін диктофонға жазып алуға әрдайым мүмкіндігі бола бермейді, сондықтан тек қана өз жадына сенуге тура келеді, оны ұдайы шыңдап отыру керек. Репортер үшін жаттыққан назардың ерекше маңызы бар. Қарапайым адамның жанары айналадан көз тоқтатар маңызды дәнеңе таппай, сырғып өте шықса, кәсіпқой жан адам әрекетінің жанды, қайталанбас талай бүге-шігесін көре, ести, тап баса білуге тиіс, адамның сыртқы пішініндегі, оларды қоршаған ортаға тән ұсақ-түйекті, олардың сөйлеу, ойлау және басқа ерекшеліктерін тап басуға тиіс,-деп жазады. Ал, қазақ жыраулық өнерінің інжу-маржаны санатынан табылатын Қыз Жібек жырындағы репортаждық сарыннан жоғарыда айтылған талаптар да аулақ кетпейтінін аңғарамыз. Репортажға тән ситуациялық аймақ бірлігін, кей-кейдегі ой қалаушылықты, өтіп жатқан оқиға картинасын түйдектете, жеделдете беруді, оқиға шабысына ілесіп отыруды осы лиро-эпос мәтіні қапысыз айқындап отыр. [5] Репортажға тән қасиеттерді эпостан таба білген автор, қазақ репортажы сол дәуірден-ақ бастау алғанын алға тартады.
Кеңес дәуірінде, тың геру жылдары партия мен ауыл аймақтың жетістігін репортаж жанрында беру кең етек алған. Мысалы: Дала дидары биыл дән дариясынан әсем келбет тапқандай құлпырып кеткен. Ақ бидайдың алтын сабақтары бастарын төмен иіп жер-анаға тағзым еткендей. Ең ғажабы осынай кең алқапта теңіз болып тербелген егін жай ұқыпты қолмен орналастырылғандай теп-тегіс, тап-таза. Мұсаның қуанатыны – диханның маңдай терінен нәр алып жайқалған ұлан-ғайыр мол астықтың шығымы болса, көңіліне күдік алатыны – соны ысырапсыз қамбаға құю... [6] Яғни егіс алқабынан оқырманға жедел түрде репортаж ұсынған автордың бұл материалынан репортаждың элеметтері айқын байқалады. Ал, тәуелсіздік жылдарындағы қазақ басыламдарына көз жүгіртсек, өкінішке орай, репортаждың газет беттерінен сиреп кеткені жалған емес. Немесе жанрдың нақты түр-сипатының, жазылу ерекшеліктерін, стилі мен репортаж тілін жетік меңгермегендіктен, журналистердің репортажды журналистік зерттеу, зерттеу мақаламен шатастыратыны білінеді. Осыған сәйкес, репортажға қойылатын басты талаптарды ескеріп, оны өзге жанрлардан ерекшелейтін артықшылықтарын, оқырманның газет бетіндегі репортер журналистер қаламынан туған шығармаларды оқыған соң, оның репортаж жанрында жазылғанын бірден аңғаруына себеп болатын қасиеттеріне тоқталып, жанрға теориялық негізде анықтама беріп, оның түрлеріне тоқталуды жөн санадым.
Репортаж терминіне ғалымдар түрлі анықтама береді. Профессор Т.Қожакеев жанрға мынадай сипаттама берген: Репортаж болмыс, құбылыс, оқиға, фактіні қамту ауқымына қарай, көрсету тәсіліне, тіл, стиліне, құрылымына, мақсат, міндетіне қарай танылады. Оның өзіндің жанрлық белгілері бар. Біріншіден, репортаж нақты бір уақыт аралығындағы болып өткен жаңалықтар, болмысты ғана қамтиды. Екіншіден, репортаж басқа информациялық жанрлар сияқты, жаңалықты, оқиға, құбылысты жай хабарлай салмайды, көз алдыға елестетіп, суреттеп көрсетеді. Мүмкін болса, оқиғаның болған жері, өндіріс процесі, ондағы адамдардың көңіл-күйі де аңғартылады. Үшіншіден, репортажда оқиға, әрекет, өз кезегімен, орын алу, даму, шешілу ретінмен баяндалады, яғни оған хронологиялық композиция беріледі. Бұдан оқушы оқиғаның қайдас басталып, қалай дамып, қалай аяқталғанын аңғарады, оның өтісінен мағлұмат алады. Бірақ бұған қарап, репортажға болған оқиғадан басқа ешнәрсе енгізілмейді деп түсінуге болмайды. Онда сөз етіп отырған құбылысты әсерлі де терең етіп ашуға септігін тигізетін естеліктер, тарихи документтер, ескі фактілер, статистикалық цифрлар пайдаланыла береді. Төртіншіден, репортажда болмыс, құбылысты әсерлі етіп, динамикалық қозғалыста, дамуда көрсету үшін бейнелеу, елестету, суреттеу құралдары мол қолданылады. Бесіншіден, репортажда басты кейіпкер – автордың өзі. Оны жазарда репортер оқиғаның басы-қасында болуға тиісті. Сонда ғана ол көрген-білгенін, сезініп-қабылдағанын елестетіп, суреттеп көрсете алады, оқиғаға хронологиялық композиция, динамикалық қозғалыс беруге мүмкіндік береді. Ал репортажға қойылатын басты талаптар жөнінде автор: Репортаж күнделікті өмір тынысының қоғамдық-әлеуметтік мәні бар, типті оқиға, фактілерінен хабардар етуге тиіс. Бұл жанр ұлы оқиғалар мен сирек құбылыстарға ғана арналып жазылады деу – қате түсінік. Репортажда автор көрген-білген, куәсі болған нәрсенің барлығы тіркеле, суреттеле бермейді. Ол фотография емес, натуралистік сурет те емес. Онда оқиғаның ең мәнді, қажетті тұстары ғана қамтылады. Репортер солардың негізінде пікірлер айтады, түсінік, баға береді, көзқарас білдіреді, ақылға қонымды, құлыққа кіретін қоратынды жасайды, ой түйеді. Сөйтіп, бір жердегі өмірімізге тән болмыс-құбылыстың ең маңызды сәттерін іріктеп көрсету арқылы қоғамымыздың даму процесін, өмір-тіршілігіміздің тынысын танытады. Репортажда ойдан шығарып, ойдан қосуға орын жоқ. Ол таңдалып алынған оқиға сәттерін дәл беруге, олардың әрбір елесі шын, болған қалпында суреттелуі тиіс. Жанр жеделдігі қате, кемшілік, бұрмалаушылық жіберуді ақтай алмайды. Фактіні, болмысты бұрмалау репортаждың тәрбиелік мәнін, үгіт-насихаттық ықпалын әлсіретеді. Репортаждың басты кейіпкері – автор, оқиғаны көріп, суреттейтін соның өзі дедік. Демек, репортажда автордың белсенді мені айқын аңғарылып тұруға тиісті. Тәжірибелі репортер мұны мен, мен деп өзеуреп, өзін алға шығарып көрсете бермей-ақ, оқиға басы-қасында өзінің болып, суреттеп отырғанын аңғарта алады. Сонымен репортаж дегеніміз – журналистің немесе тілшінің өзі көрген, өзі қатысқан маңызды оқиғаның қоғамдық мәнін көзге көрсете, елестете суреттеу арқылы ашатын ақпараттық жанр. Демек, репортер жай хабаршы емес, әрі суреткер. Жақсы репортаж – жаңалықты көре білу, оқиға, құбылысты суреттей білу, ол – инициатива, ол – тілші тапқырылығы. [7] Ал, Т.Амандосовтың Қазақ совет баспасөзінің жанрлары кітабында автор репортажға мынадай анықтама береді: Репортажға тән нәрселер: репортер болған оқиғаның басы-қасында, оны бақылаушы болады. Ол сол оқиғаны болған қалпында суреттеп жазады, оны өз әсерлерімен, өз пікірлерімен толықтырады. Кез келген уақ-түйек оқиғалардың барлығы репортаж жазуға негіз бола бермейді. Оның өзегінде елеулі қоғамдық-әлеуметтік оқиғалар жатуға тиіс. Ол оқиғалар, толық, жан-жақты, жүйелі түрде дамытылуы керек. Реопртаж жаңа да елеулі оқиғалар туралы жазылып, өмір шындығына сүйенеді. Тіл, стилі нәрлі де тартымды болуы керек. Егер осы ойымызды түйіндесек: автор өз түйсігі арқылы өмір картиналарын дәлме-дәл күйінде баяндаса, оның баяндауы публицистикалық мәнермен әсерлі де әдемі келіп, болған оқиғаға автордың өзі қатысқаны шығарманың бүкіл өнбойынан сезіліп тұрса, бұл газеттің хабар жанрларының бір түрі – репортаж болады. [4]
Жанрларды терең зерттеп, оларға теориялық негізде анықтама беріп жүрген орыс теоретиктерінің еңбектеріне көз жүгіртсек, репортаж туралы келесідегідей анықтамалардың куәсі боламыз. Репортаж негізі – болған оқиға. Және жай, қиялдан алған оқиға емес, ақиқатқа негізделген, өмірде болған, дерек пен дәйегі, куәгері бар оқиға болуы тиіс. Репортаж – қатаңдықты талап ететін жанр. Мұнда фактіні бұрмалап әрлеуге немесе оқиғаны көркем-әдеби тілмен жазу – өрескел қателік. Репортаждың ерекшелігі – бояуы кеппеген оқиға, ең соңғы ақпараттар, жаңалықтар. Репортердің оқырмандарға ұсынатын репортажы – міне, жаңа ғана болған оқиға, немесе ол қазіргі уақытта да жалғасын табуы тиіс, я болмаса, енді өтілуі тиіс оқиға болуы шарт. [8] Келесі бір еңбекте: Баспасөзде репортаж – ақпараттық жанр, газет публицистикасының белгілері басым. Репортаж авторлары өздері куә болған оқиға жайлы ақпарат беріп қана қоймай, оның түпкі тамырына үңіліп сараптайды, материал тілін барынша байытады. Репортер – қоғамдағы өзгерістер мен жаңалықтарды әрдайым назардан тыс қалдырмай, оқырманға бүге-шігесіз суреттейді, болған оқиға орнынан шағын үзіндіні көз алдыңызға елестетеді. [9] Сонымен қатар, Ресей зерттеушілері: Репортаж – оқырманның көзі мен құлағы. Репортаждың авторы оқиғаны өз көзімен көруі тиіс. Ал, кейбір жағдайларда, репортер, тіпті, оқиғаның қатысуышысы болады. Репортажда автордың мені міндетті түрде байқалуы қажет. Себебі, автордың менінен басталған оқиға міндетті түрде өзінің ары қарайғы жалғасын табады, автордың эмоциясы мен қатар оның осы оқиғаға тікелей қатысы болғаны білінеді, автор мен арқылы оқиғаның бақылаушысы ретінде оқырманға сюжет желісі көз алдына елестейді. [10] Ал, Б.В.Стрельцов репортаж жанрына мынадай анықтама береді: Репортажда көрініс тапқан ақпарат, міндетті түрде ең соңғы жаңалық болуы қажет. Репортаж үшін ақпараттың, оқиғаның соңғы, жаңа болуының маңызы зор. Және репортаждың атына заты сәйкес репортаж атану үшін, автор оқиғаны көзімен көріп, оның қаншалықты өзекті екенін сезіне білуі керек. Бұл – жанрдың басқа жанрлардан ерекшелейтін заңдылықтарның бірі. Осыған орай, автордың Мен - мен көрдім, мен естідім, мен жүріп келемін, мен ойландым, менің пайымдауымша т.б. сынды Мені байқалуы абзал. Мен деген есімдікті қолданбаған күннің өзінде, оқырман репортажды оқу барысында репортердің оқиғаның басы-қасында болғанын сезуі тиіс. Осы айталған қағидаларды ескере келіп, репортажға мынадай анықтама берсек болады: репортаж – бұл автордың оқиғаны сол оқиға өрбіген жерден оқырманға тілі жатық, оқушының жүрегіне жете білетін стильде жазылып, репортер эмоциясы репортаждың өнбойынан табыла білетін ақпараттық жанр. [3,67б] Теориктердің жасаған анықтамаларынан шығатын қорытынды: Репортаж – автордың болған оқиға жайын өзінің қатысуымен шынайы, фактіге сүйеніп, әсерлі мәнермен жеткізе білетін ақпараттық публицистикалық жанр.
1.1. Репортаж жанрына қойылатын басты талаптар
Өткен күндер тарихында да, бүгін де жанр – өмірлік маңызы бар ақпараттың БАҚ-нан түрлі сипатта көрініс табуы. Жанр термині мәтін терминімен тығыз байланысты. Публицистикалық мәтін маңызды үш компонентті: а) жаңалықтармен немесе қандай да бір себептен пайда болған проблемамен бұқараны хабардар ету ә) өмірден орын тепкен түрлі жағдайдың астарына үңіліп, оның жағымды және жағымсыз жақтарын көпшілікке тарқатып беру, сараптама жасау б) берілген ақпардың аудиториямен байланысы. Аталған қағидаларға сәйкес, публицистикалық мәтінді былайша бөліп қарастыруға болады:
Жедел ақпарат – заметканың барлық түрлері
Жедел әрі сараптамалық – интервью, репортаж (проблемалық, оқиғалық, оперативті, жол-жөнекей), есеп
Ақпараттық сараптамалық – корреспонденция, комментарий, рецензия
Зерттеу – мақала, хат, шолу
Көркем публицисикалық – очерк, эссе, фельетон, памфлет [11]
Жоғарыдағы еңбекке сүйенсек, репортаж үшке: 1) проблемалық, 2) оқиғалық 3) оперативті болып бөлінеді. Репортаждан бөлек жанр ұғымы белгілі ғалым М.Барманқұловтың пайымдауынша: Жанр – үнемі өзгерісті қажет ететін ұғым. Кешегі күні жанр өзгеше сипатқа ие болса, бүгіннің өзінде, ертеңгі күні өзгеруіне себеп болатын факторлар барлық жанрларда байқалады. Ол үшін, әрине, біршама уақыт қажет. Жанрлар эволюциясына түрлі себептер әсер етуі мүмкін. Мысалы, репортаж және интервью жанры 20-жылдары қарқынды дами бастағанымен, 30-жылдары олардың баспасөз беттерінен сиреп кеткенін әлем журналистикасы тарихынан байқауға болады. Осыған орай жанрлардың өзгеріске түсуінің себептерін қарастырсақ. Біріншіден, публицистика жанрларының табиғатына өзгеріс енгізетін – шынайы өмір, қоғам оқиғалары. Бұл басты себептердің бірі. Екіншіден, жанрлар эволюциясы оны жасайтын теоретиктерге де байланысты. Олар кез келген жанрды дүниеге әкеліп және қайтадан сызып тастауы да мүмкін. Яғни, теоретиктердің араласуынсыз жанр жанр бола алмайды. Себебі, жанрға ғылыми негізде анықтама беріп, оларды бір-бірінен ажырататын да тілші ғалымдар ісі. Үшіншіден, кейбір жанрлар өмірге қайта келеді. Өзінің болмысын тамырымен өзгертпей, керісінше жанданып, бұрынғыдан басқаша, жаңаша сипатқа ие болады, заманауи қалыпқа енеді. Ал, төртінші себеп басылым жанрларының телевидениеге, немесе радио жанрларына айналуы, немесе, керісінше болған жағдайда, жанрлар айтарлықтай өзгеріске ұшырап, өзінің жанрлық ерекшеліктерін байыта түседі. [12] Ғалымның жанрлар эволюциясына берген пайымдарына сүйенсек, жанр әрқашан заман талабына, өмір өткелдеріне сай өзгеріске ұшырап тұратын термин. Аталған өзгерістерді репортаж бойынан таба аламыз ба? Ол үшін, репортаждың мақсатын, міндетін, түрлерін, басқа жанрлардан айырмашылығын жіктеп алсақ.
Репортаж функциялары: ақпарат беру. Репортаж ақпараттық жанр болғандықтан, оның ең бірінші мақсаты – оқырманға ақпарат ұсыну.
Репортаждың мақсаты есеппен салыстырғанда біршама күрделі әрі қиын. Репортер оқиғаны оқырманға өзінің қатысуымен басынан соңына дейін жедел хабарлауға тырысады. Бұл – тергеуші, зерттеуші жанр.
Репортаждың зерттеу объектісі – өмірден орын тепкен қандай да бір оқиға, құбылыс, бастама. Оқиғаны өз атынан сипаттай білген репортер – өз ісінің хас шебері.
Репортаждағы тақырып алуандығы. Репортажда көтерілетін тақырып алуандығына шек жоқ. Ол: спорттық та, әлеуметтік те, ғылыми репортаж да болуы ықтимал.
Жаңалық, ақпарат – репортаждың негізі. Ақпарат – ол жаңалықтарды жедел түрде жеткізу. Сондай-ақ, ақпарат – шығармашылық негізде фактімен байытылған, өзінің аудиториясымен тікелей байланысы бар жаңалықтың бір түрі. Қазіргі таңға дейін журналистер Рим ораторы Марком Фабием Квинтилиан ұсынған ақпарат формуласын өз мүмкіндіктеріне пайдаланады: нақты қандай оқиға (не нәрсе), қашан, қалай, қайда өткенін жеткізуге тарырысп бағады.
Репортаждың өзіне тән ішкі заңдылықтары.
Оқиғалардың динамикалық үрдісте жалғасуы. Репортажда ақпаратты оқырманға жедел түрде жеткізіп қана қоймай, оны оқыған сәтте оқырман сол оқиғаның кейіпкері болатын күйге түсіп, оқиғаның қалай өрбитіні, оның шарықтау шегі, соңына дейін қызығушылық танытып, ропортаждан әсер алуы тиіс. В.В.Ворошиловтың Журналистика оқулығында бұл туралы: Репортаж – оқиғаның динамикалық түрде өрбуі, дерек пен фактіге қанық, автордың эмоциясы айқын білінетін, оның болған оқиға орнында болғаны репортаж бойынан сезілетін, оқиға сюжеті әсерлі тілмен баяндалатын ақпараттық жанр. Ақпараттық жанрлардың бар ерекшелігі де сол – олардың бұқараға ұсынатын ақпараттың соңғы жаңалықтар легінен болуы, өзектілігі және жеделділігі. Бұл элементтер, әсіресе, репортаж бойынан анық көрініс табады. [13] Демек, репортаж жазу барысында журналист болған оқиға желісін динамикалық түрде жедел, оқырманға түсінікті тілмен жеткізе білуі тиіс. Алайда, кейбір жағдайда, оқиғаның баяу, статикалық жылдамдықпен өрбуі мүмкін. Мұндай жағдайда репортер оқиғаны оқырманға қалай жеткізуі керек? Мұндайда репортер репортаж мәтінінде өзінің көріп-білегенін сараптап, оны фактімен байытуы қажет, сондай-ақ, оқиғаның баяу өрбігенін мәтінде білдіртпей, болған оқиғаның оқырманға қызықты, естен кетпес детальдарын көрсетуі міндетті. Сонда ғана репортаж көпшілікті өзінің жазылу стилімен елітіп әкетеді, оқырман оны оқи отырып, өзін оқиғаның шын куәгері болып сезінеді.
Репортердің оқиғаны жеткізу шеберлігі. Репортажға анықтама бергенімізде, ең алдымен, репортаж оқиғаны оқушының көз алдынан бір-бірімен үйлесін тапқан сюжеттер жиынтығы, картиналар бірлестігі ретінде, өтуі керек дегенбіз. Бұл жөнінде Л.Царева былай деген еді: Егер репортер репортажды жазу барысында оқиғаны бірінен соң бірін өрбітіп, әсерлі тілмен жаза білсе және өзінің оқиғаның басы-қасында жүргенін жазған мәтінінде оқырманға сездіріп, өзінің оқиғаға қатысты эмоциясын танытса – бұл репортердің асқан шеберлігінің белгісі және оның репортаж жазудағы ең ұтымды тұстарының бірі. [14] Демек, репортаждың өзіне тән қасиеттерінің бірі – оның жазылуындағы шеберлік, оқиғаның оқырмандардың өздерін болған оқиғаның куәгері, немесе көрермені етіп сездіре білу. Оқушы оқиға орнындағы әр процестің куәгері өзі болып, тіпті, оқиғаның тыңдарманы да болса артық емес. Бұл мақсатқа жету үшін, репортер, ең әуелі, мәтінде оқиғаға өзінің қатысқанын баяндап, оны оқырманға сюжеттер топтамасы ретінде әсерлі тілмен көркемдеуі керек.
Дәлдік пен факт. Көрнекілігі. Репортаж ешқашан басқа жанрларға тән ерекшеліктер сынды, ойдан алып қосу немесе ойдан образ жасау, әсіресе, дәйексіз фактіге сүйену тәрізді кемшіліктерді көтермейді. Жанры советской газеты оқулығында осы турасында: Репортажда ойдан қосып ақпарат айтуға орын жоқ. Жалған оқиғаның немесе ақпараттың жылт етер көрінісінің өзі оқырманды ақиқаттан адастырып, репортаждың шынайы оқиғаны арқау еткеніне күмән келтіруі мүмкін. Бірақ, бұл репортажды әсерлі тілмен әрлеп жазуға жол жоқ деген сөз емес. Репортаж – кино лентасы емес. Автор оқиға барысындағы фактіні іріктеп, өзінің қатысқаны айқын білінетін оқиғалар жиынтығының суретін жасайды. Оқиғаларды айна-қатесіз дәлдікпен, фактіні еш бұрмалаусыз оқырмандарға жеткізе білу журналистің шеберлігі мен тиянақтылығын қажет етеді. Атақты репортер Эгон Эрвин Киш репортажды қауіпті жанрлар қатарына қосқан. Жанрдың қауіптілігі әсіресе, қарапайым жұмысшыларға қатысты болғандағын алға тартқан. Себебі, өмірдің ағы мен қарасының жігін тарқатып, шаруалар өмірінің ащы-тұщысын бұқараға таныта білетін репортер ғана өз ісінің хас шебері атана алады. Қорыта айтқанда, репортаж фактіге қанық болып қана қоймай, өзінің көрнекті тілімен де басқа жанрлардан ерекшеленуі тиіс. [1]
Сараптама жасау. Репортаждың өзіне тән ерекшеліктерінің бірі, мұнда автор ақпараттық сараптамалық жанрларға тән болған оқиғаға қатысты өз сараптамасын жасайтыны. Демек, оқиғаның болуына не себеп, оның қалай өткенін сипаттап, нәтижесінде не беретінін анықтау үшін, публицист оқиғаны саралап, сараптама жасауы тиіс. Кейбір жағдайларда репортер болған жайтты тез, жедел түрде, ықшамдап оқырманға жеткізгісі келеді. Алайда, репортаждың бүгінгі сипатында сараптаудың элементтері анық байқалады. Егер репортажды тек ақпараттық жанр деп шектесек, бұл жөнді қағидаға жатпас. Себебі, репортажда автордың оқиғаға баға беруі, оны сараптауы, қорытуы сынды критерийлер болуы қажет. Осыған сәйкес, репортажда корреспонденцияның, мақаланың да жанрлық ерекшеліктері көрініс табуда. Мұндай репортаждардың авторы тек оқиғаны баяндап қана қоймай, оның астарына үңіліп, қоғамдық маңызы зор проблеманы көтеруге, оның шешімін табуға асығады. [15] Көргеніміздей, репортажға публицистің оқиғаны сараптауы, бағалауы, нәтиже шағаруы сынды ерекшеліктері тән.
Репортаж мәтінінде репортер эмоциясының байқалуы. Бұл ерекшелік репортажға шынайылылықты дарытады. Оқырман автордың оқиғаның куәгері болғанын біліп, берілген ақпараттың, жаңалықтың, оқиғаның ақиқат екеніне көзі жетеді. А.А.Тертычный мұны былай түсіндірген болатын: Кез келген репортердің басты мақсаты – орын алған оқиғаны аудиторияға өзінің баяндауымен, автордың менімен жеткізе білуі. Яғни, оқиғаны көзімен көргенін дәлелдеп беру. Мұны таныту үшін, репортер динамикалық оқиғалардың куәгері болғаны абзал. Және оқиғаға байланысты өз эмоциясын да жасырмауы тиіс. Мұнымен репортер аудиторияның көңілінен шыға біледі, өзінің бастан кешкен сезімін, көңіл тебіренісін сездіреді, оқиғаға бей-жай қарамайтынын аңғартады. [2]
Репортаж мәтінінің тілдік-стильдік ерекшеліктері. Репортаж өмірдің сан түрлі кезеңдерінен сыр шертіп, оны аудитория назарына еш бұқпасыз, боямасыз әкеледі. Репортажда интервью, корреспонденция, мақала, есеп жанрларының элементтері кездеседі. Сонымен қатар, кейіпкер портреті мен оларға берілетін мінездеме, автордың оқиғаға байланысты комментарийі, авторлық байламдарда анық көрініс табады.
Жанр композициясы. Композиция сөзі латынның composition - байланыстыру, құрастыру деген сөзінен шыққан. М.Н.Ким репортаж композициясы жайлы мынадай тұжырымдама жасаған: Журналистика тәжірибесінде репортаж мәтінін жазудың арнайы қағидалары бар. Репортаждың ең басында, сюжеттің бастамасы өмірден бір эпизод келтіріледі. Мұның көмегімен репортер оқырманды репортажға өзек болатын оқиға туралы хабардар етеді. Бұдан ары оқиғаны суреттеу басталады. Бұл аралықта репортер оқиғаға қатысқан куәгерлерден пікір алуы, немесе диалог құруы, өзінің оқиғадан алған әсерін танытуы керек. Егер шындығына келер болсақ, аталған қағидалар автордың оқиғаны өз көзімен көргендігін сездіртуі қажет. Ал, негізгі бөлімде оқиға детальдарының тек өзектілерінің суреттеп көрсетудің маңызы ерекше. Репортажға динамикалық сипат беру үшін, әр эпизодта қандай да бір іс-әрекет көрінуі керек. Автордың оқиғаға қатысқаны білінуі тиіс. Тек осы талап орындалған жағдайда ғана репортаж жанданып, нағыз репортаж атанады. Ал, соңында автор оқиғадан көрген-білгенін тұжырымдап, белгілі бір қорытындыға келіп, оқиғаны бағалуы тиіс. Бұл тұста репортердің репортажды жүргізу шеберлігі басты роль атқарады [16].
Репортаждағы сюжет құрастыру қиындықтары. Репортаж жазғанда
журналистің басты міндеті – өмір эпизодтарын оқырман назарына ұсыну.
Яғни, журналист қолда бар ақпарат пен түрлі фактілер, болған оқиғалар жиынтығы, өз әсерлері мен бақылаулар, пікірлер мен қызықты детальдар, кейіпкерлер мен олардың пікірін іріктеу барысында біраз қиындықтарды бастан кешіреді. Себебі, осынша көп мәліметтің арасынан ең, еңін таңдай білу репортерден зеректік пен тапқырлықты, алғырлықты қажет етеді. Журналист өз шеберлігінің арқасында аталған кедергілерді артта тастауы тиіс. Яғни, бастысы, оқиғаны бірінен соң бірін тізе бермей, тек маңыздыларын көрсете білу. М.Н.Ким: Репортаж синтетикалық сипаттамаға ие. Тағы бір ескеретін жайт, бірнеше сюжеттерді бір-бірімен жалғап, тұтас бір оқиға желісін жасағанда, репортерге шолушы немесе зерттеуші журналистер сынды оқиға нәтижесі емес оның барысы маңызды. Қорыта айтқанда репортер репортаж мәтінін жазғанда мынадай қағидаларды естен шығармаған абзал: сюжеттер таңдау барысында эпизодтың маңыздылығына мән беру, қажет детальды назарынан тыс қалдырмау, алған әсерін әсерлі тілмен жеткізе білу. Бұған дәлел: Нағыз репортаж салыстырмалы артықшылықтар беруді естен шығармайды, түрлі қайраткерлер мен олардың пікірін жария ете отырып, ортақ теңгерімге ұмтылуды мақсат тұтады. Ауқымды шешімге қол жеткізу қиын болған жағдайда да, бейбітшілікті нығайту процесі ұзақ мерзімді шешімге қол жеткізудің маңызды бөлігі болып табылады. Жергілікті келісімдер, әрекет орнындағы жағдайды зерттеу жобалары, әрине, зорлық-зомбылықтың қысқаруы немесе болмауы оң нышанды білдіреді. [17]
Репортаждың басқа ақпараттық жанрлармен ұқсастығы. Заметка. Ақпараттық жанрлардың ішінде заметка – бастысы әрі негізгісі. Профессор Т.Амандосов: Заметка дегеніміз – ең шағын және оперативті жанр. Ол өмір шындығының нақты фактілері, құбылыстары туралы дәлме-дәл тұжырымды хабарлайды. Заметка көбінесе телеграфтық стильде жазылады. Баспасөздің бұл қарапайым да шағын жанры үгіт-насихатты факті арқылы жүргізетін, оқушыға әсерлілігі жағынан ең бір қонымды да ыңғайлы жанр боп саналады. Заметканың негізінде бір оқиға, бір құбылыс, бір объект ғана жатады. Заметканың авторы өз пікірін байыптау мен қорытынды жасамайды. Тек бір мәселені, я құбылыс пен бір жақсы бастама, не бір аяқталған жақсы іс туралы үн қатады, соны газет оқушыларына асыға хабарлайды.Заметка алуан түрлі формада жазылғанымен, заметканың негізгі екі түрі бар деп санаймыз. Атап айтқанда, бірнеше жолдық тектес заметкалар және дербес заметка. Дербес заметка екі түрлі формада кеңейтілген түрде және сын түрінде жазылады да, ол газеттің күнделікті ісінде өте жиі кездесіп отырады.[4] Ғалымның бұл тұжырымдамасы арқылы репортажға тән қасиеттерді байқау қиын емес. Заметка ең әуелі, репортажға аудиторияға бұрын-соңды таныс емес жаңа ақпаратпен хабардар етумен ұқсайды. Заметка да репортаж сынды бұқараны ақпаратпен жедел әрі оперативті түрде сусындатады, болған жаңалық жөнінде кейінгі, жаңа келіп түскен мағлұматты беруге тырысады. Репортаж кіріспесі лидпен басталатынын ескерсек, репортажда дәл осы лидтің ролін заметка атқарады. К.Қамзин лид ұғымы жайлы: Қазіргі журналистика теориясында батыстан келген lead (ағылшынша - лид - өткізу) деген ұғым бар, ол – журналистік мәтіндегі негізгі ойды ықшамдап, жылдам, көз тартатындай жарнамалай берудің он алты жолы. Журналистика теориясындағы лидтік мәтіндер қатқыл және жұмсақ болып үлкен екі топқа жіктеледі. Негізінен мәтін мағынасы Кім? Қашан? Қайда? деген сұрақтарға жауап берсе, лидтің қатқыл түрлері бой көрсетеді, ал оған қосымша Неге? Не себептен? деген сауалдарға жауап іздесе, лидтің жұмсақ түрлері басылым бетінен орын алады. Қатқыл лидтің бірегей элемент, жинақтаушы, ілгек, дереу ұқсату, баяу ұқсату, жалғыз оқ, түсіндірме, каламбур, әңгімелеу сияқты түрлері, жұмсақ лидтің баяндау, контрасты, стакатто, адресті, сұраулы, дәйексөзді, каприз сияқтв түрлері бар. Бұл тәсілдер біз үшін тосын жаңалық көрінгенімен, онда нақыл сөздерді, тұрақты тіркестерді, мақал-мәтелдерді қолдану тәжірибесі нақ-нақ баяндалады. Әсіресе, ақпараттық материалдарды олқылықты, әрлі, көз тартар етіп беруде осынау үрдісті қазақ басылымдары бүгіндері масс-медиа өрісіндегі өз орнына сай дамытып, жетілдіріп келеді. Бір сөзбен айтқанда, форматы мен деректілік мәні жағынан бір-біріне жақын мәтін мәдениет пен өркениет әлгерілеуінің қолайлы кезеңінде өздерінің үндестігін, информациялық сапарластығын, жақын-жұрағаттығын таныта біледі, ұлттық информациялық хабарлардың ежелгі образдылық, жәдігерлік түп-тұқиянын айқындап береді. [5]
Сұхбат. Сұхбат – репортаж жазу барысында жиі қолданылады. Д.Рэндалл сұхбат жөнінде: Жақсы мақала жазуды мақсат тұтып, адамдарға жөнді сұрақ қоя білу журналист үшін зор жетістік. Кейбір сәтте бұл әңгімені еске саулы мүмкін. Алайда бұл әңгіме емес, бұл – тілшілердің ақпарат жинауының тағы бір үлгісі. Мен сұхбатқа бұлай қарапайым анықтама бере салғаныммен, оның астарында ақпарат жанрының тағы бір түрі жатқанын аңғарған боларсыздар. Сұхбаттың басқа жанрлардан ерекшелігі – мұнда сіз алдын ала барлығын сценарий бойынша емес, сол сәтте, респондетпен сұхбаттасу барысында белгілі біл ақпаратқа қол жеткізесіз. Демек, сіз ақпарат беруші тарапынан қойылатын сауалдарға да әзір болуыңыз шарт және оған жолдайтын сұрақтарыңыз да дәл, нақты, тақырыптан ауытқымайтын болуы керек. Сұхбат – ұзақ әрі журналистен шыдамдылық пен төзімділікті қажет ететін жанр. Сұхбатта журналистің сөз сөйлеу мәнері немесе жазу шеберлігі айқындалмайды, мұнда тілшінің ойлау өрісі, сұрақ қою арқылы тақырыпты ашу, сұхбат берушіден тың ақпарат алу шеберлігі байқалады.[18] Репортажда сұхбатты қолдану репортерге оқырмандардың субъективті көзқарасынан арылып, оқиғаның шынайы өрбуіне септігін тигізеді. Оқиға куәгерлерін сөзге тарту арқылы тілші болған оқиға жайлы көп мағлұмат алады, оны көргендердің өз аузынан жеткізеді. Осыған орай, репортажға сұхбат жанрының араласуымен жанр мынадай мақсаттарға қол жеткізе алады: а) Ақпаратты куәгерлер арқылы жеткізу мүмкіндігі (куәгерлердің оқиға орнында табылғанын баяндап жеткізгеннен гөрі, көруші тұлғаның өзін сөйлеткен репортаж үшін әлдеқайда тиімдірек). ә) Мамандар пікірін келтіру. Оқиғаға қатысты мамандардан пікір алу – репортажда көтерілген проблеманың, жаңалықтың қаншалықты өзекті екенін анықтайды. Оқырман мамандардың пікірлерін оқып, ақпараттың ақиқаттылығына тағы бір мәрте көз жеткізеді.
Есеп. Ақпараттық жанрдың бұл түрі басқалардан мына өзгешелігімен ерекшеленеді: есепте міндетті түрде аудиторияның (жиындар, түрлі басқосулар, конференция немесе спорттық жарыстар), адамдар тобының болуы шарт. Хабарлама жанрлардың ендігі бірі – есеп (отчет) қоғамдық, әлеуметтік мәселелер сөз болған жиналыс, мәжіліс, кеңестерден, конференциялардан, әр түрлі спорттық жарыстардан, бұқаралық мерекелерден, ресми қабылдаулардан жазылады. Оның міндеті – әлгідей болып өткен жиындардың қалай басталып, қалай жүргізілгенінен, қалай аяқталғанынан оқырманға мағлұмат беру, елес беру, онда қандай мәселе, проблеманың әңгіме болғанынан, олардың мән-маңызынан, қабылданған қарар-шешімінен жұртты хабар ету. Яғни, есеп – оқиға, фактіні, тәжірибені талдаудың, насихаттаудың, пікірді жинақтап, қорытынды ой айтудың, проблемалар қойып, кемшіліктердің бетін ашудың маңызды құралы. Есеп дер кезінде, оперативті түрде жазуды талап етеді. Бүгін, кеше, немесе жақында ғана болып өткен жиын, жарыс, кездесу, қабылдаулардан берілуге міндетті. Кешікке есептің мәні, ықпалы әлсірейді. Есептің танымдық, тәрбиелік мәні болуға тиіс. Бұл үшін оның баяндама мен сөйлеген сөздердің ең мәнді тұстарына, қызықты фактілері мен орынды сын-ескертпелеріне құрған жөн. Сонда ғана есептен оқырмандар тиісті сабақ алады, тәжірибе табады, бірдемеге үйренеді, кемшіліктерден сақтанады. Есеп те журналистік шеберлікпен, әдеби әдемілікпен, тілдік әсерлілікпен жазылуы керек. Тақырып, факті сипатына қарай лайықты үн, леп қолданылуға тиіс. [7] Есеп элементтері репортажда келесідегідей сипатта қолданылады: Оқиғаның барлық маңызды детальдарының баяндалуы. Мұнда репортер оқиға сюжеттерін өз атынан баяндап, олардың маңыздыларына ерекше назар аударады. Нақты болған оқиғаны максималды түрде баяндауды мақсат тұтады.
Репортаждың сараптамалық жанрлармен өзара байланысы. Комментарий. Комментарий элементтері репортажда автор оқиғадағы фактілерге байланысты талдау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz