Қазақстан Республикасының ұлттық банкі - банк жүйесінің негізгі буыны
КІРІСПЕ
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКІ . БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗГІ БУЫНЫ.
1.1. Ұлттық Банктің мақсаты, міндеті және құрылымы
1.2 Ұлттық банктің негізгі қызметтері мен операциялары
1.3 Орталық банктер қызметтерінің шетелдік тәжірибелері
II. ҚР ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ БАНК ЖҮЙЕСІН Т¥РАҚТАНДЫРУДАҒЫ НЕГІЗГІ МЕХАНИЗМДЕРІ.
2.1 ҚР Ақша.несиелік саясаты және алтын.валюта активтерін басқарудың мәселелері.
2.2 Ұлттық банктің қаржы нарығындағы халықаралық ынтымақтастық ақпараттық.түсіндіру қызметтерінің ерекшеліктері.
2.3 Қазақстан Республикасының қаржы мекемелеріне көрсетілетін қызметтерін талдау
3. ҚР ҰЛТТЫҚ Б АНКІНІҢ Б АНК ЖҮЙЕСІН Т¥Р АҚТ АНДЫРУ ҚЫЗМЕТШЩ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасының ¥лттық Банкінің банк тәуекелдерін басқару мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКІ . БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗГІ БУЫНЫ.
1.1. Ұлттық Банктің мақсаты, міндеті және құрылымы
1.2 Ұлттық банктің негізгі қызметтері мен операциялары
1.3 Орталық банктер қызметтерінің шетелдік тәжірибелері
II. ҚР ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ БАНК ЖҮЙЕСІН Т¥РАҚТАНДЫРУДАҒЫ НЕГІЗГІ МЕХАНИЗМДЕРІ.
2.1 ҚР Ақша.несиелік саясаты және алтын.валюта активтерін басқарудың мәселелері.
2.2 Ұлттық банктің қаржы нарығындағы халықаралық ынтымақтастық ақпараттық.түсіндіру қызметтерінің ерекшеліктері.
2.3 Қазақстан Республикасының қаржы мекемелеріне көрсетілетін қызметтерін талдау
3. ҚР ҰЛТТЫҚ Б АНКІНІҢ Б АНК ЖҮЙЕСІН Т¥Р АҚТ АНДЫРУ ҚЫЗМЕТШЩ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасының ¥лттық Банкінің банк тәуекелдерін басқару мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Банктік жүйе - нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас құрылымдарының бірі.
Банктер нарықтық экономикаға басты қаржылық делдалдар болып табылады. Өз қызметінің үрдісінде, олар ақша нарығында тауар болатын, жаңа талаптар мен міндеттемелерді жасады. Клиенттердің салымдарын қабылдау арқылы банк депозит деген жаңа міндеттеме жасаса, ал қарызды беру арқылы қарыз алушыға жаңа талап қойды.
Банктік жүйесінің мақсаты мен міндеттері негізінен экономиканы жалпы басқарудан мақсаттары және міндеттерімен бірдей, әйтсе де банктер басқарудың кішігірім жүйелері ретінде экономиканы басқарудың жалпы мақсатына жетуді қамтамасыз ететін, өзіне тән жеке міндеттерін орындайды.
Қазақстанда бүгінгі күні 32 екінші деңгейдегі банк, оның 8 -мемлекетаралық, 2 - мемлекеттік, 22 - шет елдің қатысуымен жұмыс істейді.
Халықаралық стандарттарға көшу бағдарламасы шегінде 4 банк бірінші, 16 - екінші топқа енгізілді, 12-сі бағдарлама талаптарын орындаған болып танылды.
Банктер санының азаюына қарамастан оларды капиталдандырудың өсу үрдісі сақталуда. Соңғы 2 жылда банктік сектордағы жиынтық меншік капитал 2002 жылғы наурыздың аяғында 1,8 есе а млрд. теңгеге дейін өсті. Банктік сектор бұрынғы кеңестік ауқымда ең жоғары капиталдандырылған болып қалуда - орташа капиталдану деңгейі - 20 млн. АҚШ долл.
Банктердің міндеттемелері жеткілікті жылдам қарқынмен өсуде, бұл негізінен банктік секторға ішкі көздерден келетін ақша ағынына негізделген. Тек қана соңғы жылда (2001 жылғы сәуірден бастап 2002 жылғы наурызды қоса алғанда) банктер міндеттемелерінің жалпы көлеміндегі халық депозиттерінің үлес салмағы 22,7%-тен 29,3%-ке дейін өсті. Тұтастай алғанда, осы кезеңде банк жүйесіндегі халық салымдарының үлесі 2 есеге жуық өсті, бұл банктік институттарға халықтың сенімінің артқандығын білдіреді.
Банктердің ресурстық базаларының ұдайы өсуі олардың активтерінің жылдам көбеюіне мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта банктік жүйе активтері 817,8 млрд. теңгеге (5,37 млрд. АҚШ долл.) жетті. Осылайша, бір қазақстандық банкке - 128 млн. АҚШ долларына жуық.
Банктер экономиканың нақты секторын барынша белсенді кредиттейді. Қазіргі уақытта банктердің барлық активтерінің 60%-нен астамы экономиканы кредиттеуге бағытталған, бұл көрсеткіш бір жыл бұрын 53%-тен аспаған болатын. Банктік сектордың жоғары өтімділігін ескере отырып, бұл фактіні оң бағалаған жөн. Дамыған елдердің әмбебап банктерінде активтер құрылымындағы кредиттік портфель де 60-65% шамасында.
Банктер нарықтық экономикаға басты қаржылық делдалдар болып табылады. Өз қызметінің үрдісінде, олар ақша нарығында тауар болатын, жаңа талаптар мен міндеттемелерді жасады. Клиенттердің салымдарын қабылдау арқылы банк депозит деген жаңа міндеттеме жасаса, ал қарызды беру арқылы қарыз алушыға жаңа талап қойды.
Банктік жүйесінің мақсаты мен міндеттері негізінен экономиканы жалпы басқарудан мақсаттары және міндеттерімен бірдей, әйтсе де банктер басқарудың кішігірім жүйелері ретінде экономиканы басқарудың жалпы мақсатына жетуді қамтамасыз ететін, өзіне тән жеке міндеттерін орындайды.
Қазақстанда бүгінгі күні 32 екінші деңгейдегі банк, оның 8 -мемлекетаралық, 2 - мемлекеттік, 22 - шет елдің қатысуымен жұмыс істейді.
Халықаралық стандарттарға көшу бағдарламасы шегінде 4 банк бірінші, 16 - екінші топқа енгізілді, 12-сі бағдарлама талаптарын орындаған болып танылды.
Банктер санының азаюына қарамастан оларды капиталдандырудың өсу үрдісі сақталуда. Соңғы 2 жылда банктік сектордағы жиынтық меншік капитал 2002 жылғы наурыздың аяғында 1,8 есе а млрд. теңгеге дейін өсті. Банктік сектор бұрынғы кеңестік ауқымда ең жоғары капиталдандырылған болып қалуда - орташа капиталдану деңгейі - 20 млн. АҚШ долл.
Банктердің міндеттемелері жеткілікті жылдам қарқынмен өсуде, бұл негізінен банктік секторға ішкі көздерден келетін ақша ағынына негізделген. Тек қана соңғы жылда (2001 жылғы сәуірден бастап 2002 жылғы наурызды қоса алғанда) банктер міндеттемелерінің жалпы көлеміндегі халық депозиттерінің үлес салмағы 22,7%-тен 29,3%-ке дейін өсті. Тұтастай алғанда, осы кезеңде банк жүйесіндегі халық салымдарының үлесі 2 есеге жуық өсті, бұл банктік институттарға халықтың сенімінің артқандығын білдіреді.
Банктердің ресурстық базаларының ұдайы өсуі олардың активтерінің жылдам көбеюіне мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта банктік жүйе активтері 817,8 млрд. теңгеге (5,37 млрд. АҚШ долл.) жетті. Осылайша, бір қазақстандық банкке - 128 млн. АҚШ долларына жуық.
Банктер экономиканың нақты секторын барынша белсенді кредиттейді. Қазіргі уақытта банктердің барлық активтерінің 60%-нен астамы экономиканы кредиттеуге бағытталған, бұл көрсеткіш бір жыл бұрын 53%-тен аспаған болатын. Банктік сектордың жоғары өтімділігін ескере отырып, бұл фактіні оң бағалаған жөн. Дамыған елдердің әмбебап банктерінде активтер құрылымындағы кредиттік портфель де 60-65% шамасында.
1. ҚР Президентінің 31.08.1998 ж. "ҚР банктер және банк қызметі туралы" Жарлыгы, 68, 68-1, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76 және т.б баптары
2. Аллахвердян Д-А. Финансово-кредитный механизм развитого социализма- М.: Финансы, 1976
3. Ачкасов А.И. Активные операции коммерческих банков.М.: Консолтбанкир, 1996
4. Банки на развиваюішхся рынках. Укрепление руководства и повышение чувствительности к переменам. 2 том/ Д.Мак Нотон и др. М.: Финансы и статистика, 1996
5. Лаврушин О.И. Банковские операции- М.: Инфро,1998
6. Банковский портфель 1. Книга банкира. Книга клиента. Книга инвестора/ О.Н. Антипова жэне басқалары.М.: Соминтэк, 1996
7. Банковский портфель 1. Книга менсджера. Книга банковского финансиста. Книга банковского юриста/ О.Н. Антипова, Г.М. Антонов жэне басқалары.М: Соминтэк,1996
8. Лаврушин О.И. Банковское дело М.: БиБНКЦ, 1998
9. Колесникова В.И, Кроливецкая Л..П. Банковское дело: Финансы и статистика, 1998
10. Белоглазова Г.Н. Коммерчсские банки в условиях формирования рынка.Л.: ЛФЭИ, 1991
11. Белугин М.И. Сберегательное дело. Есептік-несие техникумдарына арналған оқулық - М.: Финансы и статистика, 1985
12. Бор М.З., Пятелко В.В. Стратегическое управление банковской деятельностью.-М.: Приор, 1998
13. Бухвальд Б.Р. Техника банковского дела-М.: ДИСД993
14. Валравен К.Д. Управление рисками коммерческого банка/М.Э. Ворд редакциясымен жазылған оқу қүралы- Дұниежүзілік банктің экономикалық даму институты.-Вашингтон, 1998
15. Василишен Н.И. Регулирование деятельности коммерческого банка-М.: Финансист информ,1998
16. Гамидов Г.М. Банковское и кредитное дело - М.: ЮНИТИ,1996
17. Деятельность банков: современный опыт США - М.:Экономист, 1992
18. Долан Э.Дж., Кэмпбел К.Дж. Демьги, банковское дело и денежно-кредитная политика, агылшын тілінен аудармасы.- СПб,1998
19. Кейнс Дж.М. Обйая теория занятости, процента и денег-М.: 1978
20. Котлер Ф. Основы маркетинга- М.: Прогресс, 1996
21. Льюис К.Ф. методы прогнозирования экономических показателей. М.: Финансы и статистика,1993
22. Мамонова И.Д. Банк и платежная дисциплина. М.. финансы и статистика, 1998
2. Аллахвердян Д-А. Финансово-кредитный механизм развитого социализма- М.: Финансы, 1976
3. Ачкасов А.И. Активные операции коммерческих банков.М.: Консолтбанкир, 1996
4. Банки на развиваюішхся рынках. Укрепление руководства и повышение чувствительности к переменам. 2 том/ Д.Мак Нотон и др. М.: Финансы и статистика, 1996
5. Лаврушин О.И. Банковские операции- М.: Инфро,1998
6. Банковский портфель 1. Книга банкира. Книга клиента. Книга инвестора/ О.Н. Антипова жэне басқалары.М.: Соминтэк, 1996
7. Банковский портфель 1. Книга менсджера. Книга банковского финансиста. Книга банковского юриста/ О.Н. Антипова, Г.М. Антонов жэне басқалары.М: Соминтэк,1996
8. Лаврушин О.И. Банковское дело М.: БиБНКЦ, 1998
9. Колесникова В.И, Кроливецкая Л..П. Банковское дело: Финансы и статистика, 1998
10. Белоглазова Г.Н. Коммерчсские банки в условиях формирования рынка.Л.: ЛФЭИ, 1991
11. Белугин М.И. Сберегательное дело. Есептік-несие техникумдарына арналған оқулық - М.: Финансы и статистика, 1985
12. Бор М.З., Пятелко В.В. Стратегическое управление банковской деятельностью.-М.: Приор, 1998
13. Бухвальд Б.Р. Техника банковского дела-М.: ДИСД993
14. Валравен К.Д. Управление рисками коммерческого банка/М.Э. Ворд редакциясымен жазылған оқу қүралы- Дұниежүзілік банктің экономикалық даму институты.-Вашингтон, 1998
15. Василишен Н.И. Регулирование деятельности коммерческого банка-М.: Финансист информ,1998
16. Гамидов Г.М. Банковское и кредитное дело - М.: ЮНИТИ,1996
17. Деятельность банков: современный опыт США - М.:Экономист, 1992
18. Долан Э.Дж., Кэмпбел К.Дж. Демьги, банковское дело и денежно-кредитная политика, агылшын тілінен аудармасы.- СПб,1998
19. Кейнс Дж.М. Обйая теория занятости, процента и денег-М.: 1978
20. Котлер Ф. Основы маркетинга- М.: Прогресс, 1996
21. Льюис К.Ф. методы прогнозирования экономических показателей. М.: Финансы и статистика,1993
22. Мамонова И.Д. Банк и платежная дисциплина. М.. финансы и статистика, 1998
КІРІСПЕ
Банктік жүйе - нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас
құрылымдарының бірі.
Банктер нарықтық экономикаға басты қаржылық делдалдар болып табылады. Өз
қызметінің үрдісінде, олар ақша нарығында тауар болатын, жаңа талаптар мен
міндеттемелерді жасады. Клиенттердің салымдарын қабылдау арқылы банк
депозит деген жаңа міндеттеме жасаса, ал қарызды беру арқылы қарыз алушыға
жаңа талап қойды.
Банктік жүйесінің мақсаты мен міндеттері негізінен экономиканы жалпы
басқарудан мақсаттары және міндеттерімен бірдей, әйтсе де банктер
басқарудың кішігірім жүйелері ретінде экономиканы басқарудың жалпы
мақсатына жетуді қамтамасыз ететін, өзіне тән жеке міндеттерін орындайды.
Қазақстанда бүгінгі күні 32 екінші деңгейдегі банк, оның 8 -мемлекетаралық,
2 - мемлекеттік, 22 - шет елдің қатысуымен жұмыс істейді.
Халықаралық стандарттарға көшу бағдарламасы шегінде 4 банк бірінші, 16 -
екінші топқа енгізілді, 12-сі бағдарлама талаптарын орындаған болып
танылды.
Банктер санының азаюына қарамастан оларды капиталдандырудың өсу үрдісі
сақталуда. Соңғы 2 жылда банктік сектордағы жиынтық меншік капитал 2002
жылғы наурыздың аяғында 1,8 есе а млрд. теңгеге дейін өсті. Банктік сектор
бұрынғы кеңестік ауқымда ең жоғары капиталдандырылған болып қалуда - орташа
капиталдану деңгейі - 20 млн. АҚШ долл.
Банктердің міндеттемелері жеткілікті жылдам қарқынмен өсуде, бұл негізінен
банктік секторға ішкі көздерден келетін ақша ағынына негізделген. Тек қана
соңғы жылда (2001 жылғы сәуірден бастап 2002 жылғы наурызды қоса алғанда)
банктер міндеттемелерінің жалпы көлеміндегі халық депозиттерінің үлес
салмағы 22,7%-тен 29,3%-ке дейін өсті. Тұтастай алғанда, осы кезеңде банк
жүйесіндегі халық салымдарының үлесі 2 есеге жуық өсті, бұл банктік
институттарға халықтың сенімінің артқандығын білдіреді.
Банктердің ресурстық базаларының ұдайы өсуі олардың активтерінің жылдам
көбеюіне мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта банктік жүйе активтері 817,8
млрд. теңгеге (5,37 млрд. АҚШ долл.) жетті. Осылайша, бір қазақстандық
банкке - 128 млн. АҚШ долларына жуық.
Банктер экономиканың нақты секторын барынша белсенді кредиттейді. Қазіргі
уақытта банктердің барлық активтерінің 60%-нен астамы экономиканы
кредиттеуге бағытталған, бұл көрсеткіш бір жыл бұрын 53%-тен аспаған
болатын. Банктік сектордың жоғары өтімділігін ескере отырып, бұл фактіні оң
бағалаған жөн. Дамыған елдердің әмбебап банктерінде активтер құрылымындағы
кредиттік портфель де 60-65% шамасында.
Банктер активтерінің және кредиттік портфелінің сапасы күмән туғызбайды.
Соңғы жылдары банктердің жиынтық кредиттік портфелінде стандарттық
кредиттер үлесі 70% жуық болғанда, үмітсіз кредиттердің үлесі 2-2,5%-тен
аспайды. Мұндай көрсеткіштердің сақталуы көп жағдайларда орталық банктің
кредиттік портфельдің сапасына қатаң талап қоюының арқасында банктердің
өздері жұмысты сауатты жүргізуіне де байланысты.
Оң үрдістердің сақталуы жақын жылдардың ішінде қазақстандық банк жүйесінің
белсенді реформалау кезеңінен және халықаралық стандарттарға көшуден
тұрақты дамудың және халықаралық стандарттарды жетілдірудің жаңа кезеңіне
қадам басатыны туралы тұжырым жасауымызға мүмкіндік береді.
Ол үшін ең алдымен, қаржылық институттардың, оның ішінде банктердің
қызметін мемлекеттік реттеу жүйесін жолға қоюдың маңызы зор. Мәлім болып
отырғанындай, Қазақстан болашақта қаржылық рынокқа барлық қатысушыларға
қадағалауды бір ғана тәуелсіз орган жүзеге асыратын әдісті таңдап алды.
Осыған байланысты өткен жылдың ортасында Қазақстанның Ұлттық Банкіне
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясының
қызметі біріктірілді. Осы кезеңнің өзінде жинақтаушы зейнетақы қорларының
қызметін реттеу функциясы да Ұлттық Банкке шоғырландырылуда, мүның өзі
барлық қаржылық секторға қатысушыларға қадағалауды Ұлттық Банктің жүзеге
асыруына мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде қаржылық қызмет көрсетуді мемлекеттік реттеу және қадағалау
туралы заңның жобасы әзірленді. Осы заңның жобасы қабылданған жағдайда
қаржылық қадағалау агенттігі бөлек құрылады. Егер жаңа агенттіктің
қарамағына Ұлттық Банктің қаржы институттарын реттеу және қадағалау
жөніндегі барлық уәкілеттігі көшетін болса, Ұлттық Банк те барлық дамыған
елдердің орталық банктері сияқты тек қана классикалық қызметтерді
орындайтын болады (ақша-кредиттік және валюталық реттеу, төлем жүйесін
үйымдастыру, ақша-банктік статистика, төлем балансын қалыптастыру және
болжау және т.б.).
Қазақстанның бұл әдісті кездейсоқ таңдап алмағанын атап айтқан жөн, әлемдік
тәжірибе мұқият зерделенді. Мысалы, Германия, Канада, Австралия, Бельгия
сияқты дамыған мемлекеттерде және өтпелі экономикасы бар Польша, Венгрия,
Эстония сияқты жетекші елдерде қаржылық секторды реттеудің осындай жүйесі
табысты жұмыс істеп жатыр. Мұндай схема қаржылық секторды дамыту, қаржылық
құралдарды жетілдіру және қаржы саласында делдалдықтың сапасын жақсарту
үшін неғұрлым тиімді.
Бұдан әрі қаржылық рынокта банктік институттарды шоғырландыру және
ірілендіру, сондай-ақ қаржылық сектордың басқа сегменттеріне банктік
капиталды жедел енгізу үрдісі күшейе түседі. Сондықтан да Ұлттық Банк
Банктерді қадағалау жөніндегі Базель комитетінің негізгі қағидалары мен
стандарттарына сәйкес және қаржылық ұйымдардың қызметтеріне
шоғырландырылған қадағалау жүйесін енгізу бойынша ағымдағы қадағалауды
жетілдіру шараларын жетілдіру бойынша жұмысты жандандыра түседі. Сонымен
қатар банктердің халықаралық стандарттарға көшу бағдарламасын орындауына
барынша қатаң талаптар қойылады. Банктер 2006 жылы 1 сәуірде Ұлттық Банкке
рәсімдері халықаралық стандарттарға сай келетін уәкілетті үйымдардың
бірінің тәуекелдерді басқару жүйесін бағалауы мен жүйенің бар екендігін
растайтын аудиторлық қорытындыны ұсынды.
Банктік секторды тұрақты дамыту үшін рыноктан коммерциялық икемсіз және
проблемалы банктердің кетуіне қол жеткізу және өз ісіне адал әрі сенімді
банктік институттарға қолдау көрсету қажет. Сондықтан қадағалау үрдісі
шеңберінде банктердің қаржылық жағдайының тұрақтылығы мен олардың
қызметтерін жақсартуға бағытталған алдын алу шараларын жедел қабылдау
мәселелеріне ерекше назар аударылатын болады. Бұл банктердің жоғары сапалы
банктік қызмет көрсетуін және банктік институттар арасында шынайы
бәсекелестікті дамытуды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Халықтың және экономикалық субъектілердің банктік секторға сенімін арттыру
мақсатында банктер жұмысының неғұрлым айқындылығын қамтамасыз ету қажет.
Осыған байланысты банктерде ақша тазартуды жүзеге асыруға және көлеңкелі
капиталдың банктік жүйе арқылы өткізілуіне бөгет жасайтын жүйені құру
жөніндегі жұмыстар жүзеге асырылатын болады.
Сонымен қатар алдағы уақытта банктердің экономиканы кредиттеуін күшейте
түсетін түрлі тетіктерге жағдай жасау және оларды әзірлеуге айрықша көңіл
бөлінетін болады. Мұндай жағдайда банктердің экономиканың басым салаларын
кредиттеуін ынталандыру және қаржылық делдалдықты, оның ішінде қаржы
лизингін неғұрлым белсенді дамытудың маңызы бар. Ипотекалық кредиттеу және
құрылыс жинақ ақшасы жүйесін дамыту да сол сияқты мемлекеттің басым
міндеттері болып қалады. Құрылыс жинақ ақшасы жүйесінің қажетті заңдық
негізі қаланғандықтан құрылыс жинақ банктерін құруды жеделдету және құрылыс
жинақ ақшасы жүйесін еліміздің түрлі аймақтарында іске қосуды тездеткен
орынды.
Банктердің көрсететін қызметтерінің аясын кеңейту, қолма-қол жасалмайтын
төлемді дамыту, сондай-ақ бөлшек саудада операциялардың айқындылығын
арттыру мақсатында ұлттық төлем жүйесін құру және төлем карточкаларының
бірыңғай процессинг орталығының жұмыс істеуін қамтамасыз ету жөніндегі
жұмыстар жалғаса түседі. Төлем карточкаларының осы жүйесінің бірқатар
артықшылықтары болады. Банктер көрсетілетін сервистің деңгейін арттыра,
төлем карточкаларын шығаруға қызмет көрсетуге байланысты қызмет тарифін
азайта, төлем карточкаларын пайдалана отырып жасалатын төлемді өңдеуге
жұмсалатын уақытша шығындарды барынша азайта алады. Жоғары емес тарифтер
халықтың төлем карточкаларын сауда және бизнес саласында кез келген жерде
пайдалануына, олай болса, қолма-қол жасалмайтын төлем көлемінің артуына жол
ашады.
Әлемдік практикадан көрініп отырғанындай, қаржылық сектордың қызмет
көрсетуі халықтың барлық жіктері мен клиенттер санаттарын қамтуы тиіс. Ірі,
сол сияқты ұсақ клиенттермен жұмыс істейтін қаржы институттары желілерінің
кеңейтілуі елдегі бүкіл даму және ілгерілеу дәрежесін керсетеді. Сондықтан
банктік емес қаржылық ұйымдарды дамыту үшін қалыпты жағдайлар жасалады. Ең
алдымен, кредиттік серіктестік және микрокредиттік ұйымдар сияқты қаржылық
институттар туралы сөз болады. Мұндай қаржылық институттардың экономиканың
қаржылық секторын дамытудағы ролі аса маңызды. Соның ішінде, микрокредиттеу
схемасы арқылы банктердің назарына ілікпеген шағын кәсіпкерлердің негізгі
бөлігіне қызмет көрсетіледі. Бұған қоса, банктік қызмет көрсетудің ауыл
тұрғындары үшін қол жетерліктей болуын қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық
Банк почта-жинақ мекемелерін дамытуға жәрдем беруге ниеттенуде.
Осылайша, қаржылық секторды, оның ішінде негізгі сегментін -банктік жүйені
кешенді дамыту мемлекеттің басым міндеттерінің бірі болып қала бермек.
Қаржылық секторды тұрақты дамыту жоғары экономикалық өсуді сақтаудың және
елімізде халықтың өмірін жақсартудың маңызды алғышарты болып табылады.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКІ - БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗГІ БУЫНЫ.
1.1. Ұлттық Банктің мақсаты, міндеті және құрылымы
Қазақстан Республиксының екі деңгейлі банк жүйесі бар. Қазақстан
Республиксының Ұлттық Банкі Қазақстан Республиксының орталық банкі болып
табылады және Қазақстан Республикасы банк жүйесінің жоғары деңгейін
білдіреді. Ерекше құқықтық мәртебесі бар Қазақстанның Даму банкін
қоспағанда, барлық өзге банктер төменгі деңгейдегі банктер болып табылады.
Қазақстан Республиксының Ұлттық Банкі басқа елдердің орталық банктерімен,
халықаралық банктермен және өзге де қаржы-несие ұйымдарымен қарым-
қатынастарда өз өкілеттігі шегінде Қазақстан Республикасының мүддесін
білдіреді.
Қазақстанның Ұлттық Банкі Қазақстан Республиксының Президентіне есеп
береді, алайда өзіне заңмен берілген өкілеттіктер шегінде өз қызметінде
тәуелсіз. Қазақстанның Ұлттық Банкі өз қызметін Қазақстан Республиксының
Үкіметімен үйлестіріп отырады, өз қызметінде Үкіметтің экономикалық
саясатын ескереді және егер бұл оның негізгі функцияларын орындау мен ақша-
несие және валюта саясатын асыруға қайшы келмесе, оны іске асыруға
жәрдемдеседі.
Ұлттық Банктің негізгі мақсаты Қазақстан Республиксында бағалардың
тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады. Негізгі мақсатты іске асыру
үшін Қазақстанның Ұлттық Банкіне мынадай міндеттер жүктеледі:
мемлекеттік ақша-несие саясатын әзірлеу және жүргізу;
төлем жүйелерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
валюталық реттеуді және валюталық бақылауды жүзеге асыру;
қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге ықпал ету. Сонымен бірге,
Ұлттық Банк:
айналыстағы ақша массасының көлемін реттеу арқылы бағалы қағаздарды
эмиссиялайды, Қазақстан Республикасының аумағында банкноттар мен
монеталардың жалғыз эмитенті болып табылады;
банктер үшін соңғы сатыдағы кредитор болып табылады;
банктің, қаржы кеңесшісінің, Үкімет агентінің функциясын жүзеге асырады;
төлем жүйесінің үздіксіз жұмыс істеуін үйымдастырады;
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де функцияларды,
өкілеттіктерді және құқықтарды жүзеге асырады.
2004 жылдан бастап Еуроодақ стандарттарына және шарттарының Ұлттық Банктің
айырбастау бағамы бойынша бағдарлардан бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз
ету саясатындағы акценттердің орнын ауыстыру болып табылатын
инфляциялық тәргеттеу принциптеріне жариялы көші шеңберінде Ұлттық Банк
бағдарларды инфляция бойынша ғана белгілейтін болады. Ақша-несие саясатын
жүзеге асыру барысында туындауы мүмкін кез келген басқа міндеттер мен
бағдарлар екінші кезектегілер болып табылады.
Қазақстан Республиксы Президентінің 2003 жылғы 31 желтоқсанындағы
Жарлығымен қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу мен
қадағалауды жүзеге асыратын Қазақстан Республиксының Қаржы нарығын және
қаржы үйымдарын мемлекеттік реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттігі
мемлекеттік мекемесін бөліп шығару арқылы Ұлттық Банк қайта үйымдастырылды.
Қаржы нарығының барлық қатысушыларын қадағалау үшін жеке реттеуші орган
құру қаржы нарығын реттеуді дамытудағы маңызды қадам болып табылады.
Реттеудің мұндай схемасы қаржы секторын, қаржы кұралдарын және қаржылық
делдалдық қызмет көрсетуді дамыту үшін едәуір тиімді екендігін әлемдік
практика көрсетіп отыр.
Ұлттық Банктің құрылымына мыналар кіреді:
10 департаменттен, 140 жеке басқармадан және 1 жеке бөлімнен тұратын
орталық аппарат;
16 аумақтық филиал және Алматы қаласындағы бір филиал
-Кассалық операциялар және құндылықтарды сақтау орталығы;
Ұлттық Банктің Ресей Федерациясындағы өкілдігі;
5 есеп беретін ұйым.
Қазақстан Республиксы Ұлттық Банкінің Қазақстан банкаралық есеп айырысу
орталығы шаруашылық жүргізу құқығы бар республикалық мемлекеттік
кәсіпорны;
Қазақстан Республиксы Ұлттық Банкінің Банктік сервис бюросы шаруашылық
жүргізу кұқығы бар республикалық мемлекеттік кәсіпорны;
Қазақстан Республиксы Ұлттық Банкінің Қазақстан теңге сарайы
шаруашылық жүргізу құқығы бар республикалық мемлекеттік кәсіпорны;
Қазақстан Республиксы Ұлттық Банкінің Банкнот фабрикасы шаруашылық
жүргізу құқығы бар республикалық мемлекеттік кәсіпорны;
Қазақстан Республиксы Ұлттық Банкінің қызметін қамтамасыз ету орталығы
шаруашылық жүргізу кұқығы бар республикалық мемлекеттік кәсіпорны.
Ұлттық Банк:
Қазақстанның салымдарға кепілдік беру қоры;
Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры;
Қазақстанның Актуарлық орталығы;
Қазақстанның ипотекалық кредиттерге кепілдік беру қоры
акционерлік қоғамдарының құрылтайшысы және Процессинг
орталығы жабық акционерлік қоғамы құрылтайшыларының бірі болып табылады.
ГНПФ жинақтаушы зейнетақы қоры акционерлік қоғамы
акционерлерінің бірі болып табылады.
Ұлттық Банкінің басқару құрылымы мен қызметін ұйымдастырудың басқа да
мәселелері Қазақстан Республиксының Ұлттық Банкі туралы заңы және
Қазақстан Республиксының Ұлттық Банкі туралы ережесі негізінде
анықталады.
Үлттық Банкінің құрылымы
Басқарма
Директорлар
кеңссі
Төраға
Торағаның
орынбасары
¥лттық
Банкінің
орталық
аппараты
Облыстық
(аумақтық)
басқарламалар
¥ лттық банкінін тәуелсіз
бөлімшелері
Мемлекеттік сақтау орыны
Банкноттық фабрика
Бағалы қағаздар фабрикасы
Приборлық бақылаудың мемлекеттік
инспекциясы
Қазақстандық банкаралық ессп
айырысу
Орталығы
Баикаралык және қаржылық
телекоммуникациялар Орталығы
Банктік сервистік бюро; т.б.
Дспартаменттер,
дербес
басқармалар жәңе
болімдер
Кесте — 1
Ұлттық Банкінің құрылымын 1-кестеде көруге болады. Ұлттық Банкінің ең
жоғарғы басқару органы Ұлттық Банк төрағасымен басқарылатын басқарма болып
табылады. Басқарма 9 адамнан тұрады. Оның кұрамына — Ұлттық Банк төрағасы,
оның 4 орыбасары, Парламент пен Президенттің бір-бір өкілі және Қазақстан
Министрлер Кабинетінің екі өкілі кіреді. Басқарма мүшелері Қазақстан
Республикасының Президентімен бекітіледі.
Басқарма мәжілісі қажет кездерде немесе айына бір рет өткізіледі.
Ұлттық Банк төрағасы Қазақстан Республиксының Президентінің ұсынуымен алты
жылға сайланады.
Ұлттық Банк төрағасы Ұлттық Банк атынан және сенімхатсыз мемлекеттік
органдармен, банктермен, несиелік, халықаралық және баска ұйымдармен
қатынастарда жұмыс істейді.
Ұлттық Банк төрағасы басқарманы, директорлар кеңесінің қызметін басқарады
және Ұлттық Банкіге жүктелген жұмыстар үшін жауап береді.
Ұлттық Банкінің жедел басқару органы — Директорлар кеңесі, ол Ұлттық Банк
төрағасымен басқарылады.
Директорлар кеңесі, Қазақстан Республиксының Ұлттық Банкі туралы Заңға
сәйкес Ұлттық Банкінің қарауындағы басқа басқа мәселелер бойынша шешім
қабылдайды. Оның құрамына - төраға, оның орынбасарлары және департамент
директорлары кіреді.
Ұлттық Банк өзінің негізгі қызметтерін жергілікті өзінің облыстық
басқармалары, Алматы бас филиалы арқылы жүзеге асырады. Олар филиалдың
құқықтарын пайдаланады және Ұлттық Банк атынан қызмет етеді.
1.2 Ұлттық банктің негізгі қызметтері мен операциялары
Қазақстан Республиксының Ұлттық Банкі -Үкіметтің бас банкирі, қаржы
кеңесшісі және агенті. Қазақстан Республиксының Ұлттық Банк туралы
Заңында былай жазылған: Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан
Республикасының орталық банкі болып табылады және Қазақстан Республикасы
банк жүйесінің жоғары (бірінші) деңгейін білдіреді.
Қазақстан Ұлттық Банкі басқа елдердің орталық банктерімен және басқа
банктермен қарым-қатынаста, халықаралық банктер мен баска да каржы-несие
ұйымдарында өз құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының
мүддесін білдіреді.
Қазақстан Ұлттық Банкі өз міндеттерін орындау кезінде пайда табу мақсатын
басшылыққа алмауға тиіс.
Коммерциялық және басқа да несиелік мекемелер өз клиенттеріне -шаруашылық
субъектілері мен халыққа не жасаса, Ұлттық Банкіде соны жасайды. Оның
клиенттері - коммерциялық банктер және басқа да несиелік мекемелер. Осыдан
келіп, Ұлттық Банкіні банктердің банкі деп атайды.
Ұлттық Банк банктердің банкі қызметін атқару үшін: - коммерциялық
банктердің резервтерін сақтайды;
- коммерциялық банктерге қысқа мерзімді
қажеттіліктеріне байланысты қысқа мерзімді қарыздар береді;
- жалпы ұлттық ауқымда қолма-қолсыз есеп айырысуларды жүзеге асырады;
- банктердің қызметіне қадағалау және бақылау жүргізеді.
Қазақстанның Ұлттық банкі:
- Қазақстан Республикасының мемлекеттік ақша-несие саясатын
жүргізеді, банкноттар мен тиындардың Қазақстан Республикасының
аумағындағы бірден-бір эмитенті болып табылады, бағалы қағаздар
эмиссиясын жасайды.
Қазақстан Ұлттык Банкі эмиссия жасайтын бағалы қағаздар мемлекеттік бағалы
қағаздар болып табылады және олар жөнінде Қазақстан Ұлттық Банкі
міндеттемелер алады;
- Қазақстан Республикасының Үкіметімен келісім бойынша Қазақстан
Республикасы Үкіметінің мемлекеттік қарыздарына қызмет көрсетуге катысады
және Қазақстан Ұлттық Банкінің мемлекеттік қарыздарына қызмет көрсетеді;
- банктерге, сондай-ақ Қазақстан Ұлттық Банкі Басқармасының шешімі бойынша
Қазақстан Ұлттық Банкінде банк шоттарын ашқан заңды тұлғаларға несие беруге
құқылы. Банктер үшін соңғы сатыдағы кредитор болып
табылады;
Қазақстан Ұлттық Банкінің Басқармасы белгілейтін тәртіппен және шартпен
банктердің және басқа ұйымдардан алған несиелері бойынша Қазақстанның
Ұлттық Банкі алдындағы борыштарын қайта құрылымдауға кұқылы;
- банк операцияларының мынадай түрлерін жүргізу тәртібін айқындайды:
банктердің және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
үйымдардың корреспонденттік шоттарын ашу және жүргізу; жеке және заңды
тұлғалардың металл шоттарын ашу және жүргізу, оларда осы тұлғаға тиесілі
тазартылған бағалы металдардың және бағалы металдардан жасалған
монеталардың нақты мөлшері көрсетіледі; кассалық операциялар;
аударымдық операциялар; есепке алу операциялары; банкаралық клиригіг;
төлем карточкаларын шығару; банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды
инкассациялау; шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру;
аккредитив ашу (ұсыну) және растау мен ол бойынша міндеттемелерді
орындау, сондай-ақ чек кітапшаларын шығару тәртібін айқындайды;
- Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленген жағдайларда қаржы
нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және кадағалау жөніндегі уәкілетті
мемлекеттік органға (бұдан әрі – уәкілетті орган) банк операцияларының және
банктер үшін сейф операцияларының жекелеген түрлері бойынша уәкілетті
органның лицензия беру мүмкіндігі туралы қорытынды береді, сондай-ақ
осындай қорытынды берудің тәртібін айқындайды;
- қаржы нарығындағы сыйақының нарықтық ставкаларына ықпал етуді жүзеге
асырады;
- Қазақстан Республикасында ақша төлемдері мен аударымдарын
жүзеге асыру тәртібін, жүйесі мен нысанын белгілейді, банктер, банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын үйымдар арасында
Казақстан теңгесімен ақша аударымдарының уақтылы және кідіріссіз
жүргізілуін камтамасыз ететін төлем жүйелерінің жұмыс істеуін
ұйымдастырады, сондай-ақ қадағалауды жүзеге асырады, банктердің, банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын үйымдардың өздері
пайдаланатын автоматтандырылған жүйелер мен банк ақпаратын қорғаудың
сенімді, қауіпсіз болуын қамтамасыз ету жөніндегі ең төменгі талаптарын
белгілейді;
банк операцияларын жүзеге асырған кезде электрондық банк кызметін
көрсету ережелерін
белгілейді;
- Қазақстан Республикасында валюталық реттеу мен валюталық
бақылауды жүзеге асырады және валюта операцияларының барлық
түрлерін жүргізуге
құқылы;
қызметінің бірден-бір түрі шетел валютасымен айырбас операцияларын
ұйымдастыру болып табылатын заңды түлғаларға валюталық операциялар
жүргізуге, қолма-қол шетел валютасында бөлшек сауданы жүзеге асыруға және
қызмет көрсетуге, сондай-ақ шетел валютасымен айырбастау операцияларын
ұйымдастыруға лицензиялар береді;
- банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдарға: банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды
инкассациялауға; банкаралық клирингке; төлем карточкаларын шығаруға
лицензиялар береді;
- Қазақстан Ұлттық Банкінің лицензиясы негізінде инкассациялау
жөніндегі операцияларды жүзеге асыратын заңды түлғалардың, сондай-ақ
қызметінің бірден-бір түрі шетел валютасымен айырбас операцияларын
ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғалардың
жарғылық капиталының ең төменгі мөлшерін және қалыптастыру тәртібін
белгілейді;
қызметінің бірден-бір түрі шетел валютасымен айырбас операцияларын
ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғаларға әділет органдарында
мемлекеттік тіркелуге рұқсат береді;
- банк қызметі, ақша төлемдері мен аударымдары, заң актілерімен
белгіленген өкілеттік шегінде валюталық операцияларды жүзеге асыру
мәселелері бойынша барлық банктердің, банк операцияларының жекелеген
түрлерін жүзеге асыратын үйымдардың және олардың клиенттерінің
міндетті түрде орындауына жататын нормативті құқықтық актілер
шығарады, сондай-ақ олардың сақталуын қадағалауды жүзеге асырады;
- барлық қаржы ұйымдары орындауға міндетті бухгалтерлік есепке алу және
операцияларды автоматтандыру жүйелері мәселелері жөніндегі
нормативтік құқықтық актілерді әзірлейді және бекітеді, сондай-
ақ Қазақстан Ұлттық Банкінің лицензиясы негізінде банк операцияларының
жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың
Қазақстан Республиксының бухгалтерлік есепке алу және қаржылык есептілік
туралы
заңдарының талаптары мен бухгалтерлік есепке алу стандарттарын
сақтауын бақылауды жүзеге асырады;
- операцияларды автоматтандыру жүйелеріне қойылатын талаптарды барлық
қаржы ұйымдарының сақтауын бақылауды, оның ішінде уәкілетті органның
қызметкерлерін тарта отырып тексерулер арқылы бақылауды жүзеге
асырады;
- арнайы қаржы компанияларының орындауы үшін міндетті
бухгалтерлік есеп, қаржылық есептілік және
операцияларды автоматтандыру жүйелері мәселелері бойынша
нормативтік құқықтық актілерді әзірлейді және бекітеді,
сондай-ақ олардың Қазақстан Республиксының бухгалтерлік есеп және
қаржылық есептілік, бухгалтерлік есеп стандарттары туралы заңнаманы,
сондай-ақ операцияларды автоматтандыру жүйелеріне қойылатын талаптарды
сақтауын бақылауды жүзеге асырады;
- бухгалтерлік есепке алу және қаржылык есептілік жүйелерін реттеу
жөніндегі уәкілетті органмен келісе отырып халықаралық қаржылық есептілік
стандарттарымен реттелмеген және оларға қайшы келмейтін мәселелер
бойынша бухгалтерлік есептілік стандарттарын, сондай-ақ оларға
әдістемелік ұсыныстарды әзірлейді және бекітеді;
уәкілетті мемлекеттік органның құзыретіне кіретін мәселелер жөнінде онымен
келісе отырып, статистикалық есеп беру тізбесін, нысандарын,
мерзімдерін белгілейді;
- уәкілетті органмен келісім бойынша барлык каржы ұйымдарының және
Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген жағдайларда олардың
аффилиирленген тұлғалары қаржылық есептілігінің халықаралық стандарттарға
сәйкес келетін тізбесі мен нысандарын, сондай-ақ табыс ету мерзімдері мен
тәртібін белгілейді;
валюталық реттеу мен бақылау мәселелері бойынша есептілік тәртібін,
нысандарын және табыс ету мерзімдерін белгілейді;
- банктердің және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
үйымдардың үй-жайларын күзету мен жайластыруды ұйымдастыру
жөнінде орындалуға міндетті талаптарды тиісті уәкілетті органдармен
келісім бойынша белгілейді;
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің келісімі бойынша, ақша
төлемдері мен аударымдары реттеу мақсатында, егер заң
актілерінде өзгеше көзделмеген болса, банктердің, банк операцияларының
жекелеген түрлерін жүзеге асыратын үйымдардың жэне барлық
шаруашылық жүргізуші субъектілердің банк шоттары бойынша
жүзеге асыратын төлемдердің кезегін белгілеуге құкылы;
- Қазақстан Ұлттық Банкі өзіне жүктелген функцияларды жүзеге асыруына
жәрдемдесетін және (немесе) қаржы нарығының инфрақүрылымымың бір бөлігі
болып табылатын үйымдарды құруға және олардың қызметіне қатысуға құкылы;
- қолма-қол банкноттар мен тиындарды есепке алу, сақтау, тасымалдау және
инкассациялау тәртібін белгілейді, банкноттар мен тиындарды сақтауды,
тасымалдауды және инкассациялауды қамтамасыз етуге қатысады, банкноттар мен
тиындардың резервтегі мемлекеттік қорын құрайды;
- Қазақстан Республикасы банктерінің жиынтық балансы мен өз балансын
жасайды және оны үнемі жариялап отырады; елдің есептік төлем балансын,
халықаралық инвестициялық ұстанымын және жалпы сыртқы борышын бағалауды
қалыптастырады, төлем балансының қысқа мерзімді, орташа мерзімді және ұзақ
мерзімді болжамды бағаларын әзірлеуге қатысады, валюталық операцияларды
тіркеуді және мемлекеттік кепілдіктері жоқ мемлекеттік емес сыртқы заемдар
бойынша шарттардың мониторингін жүзеге асырады;
1.3 Орталық банктер қызметтерінің шетелдік тәжірибелері
Неміс федералдық банкі (Дойче Бундесбанк) 1957 жылы 26 шілдеде шыққан заң
негізінде құрылған. Оның алдында Рейхсбанк (1875ж.) пен неміс жер банкі
(Г948ж.) болған. Банк капиталы - 290 млн. Неміс маркасы толығымен
мемлекетке тиесілі. Бас кеңесі Франфурт-на Майне қаласында орналасқан. Банк
жүйесіне жергілікті 11 орталық банкі және 195 бөлімшелер мен агенттіктер
кіреді. Басқару органдары: кеңес, директорат, басқарма.
Кеңес - ақша-несие саясатының қалыптасуына жауапты негізгі орган болып
табылады. Кеңесті президент басқарады, кеңеске вице-президент мүшелері және
жергілікті орталық банктердің барлық президенттері кіреді.
Директорат - жоғары атқарушы орган. Ол кеңестің шешімдерін жүзеге асырады
және басқа мемлекеттік ведомствалармен байланыс орнатады, ашық нарықтағы
операцияларды, валюталық операцияларды жүзеге асырады.
Жер орталық банктері - Неміс федералдық банкінің жергілікті басқармасы. Ол
өзінің барлық қызметтерін осы банктер арқылы жүзеге асырды. Бұл дүние
жүзіндегі ең тәуелсіз банк болып табылады, ол тек заңдарға бағынады. Бірақ
банкі капиталының 100%-ы Қаржы министрлігіне қарағанмен, Қаржы министрлігі
банктің қызметіне араласуына құқығы жоқ.
Ағылшын банкі — дүние жүзіндегі көне жэне беделді орталык банктерінің бірі.
Негізінен 1694 жылы құрылған. 1946 жылы жеке иемденушілерден акцияларды
міндетті түрде сатып алу арқылы лейбористермен ұлтшылдандырылған. 1971
жылға дейін бұл банк елдегі несиелеу процесін, коммерциялық банктердің
қарыздары бойынша есептік мөлшерлемесін өзгерту арқылы бақыланған.
Одан бөлек, банктер кассалық активтер коэффициентін касса және Ағылшын
банкі шоттардағы қалдықтарды актив сомасының 8% мөлшерінен төмен емес
деңгейде және өтімділік коэффициент ұстану арқылы орындау керек болатын.
Өтімділік коэффициценті, яғни өтімді активтер портфелі активтердің жалпы
сомасының 28%-нан төмен болмау керек.
1971 жылдан кейін коэффициенттер алынып тасталынды. Қарыздар бойынша
банкілік мөлшерлемелер енді Ағылшын банкісінің есептік мөлшерлемесіне
байланысты қойылмай, әр банк жеке жария ететін базалық мөлшерлемесі
негізінде анықталынды.
Коммерциялық банктер үшін резервтік активтер коэффициенті қысқа мерзімді
депозиттердің 12,5% мөлшерінде белгіленді. Бұдан басқа, банктер Ағылшын
банкіндегі пайызсыз шотта өзінің қысқа мерзімді депозиттерінің 0,5%
мөлшеріндегі сомасын сақтауы керек.
Ағылшын банкі екі департаментке бөлінген - эмиссиялық және банктік.
Эмиссиялық департамент банктің портфеліндегі мемлекеттік бағалы қағаздарды
қоя отырып, банкноталарды шығарумен айналысады. Ал банктік департамент
өзінің шоттарындағы банктік депозиттер есебінен коммерциялық банктерді
есептік мөлшерлеме бойынша несиелейді.
Жапон банкі 1882 жылы құрылған. Қазіргі Жапон банкі туралы Заң 1942 жылы
ақпанда қабылданған. Ол үкімет мекемесі болып есептелінеді, бірақ жарғы
капиталының 55%-ы мемлекетке тиесілі. Банкті басқарма басқарады. Ол орталық
банктің барлық қызметтерін атқарады.
АҚШ-тың федералдық резервтік жүйесі өзінің мәні жағынан басқа елдердің
орталық эмиссиялық банктеріне балама болып келеді, бірақ оның
ұйымдастырылуына осы елдің федералдық саяси жүйесінің негізі жатыр.
Федералдық резервтік жүйе өзінің құрылымы мен басқару қағидалары бойынша
басқа елдердің орталық банктерінен өзгешеленеді. Федералдық резервтік
жүйені құру кезінде ескерілген негізгі критерийлердің бірі - жергілікті
банктердің мүддерлерімен санасу және басқарудың шамадан тыс
орталықтандырылуын болдырмау. Осыдан федералдық резервтік жүйенің құрылымы
шығады: Орталық банк бір мекемеден ғана құралмайды, ол Вашингтондағы
Басқарушылар кеңесінің басшылығымен 12 регионалды резервтік банктерден
тұрады. Федералдық резервтік жүйенің құқықтық мәртебесі де ерекше: АҚШ
үкіметімен және бүкіл мемлекеттік мекемелер жүйесімен тығыз байланыста бола
түрып, федералдық резервтік банктер формалды түрде мемлекеттік болып
саналмайды. Өйткені олардың капиталдары коммерциялық банктердің үлес-жарна
пұлдары есебінен қүралған. Осыған қарамастан федералдық резервтік жүйе
өзінің жетекші органдарының құрамы, қызметтері принциптері және
жүргізілетін саясатының критерийлері бойынша АҚШ-тың басты үкіметтік
мекемелерінің қатарына жатады.
Федералдық резервтік жүйе үш деңгейлі жұмыс органдарынан
тұрады - Басқарушылар кеңесі; 12 федералдық резерв банктері; 6 мыңға жуық
федералдық резервтік жүйенің мүше банктері. Одан басқа федералдық резервтік
жүйеге екі комитет кіреді: ащық нарыктық Федералдық комитеті және
Федералдық консултативтік кеңес.
Барлық ақша жэне банк жүйелерінің өзегі - федералдык резервтік жүйенің
Басқарушылар кеңесі. Ол елдегі ақша және банк жүйелерін жалпы басқаруға
жэне жүмысын бақыласуға жауапты. Кеңестің жеті мүшесін конгрестің
мақұлдауымен президент тағайындайды. Өкілеттік мерзімі - 14 жыл, эр екі
жылда Кеңестін бір мүшесі ауысады. Бұл кеңес жүйелі түрде жұмыс істеуі
үшін, жоғары маман мүшелері болуы, тәуелсіз болуы тиіс.
Басқарушылар Кеңесі ақша-несие саясатының негізгі мәселелерін шешеді жэне
оларды жүзеге асыруға қажетті өкілеттігі бар. 12 федералдық резервтік
банктердің үш негізгі белгісі болады:
1) олар орталық банктер болып саналады;
2) квази-қоғамдық банктер болып есептелінеді;
3) банктердің банкісі.
АҚТІТ аумағы 12 федералдық резервтік банктерге
бөлінген. Осылар арқылы Басқару кеңесінің негізгі саясаттары жүзеге
асырылады. Бұлардың ішіндегі ең маңыздысы - Нью-Иорк қаласының Федералдық
Резервтік банкісі.
Бұл банктер квази қоғамдық банктер болып табылады, яғни олар жеке меншіктің
және қоғамдық бақылаудың нысанын бейнелейді. Олар коммерциялык банктердің
меншігінде болғанымен, мемлекетпен, яғни Басқарушылар кеңесімен
басқарылады.
Федералдық резервтік банктер - банктердің банкі, өйткені олар орталық
банктің барлық қызметін орындайды.
Федералдық резервтік жүйенің жұмысына АНФК маңызды роль атқарады. Ол ақша
және қаржы нарығы арқылы коньюктураға әсер етудің негізгі оперативті органы
болып табылады. Ол федералдық резервтік жүйе есебінен мемлекеттік
облигацияларды сатып алу-сатуды жүргізу бойынша инструкциялдар береді.
Федералдық консультациялық кеңес коммерциялық банктердің 12 танымал
басшыларынан тұрады. Ол Басқарушылар кеңесімен кездесулер жүргізіп, банктік
саясат туралы өз ойларын айтып отырады.
Жеке коммерциялық банктермен күнделікті оперативтік байланысты 9
директордан тұратын басқарма жүзеге асырады. Баскармада ірі банктер және
өнеркәсіптік компаниялар бар. Федералдық резервтік банктерінің негізгі
қызметін: ақша эмиссиясы, банқтердің міндетті резервтерін сақтау,
коммерциялық банктерді несиелеу, АҚШ казыналығына қаржылық қызмет көрсету
және т.б. атқарады.
II. ҚР ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ БАНК ЖҮЙЕСІН Т¥РАҚТАНДЫРУДАҒЫ НЕГІЗГІ МЕХАНИЗМДЕРІ.
2.1 ҚР Ақша-несиелік саясаты және алтын-валюта активтерін басқарудың
мәселелері.
2006 жылы жылдық инфляция әр түрлі бағыттағы үрдістерді көрсетті.
Статистика агенттігінің деректері бойынша ол қаңтардан бастап мамыр
аралығында ол 7,5%-дан 9,0%-ға дейін өсті, ал одан кейін желтоқсанның
қорытындысы бойынша 8,4% дейін төмендеді.
2006 жылғы жылдық инфляция деңгейі (өткен жылдың тиісті
айына %)
Циаграмма-1
©
І
О
4040
© о
.
ст
X 0
40 ©
2
"I ... 40 40
... ..
... ..
... ..
... ..
г ... .
40
оо © о о
ЧІ о. о.
ВІ %
40
о
Инфляция динамикасындағы түбірлі өзгеріс ұлттық Банк пен Үкіметтің ақша-
кредит және фискалдық саясат саласындағы 2006 жылдың соңындағы
үйлестірілген іс-қимылдарының нәтижесі болды
(Диагрсшма-1).
Соңғы бірнеше жыл бойы байқалып отырған инфляциялық қысымның күшеюі
бірқатар факторларға байланысты болды. Олардың ішіндегі негізгілерінің
арасынан шетел валютасының едәуір ағынын, жиынтық сұраныстың үлғаюын, нақты
жалақының өсу қарқынының еңбек өнімділігінің өсуінен асып кетуін, өндіріс
шығасылардың үлғаюын, инфляция импортын атап өтуге болады.
Инфляция денгейі, 2001-2006 жж.
Циаграмма
-2
1Л і-- -
-
о Ч^ 5,9 6,4 7,5
—,
6" % --6,4 6,6 -•-
4- -- 6,8
--
-
Соған қарамастан 2006 жылы инфляция деңгейі 2005 жылдың көрсеткішінен асты
(Диаграмма-2). 2006 жылы азық-түлік тауарлары 7,3%, азық-түлікке жатпайтын
тауарлар 7,1%, ақылы қызмет көрсетулер 11,6% қымбаттады. Барынша өсуді
жеміс пен көкөніс бағасының 25,2%, бензин бағасының 21,5%, көлік қызметін
көрсету бағасының 19,3%, қант бағасының 16,4%, білім беру және денсаулық
сақтау мекемелерінің қызмет көрсету бағасының 12,5% өсуі көрсетіп отыр.
Шетел валютасының ағыны қазақстандық экспортқа әлемдік бағаның жоғары
болуымен, сондай-ақ отандық банктердің заем операцияларымен қамтамасыз
етіледі. 2006 жылы сауда балансы 14,6 млрд. АҚТТТ долл. оң сальдомен
қалыптасты, бүл оның 2005 жылғы көлемінен 41,7% артық. Банктердің сыртқы
борыштық міндеттемелерінің өсімі 2005 жылғымен салыстырғанда 2,4 есе өсіп,
18,2 млрд. долл болды.
Шетел валютасының айтарлықтай ағыны нэтижесінде ақша агрегаттарының ұлғаюы
байқалды. 2006 жылы ақша базасы 2,3 есе рғайды, ақша массасы 79,9% көбейді,
бұл экономикадағы инфляциялық қысымның сақталуына себепші болды.
Жиынтық сұраныс түтыну дүрбелеңінің одан әрі жалғасуынан, инвестицияларға
және кредиттік ресурстарға сұраныстың өсуінен, сондай-ақ мемлекет
шығыстарының ұлғаюынан көтерілуде.
Бұл ретте өсу қарқыны жиынтық үсыныстың өсуінен асып түскен жиынтық
сүраныстың инфляцияға эсері 2006 жылдың бірінші жарты жылдығына тән болды,
2006 жылдың екінші жартыжылдығында ол айтарлықтай әлсіреді.
Жыл қорытындысы бойынша жиынтық сұраныстың құрамдас бөліктері ішінен бөлшек
тауар айналымы ғана жиынтық ұсынысқа қарағанда жылдамырақ өсті, 2006 жылы
10,6% құраған ЖІӨ-нің нақты өсуі оның көрсеткіші болып табылады (2005 жылы
9,4%). Бөлшек тауар айналымы көлемінің ұлғаюы 14,4% болды, негізгі
капиталга инвестициялар көлемі 10,6% өсті. Ұлттық қорға аударылатын
кепілдік берілген трансфертті есепке алмағанда, мемлекеттік бюджеттің
шығыстары ЖІӨ-ге қатысты 2005 жылғы 22,9%-дан 2006 жылы 21,4%-ға дейін
азайды.
Орташа айлық жалақының өсу қарқынының еңбек өнімділігінің өсу қарқынынан
озу үрдісі 2006 жыл бойына сақталды. Мәселен, 2005 жылмен салыстырғанда
2006 жылдың қорытындысы бойынша нақты жалақының өсуі 10,2% болды, бүл ретте
өнімділік 8,2% өсті.
2006 жылы өнеркәсіп кәсіпорындарына арналған материалдық-техникалық
ресурстардың бағасы 9,7% артты. Нәтижесінде осы кәсіпорындардың тауарлары
мен қызмет көрсету бағасы 14,6% қымбаттады, оның ішінде аралық тұтыну
өнімдері - 15,9%, өнеркәсіп кәсіпорындары өндірген тұтыну тауарлары - 8,2%,
ал өндіріс құралдары 8,7% қымбаттады.
Қазақстан Республикасының өнеркәсіп кәсіпорындары өндірген энергия
ресурстарының бағасы 2006 жылы 10,0%-ға өсті, оның ішінде мұнайдың бағасы -
11,0% және табиғи газдың бағасы 3,5% өсті. Соның салдары ретінде тұтыну
нарығындағы жанар-жағар май материалдарының бағасы да өсті. Атап айтқанда,
бензин 2006 жылы - 21,5%, көлік қызметін көрсету 19,3% қымбаттады.
Циаграмма - 3
ЖІӨ дефляторы, 2000-2006 жж.
20-15-
% 10-5-
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2006 жылы ЖІӨ дефляторы 2005 жылғы 17,9% салыстырғанда төмендеп,
16,0% болды (Диаграмма - 3). Бұл ретте негізгі өсім қаржылық
қызметте 36,0% (2005 жылы - 5,2%-ға төмендеді), өнеркәсіпте - 21,5% (23,2%
өсімі), құрылыста- 15,9% болып тіркелді (12,7%).
2006 жылы импорттық түсімдер бағасының өсуі барынша елеулі болды. 2006 жылы
импорттық түсімдер бағасының индексі 2005 жылғымен салыстырғанда 111,1%
болды. ТБИ құрамындағы сол топтағы азық-түлік және азық-түлікке жатпайтын
тауарлармен салыстырғанда импорттық и1072 азық-түлік және азық-түлікке
жатпайтын тауарлардың бағасы неғүрлым жоғары қарқынмен өсті. 2006 жылы азық-
түлік тауарларының импорттық түсімдері бағасының индексі - 110,1%, азық-
түлікке жатпайтын тауарлар бойынша - 107,6% болды.
Импорттық азық-түлік және азық-түлікке жатпайтын тауарлар бағасы өсуінің
неғүрлым жоғары қарқынына байланысты импорт тұтыну бағасының индексін
өсіруге қарай қысым жасады.
Қазақстан Республикасындағы жылжымайтын мүлік бағасының динамикасы (алдыңғы
жылдың тиісті айына %-бен)
Циаграмма — 4
80-70-60-50-40
30
жел.2002 жел.2003 жел.2004
•абатгандырылған тұргын үйді қайта сату
жел.2005 жел.2006
і— жаңа тұрган үйді сату
2006 жылы тұрғын үй нарығындағы бағаның өсу үрдісі сақталды (Диаграмма -
4). 2005 жылы бағаның өсу қарқынының біршама бәсеңдеуіне қарамастан, 2006
жылы жаңа тұрғын үйдің бағасы да, абаттандырылған тұрғын үйді қайта сату
бағасы да айтарлықтай өскені байқалды.
2006 жылғы желтоқсанда Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің ресми
деректері бойынша Қазақстанда жаңа тұрғын үйдің бір шаршы метрінің орташа
бағасы 2005 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 33,8% өсті. Бүл ретте ең
жоғары өсу Алматыда (72,0%), Павлодарда (67,4%), Ақтөбеде (64,2 %)
тіркелді.
2006 жылы абаттандырылған тұргын үйді қайта сатудың орташа құны 57,3% өсті.
Бағаның неғұрлым өсуі Петропавлда (160,6%), Ақтөбеде (87,5%), Оралда
(87,4%) болды.
Бұл ретте 2002 жылғы желтоқсанда жаңа тұрғын үйдің бағасы абаттандырылған
тұрғын үйді қайта сату бағасынан 2,2 есе, ал 2006 жылдың желтоқсанында 1,3
есе асып кетті.
Қазақстанда абаттандырылған тұрғын үйді жалдау 22,2% қымбаттады. Жалдау
бағасының- ең жоғары өсуі Өскеменде (50,0%), Қызылордада (40,3%),
Петропавлда (40,1%) тіркелді.
2006 жылы инфляцияға қарсы саясатты іске асыру шеңберінде Үкімет жэне
жергілікті атқару органдары түтыну нарығында бағаның өсуіне жол бермеу
жөнінде шаралар қабылдады.
Негізгі күш халыққа арналған тауарлар мен қызметтердің негізгі топтары
бағасының негізсіз өсуіне жол бермеуге, баға ымыраласуын, шынайы емес
бэсекелестікті, нарық субъектілерінің өзінің артықшылық берілген жағдайын
асыра пайдалануды болдырмауға бағытталды. Көтерме және бөлшек нарық
желілерін құруға, сауда инфрақүрылымын дамытуға ықпал ету жөніндегі, сауда
нарықтарында бәсекелестік орта құру жөніндегі шаралар қабылданды.
Ақша-кредит саясатының қүралдары. Ұлттық Банк 2006 жылы ақша-кредит
саясатын 2006-2008 жылдарға арналған ақша-кредит саясатының негізгі
бағыттарына сәйкес жүзеге асырды. Ұлттық Банк инфляция бойынша мақсаттарға
қол жеткізу үшін негізгілері қысқа мерзімді ноталар шығару, банктердің
депозиттерін тарту, ең төменгі резервтік талаптар тетігі болатын артық
өтімділікті алу бойынша операциялар жүргізді. Ақша базасының деңгейі жедел
көрсеткіштердің бірі болып қалды. Артық өтімділіктің деңгейін төмендету
үшін ақша-кредит саясатын қатаңдату жөнінде шаралар қолданылды.
Ұлттық Банк инфляциялық қысымды азайту мақсатында 2006 жылы:
- Ұлттық Банктің операциялары бойынша ставкаларды көтеру
жөніндегі шараларды (қымбат ақша саясатын жүргізу);
- екінші деңгейдегі банктердің артық өтімділігін алуға бағытталған
шараларды қамтитын қатаң ақша-кредит саясатын
жүргізуді жалғастырды.
Мэселен, 2006 жылы банктерден депозиттер 2005 жылғыға қарағанда 3,1 есе
артық тартылды, яғни көрсетілген кезеңде тартылған депозиттердің көлемі 2,6
трлн. теңгеден 8,1 трлн. теңгеге дейін өсті, орташа тарту мерзімі орташа
жылдық 3,81% ставка бойынша 7 күн болды. Нэтижесінде банктердің
депозиттеріндегі қалдықтар бір жыл ішінде 51,5%-ға, 131,5 млрд. теңгеге
дейін ұлғайды.
2006 жылы Ұлттық Банктің и1086 операциялары бойынша ставкалар
Циаграмма — 5
10,0 8,0 I 6,0 4,0 2,0 0,0
о о
V© О
о
о о гч
а о
© о
С4
3
о о
о
о
V©
о
о
чо о
о
1
• ноталар бойынша таімді кфістілік - қайта қаржыландырудың ресми ставкасы
—■*— депозиттер бойынша ставка
Бірінші топтағы шараларды іске асыру шеңберінде 2006 жылдың басынан бастап
қайта қаржыландырудың ресми ставкасы екі рет көтерілді: 2006 жылғы 1
сэуірден бастап 8,0%-дан 8,5%-ға дейін, 2006 жылғы 1 шілдеден бастап - 9,0%-
ға дейін. Екінші деңгейдегі банктерден тартылатын депозиттер бойынша ставка
4 рет көтерілді: 2006 жылғы 1 сэуірден бастап 3,5%-дан бастап 3,75%-ға
дейін, 2006 жылғы 3 шілдеден бастап - 4,0% дейін, 2006 жылғы 1 қарашадан
бастап - 4,25% дейін, 2006 жылғы 1 желтоқсаннан бастап - 4,5% дейін. Қысқа
мерзімді ноталар бойынша тиімді кірістілік бір жылда 2,24%-дан 4,69%-ға
дейін артып (бір айдағы орташа кірістілік (Диаграмма - 5), ал 2007 жылғы
қаңтарда 4,91% болды.
Екінші топтағы шараларды іске асыру шеңберінде қаржы нарығындағы Ұлттық
Банктің банк секторындағы артық ақшаны алу бойынша операциялар көлемі
үлғайтылды.
Ұлттық Банк, сондай-ақ Қаржы министрлігінен жылдық орташа 0,84% ставкамен
жалпы сомасы 6 432,7 млрд. теңге болатын теңгедегі депозиттерді тартты,
орташа тарту мерзімі 7 күн болды.
Ұлттық Банк 2006 жылы 3 827,0 млрд. теңгеге қысқа мерзімді ноталар шығарды
(ұлғаю 2005 жылмен салыстырғанда 2 есе). Өткен жылдағы сияқты ең төменгі
ноталар эмиссиясы 2006 жылғы I тоқсанға тиесілі болды (495,9 млрд. тенге),
басқа тоқсандарда ноталар эмиссиясы үлкен көлеммен жүзеге асырылды (II
тоқсан - 1 039,2 млрд. теңге, III тоқсан - 1 002,1 млрд. теңге, IV тоқсан -
1 289,9 млрд. теңге).
Бұл ретте есепті кезеңде қысқа мерзімді ноталарды өтеу көлемі 3 464,7 млрд.
теңге болды, соның нәтижесінде олардың айналыстағы көлемі
2005 жылдың аяғындағы 161,0 млрд. теңгеден 2006 жылдың аяғында 533,1 млрд.
теңгеге дейін өсті.
2006 жылы қайталама нарықта тікелей репо операциялары жүргізілген жоқ.
Кері репо операциялары 800 млн. теңгеге жүргізілді, олар бойынша мерзім
7,0 күнді, кірістілік жылдық 8,0%-ды қүрады.
2006 жыл ішінде Ұлттық Банк мемлекеттік бағалы қағаздарды сату бойынша
операциялар жүргізген жоқ. Сатып алу көлемі жылдық 5,02% өтеуге орташа
алынған кірістілікпен 12 892,9 млрд. теңге болды.
2006 жылғы 12 шілдеден бастап Ұлттық Банк Ең төменгі резервтік талаптар
(ЕРТ) туралы жаңа ережені енгізді. Мәселен, ЕРТ нормативтеріне жатқызылатын
банк міндеттемелерінің құрылымына оларды өтеу мерзімдеріне қарамастан,
банктің ішкі міндеттемелерінің сомасы және банктің өзге де
міндеттемелерінің сомасы кіреді.
Банктің ішкі міндеттемелері тізбесі қатаң айқындалған резиденттер алдындағы
міндеттемелердің жиынтығы ретінде айқындалады. Банктің өзге міндеттемелері
банктердің резидент еместер алдындағы жэне резиденттік белгісіне
қарамастан, борыштық бағалы қағаздар бойынша міндеттемелерінің жиынтығы
ретінде айқындалады. тарлықтай кеңейтілді. Бұл ретте ЕРТ нормативтері ішкі
міндеттемелер үшін 6% жэне өзге де міндеттемелер үшін 8% деңгейінде жеке-
жеке белгіленді.
Көрсетілген өзгерістер ЕРТ ұлғаюына экелді, мұның өзі резервтік активтердің
өсуіне себепші болды. Ақша-кредит саясатының құралдарын қолдану 2006 жылы
(345 млрд. теңгеден 1 330 млрд. теңгеге дейін) қаржы нарығының
байланыстырылған өтімділігі көлемін 3,9 есе ұлғайтуға мүмкіндік берді
(айналыстағы қысқа мерзімді ноталардың көлемі, банктердің депозиттік жэне
корреспонденттік шоттарындағы ұлттық жэне шетел валюталарындағы ақша)
(2.1.6-сурет).
Ақша-кредит саясаты құралдарының инфляцияға ықпалының сапалық бағасын
мынадай түрде ашуға болады. Банк жүйесінің өтімділігін қысқарту нэтижесінде
инфляциялық қысым төмендейді, өйткені 2006 жылы ақша-кредит саясаты
құралдарының көмегімен алынған ақша экономиканы кредиттеу кезінде
пайдаланылуы мүмкін еді. Бұдан басқа кредитке сүраныс жоғары болып отырған
жағдайда банктердің кредиттік мүмкіндіктерін шектеу іс жүзінде банктерге
берілетін кредиттер бойынша ставкаларды көтеруге мүмкіндік берген жоқ: олар
бойынша орташа алынған ставка 2006 жылғы желтоқсанда 12,6% деңгейінде болды
(2005 жылғы желтоқсанда - 12,9%). Ақша-кредит саясаты шараларының
инфляцияға ықпалының сандық бағасын транмиссиялық үлгінің, Пи-Стар
үлгісінің (элуетті инфляция үлгісі) жэне инфляцияның макроэкономикалық
көрсеткіштердің, оның ішінде ақша массасының инновациясын (күйзелістер,
өзгерістер) сезінуін талдауға мүмкіндік беретін 2006 жылы эзірленген
векторлық авторегрессиялық үлгінің (УАК-үлгі) көмегімен беруге болады
Диаграмма - 6
Байланыстырылған өтімділік көлемі
1400,0 1200,0 I 2 1000,0
0,0 4тоқ.О5
1 тоқ. 06
2тоқ.О6
ЗтоқОб
4тоқ.І
О корреспондентгікшотгардаш ақша
О депозитгік шотгардағы ақша
О айналыстағы қысқа мерзімді ноталардың келемі
6-диаграммада көрініп отырғандай, инфляцияның ең жылдам эрі күшті
ауытқулары жалақының, ақша массасының жэне экономикаға куредиттердің
күйзелісін тудырады. Бұл ретте жалақы күйзелісінің ықпалынан инфляцияның
өзгеруі алдыңғы кезеңдегі керісінше көрсеткішке түзететіндей ықпал ететін
айқын ауытқу сипатында болады
Бүл ретте мынаны ескеру қажет. Біріншіден, ақша-кредит саясаты шараларының
инфляцияға (оның ішінде ЕРТ жаңа ережелерін ендіру де) синергетикалық
ықпалы болады, яғни көптеген экономикалық үрдістердегі сияқты ішкі
байланыстардың есебінен жиынтық ықпал күшейе түседі. Екіншіден, ақша-кредит
саясаты шараларының инфляцияға ықпалы трансмиссиялық тетік шеңберінде
жүреді. Бұл ақша-кредит саясатының жекелеген шаралары инфляцияға тікелей
емес, жанама түрде, өз кезегінде ақша массасына ықпалын тигізетін ақша
базасы арқылы ықпал ететінін білдіреді. Ақша массасы ғана басқа
экономикалық көрсеткіштермен бірге инфляцияға тікелей ықпал етеді.
Жоғарыда баяндалған жағдайлардан инфляцияға эрбір шараның тікелей ықпалын
бағалау мүмкін еместігін көруге болады. Сондықтан ақша-кредит саясаты
шараларының ықпалын бағалау да сатылы сипатта болады. Алдымен ақша-кредит
саясаты эрбір шарасының ақша базасына ықпалы бағаланып, одан кейін ақша
базасының ақша массасына ықпалы, содан соң ғана ақша массасының инфляцияға
ықпалын бағалау арқылы ақша-кредит саясаты шараларынан 2006 жылы инфляцияға
қабылданған жиынтық эсері бағаланады.
Трансмиссиялық тетік үлгісінің ақша базасын теңестіру банктердің Ұлттық
Банктегі депозиттерінің 1%-ға өсуі ақша базасын 0,021%-ға
өсіретіндігін көрсетеді. Үлттық Банктің операциялары бойынша қысқа мерзімді
ставкалардың 1%-ға өсуі ақша базасын 0,013%-ға, ең төменгі резервтік
талаптар көлемін 0,025%-ға өсіреді. Ақша массасының теңестірілуіне сэйкес
басқа көрсеткіштер өзгермеген кезде ақша базасының 1%-ға өсуі ақша
массасының 0,41%-ға өсуін тудырады.
Векторлық авторегрессивті үлгі бойынша алынған ақша массасына инфляцияның
ықпалын сезіну функциясы ақша массасы 1%-ға өскен кезде инфляция 0,23%-ға
өсетінін көрсетеді.
Ақша-кредит саясатының құралдарын пайдалану ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Банктік жүйе - нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас
құрылымдарының бірі.
Банктер нарықтық экономикаға басты қаржылық делдалдар болып табылады. Өз
қызметінің үрдісінде, олар ақша нарығында тауар болатын, жаңа талаптар мен
міндеттемелерді жасады. Клиенттердің салымдарын қабылдау арқылы банк
депозит деген жаңа міндеттеме жасаса, ал қарызды беру арқылы қарыз алушыға
жаңа талап қойды.
Банктік жүйесінің мақсаты мен міндеттері негізінен экономиканы жалпы
басқарудан мақсаттары және міндеттерімен бірдей, әйтсе де банктер
басқарудың кішігірім жүйелері ретінде экономиканы басқарудың жалпы
мақсатына жетуді қамтамасыз ететін, өзіне тән жеке міндеттерін орындайды.
Қазақстанда бүгінгі күні 32 екінші деңгейдегі банк, оның 8 -мемлекетаралық,
2 - мемлекеттік, 22 - шет елдің қатысуымен жұмыс істейді.
Халықаралық стандарттарға көшу бағдарламасы шегінде 4 банк бірінші, 16 -
екінші топқа енгізілді, 12-сі бағдарлама талаптарын орындаған болып
танылды.
Банктер санының азаюына қарамастан оларды капиталдандырудың өсу үрдісі
сақталуда. Соңғы 2 жылда банктік сектордағы жиынтық меншік капитал 2002
жылғы наурыздың аяғында 1,8 есе а млрд. теңгеге дейін өсті. Банктік сектор
бұрынғы кеңестік ауқымда ең жоғары капиталдандырылған болып қалуда - орташа
капиталдану деңгейі - 20 млн. АҚШ долл.
Банктердің міндеттемелері жеткілікті жылдам қарқынмен өсуде, бұл негізінен
банктік секторға ішкі көздерден келетін ақша ағынына негізделген. Тек қана
соңғы жылда (2001 жылғы сәуірден бастап 2002 жылғы наурызды қоса алғанда)
банктер міндеттемелерінің жалпы көлеміндегі халық депозиттерінің үлес
салмағы 22,7%-тен 29,3%-ке дейін өсті. Тұтастай алғанда, осы кезеңде банк
жүйесіндегі халық салымдарының үлесі 2 есеге жуық өсті, бұл банктік
институттарға халықтың сенімінің артқандығын білдіреді.
Банктердің ресурстық базаларының ұдайы өсуі олардың активтерінің жылдам
көбеюіне мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта банктік жүйе активтері 817,8
млрд. теңгеге (5,37 млрд. АҚШ долл.) жетті. Осылайша, бір қазақстандық
банкке - 128 млн. АҚШ долларына жуық.
Банктер экономиканың нақты секторын барынша белсенді кредиттейді. Қазіргі
уақытта банктердің барлық активтерінің 60%-нен астамы экономиканы
кредиттеуге бағытталған, бұл көрсеткіш бір жыл бұрын 53%-тен аспаған
болатын. Банктік сектордың жоғары өтімділігін ескере отырып, бұл фактіні оң
бағалаған жөн. Дамыған елдердің әмбебап банктерінде активтер құрылымындағы
кредиттік портфель де 60-65% шамасында.
Банктер активтерінің және кредиттік портфелінің сапасы күмән туғызбайды.
Соңғы жылдары банктердің жиынтық кредиттік портфелінде стандарттық
кредиттер үлесі 70% жуық болғанда, үмітсіз кредиттердің үлесі 2-2,5%-тен
аспайды. Мұндай көрсеткіштердің сақталуы көп жағдайларда орталық банктің
кредиттік портфельдің сапасына қатаң талап қоюының арқасында банктердің
өздері жұмысты сауатты жүргізуіне де байланысты.
Оң үрдістердің сақталуы жақын жылдардың ішінде қазақстандық банк жүйесінің
белсенді реформалау кезеңінен және халықаралық стандарттарға көшуден
тұрақты дамудың және халықаралық стандарттарды жетілдірудің жаңа кезеңіне
қадам басатыны туралы тұжырым жасауымызға мүмкіндік береді.
Ол үшін ең алдымен, қаржылық институттардың, оның ішінде банктердің
қызметін мемлекеттік реттеу жүйесін жолға қоюдың маңызы зор. Мәлім болып
отырғанындай, Қазақстан болашақта қаржылық рынокқа барлық қатысушыларға
қадағалауды бір ғана тәуелсіз орган жүзеге асыратын әдісті таңдап алды.
Осыған байланысты өткен жылдың ортасында Қазақстанның Ұлттық Банкіне
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясының
қызметі біріктірілді. Осы кезеңнің өзінде жинақтаушы зейнетақы қорларының
қызметін реттеу функциясы да Ұлттық Банкке шоғырландырылуда, мүның өзі
барлық қаржылық секторға қатысушыларға қадағалауды Ұлттық Банктің жүзеге
асыруына мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде қаржылық қызмет көрсетуді мемлекеттік реттеу және қадағалау
туралы заңның жобасы әзірленді. Осы заңның жобасы қабылданған жағдайда
қаржылық қадағалау агенттігі бөлек құрылады. Егер жаңа агенттіктің
қарамағына Ұлттық Банктің қаржы институттарын реттеу және қадағалау
жөніндегі барлық уәкілеттігі көшетін болса, Ұлттық Банк те барлық дамыған
елдердің орталық банктері сияқты тек қана классикалық қызметтерді
орындайтын болады (ақша-кредиттік және валюталық реттеу, төлем жүйесін
үйымдастыру, ақша-банктік статистика, төлем балансын қалыптастыру және
болжау және т.б.).
Қазақстанның бұл әдісті кездейсоқ таңдап алмағанын атап айтқан жөн, әлемдік
тәжірибе мұқият зерделенді. Мысалы, Германия, Канада, Австралия, Бельгия
сияқты дамыған мемлекеттерде және өтпелі экономикасы бар Польша, Венгрия,
Эстония сияқты жетекші елдерде қаржылық секторды реттеудің осындай жүйесі
табысты жұмыс істеп жатыр. Мұндай схема қаржылық секторды дамыту, қаржылық
құралдарды жетілдіру және қаржы саласында делдалдықтың сапасын жақсарту
үшін неғұрлым тиімді.
Бұдан әрі қаржылық рынокта банктік институттарды шоғырландыру және
ірілендіру, сондай-ақ қаржылық сектордың басқа сегменттеріне банктік
капиталды жедел енгізу үрдісі күшейе түседі. Сондықтан да Ұлттық Банк
Банктерді қадағалау жөніндегі Базель комитетінің негізгі қағидалары мен
стандарттарына сәйкес және қаржылық ұйымдардың қызметтеріне
шоғырландырылған қадағалау жүйесін енгізу бойынша ағымдағы қадағалауды
жетілдіру шараларын жетілдіру бойынша жұмысты жандандыра түседі. Сонымен
қатар банктердің халықаралық стандарттарға көшу бағдарламасын орындауына
барынша қатаң талаптар қойылады. Банктер 2006 жылы 1 сәуірде Ұлттық Банкке
рәсімдері халықаралық стандарттарға сай келетін уәкілетті үйымдардың
бірінің тәуекелдерді басқару жүйесін бағалауы мен жүйенің бар екендігін
растайтын аудиторлық қорытындыны ұсынды.
Банктік секторды тұрақты дамыту үшін рыноктан коммерциялық икемсіз және
проблемалы банктердің кетуіне қол жеткізу және өз ісіне адал әрі сенімді
банктік институттарға қолдау көрсету қажет. Сондықтан қадағалау үрдісі
шеңберінде банктердің қаржылық жағдайының тұрақтылығы мен олардың
қызметтерін жақсартуға бағытталған алдын алу шараларын жедел қабылдау
мәселелеріне ерекше назар аударылатын болады. Бұл банктердің жоғары сапалы
банктік қызмет көрсетуін және банктік институттар арасында шынайы
бәсекелестікті дамытуды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Халықтың және экономикалық субъектілердің банктік секторға сенімін арттыру
мақсатында банктер жұмысының неғұрлым айқындылығын қамтамасыз ету қажет.
Осыған байланысты банктерде ақша тазартуды жүзеге асыруға және көлеңкелі
капиталдың банктік жүйе арқылы өткізілуіне бөгет жасайтын жүйені құру
жөніндегі жұмыстар жүзеге асырылатын болады.
Сонымен қатар алдағы уақытта банктердің экономиканы кредиттеуін күшейте
түсетін түрлі тетіктерге жағдай жасау және оларды әзірлеуге айрықша көңіл
бөлінетін болады. Мұндай жағдайда банктердің экономиканың басым салаларын
кредиттеуін ынталандыру және қаржылық делдалдықты, оның ішінде қаржы
лизингін неғұрлым белсенді дамытудың маңызы бар. Ипотекалық кредиттеу және
құрылыс жинақ ақшасы жүйесін дамыту да сол сияқты мемлекеттің басым
міндеттері болып қалады. Құрылыс жинақ ақшасы жүйесінің қажетті заңдық
негізі қаланғандықтан құрылыс жинақ банктерін құруды жеделдету және құрылыс
жинақ ақшасы жүйесін еліміздің түрлі аймақтарында іске қосуды тездеткен
орынды.
Банктердің көрсететін қызметтерінің аясын кеңейту, қолма-қол жасалмайтын
төлемді дамыту, сондай-ақ бөлшек саудада операциялардың айқындылығын
арттыру мақсатында ұлттық төлем жүйесін құру және төлем карточкаларының
бірыңғай процессинг орталығының жұмыс істеуін қамтамасыз ету жөніндегі
жұмыстар жалғаса түседі. Төлем карточкаларының осы жүйесінің бірқатар
артықшылықтары болады. Банктер көрсетілетін сервистің деңгейін арттыра,
төлем карточкаларын шығаруға қызмет көрсетуге байланысты қызмет тарифін
азайта, төлем карточкаларын пайдалана отырып жасалатын төлемді өңдеуге
жұмсалатын уақытша шығындарды барынша азайта алады. Жоғары емес тарифтер
халықтың төлем карточкаларын сауда және бизнес саласында кез келген жерде
пайдалануына, олай болса, қолма-қол жасалмайтын төлем көлемінің артуына жол
ашады.
Әлемдік практикадан көрініп отырғанындай, қаржылық сектордың қызмет
көрсетуі халықтың барлық жіктері мен клиенттер санаттарын қамтуы тиіс. Ірі,
сол сияқты ұсақ клиенттермен жұмыс істейтін қаржы институттары желілерінің
кеңейтілуі елдегі бүкіл даму және ілгерілеу дәрежесін керсетеді. Сондықтан
банктік емес қаржылық ұйымдарды дамыту үшін қалыпты жағдайлар жасалады. Ең
алдымен, кредиттік серіктестік және микрокредиттік ұйымдар сияқты қаржылық
институттар туралы сөз болады. Мұндай қаржылық институттардың экономиканың
қаржылық секторын дамытудағы ролі аса маңызды. Соның ішінде, микрокредиттеу
схемасы арқылы банктердің назарына ілікпеген шағын кәсіпкерлердің негізгі
бөлігіне қызмет көрсетіледі. Бұған қоса, банктік қызмет көрсетудің ауыл
тұрғындары үшін қол жетерліктей болуын қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық
Банк почта-жинақ мекемелерін дамытуға жәрдем беруге ниеттенуде.
Осылайша, қаржылық секторды, оның ішінде негізгі сегментін -банктік жүйені
кешенді дамыту мемлекеттің басым міндеттерінің бірі болып қала бермек.
Қаржылық секторды тұрақты дамыту жоғары экономикалық өсуді сақтаудың және
елімізде халықтың өмірін жақсартудың маңызды алғышарты болып табылады.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКІ - БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗГІ БУЫНЫ.
1.1. Ұлттық Банктің мақсаты, міндеті және құрылымы
Қазақстан Республиксының екі деңгейлі банк жүйесі бар. Қазақстан
Республиксының Ұлттық Банкі Қазақстан Республиксының орталық банкі болып
табылады және Қазақстан Республикасы банк жүйесінің жоғары деңгейін
білдіреді. Ерекше құқықтық мәртебесі бар Қазақстанның Даму банкін
қоспағанда, барлық өзге банктер төменгі деңгейдегі банктер болып табылады.
Қазақстан Республиксының Ұлттық Банкі басқа елдердің орталық банктерімен,
халықаралық банктермен және өзге де қаржы-несие ұйымдарымен қарым-
қатынастарда өз өкілеттігі шегінде Қазақстан Республикасының мүддесін
білдіреді.
Қазақстанның Ұлттық Банкі Қазақстан Республиксының Президентіне есеп
береді, алайда өзіне заңмен берілген өкілеттіктер шегінде өз қызметінде
тәуелсіз. Қазақстанның Ұлттық Банкі өз қызметін Қазақстан Республиксының
Үкіметімен үйлестіріп отырады, өз қызметінде Үкіметтің экономикалық
саясатын ескереді және егер бұл оның негізгі функцияларын орындау мен ақша-
несие және валюта саясатын асыруға қайшы келмесе, оны іске асыруға
жәрдемдеседі.
Ұлттық Банктің негізгі мақсаты Қазақстан Республиксында бағалардың
тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады. Негізгі мақсатты іске асыру
үшін Қазақстанның Ұлттық Банкіне мынадай міндеттер жүктеледі:
мемлекеттік ақша-несие саясатын әзірлеу және жүргізу;
төлем жүйелерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
валюталық реттеуді және валюталық бақылауды жүзеге асыру;
қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге ықпал ету. Сонымен бірге,
Ұлттық Банк:
айналыстағы ақша массасының көлемін реттеу арқылы бағалы қағаздарды
эмиссиялайды, Қазақстан Республикасының аумағында банкноттар мен
монеталардың жалғыз эмитенті болып табылады;
банктер үшін соңғы сатыдағы кредитор болып табылады;
банктің, қаржы кеңесшісінің, Үкімет агентінің функциясын жүзеге асырады;
төлем жүйесінің үздіксіз жұмыс істеуін үйымдастырады;
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де функцияларды,
өкілеттіктерді және құқықтарды жүзеге асырады.
2004 жылдан бастап Еуроодақ стандарттарына және шарттарының Ұлттық Банктің
айырбастау бағамы бойынша бағдарлардан бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз
ету саясатындағы акценттердің орнын ауыстыру болып табылатын
инфляциялық тәргеттеу принциптеріне жариялы көші шеңберінде Ұлттық Банк
бағдарларды инфляция бойынша ғана белгілейтін болады. Ақша-несие саясатын
жүзеге асыру барысында туындауы мүмкін кез келген басқа міндеттер мен
бағдарлар екінші кезектегілер болып табылады.
Қазақстан Республиксы Президентінің 2003 жылғы 31 желтоқсанындағы
Жарлығымен қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу мен
қадағалауды жүзеге асыратын Қазақстан Республиксының Қаржы нарығын және
қаржы үйымдарын мемлекеттік реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттігі
мемлекеттік мекемесін бөліп шығару арқылы Ұлттық Банк қайта үйымдастырылды.
Қаржы нарығының барлық қатысушыларын қадағалау үшін жеке реттеуші орган
құру қаржы нарығын реттеуді дамытудағы маңызды қадам болып табылады.
Реттеудің мұндай схемасы қаржы секторын, қаржы кұралдарын және қаржылық
делдалдық қызмет көрсетуді дамыту үшін едәуір тиімді екендігін әлемдік
практика көрсетіп отыр.
Ұлттық Банктің құрылымына мыналар кіреді:
10 департаменттен, 140 жеке басқармадан және 1 жеке бөлімнен тұратын
орталық аппарат;
16 аумақтық филиал және Алматы қаласындағы бір филиал
-Кассалық операциялар және құндылықтарды сақтау орталығы;
Ұлттық Банктің Ресей Федерациясындағы өкілдігі;
5 есеп беретін ұйым.
Қазақстан Республиксы Ұлттық Банкінің Қазақстан банкаралық есеп айырысу
орталығы шаруашылық жүргізу құқығы бар республикалық мемлекеттік
кәсіпорны;
Қазақстан Республиксы Ұлттық Банкінің Банктік сервис бюросы шаруашылық
жүргізу кұқығы бар республикалық мемлекеттік кәсіпорны;
Қазақстан Республиксы Ұлттық Банкінің Қазақстан теңге сарайы
шаруашылық жүргізу құқығы бар республикалық мемлекеттік кәсіпорны;
Қазақстан Республиксы Ұлттық Банкінің Банкнот фабрикасы шаруашылық
жүргізу құқығы бар республикалық мемлекеттік кәсіпорны;
Қазақстан Республиксы Ұлттық Банкінің қызметін қамтамасыз ету орталығы
шаруашылық жүргізу кұқығы бар республикалық мемлекеттік кәсіпорны.
Ұлттық Банк:
Қазақстанның салымдарға кепілдік беру қоры;
Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры;
Қазақстанның Актуарлық орталығы;
Қазақстанның ипотекалық кредиттерге кепілдік беру қоры
акционерлік қоғамдарының құрылтайшысы және Процессинг
орталығы жабық акционерлік қоғамы құрылтайшыларының бірі болып табылады.
ГНПФ жинақтаушы зейнетақы қоры акционерлік қоғамы
акционерлерінің бірі болып табылады.
Ұлттық Банкінің басқару құрылымы мен қызметін ұйымдастырудың басқа да
мәселелері Қазақстан Республиксының Ұлттық Банкі туралы заңы және
Қазақстан Республиксының Ұлттық Банкі туралы ережесі негізінде
анықталады.
Үлттық Банкінің құрылымы
Басқарма
Директорлар
кеңссі
Төраға
Торағаның
орынбасары
¥лттық
Банкінің
орталық
аппараты
Облыстық
(аумақтық)
басқарламалар
¥ лттық банкінін тәуелсіз
бөлімшелері
Мемлекеттік сақтау орыны
Банкноттық фабрика
Бағалы қағаздар фабрикасы
Приборлық бақылаудың мемлекеттік
инспекциясы
Қазақстандық банкаралық ессп
айырысу
Орталығы
Баикаралык және қаржылық
телекоммуникациялар Орталығы
Банктік сервистік бюро; т.б.
Дспартаменттер,
дербес
басқармалар жәңе
болімдер
Кесте — 1
Ұлттық Банкінің құрылымын 1-кестеде көруге болады. Ұлттық Банкінің ең
жоғарғы басқару органы Ұлттық Банк төрағасымен басқарылатын басқарма болып
табылады. Басқарма 9 адамнан тұрады. Оның кұрамына — Ұлттық Банк төрағасы,
оның 4 орыбасары, Парламент пен Президенттің бір-бір өкілі және Қазақстан
Министрлер Кабинетінің екі өкілі кіреді. Басқарма мүшелері Қазақстан
Республикасының Президентімен бекітіледі.
Басқарма мәжілісі қажет кездерде немесе айына бір рет өткізіледі.
Ұлттық Банк төрағасы Қазақстан Республиксының Президентінің ұсынуымен алты
жылға сайланады.
Ұлттық Банк төрағасы Ұлттық Банк атынан және сенімхатсыз мемлекеттік
органдармен, банктермен, несиелік, халықаралық және баска ұйымдармен
қатынастарда жұмыс істейді.
Ұлттық Банк төрағасы басқарманы, директорлар кеңесінің қызметін басқарады
және Ұлттық Банкіге жүктелген жұмыстар үшін жауап береді.
Ұлттық Банкінің жедел басқару органы — Директорлар кеңесі, ол Ұлттық Банк
төрағасымен басқарылады.
Директорлар кеңесі, Қазақстан Республиксының Ұлттық Банкі туралы Заңға
сәйкес Ұлттық Банкінің қарауындағы басқа басқа мәселелер бойынша шешім
қабылдайды. Оның құрамына - төраға, оның орынбасарлары және департамент
директорлары кіреді.
Ұлттық Банк өзінің негізгі қызметтерін жергілікті өзінің облыстық
басқармалары, Алматы бас филиалы арқылы жүзеге асырады. Олар филиалдың
құқықтарын пайдаланады және Ұлттық Банк атынан қызмет етеді.
1.2 Ұлттық банктің негізгі қызметтері мен операциялары
Қазақстан Республиксының Ұлттық Банкі -Үкіметтің бас банкирі, қаржы
кеңесшісі және агенті. Қазақстан Республиксының Ұлттық Банк туралы
Заңында былай жазылған: Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан
Республикасының орталық банкі болып табылады және Қазақстан Республикасы
банк жүйесінің жоғары (бірінші) деңгейін білдіреді.
Қазақстан Ұлттық Банкі басқа елдердің орталық банктерімен және басқа
банктермен қарым-қатынаста, халықаралық банктер мен баска да каржы-несие
ұйымдарында өз құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының
мүддесін білдіреді.
Қазақстан Ұлттық Банкі өз міндеттерін орындау кезінде пайда табу мақсатын
басшылыққа алмауға тиіс.
Коммерциялық және басқа да несиелік мекемелер өз клиенттеріне -шаруашылық
субъектілері мен халыққа не жасаса, Ұлттық Банкіде соны жасайды. Оның
клиенттері - коммерциялық банктер және басқа да несиелік мекемелер. Осыдан
келіп, Ұлттық Банкіні банктердің банкі деп атайды.
Ұлттық Банк банктердің банкі қызметін атқару үшін: - коммерциялық
банктердің резервтерін сақтайды;
- коммерциялық банктерге қысқа мерзімді
қажеттіліктеріне байланысты қысқа мерзімді қарыздар береді;
- жалпы ұлттық ауқымда қолма-қолсыз есеп айырысуларды жүзеге асырады;
- банктердің қызметіне қадағалау және бақылау жүргізеді.
Қазақстанның Ұлттық банкі:
- Қазақстан Республикасының мемлекеттік ақша-несие саясатын
жүргізеді, банкноттар мен тиындардың Қазақстан Республикасының
аумағындағы бірден-бір эмитенті болып табылады, бағалы қағаздар
эмиссиясын жасайды.
Қазақстан Ұлттык Банкі эмиссия жасайтын бағалы қағаздар мемлекеттік бағалы
қағаздар болып табылады және олар жөнінде Қазақстан Ұлттық Банкі
міндеттемелер алады;
- Қазақстан Республикасының Үкіметімен келісім бойынша Қазақстан
Республикасы Үкіметінің мемлекеттік қарыздарына қызмет көрсетуге катысады
және Қазақстан Ұлттық Банкінің мемлекеттік қарыздарына қызмет көрсетеді;
- банктерге, сондай-ақ Қазақстан Ұлттық Банкі Басқармасының шешімі бойынша
Қазақстан Ұлттық Банкінде банк шоттарын ашқан заңды тұлғаларға несие беруге
құқылы. Банктер үшін соңғы сатыдағы кредитор болып
табылады;
Қазақстан Ұлттық Банкінің Басқармасы белгілейтін тәртіппен және шартпен
банктердің және басқа ұйымдардан алған несиелері бойынша Қазақстанның
Ұлттық Банкі алдындағы борыштарын қайта құрылымдауға кұқылы;
- банк операцияларының мынадай түрлерін жүргізу тәртібін айқындайды:
банктердің және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
үйымдардың корреспонденттік шоттарын ашу және жүргізу; жеке және заңды
тұлғалардың металл шоттарын ашу және жүргізу, оларда осы тұлғаға тиесілі
тазартылған бағалы металдардың және бағалы металдардан жасалған
монеталардың нақты мөлшері көрсетіледі; кассалық операциялар;
аударымдық операциялар; есепке алу операциялары; банкаралық клиригіг;
төлем карточкаларын шығару; банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды
инкассациялау; шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдастыру;
аккредитив ашу (ұсыну) және растау мен ол бойынша міндеттемелерді
орындау, сондай-ақ чек кітапшаларын шығару тәртібін айқындайды;
- Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленген жағдайларда қаржы
нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және кадағалау жөніндегі уәкілетті
мемлекеттік органға (бұдан әрі – уәкілетті орган) банк операцияларының және
банктер үшін сейф операцияларының жекелеген түрлері бойынша уәкілетті
органның лицензия беру мүмкіндігі туралы қорытынды береді, сондай-ақ
осындай қорытынды берудің тәртібін айқындайды;
- қаржы нарығындағы сыйақының нарықтық ставкаларына ықпал етуді жүзеге
асырады;
- Қазақстан Республикасында ақша төлемдері мен аударымдарын
жүзеге асыру тәртібін, жүйесі мен нысанын белгілейді, банктер, банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын үйымдар арасында
Казақстан теңгесімен ақша аударымдарының уақтылы және кідіріссіз
жүргізілуін камтамасыз ететін төлем жүйелерінің жұмыс істеуін
ұйымдастырады, сондай-ақ қадағалауды жүзеге асырады, банктердің, банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын үйымдардың өздері
пайдаланатын автоматтандырылған жүйелер мен банк ақпаратын қорғаудың
сенімді, қауіпсіз болуын қамтамасыз ету жөніндегі ең төменгі талаптарын
белгілейді;
банк операцияларын жүзеге асырған кезде электрондық банк кызметін
көрсету ережелерін
белгілейді;
- Қазақстан Республикасында валюталық реттеу мен валюталық
бақылауды жүзеге асырады және валюта операцияларының барлық
түрлерін жүргізуге
құқылы;
қызметінің бірден-бір түрі шетел валютасымен айырбас операцияларын
ұйымдастыру болып табылатын заңды түлғаларға валюталық операциялар
жүргізуге, қолма-қол шетел валютасында бөлшек сауданы жүзеге асыруға және
қызмет көрсетуге, сондай-ақ шетел валютасымен айырбастау операцияларын
ұйымдастыруға лицензиялар береді;
- банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдарға: банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды
инкассациялауға; банкаралық клирингке; төлем карточкаларын шығаруға
лицензиялар береді;
- Қазақстан Ұлттық Банкінің лицензиясы негізінде инкассациялау
жөніндегі операцияларды жүзеге асыратын заңды түлғалардың, сондай-ақ
қызметінің бірден-бір түрі шетел валютасымен айырбас операцияларын
ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғалардың
жарғылық капиталының ең төменгі мөлшерін және қалыптастыру тәртібін
белгілейді;
қызметінің бірден-бір түрі шетел валютасымен айырбас операцияларын
ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғаларға әділет органдарында
мемлекеттік тіркелуге рұқсат береді;
- банк қызметі, ақша төлемдері мен аударымдары, заң актілерімен
белгіленген өкілеттік шегінде валюталық операцияларды жүзеге асыру
мәселелері бойынша барлық банктердің, банк операцияларының жекелеген
түрлерін жүзеге асыратын үйымдардың және олардың клиенттерінің
міндетті түрде орындауына жататын нормативті құқықтық актілер
шығарады, сондай-ақ олардың сақталуын қадағалауды жүзеге асырады;
- барлық қаржы ұйымдары орындауға міндетті бухгалтерлік есепке алу және
операцияларды автоматтандыру жүйелері мәселелері жөніндегі
нормативтік құқықтық актілерді әзірлейді және бекітеді, сондай-
ақ Қазақстан Ұлттық Банкінің лицензиясы негізінде банк операцияларының
жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың
Қазақстан Республиксының бухгалтерлік есепке алу және қаржылык есептілік
туралы
заңдарының талаптары мен бухгалтерлік есепке алу стандарттарын
сақтауын бақылауды жүзеге асырады;
- операцияларды автоматтандыру жүйелеріне қойылатын талаптарды барлық
қаржы ұйымдарының сақтауын бақылауды, оның ішінде уәкілетті органның
қызметкерлерін тарта отырып тексерулер арқылы бақылауды жүзеге
асырады;
- арнайы қаржы компанияларының орындауы үшін міндетті
бухгалтерлік есеп, қаржылық есептілік және
операцияларды автоматтандыру жүйелері мәселелері бойынша
нормативтік құқықтық актілерді әзірлейді және бекітеді,
сондай-ақ олардың Қазақстан Республиксының бухгалтерлік есеп және
қаржылық есептілік, бухгалтерлік есеп стандарттары туралы заңнаманы,
сондай-ақ операцияларды автоматтандыру жүйелеріне қойылатын талаптарды
сақтауын бақылауды жүзеге асырады;
- бухгалтерлік есепке алу және қаржылык есептілік жүйелерін реттеу
жөніндегі уәкілетті органмен келісе отырып халықаралық қаржылық есептілік
стандарттарымен реттелмеген және оларға қайшы келмейтін мәселелер
бойынша бухгалтерлік есептілік стандарттарын, сондай-ақ оларға
әдістемелік ұсыныстарды әзірлейді және бекітеді;
уәкілетті мемлекеттік органның құзыретіне кіретін мәселелер жөнінде онымен
келісе отырып, статистикалық есеп беру тізбесін, нысандарын,
мерзімдерін белгілейді;
- уәкілетті органмен келісім бойынша барлык каржы ұйымдарының және
Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген жағдайларда олардың
аффилиирленген тұлғалары қаржылық есептілігінің халықаралық стандарттарға
сәйкес келетін тізбесі мен нысандарын, сондай-ақ табыс ету мерзімдері мен
тәртібін белгілейді;
валюталық реттеу мен бақылау мәселелері бойынша есептілік тәртібін,
нысандарын және табыс ету мерзімдерін белгілейді;
- банктердің және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
үйымдардың үй-жайларын күзету мен жайластыруды ұйымдастыру
жөнінде орындалуға міндетті талаптарды тиісті уәкілетті органдармен
келісім бойынша белгілейді;
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің келісімі бойынша, ақша
төлемдері мен аударымдары реттеу мақсатында, егер заң
актілерінде өзгеше көзделмеген болса, банктердің, банк операцияларының
жекелеген түрлерін жүзеге асыратын үйымдардың жэне барлық
шаруашылық жүргізуші субъектілердің банк шоттары бойынша
жүзеге асыратын төлемдердің кезегін белгілеуге құкылы;
- Қазақстан Ұлттық Банкі өзіне жүктелген функцияларды жүзеге асыруына
жәрдемдесетін және (немесе) қаржы нарығының инфрақүрылымымың бір бөлігі
болып табылатын үйымдарды құруға және олардың қызметіне қатысуға құкылы;
- қолма-қол банкноттар мен тиындарды есепке алу, сақтау, тасымалдау және
инкассациялау тәртібін белгілейді, банкноттар мен тиындарды сақтауды,
тасымалдауды және инкассациялауды қамтамасыз етуге қатысады, банкноттар мен
тиындардың резервтегі мемлекеттік қорын құрайды;
- Қазақстан Республикасы банктерінің жиынтық балансы мен өз балансын
жасайды және оны үнемі жариялап отырады; елдің есептік төлем балансын,
халықаралық инвестициялық ұстанымын және жалпы сыртқы борышын бағалауды
қалыптастырады, төлем балансының қысқа мерзімді, орташа мерзімді және ұзақ
мерзімді болжамды бағаларын әзірлеуге қатысады, валюталық операцияларды
тіркеуді және мемлекеттік кепілдіктері жоқ мемлекеттік емес сыртқы заемдар
бойынша шарттардың мониторингін жүзеге асырады;
1.3 Орталық банктер қызметтерінің шетелдік тәжірибелері
Неміс федералдық банкі (Дойче Бундесбанк) 1957 жылы 26 шілдеде шыққан заң
негізінде құрылған. Оның алдында Рейхсбанк (1875ж.) пен неміс жер банкі
(Г948ж.) болған. Банк капиталы - 290 млн. Неміс маркасы толығымен
мемлекетке тиесілі. Бас кеңесі Франфурт-на Майне қаласында орналасқан. Банк
жүйесіне жергілікті 11 орталық банкі және 195 бөлімшелер мен агенттіктер
кіреді. Басқару органдары: кеңес, директорат, басқарма.
Кеңес - ақша-несие саясатының қалыптасуына жауапты негізгі орган болып
табылады. Кеңесті президент басқарады, кеңеске вице-президент мүшелері және
жергілікті орталық банктердің барлық президенттері кіреді.
Директорат - жоғары атқарушы орган. Ол кеңестің шешімдерін жүзеге асырады
және басқа мемлекеттік ведомствалармен байланыс орнатады, ашық нарықтағы
операцияларды, валюталық операцияларды жүзеге асырады.
Жер орталық банктері - Неміс федералдық банкінің жергілікті басқармасы. Ол
өзінің барлық қызметтерін осы банктер арқылы жүзеге асырды. Бұл дүние
жүзіндегі ең тәуелсіз банк болып табылады, ол тек заңдарға бағынады. Бірақ
банкі капиталының 100%-ы Қаржы министрлігіне қарағанмен, Қаржы министрлігі
банктің қызметіне араласуына құқығы жоқ.
Ағылшын банкі — дүние жүзіндегі көне жэне беделді орталык банктерінің бірі.
Негізінен 1694 жылы құрылған. 1946 жылы жеке иемденушілерден акцияларды
міндетті түрде сатып алу арқылы лейбористермен ұлтшылдандырылған. 1971
жылға дейін бұл банк елдегі несиелеу процесін, коммерциялық банктердің
қарыздары бойынша есептік мөлшерлемесін өзгерту арқылы бақыланған.
Одан бөлек, банктер кассалық активтер коэффициентін касса және Ағылшын
банкі шоттардағы қалдықтарды актив сомасының 8% мөлшерінен төмен емес
деңгейде және өтімділік коэффициент ұстану арқылы орындау керек болатын.
Өтімділік коэффициценті, яғни өтімді активтер портфелі активтердің жалпы
сомасының 28%-нан төмен болмау керек.
1971 жылдан кейін коэффициенттер алынып тасталынды. Қарыздар бойынша
банкілік мөлшерлемелер енді Ағылшын банкісінің есептік мөлшерлемесіне
байланысты қойылмай, әр банк жеке жария ететін базалық мөлшерлемесі
негізінде анықталынды.
Коммерциялық банктер үшін резервтік активтер коэффициенті қысқа мерзімді
депозиттердің 12,5% мөлшерінде белгіленді. Бұдан басқа, банктер Ағылшын
банкіндегі пайызсыз шотта өзінің қысқа мерзімді депозиттерінің 0,5%
мөлшеріндегі сомасын сақтауы керек.
Ағылшын банкі екі департаментке бөлінген - эмиссиялық және банктік.
Эмиссиялық департамент банктің портфеліндегі мемлекеттік бағалы қағаздарды
қоя отырып, банкноталарды шығарумен айналысады. Ал банктік департамент
өзінің шоттарындағы банктік депозиттер есебінен коммерциялық банктерді
есептік мөлшерлеме бойынша несиелейді.
Жапон банкі 1882 жылы құрылған. Қазіргі Жапон банкі туралы Заң 1942 жылы
ақпанда қабылданған. Ол үкімет мекемесі болып есептелінеді, бірақ жарғы
капиталының 55%-ы мемлекетке тиесілі. Банкті басқарма басқарады. Ол орталық
банктің барлық қызметтерін атқарады.
АҚШ-тың федералдық резервтік жүйесі өзінің мәні жағынан басқа елдердің
орталық эмиссиялық банктеріне балама болып келеді, бірақ оның
ұйымдастырылуына осы елдің федералдық саяси жүйесінің негізі жатыр.
Федералдық резервтік жүйе өзінің құрылымы мен басқару қағидалары бойынша
басқа елдердің орталық банктерінен өзгешеленеді. Федералдық резервтік
жүйені құру кезінде ескерілген негізгі критерийлердің бірі - жергілікті
банктердің мүддерлерімен санасу және басқарудың шамадан тыс
орталықтандырылуын болдырмау. Осыдан федералдық резервтік жүйенің құрылымы
шығады: Орталық банк бір мекемеден ғана құралмайды, ол Вашингтондағы
Басқарушылар кеңесінің басшылығымен 12 регионалды резервтік банктерден
тұрады. Федералдық резервтік жүйенің құқықтық мәртебесі де ерекше: АҚШ
үкіметімен және бүкіл мемлекеттік мекемелер жүйесімен тығыз байланыста бола
түрып, федералдық резервтік банктер формалды түрде мемлекеттік болып
саналмайды. Өйткені олардың капиталдары коммерциялық банктердің үлес-жарна
пұлдары есебінен қүралған. Осыған қарамастан федералдық резервтік жүйе
өзінің жетекші органдарының құрамы, қызметтері принциптері және
жүргізілетін саясатының критерийлері бойынша АҚШ-тың басты үкіметтік
мекемелерінің қатарына жатады.
Федералдық резервтік жүйе үш деңгейлі жұмыс органдарынан
тұрады - Басқарушылар кеңесі; 12 федералдық резерв банктері; 6 мыңға жуық
федералдық резервтік жүйенің мүше банктері. Одан басқа федералдық резервтік
жүйеге екі комитет кіреді: ащық нарыктық Федералдық комитеті және
Федералдық консултативтік кеңес.
Барлық ақша жэне банк жүйелерінің өзегі - федералдык резервтік жүйенің
Басқарушылар кеңесі. Ол елдегі ақша және банк жүйелерін жалпы басқаруға
жэне жүмысын бақыласуға жауапты. Кеңестің жеті мүшесін конгрестің
мақұлдауымен президент тағайындайды. Өкілеттік мерзімі - 14 жыл, эр екі
жылда Кеңестін бір мүшесі ауысады. Бұл кеңес жүйелі түрде жұмыс істеуі
үшін, жоғары маман мүшелері болуы, тәуелсіз болуы тиіс.
Басқарушылар Кеңесі ақша-несие саясатының негізгі мәселелерін шешеді жэне
оларды жүзеге асыруға қажетті өкілеттігі бар. 12 федералдық резервтік
банктердің үш негізгі белгісі болады:
1) олар орталық банктер болып саналады;
2) квази-қоғамдық банктер болып есептелінеді;
3) банктердің банкісі.
АҚТІТ аумағы 12 федералдық резервтік банктерге
бөлінген. Осылар арқылы Басқару кеңесінің негізгі саясаттары жүзеге
асырылады. Бұлардың ішіндегі ең маңыздысы - Нью-Иорк қаласының Федералдық
Резервтік банкісі.
Бұл банктер квази қоғамдық банктер болып табылады, яғни олар жеке меншіктің
және қоғамдық бақылаудың нысанын бейнелейді. Олар коммерциялык банктердің
меншігінде болғанымен, мемлекетпен, яғни Басқарушылар кеңесімен
басқарылады.
Федералдық резервтік банктер - банктердің банкі, өйткені олар орталық
банктің барлық қызметін орындайды.
Федералдық резервтік жүйенің жұмысына АНФК маңызды роль атқарады. Ол ақша
және қаржы нарығы арқылы коньюктураға әсер етудің негізгі оперативті органы
болып табылады. Ол федералдық резервтік жүйе есебінен мемлекеттік
облигацияларды сатып алу-сатуды жүргізу бойынша инструкциялдар береді.
Федералдық консультациялық кеңес коммерциялық банктердің 12 танымал
басшыларынан тұрады. Ол Басқарушылар кеңесімен кездесулер жүргізіп, банктік
саясат туралы өз ойларын айтып отырады.
Жеке коммерциялық банктермен күнделікті оперативтік байланысты 9
директордан тұратын басқарма жүзеге асырады. Баскармада ірі банктер және
өнеркәсіптік компаниялар бар. Федералдық резервтік банктерінің негізгі
қызметін: ақша эмиссиясы, банқтердің міндетті резервтерін сақтау,
коммерциялық банктерді несиелеу, АҚШ казыналығына қаржылық қызмет көрсету
және т.б. атқарады.
II. ҚР ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ БАНК ЖҮЙЕСІН Т¥РАҚТАНДЫРУДАҒЫ НЕГІЗГІ МЕХАНИЗМДЕРІ.
2.1 ҚР Ақша-несиелік саясаты және алтын-валюта активтерін басқарудың
мәселелері.
2006 жылы жылдық инфляция әр түрлі бағыттағы үрдістерді көрсетті.
Статистика агенттігінің деректері бойынша ол қаңтардан бастап мамыр
аралығында ол 7,5%-дан 9,0%-ға дейін өсті, ал одан кейін желтоқсанның
қорытындысы бойынша 8,4% дейін төмендеді.
2006 жылғы жылдық инфляция деңгейі (өткен жылдың тиісті
айына %)
Циаграмма-1
©
І
О
4040
© о
.
ст
X 0
40 ©
2
"I ... 40 40
... ..
... ..
... ..
... ..
г ... .
40
оо © о о
ЧІ о. о.
ВІ %
40
о
Инфляция динамикасындағы түбірлі өзгеріс ұлттық Банк пен Үкіметтің ақша-
кредит және фискалдық саясат саласындағы 2006 жылдың соңындағы
үйлестірілген іс-қимылдарының нәтижесі болды
(Диагрсшма-1).
Соңғы бірнеше жыл бойы байқалып отырған инфляциялық қысымның күшеюі
бірқатар факторларға байланысты болды. Олардың ішіндегі негізгілерінің
арасынан шетел валютасының едәуір ағынын, жиынтық сұраныстың үлғаюын, нақты
жалақының өсу қарқынының еңбек өнімділігінің өсуінен асып кетуін, өндіріс
шығасылардың үлғаюын, инфляция импортын атап өтуге болады.
Инфляция денгейі, 2001-2006 жж.
Циаграмма
-2
1Л і-- -
-
о Ч^ 5,9 6,4 7,5
—,
6" % --6,4 6,6 -•-
4- -- 6,8
--
-
Соған қарамастан 2006 жылы инфляция деңгейі 2005 жылдың көрсеткішінен асты
(Диаграмма-2). 2006 жылы азық-түлік тауарлары 7,3%, азық-түлікке жатпайтын
тауарлар 7,1%, ақылы қызмет көрсетулер 11,6% қымбаттады. Барынша өсуді
жеміс пен көкөніс бағасының 25,2%, бензин бағасының 21,5%, көлік қызметін
көрсету бағасының 19,3%, қант бағасының 16,4%, білім беру және денсаулық
сақтау мекемелерінің қызмет көрсету бағасының 12,5% өсуі көрсетіп отыр.
Шетел валютасының ағыны қазақстандық экспортқа әлемдік бағаның жоғары
болуымен, сондай-ақ отандық банктердің заем операцияларымен қамтамасыз
етіледі. 2006 жылы сауда балансы 14,6 млрд. АҚТТТ долл. оң сальдомен
қалыптасты, бүл оның 2005 жылғы көлемінен 41,7% артық. Банктердің сыртқы
борыштық міндеттемелерінің өсімі 2005 жылғымен салыстырғанда 2,4 есе өсіп,
18,2 млрд. долл болды.
Шетел валютасының айтарлықтай ағыны нэтижесінде ақша агрегаттарының ұлғаюы
байқалды. 2006 жылы ақша базасы 2,3 есе рғайды, ақша массасы 79,9% көбейді,
бұл экономикадағы инфляциялық қысымның сақталуына себепші болды.
Жиынтық сұраныс түтыну дүрбелеңінің одан әрі жалғасуынан, инвестицияларға
және кредиттік ресурстарға сұраныстың өсуінен, сондай-ақ мемлекет
шығыстарының ұлғаюынан көтерілуде.
Бұл ретте өсу қарқыны жиынтық үсыныстың өсуінен асып түскен жиынтық
сүраныстың инфляцияға эсері 2006 жылдың бірінші жарты жылдығына тән болды,
2006 жылдың екінші жартыжылдығында ол айтарлықтай әлсіреді.
Жыл қорытындысы бойынша жиынтық сұраныстың құрамдас бөліктері ішінен бөлшек
тауар айналымы ғана жиынтық ұсынысқа қарағанда жылдамырақ өсті, 2006 жылы
10,6% құраған ЖІӨ-нің нақты өсуі оның көрсеткіші болып табылады (2005 жылы
9,4%). Бөлшек тауар айналымы көлемінің ұлғаюы 14,4% болды, негізгі
капиталга инвестициялар көлемі 10,6% өсті. Ұлттық қорға аударылатын
кепілдік берілген трансфертті есепке алмағанда, мемлекеттік бюджеттің
шығыстары ЖІӨ-ге қатысты 2005 жылғы 22,9%-дан 2006 жылы 21,4%-ға дейін
азайды.
Орташа айлық жалақының өсу қарқынының еңбек өнімділігінің өсу қарқынынан
озу үрдісі 2006 жыл бойына сақталды. Мәселен, 2005 жылмен салыстырғанда
2006 жылдың қорытындысы бойынша нақты жалақының өсуі 10,2% болды, бүл ретте
өнімділік 8,2% өсті.
2006 жылы өнеркәсіп кәсіпорындарына арналған материалдық-техникалық
ресурстардың бағасы 9,7% артты. Нәтижесінде осы кәсіпорындардың тауарлары
мен қызмет көрсету бағасы 14,6% қымбаттады, оның ішінде аралық тұтыну
өнімдері - 15,9%, өнеркәсіп кәсіпорындары өндірген тұтыну тауарлары - 8,2%,
ал өндіріс құралдары 8,7% қымбаттады.
Қазақстан Республикасының өнеркәсіп кәсіпорындары өндірген энергия
ресурстарының бағасы 2006 жылы 10,0%-ға өсті, оның ішінде мұнайдың бағасы -
11,0% және табиғи газдың бағасы 3,5% өсті. Соның салдары ретінде тұтыну
нарығындағы жанар-жағар май материалдарының бағасы да өсті. Атап айтқанда,
бензин 2006 жылы - 21,5%, көлік қызметін көрсету 19,3% қымбаттады.
Циаграмма - 3
ЖІӨ дефляторы, 2000-2006 жж.
20-15-
% 10-5-
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2006 жылы ЖІӨ дефляторы 2005 жылғы 17,9% салыстырғанда төмендеп,
16,0% болды (Диаграмма - 3). Бұл ретте негізгі өсім қаржылық
қызметте 36,0% (2005 жылы - 5,2%-ға төмендеді), өнеркәсіпте - 21,5% (23,2%
өсімі), құрылыста- 15,9% болып тіркелді (12,7%).
2006 жылы импорттық түсімдер бағасының өсуі барынша елеулі болды. 2006 жылы
импорттық түсімдер бағасының индексі 2005 жылғымен салыстырғанда 111,1%
болды. ТБИ құрамындағы сол топтағы азық-түлік және азық-түлікке жатпайтын
тауарлармен салыстырғанда импорттық и1072 азық-түлік және азық-түлікке
жатпайтын тауарлардың бағасы неғүрлым жоғары қарқынмен өсті. 2006 жылы азық-
түлік тауарларының импорттық түсімдері бағасының индексі - 110,1%, азық-
түлікке жатпайтын тауарлар бойынша - 107,6% болды.
Импорттық азық-түлік және азық-түлікке жатпайтын тауарлар бағасы өсуінің
неғүрлым жоғары қарқынына байланысты импорт тұтыну бағасының индексін
өсіруге қарай қысым жасады.
Қазақстан Республикасындағы жылжымайтын мүлік бағасының динамикасы (алдыңғы
жылдың тиісті айына %-бен)
Циаграмма — 4
80-70-60-50-40
30
жел.2002 жел.2003 жел.2004
•абатгандырылған тұргын үйді қайта сату
жел.2005 жел.2006
і— жаңа тұрган үйді сату
2006 жылы тұрғын үй нарығындағы бағаның өсу үрдісі сақталды (Диаграмма -
4). 2005 жылы бағаның өсу қарқынының біршама бәсеңдеуіне қарамастан, 2006
жылы жаңа тұрғын үйдің бағасы да, абаттандырылған тұрғын үйді қайта сату
бағасы да айтарлықтай өскені байқалды.
2006 жылғы желтоқсанда Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің ресми
деректері бойынша Қазақстанда жаңа тұрғын үйдің бір шаршы метрінің орташа
бағасы 2005 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 33,8% өсті. Бүл ретте ең
жоғары өсу Алматыда (72,0%), Павлодарда (67,4%), Ақтөбеде (64,2 %)
тіркелді.
2006 жылы абаттандырылған тұргын үйді қайта сатудың орташа құны 57,3% өсті.
Бағаның неғұрлым өсуі Петропавлда (160,6%), Ақтөбеде (87,5%), Оралда
(87,4%) болды.
Бұл ретте 2002 жылғы желтоқсанда жаңа тұрғын үйдің бағасы абаттандырылған
тұрғын үйді қайта сату бағасынан 2,2 есе, ал 2006 жылдың желтоқсанында 1,3
есе асып кетті.
Қазақстанда абаттандырылған тұрғын үйді жалдау 22,2% қымбаттады. Жалдау
бағасының- ең жоғары өсуі Өскеменде (50,0%), Қызылордада (40,3%),
Петропавлда (40,1%) тіркелді.
2006 жылы инфляцияға қарсы саясатты іске асыру шеңберінде Үкімет жэне
жергілікті атқару органдары түтыну нарығында бағаның өсуіне жол бермеу
жөнінде шаралар қабылдады.
Негізгі күш халыққа арналған тауарлар мен қызметтердің негізгі топтары
бағасының негізсіз өсуіне жол бермеуге, баға ымыраласуын, шынайы емес
бэсекелестікті, нарық субъектілерінің өзінің артықшылық берілген жағдайын
асыра пайдалануды болдырмауға бағытталды. Көтерме және бөлшек нарық
желілерін құруға, сауда инфрақүрылымын дамытуға ықпал ету жөніндегі, сауда
нарықтарында бәсекелестік орта құру жөніндегі шаралар қабылданды.
Ақша-кредит саясатының қүралдары. Ұлттық Банк 2006 жылы ақша-кредит
саясатын 2006-2008 жылдарға арналған ақша-кредит саясатының негізгі
бағыттарына сәйкес жүзеге асырды. Ұлттық Банк инфляция бойынша мақсаттарға
қол жеткізу үшін негізгілері қысқа мерзімді ноталар шығару, банктердің
депозиттерін тарту, ең төменгі резервтік талаптар тетігі болатын артық
өтімділікті алу бойынша операциялар жүргізді. Ақша базасының деңгейі жедел
көрсеткіштердің бірі болып қалды. Артық өтімділіктің деңгейін төмендету
үшін ақша-кредит саясатын қатаңдату жөнінде шаралар қолданылды.
Ұлттық Банк инфляциялық қысымды азайту мақсатында 2006 жылы:
- Ұлттық Банктің операциялары бойынша ставкаларды көтеру
жөніндегі шараларды (қымбат ақша саясатын жүргізу);
- екінші деңгейдегі банктердің артық өтімділігін алуға бағытталған
шараларды қамтитын қатаң ақша-кредит саясатын
жүргізуді жалғастырды.
Мэселен, 2006 жылы банктерден депозиттер 2005 жылғыға қарағанда 3,1 есе
артық тартылды, яғни көрсетілген кезеңде тартылған депозиттердің көлемі 2,6
трлн. теңгеден 8,1 трлн. теңгеге дейін өсті, орташа тарту мерзімі орташа
жылдық 3,81% ставка бойынша 7 күн болды. Нэтижесінде банктердің
депозиттеріндегі қалдықтар бір жыл ішінде 51,5%-ға, 131,5 млрд. теңгеге
дейін ұлғайды.
2006 жылы Ұлттық Банктің и1086 операциялары бойынша ставкалар
Циаграмма — 5
10,0 8,0 I 6,0 4,0 2,0 0,0
о о
V© О
о
о о гч
а о
© о
С4
3
о о
о
о
V©
о
о
чо о
о
1
• ноталар бойынша таімді кфістілік - қайта қаржыландырудың ресми ставкасы
—■*— депозиттер бойынша ставка
Бірінші топтағы шараларды іске асыру шеңберінде 2006 жылдың басынан бастап
қайта қаржыландырудың ресми ставкасы екі рет көтерілді: 2006 жылғы 1
сэуірден бастап 8,0%-дан 8,5%-ға дейін, 2006 жылғы 1 шілдеден бастап - 9,0%-
ға дейін. Екінші деңгейдегі банктерден тартылатын депозиттер бойынша ставка
4 рет көтерілді: 2006 жылғы 1 сэуірден бастап 3,5%-дан бастап 3,75%-ға
дейін, 2006 жылғы 3 шілдеден бастап - 4,0% дейін, 2006 жылғы 1 қарашадан
бастап - 4,25% дейін, 2006 жылғы 1 желтоқсаннан бастап - 4,5% дейін. Қысқа
мерзімді ноталар бойынша тиімді кірістілік бір жылда 2,24%-дан 4,69%-ға
дейін артып (бір айдағы орташа кірістілік (Диаграмма - 5), ал 2007 жылғы
қаңтарда 4,91% болды.
Екінші топтағы шараларды іске асыру шеңберінде қаржы нарығындағы Ұлттық
Банктің банк секторындағы артық ақшаны алу бойынша операциялар көлемі
үлғайтылды.
Ұлттық Банк, сондай-ақ Қаржы министрлігінен жылдық орташа 0,84% ставкамен
жалпы сомасы 6 432,7 млрд. теңге болатын теңгедегі депозиттерді тартты,
орташа тарту мерзімі 7 күн болды.
Ұлттық Банк 2006 жылы 3 827,0 млрд. теңгеге қысқа мерзімді ноталар шығарды
(ұлғаю 2005 жылмен салыстырғанда 2 есе). Өткен жылдағы сияқты ең төменгі
ноталар эмиссиясы 2006 жылғы I тоқсанға тиесілі болды (495,9 млрд. тенге),
басқа тоқсандарда ноталар эмиссиясы үлкен көлеммен жүзеге асырылды (II
тоқсан - 1 039,2 млрд. теңге, III тоқсан - 1 002,1 млрд. теңге, IV тоқсан -
1 289,9 млрд. теңге).
Бұл ретте есепті кезеңде қысқа мерзімді ноталарды өтеу көлемі 3 464,7 млрд.
теңге болды, соның нәтижесінде олардың айналыстағы көлемі
2005 жылдың аяғындағы 161,0 млрд. теңгеден 2006 жылдың аяғында 533,1 млрд.
теңгеге дейін өсті.
2006 жылы қайталама нарықта тікелей репо операциялары жүргізілген жоқ.
Кері репо операциялары 800 млн. теңгеге жүргізілді, олар бойынша мерзім
7,0 күнді, кірістілік жылдық 8,0%-ды қүрады.
2006 жыл ішінде Ұлттық Банк мемлекеттік бағалы қағаздарды сату бойынша
операциялар жүргізген жоқ. Сатып алу көлемі жылдық 5,02% өтеуге орташа
алынған кірістілікпен 12 892,9 млрд. теңге болды.
2006 жылғы 12 шілдеден бастап Ұлттық Банк Ең төменгі резервтік талаптар
(ЕРТ) туралы жаңа ережені енгізді. Мәселен, ЕРТ нормативтеріне жатқызылатын
банк міндеттемелерінің құрылымына оларды өтеу мерзімдеріне қарамастан,
банктің ішкі міндеттемелерінің сомасы және банктің өзге де
міндеттемелерінің сомасы кіреді.
Банктің ішкі міндеттемелері тізбесі қатаң айқындалған резиденттер алдындағы
міндеттемелердің жиынтығы ретінде айқындалады. Банктің өзге міндеттемелері
банктердің резидент еместер алдындағы жэне резиденттік белгісіне
қарамастан, борыштық бағалы қағаздар бойынша міндеттемелерінің жиынтығы
ретінде айқындалады. тарлықтай кеңейтілді. Бұл ретте ЕРТ нормативтері ішкі
міндеттемелер үшін 6% жэне өзге де міндеттемелер үшін 8% деңгейінде жеке-
жеке белгіленді.
Көрсетілген өзгерістер ЕРТ ұлғаюына экелді, мұның өзі резервтік активтердің
өсуіне себепші болды. Ақша-кредит саясатының құралдарын қолдану 2006 жылы
(345 млрд. теңгеден 1 330 млрд. теңгеге дейін) қаржы нарығының
байланыстырылған өтімділігі көлемін 3,9 есе ұлғайтуға мүмкіндік берді
(айналыстағы қысқа мерзімді ноталардың көлемі, банктердің депозиттік жэне
корреспонденттік шоттарындағы ұлттық жэне шетел валюталарындағы ақша)
(2.1.6-сурет).
Ақша-кредит саясаты құралдарының инфляцияға ықпалының сапалық бағасын
мынадай түрде ашуға болады. Банк жүйесінің өтімділігін қысқарту нэтижесінде
инфляциялық қысым төмендейді, өйткені 2006 жылы ақша-кредит саясаты
құралдарының көмегімен алынған ақша экономиканы кредиттеу кезінде
пайдаланылуы мүмкін еді. Бұдан басқа кредитке сүраныс жоғары болып отырған
жағдайда банктердің кредиттік мүмкіндіктерін шектеу іс жүзінде банктерге
берілетін кредиттер бойынша ставкаларды көтеруге мүмкіндік берген жоқ: олар
бойынша орташа алынған ставка 2006 жылғы желтоқсанда 12,6% деңгейінде болды
(2005 жылғы желтоқсанда - 12,9%). Ақша-кредит саясаты шараларының
инфляцияға ықпалының сандық бағасын транмиссиялық үлгінің, Пи-Стар
үлгісінің (элуетті инфляция үлгісі) жэне инфляцияның макроэкономикалық
көрсеткіштердің, оның ішінде ақша массасының инновациясын (күйзелістер,
өзгерістер) сезінуін талдауға мүмкіндік беретін 2006 жылы эзірленген
векторлық авторегрессиялық үлгінің (УАК-үлгі) көмегімен беруге болады
Диаграмма - 6
Байланыстырылған өтімділік көлемі
1400,0 1200,0 I 2 1000,0
0,0 4тоқ.О5
1 тоқ. 06
2тоқ.О6
ЗтоқОб
4тоқ.І
О корреспондентгікшотгардаш ақша
О депозитгік шотгардағы ақша
О айналыстағы қысқа мерзімді ноталардың келемі
6-диаграммада көрініп отырғандай, инфляцияның ең жылдам эрі күшті
ауытқулары жалақының, ақша массасының жэне экономикаға куредиттердің
күйзелісін тудырады. Бұл ретте жалақы күйзелісінің ықпалынан инфляцияның
өзгеруі алдыңғы кезеңдегі керісінше көрсеткішке түзететіндей ықпал ететін
айқын ауытқу сипатында болады
Бүл ретте мынаны ескеру қажет. Біріншіден, ақша-кредит саясаты шараларының
инфляцияға (оның ішінде ЕРТ жаңа ережелерін ендіру де) синергетикалық
ықпалы болады, яғни көптеген экономикалық үрдістердегі сияқты ішкі
байланыстардың есебінен жиынтық ықпал күшейе түседі. Екіншіден, ақша-кредит
саясаты шараларының инфляцияға ықпалы трансмиссиялық тетік шеңберінде
жүреді. Бұл ақша-кредит саясатының жекелеген шаралары инфляцияға тікелей
емес, жанама түрде, өз кезегінде ақша массасына ықпалын тигізетін ақша
базасы арқылы ықпал ететінін білдіреді. Ақша массасы ғана басқа
экономикалық көрсеткіштермен бірге инфляцияға тікелей ықпал етеді.
Жоғарыда баяндалған жағдайлардан инфляцияға эрбір шараның тікелей ықпалын
бағалау мүмкін еместігін көруге болады. Сондықтан ақша-кредит саясаты
шараларының ықпалын бағалау да сатылы сипатта болады. Алдымен ақша-кредит
саясаты эрбір шарасының ақша базасына ықпалы бағаланып, одан кейін ақша
базасының ақша массасына ықпалы, содан соң ғана ақша массасының инфляцияға
ықпалын бағалау арқылы ақша-кредит саясаты шараларынан 2006 жылы инфляцияға
қабылданған жиынтық эсері бағаланады.
Трансмиссиялық тетік үлгісінің ақша базасын теңестіру банктердің Ұлттық
Банктегі депозиттерінің 1%-ға өсуі ақша базасын 0,021%-ға
өсіретіндігін көрсетеді. Үлттық Банктің операциялары бойынша қысқа мерзімді
ставкалардың 1%-ға өсуі ақша базасын 0,013%-ға, ең төменгі резервтік
талаптар көлемін 0,025%-ға өсіреді. Ақша массасының теңестірілуіне сэйкес
басқа көрсеткіштер өзгермеген кезде ақша базасының 1%-ға өсуі ақша
массасының 0,41%-ға өсуін тудырады.
Векторлық авторегрессивті үлгі бойынша алынған ақша массасына инфляцияның
ықпалын сезіну функциясы ақша массасы 1%-ға өскен кезде инфляция 0,23%-ға
өсетінін көрсетеді.
Ақша-кредит саясатының құралдарын пайдалану ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz