Жергілікті өзін-өзі басқару түсінігі, мақсаты, ұйымдастырылуы
КІРІСПЕ
1 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН.ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ
1.1 Жергілікті өзін.өзі басқару: түсінігі, мақсаты, ұйымдастырылуы.
1.2 Жергілікті өзін.өзі басқару принциптері мен қызметі.
1.3 Муниципалды басқарудың шет елдік үлгісі (Германдық үлгі)
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН.ӨЗІ БАСҚАРУДАҒЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ
(АНАЛИЗ)
2.1 ҚР жергілікті өзін.өзі басқару жүйесінің қысқаша тарихы
2.2 ҚРжергілікті өзін.өзі басқару жүйесінің негізгі мәселесі
2.3 ҚР жергілікті өзін.өзі басқарудың құқықтық негізі.
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСБУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН.ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ БОЛАШАҚ ҮЛГІСІ
3.1 ҚР жергілікті өзін.өзі басқарудың болашақ үлгісі.
3.2 Жергілікті өзін.өзі басқарудың қаржы.экономикалық негізі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН.ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ
1.1 Жергілікті өзін.өзі басқару: түсінігі, мақсаты, ұйымдастырылуы.
1.2 Жергілікті өзін.өзі басқару принциптері мен қызметі.
1.3 Муниципалды басқарудың шет елдік үлгісі (Германдық үлгі)
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН.ӨЗІ БАСҚАРУДАҒЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ
(АНАЛИЗ)
2.1 ҚР жергілікті өзін.өзі басқару жүйесінің қысқаша тарихы
2.2 ҚРжергілікті өзін.өзі басқару жүйесінің негізгі мәселесі
2.3 ҚР жергілікті өзін.өзі басқарудың құқықтық негізі.
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСБУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН.ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ БОЛАШАҚ ҮЛГІСІ
3.1 ҚР жергілікті өзін.өзі басқарудың болашақ үлгісі.
3.2 Жергілікті өзін.өзі басқарудың қаржы.экономикалық негізі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жұмыстың өзектілігі. Қазақстан әлемдегі басқа көптеген мемлекеттер сияқты, мемлекеттер мен олардың территориялық қауымдастық мүдделерін саналы түрде біріктірудің әдісі мен түрлерін іздестіруде. Қазіргі кезде жоғары мемлекеттік биліктің, аумақтық және жергілікті басқару құрылымдарының және ең бастысы нақты тұрғындар тұратын жерлердің мүдделерін толықтай айқындайтын механизмдерді іздестіру байқалады.
Кеңестер билігіндегі жетпіс жыл бойғы әкімшіл-әміршіл жүйенің қызмет ету кезеңінде демократия принцпінен бас тарту жағдайы, яғни нәтижесінде осының әсерінен өзін-өзі басқару принцпі де жүзеге аспай қалды.
Дүниежүзіндегі көптеген елдердің тарихындағыдай мемлекеттің экономикалық дамудағы жағымды орны дәлелденді. Бірақ, ХХ ғ. бірінші жартысындағы әлемдік қауымдастықтың бұлай әсер ету деңгейі туралы пікірі бірнеше рет өзгерді.Ұлы дағдарыстың (депрессия) езгісінен 30 жылдары «минималды» мемлекет тұжырымы Маршал жоспары, Кейнсиандық сияқты көптеген елдер қабылдағын мемлекеттің рөлінің күшеюі туралы пікірмен алмастырылды. Нарықтық механизмнің құлдырауы белең алып соның нәтижесінде 30-50 жылдары мемлекеттік өнеркәсіптердің қарқынды дамуына ресурстарды бөлудегі мемлекет қызметінің пайда болуы, қоғамдық игіліктерді бөлуде мемлекеттің рөлінің күшеюіне, кең көлемді болуына алып келді.
Әлемдік қауымдастықтың 70 жылдарындағы мұнай дағдарысы мен 80 жылдарындағы қарыздық дағдарыс әсерінен экономиканың мемлекеттік реттеу туралы пікірлерін қайта қарауға мәжбүр болды. Кейінрек социалистік лагерьдің жүйелік дағдарысы мен одақтың ыдырауынан кейінгі Еуразиялық континенттегі жаңа мемлекеттердің оның ішінде Қазақстан Республикасы пайда болды.
Экономикалық ой тарихының маятнигі кері қарай тербеліп – кішігірім мемлекеттер жағына ойысты. Бірақ, мемлекет пен нарық шешімі арасындағы қатынас мәселесі, үкімет пен бизнес ғылыми шешілмеген мәселе емес екендігі айқын. Мәселе басқа қырынан көрінуде – мемлекет өзінің тиімділігін басты орынға қойды. Ол азаматтық қоғам мен нарықтың механизм тегеурінінің жахандық күші нәтижесінің жемісі. Көлемді факторлардың темпінің мемлекеттің оған бейімделу темпіненгөрі алдыға қарай даму байқалады. Қазір ХХІ ғ. елдің даму жағдайы мемлекеттің тиімді шарты екендігі анық. Әлсіз мемлекет қоғамды тұрақсыздыққа, жемқорлыққа және кедейлікке әкеледі. Сонымен қатар тиімді, күшті мемлекет бизнеске қарсы тұра алмайды. Керісінше мемлекеттің институционалды құрылымы арқылы - жеке меншік сектогрының өнімділігі артып және қоғамдық игіліктің тиімділігі де көріне түседі.
Қазіргі таңда қоғамдық мемлекеттің экономикалық саясатын ғана дамыту жеткіліксіз екендігі түсінікті болып отыр. Болашақта инстуционалдық ортаны түбегейлі дамыту қажеттілігі ондағы нарықтың іш жүзіндегі жүзеге асуы мен қызметін тудырады. Инстуционалдық құрылымның әлсіздігі қоғамның дамуына үлкен нұсқан келтіруі, макроэкономикалық тұрақтылықты толығымен жоққа шығаруы мүмкін.
Кеңестер билігіндегі жетпіс жыл бойғы әкімшіл-әміршіл жүйенің қызмет ету кезеңінде демократия принцпінен бас тарту жағдайы, яғни нәтижесінде осының әсерінен өзін-өзі басқару принцпі де жүзеге аспай қалды.
Дүниежүзіндегі көптеген елдердің тарихындағыдай мемлекеттің экономикалық дамудағы жағымды орны дәлелденді. Бірақ, ХХ ғ. бірінші жартысындағы әлемдік қауымдастықтың бұлай әсер ету деңгейі туралы пікірі бірнеше рет өзгерді.Ұлы дағдарыстың (депрессия) езгісінен 30 жылдары «минималды» мемлекет тұжырымы Маршал жоспары, Кейнсиандық сияқты көптеген елдер қабылдағын мемлекеттің рөлінің күшеюі туралы пікірмен алмастырылды. Нарықтық механизмнің құлдырауы белең алып соның нәтижесінде 30-50 жылдары мемлекеттік өнеркәсіптердің қарқынды дамуына ресурстарды бөлудегі мемлекет қызметінің пайда болуы, қоғамдық игіліктерді бөлуде мемлекеттің рөлінің күшеюіне, кең көлемді болуына алып келді.
Әлемдік қауымдастықтың 70 жылдарындағы мұнай дағдарысы мен 80 жылдарындағы қарыздық дағдарыс әсерінен экономиканың мемлекеттік реттеу туралы пікірлерін қайта қарауға мәжбүр болды. Кейінрек социалистік лагерьдің жүйелік дағдарысы мен одақтың ыдырауынан кейінгі Еуразиялық континенттегі жаңа мемлекеттердің оның ішінде Қазақстан Республикасы пайда болды.
Экономикалық ой тарихының маятнигі кері қарай тербеліп – кішігірім мемлекеттер жағына ойысты. Бірақ, мемлекет пен нарық шешімі арасындағы қатынас мәселесі, үкімет пен бизнес ғылыми шешілмеген мәселе емес екендігі айқын. Мәселе басқа қырынан көрінуде – мемлекет өзінің тиімділігін басты орынға қойды. Ол азаматтық қоғам мен нарықтың механизм тегеурінінің жахандық күші нәтижесінің жемісі. Көлемді факторлардың темпінің мемлекеттің оған бейімделу темпіненгөрі алдыға қарай даму байқалады. Қазір ХХІ ғ. елдің даму жағдайы мемлекеттің тиімді шарты екендігі анық. Әлсіз мемлекет қоғамды тұрақсыздыққа, жемқорлыққа және кедейлікке әкеледі. Сонымен қатар тиімді, күшті мемлекет бизнеске қарсы тұра алмайды. Керісінше мемлекеттің институционалды құрылымы арқылы - жеке меншік сектогрының өнімділігі артып және қоғамдық игіліктің тиімділігі де көріне түседі.
Қазіргі таңда қоғамдық мемлекеттің экономикалық саясатын ғана дамыту жеткіліксіз екендігі түсінікті болып отыр. Болашақта инстуционалдық ортаны түбегейлі дамыту қажеттілігі ондағы нарықтың іш жүзіндегі жүзеге асуы мен қызметін тудырады. Инстуционалдық құрылымның әлсіздігі қоғамның дамуына үлкен нұсқан келтіруі, макроэкономикалық тұрақтылықты толығымен жоққа шығаруы мүмкін.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Казахстан, 1997 ж.
2. Белиспаев А. Формирование органов самоуправления в Казахстане // Мысль № 2 – 2000 – с.10-15.
3. Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. М. МОНФ. 1997 г.
4. Муниципальный менеджмент. Учебное пособие для вузов. - М.:ББ, 1997
5. Белиспаев А.М. Децентрализация власти и развитие местного самоуправления в Республике Казахстан // Саясат № 4-5 – 2000 – с. 53- 58.
6. Демьяненко А.Н., Обушенков А.Л. Муниципальное управление: Учебное пособие. Хабаровск-Н.Новгород. ВВАГС. 1998.
7. Местное самоуправление в зарубежных странах (информационный обзор) / Под ред. Н.П. Медведева и др. - М.: Юрид. лит., 1994, 80 с.
8. internet: www. iatp.unibel.by/jornals/... htm.
9. Телебаев Г.Т. Некоторые проблемы введения местного самоуправления в Республике Казахстан // Саясат, 2001, №1, С. 10-12.
10. internet: www. dppin.е11аt,kg/rus/.../htm.
11. Чеботарев А. Проблемы формирования системы местного самоуправления в Республике Казахстан // Правовая реформа в Казахстане. - № 1 (5). – 2000. – с. 12-16.
12. ҚР Заң жобасы «ҚР жергілікті өзін-өзі басқару туралы Заңы».
13. Калиулы Ж., Марданов К. Местное самоуправление: взгляд со стороны / Деловое обозрение «РЕСПУБЛИКА». - № 38(70) от 4 октября 2001- с. 4.
14. Кубаев К.Е. Экономическая модель местного самоуправления // Материалы конференции Ассоциации экономистов Казахстана. - Караганда, 2003.
15. Жиренчин К.А., Ахметов М. Развитие института местного самоуправления в законодательстве современного Казахстана // Саясат. - №6. – 1998. – с. 60-64.
16. Кубаев К.Е. Формирование принципов и функции местного самоуправления в Республике Казахстан // Транзитная экономика. - № 4-5. – 2002. - с.5-13.
17. Шимшиков Ж.Е. Теоретические основы экономической модели местного самоуправления // Вестник ЕАГИ. - №1. – 2003.
18. Шимшиков Ж.Е. Концептуальная основа экономической модели местного самоуправления /Научные труды экономистов Казахстана о развитии конкурентоспособности местного бизнеса. Под научной редакцией проф. Байзакова С.Б. – Алматы, 2001. - с. 8-17.
19. Постников А.Е., Сафарова М.Р., Цивилева Е.Д. Обзор законов о местном самоуправлении государств - участников СНГ //Вестник Межпарламентской ассамблеи, №4, 1994, С. 35-49.
20. Аглешов К.Е. Проблемы формирования местного самоуправления в Республике Казахстан /Материалы международной научной конференции «10 лет независимости Казахстана: итоги и перспективы развития». Университет «Кайнар», 22-24 февраля 2001. - Алматы, Часть II, С. 269- 273.
21. Кубаев К.Е., Закирова А.Т., Какенов Ж.М. Проблемы становления экономического механизма местного самоуправления в Республике Казахстан // Материалы Республиканской научно-практической конференции «Становление рыночной системы в Казахстане в 21 веке». – Караганда, 2001.
2. Белиспаев А. Формирование органов самоуправления в Казахстане // Мысль № 2 – 2000 – с.10-15.
3. Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. М. МОНФ. 1997 г.
4. Муниципальный менеджмент. Учебное пособие для вузов. - М.:ББ, 1997
5. Белиспаев А.М. Децентрализация власти и развитие местного самоуправления в Республике Казахстан // Саясат № 4-5 – 2000 – с. 53- 58.
6. Демьяненко А.Н., Обушенков А.Л. Муниципальное управление: Учебное пособие. Хабаровск-Н.Новгород. ВВАГС. 1998.
7. Местное самоуправление в зарубежных странах (информационный обзор) / Под ред. Н.П. Медведева и др. - М.: Юрид. лит., 1994, 80 с.
8. internet: www. iatp.unibel.by/jornals/... htm.
9. Телебаев Г.Т. Некоторые проблемы введения местного самоуправления в Республике Казахстан // Саясат, 2001, №1, С. 10-12.
10. internet: www. dppin.е11аt,kg/rus/.../htm.
11. Чеботарев А. Проблемы формирования системы местного самоуправления в Республике Казахстан // Правовая реформа в Казахстане. - № 1 (5). – 2000. – с. 12-16.
12. ҚР Заң жобасы «ҚР жергілікті өзін-өзі басқару туралы Заңы».
13. Калиулы Ж., Марданов К. Местное самоуправление: взгляд со стороны / Деловое обозрение «РЕСПУБЛИКА». - № 38(70) от 4 октября 2001- с. 4.
14. Кубаев К.Е. Экономическая модель местного самоуправления // Материалы конференции Ассоциации экономистов Казахстана. - Караганда, 2003.
15. Жиренчин К.А., Ахметов М. Развитие института местного самоуправления в законодательстве современного Казахстана // Саясат. - №6. – 1998. – с. 60-64.
16. Кубаев К.Е. Формирование принципов и функции местного самоуправления в Республике Казахстан // Транзитная экономика. - № 4-5. – 2002. - с.5-13.
17. Шимшиков Ж.Е. Теоретические основы экономической модели местного самоуправления // Вестник ЕАГИ. - №1. – 2003.
18. Шимшиков Ж.Е. Концептуальная основа экономической модели местного самоуправления /Научные труды экономистов Казахстана о развитии конкурентоспособности местного бизнеса. Под научной редакцией проф. Байзакова С.Б. – Алматы, 2001. - с. 8-17.
19. Постников А.Е., Сафарова М.Р., Цивилева Е.Д. Обзор законов о местном самоуправлении государств - участников СНГ //Вестник Межпарламентской ассамблеи, №4, 1994, С. 35-49.
20. Аглешов К.Е. Проблемы формирования местного самоуправления в Республике Казахстан /Материалы международной научной конференции «10 лет независимости Казахстана: итоги и перспективы развития». Университет «Кайнар», 22-24 февраля 2001. - Алматы, Часть II, С. 269- 273.
21. Кубаев К.Е., Закирова А.Т., Какенов Ж.М. Проблемы становления экономического механизма местного самоуправления в Республике Казахстан // Материалы Республиканской научно-практической конференции «Становление рыночной системы в Казахстане в 21 веке». – Караганда, 2001.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ 7
НЕГІЗІ
1.1 Жергілікті өзін-өзі басқару: түсінігі, мақсаты, 7
ұйымдастырылуы.
1.2 Жергілікті өзін-өзі басқару принциптері мен қызметі. 13
1.3 Муниципалды басқарудың шет елдік үлгісі (Германдық 22
үлгі)
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ 35
БАСҚАРУДАҒЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ
(АНАЛИЗ)
2.1 ҚР жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің қысқаша тарихы35
2.2 ҚРжергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің негізгі 39
мәселесі
2.3 ҚР жергілікті өзін-өзі басқарудың құқықтық негізі. 51
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСБУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ
БАСҚАРУДЫҢ БОЛАШАҚ ҮЛГІСІ 56
3.1 ҚР жергілікті өзін-өзі басқарудың болашақ үлгісі. 56
3.2 Жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржы-экономикалық 59
негізі
ҚОРЫТЫНДЫ 65
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 70
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Қазақстан әлемдегі басқа көптеген мемлекеттер
сияқты, мемлекеттер мен олардың территориялық қауымдастық мүдделерін саналы
түрде біріктірудің әдісі мен түрлерін іздестіруде. Қазіргі кезде жоғары
мемлекеттік биліктің, аумақтық және жергілікті басқару құрылымдарының және
ең бастысы нақты тұрғындар тұратын жерлердің мүдделерін толықтай
айқындайтын механизмдерді іздестіру байқалады.
Кеңестер билігіндегі жетпіс жыл бойғы әкімшіл-әміршіл жүйенің қызмет
ету кезеңінде демократия принцпінен бас тарту жағдайы, яғни нәтижесінде
осының әсерінен өзін-өзі басқару принцпі де жүзеге аспай қалды.
Дүниежүзіндегі көптеген елдердің тарихындағыдай мемлекеттің
экономикалық дамудағы жағымды орны дәлелденді. Бірақ, ХХ ғ. бірінші
жартысындағы әлемдік қауымдастықтың бұлай әсер ету деңгейі туралы пікірі
бірнеше рет өзгерді.Ұлы дағдарыстың (депрессия) езгісінен 30 жылдары
минималды мемлекет тұжырымы Маршал жоспары, Кейнсиандық сияқты көптеген
елдер қабылдағын мемлекеттің рөлінің күшеюі туралы пікірмен алмастырылды.
Нарықтық механизмнің құлдырауы белең алып соның нәтижесінде 30-50 жылдары
мемлекеттік өнеркәсіптердің қарқынды дамуына ресурстарды бөлудегі мемлекет
қызметінің пайда болуы, қоғамдық игіліктерді бөлуде мемлекеттің рөлінің
күшеюіне, кең көлемді болуына алып келді.
Әлемдік қауымдастықтың 70 жылдарындағы мұнай дағдарысы мен 80
жылдарындағы қарыздық дағдарыс әсерінен экономиканың мемлекеттік реттеу
туралы пікірлерін қайта қарауға мәжбүр болды. Кейінрек социалистік
лагерьдің жүйелік дағдарысы мен одақтың ыдырауынан кейінгі Еуразиялық
континенттегі жаңа мемлекеттердің оның ішінде Қазақстан Республикасы пайда
болды.
Экономикалық ой тарихының маятнигі кері қарай тербеліп – кішігірім
мемлекеттер жағына ойысты. Бірақ, мемлекет пен нарық шешімі арасындағы
қатынас мәселесі, үкімет пен бизнес ғылыми шешілмеген мәселе емес екендігі
айқын. Мәселе басқа қырынан көрінуде – мемлекет өзінің тиімділігін басты
орынға қойды. Ол азаматтық қоғам мен нарықтың механизм тегеурінінің
жахандық күші нәтижесінің жемісі. Көлемді факторлардың темпінің мемлекеттің
оған бейімделу темпіненгөрі алдыға қарай даму байқалады. Қазір ХХІ ғ. елдің
даму жағдайы мемлекеттің тиімді шарты екендігі анық. Әлсіз мемлекет
қоғамды тұрақсыздыққа, жемқорлыққа және кедейлікке әкеледі. Сонымен қатар
тиімді, күшті мемлекет бизнеске қарсы тұра алмайды. Керісінше мемлекеттің
институционалды құрылымы арқылы - жеке меншік сектогрының өнімділігі артып
және қоғамдық игіліктің тиімділігі де көріне түседі.
Қазіргі таңда қоғамдық мемлекеттің экономикалық саясатын ғана дамыту
жеткіліксіз екендігі түсінікті болып отыр. Болашақта инстуционалдық ортаны
түбегейлі дамыту қажеттілігі ондағы нарықтың іш жүзіндегі жүзеге асуы мен
қызметін тудырады. Инстуционалдық құрылымның әлсіздігі қоғамның дамуына
үлкен нұсқан келтіруі, макроэкономикалық тұрақтылықты толығымен жоққа
шығаруы мүмкін.
Қазақстандағы экономикалық реформалардың логикасы көрсеткендей,
басқаруды орталықтандырмау мәселесі мен механизмі, жергілікті құрылымдар
мен аумақтардың тұрақты даму саясатын күн тәртібіне қояды. Сондықтан саяси
билік Үкімет алдына адамдарды мемлекетке жақындастыру міндетін шешу үшін
нақты тапсырмалар берді. Әлемдік басқару тәжірбиесіне сүйене отырып
басқарудың төменгі сатысынаң қызметі қоғамдық тауар мен қызмет көрсетуді
өкілдендіру, онда белгілі бір шығынды есепке ала отырып ресурстар мен өмір
сүру нәтижелерін тиімді жұмсауға қол жеткізеді.
Мемлекеттік құрылысқа көзқарастардың либерализациялануы мен
демократизациялануыдың нәтижесінде соңғы кезде жергілікті өзін-өзі басқару
институтының пайда болуының қажеттілігі туралы пікір кең ауқым ала бастады.
Шындығында бұл мемлекет құрылымының фундаменті. Осы фундамент күшті болған
сайын, мемлекет те өмірге бейімделген және күшті болады. Қоғамның өзін-өзі
ұйымдастыруынсыз жоғары әлеуметтік стандарттарды қамтамасыз ету,
Қазақстанның мемлекеттік біртұтастығын нығайту және азаматтық қоғам
қалыптастыру мүмкін емес.
Жергілікті өзін-өзі басқару реформасының дамуы іске аспайынша \,
жергілікті деңгейде экономикалық, қаржылық, әлеуметтік-тұрмыстық , мәдени
және тағы басқа да мәселелерді заңдылық, шындық тұрмысынан қамтамасыз ету
болмайынша нағыз нарықтық инфроқұрылымды қалыптастыру туралы сөз қозғау
қиын. Экономиканы либерализациялау жергілікті өзін-өзі басқарудан нәр
алмайынша дамуы мүмкін емес.
Қазіргі Қазақстандық өзін-өзі басқару кезеңінің дамуы өте күрделі
әлеуметтік-экономикалық және саяси өтпелі кезеңді басынан кешіріп отыр,
біздің Республикамызда орын алып отырған қарама-қайшы, аяқталмаған және
айқындалмаған үдерістердің көрінісі деуге болады.
Жергілікті өзін-өзі басқару реформасы өте ұзақ және күрделі үдеріс,
бірақ қазірдің өзінде-ақ біз жаппай жергілікті өзін-өзі басқару жағдайында
жұмыс істей алатын жаңа толқын мамандарын даярлауымыз қажет. ОЛарға нақты
бағдар, бағыт беріп, университет аяқтаған соң сол жолмен жүріп, реформаның
әр кезеңінің нақты міндеттерін жүзеге асыру бағытын қалыптастыруымыз қажет.
Қоғамның іргелі негізіндегі ең басты әлеуметтік-экономикалық қайта
құрулар, әкімшіл-әміршіл экономикалық жүйеден нарықтық экономикаға көшуіміз
бұрынғыдай аймақтар мен жергілікті территориялық қайта өзгертулерді бір
орталықтан басқаруды қолданудың мүмкін еместігін көрсетті. Жергілікті
мекемелерге орталық мекемелердің кейбір басқару міндетін тапсыру
жүйесіндегі аймақтар мен бүтіндей барлығын экономикалық басқару ісі еліміз
бен аймақтардың экономикалық өсуінің қажетті объективті негізі.
Басқарудың орталықсыздандарылуы және экономикалық тиімділігі жағынан
ғана емес, ол сонымен қатар қоғамды демократияландыру орталығындағы
әлеуметтік-саяси мәні зор мәселе. Мемлекет өзінің демократилық негізін өзін-
өзі басқару үрдісінен алып, жергілікті халық, қауым, топтпрға біріге
отырып, өз органдарын құра отырып, жергілікті жүйенің өмір сүруіне қажетті
өз еркімен немесе өз жауапкершілігіне қарай экономикалық және қаржылық
базасын қалыптастырып, жүзеге асыра бдастайды. Өмірге икемделу жүйесі өзіне
жергілікті тұрғындардың қоғамдық тауарларды өндіру жіне сату сияқты өз
қажеттілігін өтеу жағдайы жиынтығында әлеуметтік, материалдық, рухани,
мәдени және т.б. мәселелерді құрайды.
Бұл сияқты өзін-өзі басқарудың бастамашыл түрінде оның экономикалық
тиімділігі мен пайдалылығы жатады. Осы сияқты тәжірбие нарықтық экономикасы
дамыған алдыңғы қатарлы елдердің тарихынан кездестіруге болады.
ҚР Конституциясындағы жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі
басқару ( 1, ХІІІ бөлім 39-41 бет) туралы құқықтық негіз салынған
Конституцияның 89 бабында (1 бөлім, 41 бап( Қазақстан Республикасы
тұрғындардың жергілікті маңызы бар мәселелерін шешуді қамтамасыз ететін
жергілікті өзін-өзі басқару мойындалады деп көрсетілген – ҚР парламентінде
ҚР жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң талқылануда.
Сонда да жергілікті өзін-өзі басқару мәселесі саяси пікір-таластың
нысаны болып отыр, онда барлық деңгейдегі әкімдердің сайлану мәселесіне
келіп тірелуде. Сондай-ақ айтылған міселеде елдегі аймақтық орталықтарды
жергілікті территориялық құрылымдармен шатастыру орын алғаны да байқалады.
Жергілікті өзін-өзі басқару мәселесін зерттеу үшін оның ғылыми
-әдіснамалық негізін құру алдыңғы қатарлы елдердегі осы мәселе бойынша
әртүлі үлгілерді танып білмейінше, ҚР жергілікті жағдайына бейімделген
жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық үлгісінің болашағын
болжамайынша әлеуметтік-экономикалық және саяси өміріне жауап бере алатын
жергілікті өзін-өзі басқару туралы заңдық жоба жасалмайынша мүмкін емес
болып отыр.
Барлық жоғары да айтылған ойлар тақырыптың ғылыми зерттеу жобасының
өзектілігін ашып бере алады.
Өңдеу дәрежесі. Шетел ғаымдарының мемлекттік және муниципалдық
басқарудың теориясы мен тәжірбиесі бойынша іргелі еңбектері жарық көрген.
Олардың ішінде атап өтер болсақ: Gregoire R., J., Grepaire В., GreenWood,
Jons J., Nigro F., Nigro L., Roskin М., Wilson D. И т.б.
Ресей ғалым-экономистерінің ішінде мына: Атаманчук Г.В., Глазуновой
Н.И., Забродина Ю.М., Мильнер Б., Пикулькин А.В., Поршнева А.Г. және т.б.
еңбектерді атап өтуге болады.
Осы тақырып аумағында еңбек етіп жүрген отандық ғалымдардың ішінен,
атап айтар болсақ: Абдулаев С.А. (Децентрализация государственного
управления), Дауранов И.Н. (Организация государственного управления),
Исмагамбетов Т. (Выборы акимов и местное самоуправление), Кубаев К.Е.
(Экономическая модель эффективного государства), Мухтарова К.С. (Теория и
практика государственного управления) және т.б.
Экономикалық ғылым мен тәжірбие қоғам дамуының іргелі жағдайы арқылы
тиімді мемлекеттік саясат жүргізуді дайындап шығарды. Бірақ, қазір осы
мәселені аймақтақ және жергілікті деңгейде жүзеге асыру мәселесі өткір
қойылған. Сондықтан жұмыста инстуционалдық теорияны құралдар мен әдістер
көмегімен нақты реттеу механизмімен басқарудың төменгі сатысына мемлекеттік
қолдау көрсету арқылы - жергілікті өзін-өзі басқару экономикалық үлгісін
жасау ұсынылады.
Жұмыстың мақсаты - Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясатына
сәйкес жергілікті тұрғындардың мүддесіне қызмет етуді және оны дамытуды,
оның болашақ экономикалық үлгісін жасауды және жергілікті территориялық
құрылымдар, бірлестіктерді (ауыл, поселок, аудандық маңызы бар қалалар)
басқарудың механизмін жан-жақты, кешенді түрде зерттеу.
Жұмыстың негізгі міндеттері:
1. Әлемнің алдыңғы қатарлы елдері, ТМД елдері және ҚР аймақтарының
жергілікті өзін-өзі басқару жағдайын, ерекшелігін және тәжірбиесін
зерттеу;
2. Жергілікті өзін-өзі басқарудың ерекше мунициалды корпоративтік
сипаттағы және мемлекеттік коммерциялық мазмұндағы ұйым ретінде
болашақ экономикалық үлгісі тұжырымын жасау;
3. Жергілікті өзін-өзі басқару қызметінің экономикалық негізі жасау;
4. Жергілікті өзін-өзі басқару қызметінің қаржылық механизмін жасау;
5. Қабылданған концептуалды үлгі шегінде құрылған территориялық
субъектілердің экономикалық механизмін, жаңашыл нормалар мен
нормативтік өзара қарым-қатынастарын (тәртіптерін) жасау;
6. Жергілікті өзін-өзі басқарудың (ауыл, аймақ, аудандық маңызы бар
қалалар) экономикалық үлгісін қалыптастыру;
Жұмыстың зерттеу нысаны. Еліміздің жергілікті жағдайына
бейімделген, Жергілікті өзін-өзі басқарудың болашық экономикалық үлгісі
болып табылады.
Зерттеу объектісі ретінде жергілікті территориялық құрылымдар
(қауымдастық, ауыл, аймақ, аудандық маңызы бар қалалар) қызмет атқарады.
Зерттеу әдісі мен тәсілдері – индуктивті – дедуктивті, салыстырмалы
талдау, нәтижелерді салыстыру және жинақтау.
Жұмыстың ғылыми маңыздылығы. Инстуцияланған теорияны басқару
органдары, басшылық агенттері, үй шаруашылығы (аулалық) қоғамдық ұйымдар
арасындағы өзара байланыс механизмін сипаттау жолымен, кіріс базасының
тиімділігін арттыру мақсатында территориялық құрылымдарды басқару
нормативтік жүйесін жасау.
Күтілетін нәтижелер:
1. Жергілікті өзін-өзі басқару мәселелерін, ерекшеліктері мен алдыңғы
қатарлы тәжірбиелерін айқындау;
2. Жергілікті өзін-өзі басқарудың болашақ экономикалық консепциясы
(тұжырымы);
3. Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық үлгісі (ауыл, аймақ,
аудандық маңызы бар қалалар);
Жұмыстың құрылымы: кіріспе, үш тарау, қорытынды және әдебиеттер тізімінен
тұрады; 8 сурет ендірілген компьютерлік терімдегі 72 бет мәтіннен
құрылған.
1 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Жергілікті өзін-өзі басқару түсінігі, мақсаты, ұйымдастырылуы.
Жергілікті өзін-өзі басқару идеясы мен тәжірибесі мемлекет пайда
болғанға дейінгі ерте кезенде дүниеге келген. Өзін-өзі басқару адамдар
қауымының өзін-өзі ұйымдастыру негізінде өмір сүруін қамтамасыз еткен
кейінірек өзін-өзі басқару өте күрделі түрге айналып, нақты жағдайға,
қоғамның әлеуметтік-экономикалық және таптық құрылымының ерекшелігіне
тәуелді бола бастайды. Бірақ сонда да белгілі дәстүр сабақтастығымен өзін-
өзі басқару түрі сақталынып отырды.
Жергілікті өзін-өзі басқаруда ел көлеміндегі территориялық басқару
ұйымының өнімі ретінде түсіндіруге, яғни ол орталық және жергілікті басқару
органдарының арасында өкілеттіліктерін бөлу жағдайында пайда болды. басқару
өкілеттілігін кімде-кім делегациялау туралы сұрақ – орталық жергілікті
жерлерге ме, әлде керісінше ме, оны мемлекеттік құрылыстың түріне
байланысты яғни федеративті немесе унитарлы мемлекеттігіне қарай бөлінеді.
Қалай болған да жергілікті өзін-өзі басқару орталықтандыруда
концентрациялау нәтижесімен анықталады, яғни иерархиялық жүйеде деңгейлер
арасында қызметтерін бөлудің салдарынан шығады. Сонда ол әртүрлі әкімшілік-
территориялық бірліктегі тұрғындардың еркіне қарай құрылған демократиялық
институт болып табылады. Біріншісі атқарушы билік органдарына, ал екіншісі
өкіметтік билік органдарына тән жергілікті өзін-өзі басқару биліктің
мемлекеттік билігінен шығатын, мемлекет нақты анықтап берген шектен
шықпайтын қызмет ету саясы көрсетілген басқару түрі болып табылады.
Қазіргі еліміздің әлеуметтік-экономикалық даму кезеңіндегі
мемлекеттік басқаруды жергілікті мекемелерге беру, орталық мекемелердің
кейбір басқару міндетін оларға тапсыру жүйесіндегі мәселеде және
жергілікті өзін-өзі басқару мен мемлекеттік жергілікті басқарудың өмірге
бейім түрін қалыптастыру мәселесі үлкен маңызға ие болып отыр.
Сөз жоқ, қарастырып отырған мәселе көп қырлы және көп бағытты екені
даусыз. Онда мәселенің құқықтық, әлеуметтік, саяси, философиялық,
экономикалық және т.б. қоғамдық ғылымдардың зерттеу пәні болып отырған
көптеген аспектілер тоғысқан. Мәселенің тәжірбиелік өзектілігі бұқаралық
ақпарат құралдарындағы әртүрлі публикациялар сериясында, немесе жергілікті
өзін-өзі басқару проблемалары жөніндегі әртүрлі парламенттік тыңдауларда
жарыққа шығады. Ғылыми, ғылыми-публицикалық жұмыстар мен журналдағы
мақалалар, конференция және дөңгелек үстелдердегі баяндамалар мен
хабарламаларды талдай отырып мынадай нәрселерге көңіл бөлінгенін көреміз,
оларда жергілікті өзін-өзі басқару және мемлекеттік жергілікті басқару
мәселесіне тар прогматикалық және құқықтық негізіне көп назар аударылғанын
байқауға болады. Біздің жасаған қортындымыздың нәтижесінің пайдасына
кейінгі кездері аймақтық және жергілікті басқару органдары басшыларының
сайлануы орталық биліктің дағдарысына алып келуге дейін барып, жергілікті
өзін-өзі басқару және мемлекеттік басқару органдары арасында билікті бөлісу
мәселесі бойынша да үлкен дисскусияға айналуы, осы сұрақ мәселені
дағдарысқа да әкеле жаздады (ОМСУ) [2].
Сонымен қатар қарастырып отырған мәселенің пайда болуы мен шиеленісуі
өмірден алынған немесе таза экономикалық-шаруашылықтың шығу тегіне қарай
жалпы теориялық және экономикалық қайта қарауды талап етеді.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық үлгісінің жалпы теориялық
негізінің абстрактілігінің логикалық талдау нәтижесі мынадай қортынды
қалыптастыруымызға мүмкіндік береді:
1) Егер осы мәселемен айналысып жүрген саясаткер, басқарушылар мен
ғалымдар өз зерттеулерінде мемлекет пен аймақ, мемлекет пен жергілікті
қауымдастық арасындағы өзара байланыс, және өзара қарым-қатынас сұрақтарына
назарларын салса, адам, үй шаруашылығы, отбасы жергілікті қауымдастық пен
мемлекеттің жергілікті өзін-өзі басқару арасындағы өзара байланысы өнімді,
әрі жемісті болар еді.
Егер біріншілерін жергілікті жерлердегі өкілдіктер мен кейбір басқару
қызметтерін мемлекеттің делегацияларын жіберу туралы мәселе толғандырса,
онда керісінше айтылып отырған мәселеде делегациялау еркін түрде және өз
еркімен, сөзсіз болуы керек, нақтырақ айтар болсақ жергілікті
қауымдастықтардың автоматты түрде өзіне тән емес, тиімсіз атқарылуы мүмкін
емес қызметтерін және өкілеттіліктерін мемлекет пайдасына шешіп беруге
тырысты. Демек, зерттеушілер құдыретіне жатқызатын соңғыларын анықтап және
оларды классификациялау, бұл мемлекет пен ЖООБО (ОМСУ) арасындағы қызметтер
мен өкіметтіліктер ара қатынасы бойынша болып жатқан талас-тартысқа соңғы
нүкте қояды
2) Зерттеулер ортасында өзінің күнделікті қажеттіліктерімен, өз
табиғатына сай, экономикалық құлқы мен әуестілігі, ынтасына қарай әділ
орналасуы қажет; адамның өмір сүру жүйесі мен оның отбасы, үй шаруасы
құқықтық, формальды, формальсыз және моралдық нормалар шегінде қалыптасып,
адам қоғамы институтының тарихи қалыптасуы мен эволюциялық жолмен жүруі
тиіс болады.
3) Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық үлгісінің
құрылысының бастауы болып адамның өзінің экономикалық үлгісі тұруы қажет,
дәлірек айтсақ экономикалық адам, яғни жеке басының үй шаруашылығындағы
басты мүддені қорғауда рационалды максимизатор болуы тән. Экономикалық
адамға не оның үй шаруашылығына (отбасына) жергілікті қауымдастық пен
жергілікті өзін-өзі басқару қажеттілігі тек өзі ойлаған пайда мен өз мүдде
мұқтаждығынан төмен болмаса ғана жергілікті қоғамдастыққа бірігуге барады.
Яғни, жергілікті қоғамдастық өзіне тән өзін-өзі басқару органы тек еркін
түрде ғана құрыла алады, сонда да өмір сүру сатысының жүйесін
қалыптастыруда жеке іс-әрекетінен гөрі бірігуде үлкен экономикалық пайда
болады.
4) Еріктілік принципі, бұнда жергілікті өзін-өзі басқару
органдары тұрғындарға салық салуды мәжбүрлеуде қарсы болмауға негізделеді,
ол мына жағдайда, яғни жергілікті қауымдастық ұсынып отырған игіліктер
жалпы және сол игілікті жоққа шығармауында, экономикалық адамның
оппортунистік мінез-құлқын ескере отырып, оның билетсіз және
фрирайдерлігін туғызбау мәселесін ескеру қажет.
5) Жергілікті қоғамдастық пен осыған сай жергілікті өзін-өзі
басқару органдары жергілікті өмір сүру жүйесін қалыптастыру мен жүзеге
асыру мақсатында құрылады, сондықтан оның экономикалық негізі ретінде
жергілікті және муниципалды шаруашылық тұрады.
6) Басқарудың демократизациялануына байланысты жергілікті өзін-
өзі басқарудың дамуын ғылыми жағынан негіздеу қажеттілігі өздігінен түсіп
қалады. Өйткені, жергілікті жерлерде өмір сүруді жүйелеу объективті түрде
жергілікті қауымдастықтың құрылуына алып келеді, осыған сәйкес жергілікті
өзін-өзі басқару органдары мен муниципалды шаруашылықтар деспоттық,
тирандық, диктаторлық тәртіпте болады.
Мысалы, Батыс Европада шаруа қожалықтарының стратегиялық базасында,
оны тірі қалу этикасы деп те атайды және ол қауіпсіздік бәрінен жоғары
деген принципке сүйенеді. Жүздеген жылдар бойында монархиялық тәртіп
кезеңінде қалыптасқан қауым жерлерін қайта бөлу, өзара көмек, дәулетті
қожайындардың жалпы мұқтаждықтарды қаржыландыру еріктілігі сияқты бүтін бір
әдіс-тәсілдер жүйесі қалыптасты. Әр адамға өмір сүрудің қасиетті құқығын
қамтамасыз етіп, әр жылдарда жердің өнімділігінің тез өзгеруінен аман алып
қалу үшін сақтандырып отырған.
Осындай жергілікті өзін-өзі басқару түрін біз төңкеріске дейінгі
қазақтар тарихынан байқаймыз, онда көшпенді шаруашылық рулық негізге сай
жүргізілген.
7) Барлық экономикалық орта сияқты фирма немесе үй шаруашылығы
басында рационалды максимализатор - экономикалық адамның қызмет ету
аясы муниципалды шаруашылық базасындағы жергілікті өзін-өзі басқару отаны
немесе соған сәйке жергілікті бірлестікті құрайды.Олардың арасында
принципиалды айырмашылық (үй шаруашылығы) яғни – жеке нарықтық тауар мен
қызмет көрсету боладын болса, ал жергілікті жерде өмір сүруді қамтамасыз
ету қоғамдық маңызды игілікті өндіруші жергілікті (муниципалдық) шаруашылық
бағытында жүреді.
Жеке фирма (үй шаруашылығы), нарықтық айырбас ортасына ауыса отырып
және қоғамдық игілікті өндіре отырып, әрбір жергілікті қоғамдастық мүшесі
жергілікті (муниципалыды) шарушылыққа бәсекелес бола алуына байланысты
дамиды.
Осы пікірлерден жергілікті тұрғындардың өмір сүруін қамтамасыз ететін
жүйені қалыптастыру мен жүзеге асыруды қолға алып, олар аса үнемді жұмыс
атқарғанда ғана жергілікті өзін-өзі басқару органдары дұрыс
ұйымдастырылады. Муниципалды шаруашылық игілігі барлық тұрғындарға қоғамдық
игілік көрсетуші мемлекеттік секторымен бәсекелес бола алады. Жергілікті
өзін-өзі басқару мен мемлекеттік басқару арасындағы саяси мәселенің
өкілеттіліктерін айырып алу міндеті іздеудің нағыз түп-тамыры болып тұр .
Жергілікті, әсіресе селолық тұрғын жерлердегі халықтың өмір сүруін
қамтамасыз етуді қалыптастыру және жүзеге асыру механизмі бұрынғы жүйенің
күйреуіне алып келді, өйткені, әлеуметтік-экономикалық жүйенің күрт
түбегейлі өзгеру үрдісі басқарудың орталықсыздандырылуына, бір жерге
топтастырылмауының объективті көрінісі болды.
Жаппай приватизациялау нәтижесінде совхоз, колхоз және басқа да
мемлекеттік және кооперативтік өндірістің ыдырауы кеңес экономикасында
жергілікті жерлердегі өмір сүруді қамтамасыз ете алмауына әкелді.
Ауылдық кеңес төрағасы немесе аудандық атқару комитетінің төрағасы
ретіндегі билік өкілі болып танылған жергілікті билік өкілінен гөрі, кеңес
өкіметі кезінде өкілі ретінде танылған басшысының беделі өте жоғары
болған, тіптен бұл жағдай жеке, эгоитік, экономикалық мүддесін ойламаған
рационалды максимизатор! болмаған кеңестік адамға да түсінікті еді.
Өйткені жергілікті өмір сүруді қамтамасыз етіп, әрі оны қалыптастырып және
жүзеге асырып отырғандар жергілікті өндіріс орындары болатын. (бұдан басқа
рухани мәдени, әлеуметтік игіліктердің 70( осылар қамтамасыз еткен). (1
суретті қараңыз):
Муниципалдық Басқару –
жергілікті мақсат ұйымдастырушы
және реттеуші ықпал ету
Муниципалды реттеу
Муниципалды білім беруде –
жергілікті мақсатшыл, ұйымдастырушы және
реттеуші ықпал ету
1 Сурет . Муниципалды басқару түсінігінің мазмұны (3( Жоғарыда
айтылған ойдан енді– жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық үлгісінің
тұжырымдамасын шығарамыз:
1) жергілікті өзін-өзі басқару органдарының объектісі – жергілікті
тұрғындар, билетсіздік мәселесін тудыра отырып өзінің оппортунистік
тәртібі осы сияқты түрді қаламаса да, олар бір территорияда шоғырланып өмір
сүреді, жергілікті қауымдастыққа өз еріктерімен бірігеді.
2) жергілікті тұрғындардың өмір сүру жүйесін қалыптастыра және
әрекеттестіре қызмет атқарып отырған себептен тұрғындар арасындағы
территориялық құрылымдарды құра отырып, экономикалық, құқықтық, саяси және
басқа да қоғамдық қатынастарды реттеу жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының нысанасы болып табылады.
3) жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мақсаты жергілікті
халықтың әлеуметтік, саяси, тұрмыстық, шаруашылық, мәдени сұраныстарын
қанағаттандырып, сапалы өмір сүрулерін қамтамасыз ете алатын жүйені құрып
және оны жүзеге асыру болып табылады.
4) жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық негізін- жергілікті
тұрғындардың өмір сүруін қамтамасыз етуді қалыптастырып және оны жүзеге
асыру қажеттілін игере алған, жергілікті халыққа қоғамдық маңызы бар тауар
мен қызмет көрсетуді өндіріп және іске асыра алатын, бәсекеге қабілетті
жергілікті, муниципалды гуманитарлық құрылымды құрауы тиіс.
5) жергілікті, муниципалды шаруашылық –мемлекет, жеке меншік,
жер, қозғалатын және қозғалмайтын мүлік объектілерін, әлеуметтік-мәдени,
шаруа-тұрмыстық маңызы бар объектілерін қайтарымсыз беру арқылы құрылуы
тиіс. Ауылдық жерде муниципалды шаруашылық малды жаятын қоғамдық жерлерді,
су қоймаларын және басқа да табиғи ресурстарды иемденуі қажет.
6) жергілікті, муниципалды шаруашылық жергілікті өзін-өзі
басқару органдарына бағынатын және жергілікті қауымдастыққа есеп беріп
отыратын кооперативті – пайлық өнеркәсіп түрінде болуы қажет.
7)жергілікті өзін-өзі басқару органы мен муниципалды шаруашылық бір ғана
бюджет жүргізуі тиіс.
1) жергілікті өзін-өзі басқару органдарындағы жергілікті, муниципалды
шаруашылықты құру үшін мемлекеттің бұндағы рөлі - мүліктік,
материалдық, заңдамалық-құқықтық жағдайын қамтамасыз етуде бәсекеге
қабілетті жағдайды тудырып және оны ары қарай дамытуы тиіс.
2) Мемлекет, сонымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару органдарына,
жергілікті тұрғындарға, қоғамдық игіліктен тыс қызметтеріне
көрсетілген салық салу жүйесін енгізуге құқық беруі тиіс.
3) жергілікті өзін-өзі басқару органдарының шын мәніндегі экономикалық
билігі, жергілікті территориялық құрылымдар мен аймақтардың саяси
берік және тұрақты дамуының кепілі мен жергілікті жерлердегі халық
билігі, яғни, нағыз демократиялық институт бола алады және
жергіліктіт муниципалды шарушылыққа сүйене алатын, жергілікті халыққа
қажетті барлық мәні зор мәселені шеше алатын болуы тиіс. (2.3
суреттер).
Муниципалды басқару органдары
(жергілікті өзін-өзі басқару)
муниципалдық Муниципалдық меншік
қызмет
муниципалдық құқық
Сурет 3.Муниципалды басқару базасы.(3(
Өтпелі кезеңдегі мемлекет міндеті – жергілікті өзін-өзі басқару
институттарының қалыптасу үрдісін жеткілікті дәрежеде белсенді түрде
жеделдетуге жағдай жасау. ең алдымен, ол мыналардын құралады:
• жергілікті қауымдастықты ( жер, көпір, жол, сумен қамту, ғимарат,
мәдени мекемелер, мешіт пен шіркеу және т.б.) муниципалды меншікпен
қамтамасыз ету;
• жергілікті өзін-өзі басқару органрының өзіндік қызметтерінің құқықтық
кепілдік ұсыныу және заңдылықпен қамтамасыз ету;
• жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өкілеттілігі мен
функционалдық міндеттерін айқындау;
• муниципалдық жергілікті шаруашылық құру үшін және олардың
метериалды техникалық базасын қамтамасыз ету үшін материалдық және қаржылық
көмек көрсету ( қайтарылымсыз да, несиелік шексіз де); жергілікті
тұрғындардың өмір сүруін қамтамасыз етуін ұйымдастыруға жергілікті салым
мен салықты мақсатты түрде жергілікті өзін-өзі басқару органдарына құқық
беру.
Осы мәселені шешуде нормативтік экономикалық ғылым міндеті жергілікті
өзін-өзі басқарудың эконгомикалық үлгісінің қолданысқа сай, жалпы
жинақталған болуын және жер-жерде оларды игеруге ұсыныстар жасалынуы қажет.
1.2 Жергілікті өзін-өзі басқарудың принципі мен қызметі
Жергілікті өзін-өзі басқару принципі – істерді басқаруды өз еркімен
жүзеге асыра алатын, өз органдарын қалыптастырған, тұрғындардың өмірін
ұйымдастыру мен өздерінің қызметтік негізі жатқан, түбірлі бастауы мен
идеясында жергілікті өзін-өзі басқарудың табиғи белгіленген құбылыстығын
айғақтайды.
Жергілікті өзін-өзі басқару принцпінде жергілікті биліктің даму
тенденциясы мен объективті заңдылық талаптары өз бейнесін табады. Оған
мыналыр тән:
• Принцптер муниципалдық биліктің құрылысы мен қызмет өтуін айқындайды.
• Принцптер жергілікті өзін-өзі басқару мәнін, өзіне ғана тән ерекше
белгілері мен бейнесін түсіндіруге көмектеседі.
• принцптер жергіліктіөзін-өзі басқару жүйесі сапасының бағалық критеийі
ретінде де жүре алады. Жергілікті өзін-өзі бақару принцптерінің
бастауы мен идеясына жауап бере алуына байланысты болады.
• Жергілікті өзін-өзі басқару принцпі, жергілікті өзін-өзі басқару
институты дамуының сабақтастығының сақталуына жағдай жасап, жергілікті
өзін-өзі басқарудың белгілерімен немесе пішімінің мәнін бейнелей
алады.
• Жергілікті өзін-өзі басқару принцпі өзінің құқықтық негізін жергілікті
өзін-өзі басқару туралы Еуропалық хартиядан алады. Еуропа кеңесіне
мүше елдердің муниципалдық заңдылығының құқықтық фундаменті ретінде
қызмет етеді. (4(
Жергілікті өзін-өзі басқару принциптерін жүзеге асыру муниципалды
жұмысты ұйымдастыру түрі мен әдісі жүйесін көрсетілген принциптерге сай,
сондай-ақ заңда бекітілген құқықтар мен муниципалды құрылым жарғысына
байланысты қамтамасыз етілуі тиіс.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың жалпы принциптеріне мыналар жатады:
а) Жергілікті мәндегі сұрақтарды шешудегі еркіндіктер;
ә) Жергіліктіөзін-өзі басқарудың ұйымдық ерекшелігі, жалпы
міндеттері мен қызметтері жүзеге асыруда мемлекеттік билік орамдары өзара
байның өзара байланысы мен мемлекеттік басқару жүйесіндегі органдармен
өзара әрекеттесуі жатады;
б) Жергіліктіөзін-өзі басқаруда өз өкілеттілігіне сай метериалдық не
қаржылық ресурстары;
в) Жергіліктіөзін-өзі басқарудың тұрғындар алдындағы органдар мен
лауазымды тұлғалардың жауапкершілігі;
г) адам мен азаматтардың құқықтары мен еркіндігін сақтау;
д) Жергіліктіөзін-өзі басқаруды ұйымдастырушының және әрекетінің
заңдылығы;
е) Жергіліктіөзін-өзі басқару әрекетінің жариялылығы;
ж) Жергіліктіөзін-өзі басқару қызметінің бір жақты бастамасы мен
коллекциялылығы;
з) Жергіліктіөзін-өзі басқаруда мемлекеттік кепіл;
и) әр принципті жеке-жеке қарастырамыз.
А) жергілікті маңызы бар сұрақтарды шешуде еркін іс-әрекет.
Жергіліктіөзін-өзі басқаруда дербес іс-әрекетті нығайта отырып
муниципалды құқық нормаларының мазмұнын айқындайтын мынадай негізгі
белгілерін анықтаймыз:
• Жергілікті маңызы бар сұрақтарды дербес түрде шешуде жергілікті
референдум, муниципалды сайлау т.б. да тікелей шешім қабылдау түрлерін
де және сол сияқты сайламалы және жергілікті өзін-өзі басқару арқылы
жүзеге асырылады.
• Аталған принциптерді жүзеге асыру жергілікті өзін-өзі басқаруда қаржы-
экономикалық қаматамасыз етуді дербестендіру арқылы жүреді.
Жергіліктіөзін-өзі басқару органдары муниципалды меншікті дербес
басқарып, жергілікті бюджетті қалыптастырады, бекітеді және атқарады,
жергілікті салым мен салықты бекітеді.
• Жергілікті сұрақтарды шешуде Жергіліктіөзін-өзі басқару органдарының
әрекеттеріне мемлекеттік биліктің араласуына тиым салады, жергілікті
өзін-өзі басқарудың дербестігіне муниципалды заң кепілдік береді.
Муниципалды білім беру пәндерді жүргізудің өзі белгілеген жалпыға
міндетті ережелерін бекітіп муниципалды білім берудің жоспары мен даму
бағдарламасын қабылдайды.
Бұл шешімдерді азаматтар өз еріктерімен қабылдаған жағдайда,
жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен лауазымды тұлғалар шешімі, сол
муниципалды территория аумағында орналасқан ұйымдық құқықтың түріне
тәуелсіз өндірістер, мекеме мен ұйымдар үшін атқарылуы міндетті болып
табылады.
Осы шешімдерді орындамау және талапқа сай атқармау оларға заңға
сәйкес жауапкершілік жүктейді.
• Муниципалды құрылымдардың дербестігі өз өкіметтілігі шегіндегі
муниципалды құқық нормаларымен кепілдендірілген. Жергілікті өзін-өзі
басқару өкілеттілік шегі Қазақстан Республикасы Конституциясы, заң,
Конституция және субъектілер жарғысымен бекітіледі. Жегілікті өзін-өзі
басқару органдары заң бекіткен шекарадағы басқа билік органдарының
құзыреттілігіне кірмейтін оған қатысы жоқ, бірақ әртүрлі мәселерді өз
ынта-ықыласына қарай өз еріктерімен толық жүзеге асыруға ерікті.
В) Жергілікті өзін-өзі басқарудың ұйымдастырушылық ерекшелігі, ондағы
мемлектті басқару жүйесіндегі органдар және мемлекеттік билік органдарымен
өзара әрекеттесе отырып, ортақ міндет пен қызметтерін жүзеге асыруы:
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары мемлекеттік билік органдары
жүйесіне енбейді. Мемлекет осылайша жергілікті өзін-өзі басқаруды өзінше
бір деңгей ретінде халықтың өз билігіне өз еркімен жүзеге асыру түрінде
қабылдады. Халық өз билігін тікелей немесе жергілікті өзін-өзі басқару
органдары мен мемлекеттік билік органдары арқылы жүзеге асыра алады.
Бұл аталған принцип бойынша муниципалды білім беру жергілікті
талаптарға жауап бере отырып және тиімді басқаруды қамтамасыз етеді. Сөйте
отырып өзінің ішкі әкімшілік құрылымдарын анықтап, жалпы заңдылықтың
ережелерін бұзбауы керек. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
құрылымын тұрғын халық өзі таңдап, анықтауы керек.
Осы аталған принциптің негізінде жергілікті өзін-өзі басқару
органдары мен лауазым иелері мемлекеттік органдармен және лауазым иелерімен
өзара қатынасы құрылады. Ол заңда былай орнықтырылған:
а) Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құрылуы жергілікті өзін-өзі
басқарудағы лауазым иелеріне тағайындалған билік органдарымен мемлекеттік
лауазым иелеріне рұқсат береді;
ә) Мемлекеттік билік органдары мен мемлекеттік лауазым иелерінің
жергілікті өзін-өзі басқаруда жүзеге асыруға рұқсат етілмейді;
б) Жергілікті өзін-өзі басқарудағы лауазым иелері мемлекеттік қызметкер
категориясына жатпайды;
в) Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және ондағы лауазым иелерінің
шешімі, осы шешімді қабылдаған органдар мен лауазым иелері ғана өздері
жойып немесе сын шешімі бойынша ондағы жарамсыз деп танылады.
Сонымен қатар муниципалды заң арқылы Жергілікті өзін-өзі басқару
органдарын мемлекеттік органдардың заңсыз араласуынан қорғауды қамтамасыз
етіп қана қоймай, олардың ортасындағы тығыз қарым-қатынасты да орнатады.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары жергілікті деңгейде мемлекеттік
органдарға олардың алдына қойған міндеттері мен қызметтерін атқаруда және
мемлекеттік билік органдары қабылдаған шешімді жүзеге асыруда заң аясында
жәрдем көрсетіп жеке мемлекеттік өкілеттіліктерін жүзеге асырып,
мемлекеттік билік органдарымен өзара қарым-қатынаста болады. Жергілікті
өзін-өзі басқару қызметінде заңның сақталуын мемлекеттік органдар
қамтамасыз етеді.
С) Материалдық және қаржы ресурстарының жергілікті өзін-өзі басқару
өкілеттілігіне сай болуы.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қаржылық құралдарын
Конституция немесе заңда көрсетілген өкілеттілігіне сай мөлшерде болу
керек. Осы аталған жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі принципі
Қазақстан Республикасы Конституциясымен жергілікті өзін-өзі басқару құралы
заңда өзінің құқықтық негізін орнатты. Бұны жүзеге асырмайынша жергілікті
өзін-өзі басқарудың еркіндігін, тиімділігін және іске асырушылық нақтылығын
қамтамасыз ету мүмкін емес.
Қазақстан Республикасы Конституциясы жергілікті өзін-өзі басқарудың
экономикалық және қаржылық өзін-өзі билеуіне кепілдік бере отырып, басқа
меншік түрлері сияқты муниципалды меншікті мойындатады және қорғауға алады.
Муниципалды меншікке жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүліктері мен
қатар жергілікті бюджет құралдарымен басқа да қаржылық ресурстар,
муниципалды тұрғын үй қоры, инженерлік және әлеуметтік инфроқұрылымдар
объектілері, өндіріс, жер тілімдері және т.б. қозғалатын және қозғалмайтын
мүліктер жатқызылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясы жергілікті өзін-өзі басқару
органдарына өз еріктерімен жергілікті бюджетті қалыптастырып, бекітіп және
атқаруға құқық береді. Сонымен қатар бұл арқылы жергілікті алым мен салықты
да белгілейді.
Әрбір муниципалды құрылымның бөлінбес атрибуты болып муниципалды
меншік пен жергілікті бюджет болып белгіленеді. Заң муниципалдық
құрылымдарға экономикалық және қаржылық еркіндіктің қамтамасыз етілуін
талап етеді және муниципалды құрылымдар арасындағы нысанаға шектеуге сәйкес
жүреді.
Қазақстан Республикасы субъектілеріне қатысты заңда бекітілген
минималды бюджет пен қамтудың нормативтік негізінде минималды жергілікті
бюджетпен қамтамасыз етілуіне мүмкіндік береді. Жергілікті өзін-өзі басқару
органдары тұрғындардың өмірлік қажеттіліктерін өтеуге қанағаттандыру үшін
муниципалды құрылым аясына жататын минималды мемлекеттік әлеуметтік
стандарттардан кем емес деңгейде қамтамасыз ету керек. Бұны орындау үшін
мемлекет Қазақстан Республикасы субъектілері салығы мен федералды салығы
арқылы жергілікті бюджет табысы жолдарын бекіту негізінде кепіл болады.
Осы принципті жүзеге асырудың кепілі болып жергілікті өзін-өзі
басқару
органдарын заң белгілеген жеке мемлекеттік өкілдік қаржыландырудың
конституциялық жағдайын қамтамасыз етеді.
Д) халық алдындағы жергілікті өзін-өзі бақару органдары мен лауазым
иелерінің жауапкершілікгі.
Тұрғындар жергілікті маңызы бар сұрақтарды жергілікті өзін-өзі
басқару органдары арқылы немесе тікелей шешеді. Сонда да муниципалды
құрылымдарда міндетті түрде сайлаулы орган болуы керек. Жергілікті өзін-өзі
басқару органдары муниципалдық құрылым жарғыға сәйкес жергілікті маңызы бар
сұрақтарды шешуде өз құзіретіне жүгінеді.
Аталған жауапкершілік принципі мыналарды қамтамасыз етеді.
а) муниципалды құрылым жүргізуге жататын жергілікті міндеттерді
тиімді жүзеге асыру;
ә) жергілікті өзін-өзі басқару органдары қызметіндегі муниципалды
құрылымдағы тұрғындар мүдделерін емесптеу және қорғау;
б) жргілікті өзін-өзі басқару органдары мен лауазым иелерінің
халықпен тығыз байланысы;
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жұмысы қаншалықты тиімді
ұйымдастырылғаны, қаншалақты бастамашыл және барынша қолайлы өз қызметтерін
атқаруы муниципалды құрылым жарғысына жатқызылған муниципалды құрылымның
өмір сүруін тікелей қамтамасыз етуіне халықтың ммәселені шешуіне қатысты
болады. Сондықтан, жергілікті өмір сұрақтарын қанағаттанарлықсыз шешкенде,
жергілікті тұрғындардың муниципалды құрылымның қарсы пікірі жергілікті өзін-
өзі басқаруоргандары мен лауазым иелеріне қаратылуы тиіс, өйткені
тұрғылықты халық муниципалды органдарды өз еріктерімен
қалыптастырады.Сонымен қатар лар жергілікті маңызы бар сұрақтарды шешуде
тікелей заңға сүйенеді.
Муниципалыдық құрылым жарғысында бекітілген, жергілікті өзін-өзі
басқаруоргандары мен лауазым иелерінің қызметтерін халық муниципалды
құрылымды бақылаудың түрлерін пайдалану осы принципті жүзеге асыруда
қолданады. Муниципалды орган қызметтері халық мүддесінен, оның таризи және
т.б. әдет-ғұрыптарынан шығуы тиіс.
Халық жергілікті референдум арқылы жергілікті өзін-өзі басқаруды
сайлаулы органдары мен сайланбалы лауазым иелерінің өздерінің қатынасын
білдіре алады. Сонымен қатар олар өздерінің тікелей еркін білдірудің
әртүрін, мысалы сайланбалы лауазым иелерін қайта шақырып алу түрлері
сияқты.
G) адам мен адамдардың құқығы мен бостандығын сақтау
Қазақстан Республикасы Конституциясы адамның құқығы мен бостандығын ең
жоғарғы құндылық деп танып, адам мен азаматтардың құқығы мен бостандығы
мемлекеттік органдар қызметінің мәні мен мазмұнын анықтап қана қоймай,
жергілікті өзін-өзі басқару да осыларды бекітеді, бұлар муниципалыды қызмет
принципінің мәні болып табылады.
Адам мен азаматтардың құқығы мен бостадықтары ол тұрып жатқан жерде
жүзеге асырылады, яғни жергілікті деңгейде еңбек, саяси және т.б.
қызметтерін іске асырады. Сондықтан олардың іске асуы жергілікті өзін-өзі
басқару органдары арқылы жүргізіледі.
Адамның құқығы мен бостандығын сақтауды іске асыру былайша қамтамасыз
етіледі:
• Халықтың өмір сүруін тікелей қамтамасыз ету мәселесін шешуде
муниципалдық қызмет арқылы. Бұл жергілікті өмір сүрудің негізгі ортасын:
білім беру, денсаулық сақтау, тұрғын-үй комуналыдық, жерді пайдалану,
сауда, тұрмыстық, транспорттықжәне т.б. тұрғындарғы қызмет етуді қамтиды.
Муниципалды құрылымды жүргізуге жататын тұрғылықты жердегі өмір ауданынды
азаматтардың негізгі әлеуметтік-экрнрмикалық құқығы мен бостандығы жүзеге
асырылады. Жергілікті жердегі өмір осы аталған қызметтерді тиімді және
табысты іске асыра отырып, жергілікті өзін-өзі басқару органдары
азаматтардың басты әлеуметтік-экономикалық құқы мен бостандықтарын жүзеге
асыруға жағдай жасайды.
Қоғамдық тәртіпті қорғау қызметін жүзеге асыра отырып,
Қазақстан Республикасы субъектілері референдумдарын, жалпы Қазақстандық
референдум, мемлекеттік билік органдарының сайлауын өткізуге, муниципалыдық
сайлау мен жергілікті референдумдарын өткізуге көмек көрсете отырып,
жергілікті өзін-өзі басқару органдары жергілікті деңгейде азаматтардың жеке
және саяси құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруға қажеттіжағдайлар
жасауға қатысады.
• Жергілікті өзін-өзі басқару ұйымдары қалалық, селолық және т.б.
территорияларды азаматтардың жергілікті маңыщзы бар сұрақтардышешуде
тікелей қатысы алады. Муниципалыдық құрылым жарғысында осындай
азаматтардың қатысуының гақты түрлері, тәртібі және кепілдігін
бекітеді, бұл жергілікті өзін-өзі басқару органдары және тағы басқа да
сайлаулы органдар арқылы азаматтардың құқықтарын жергілікті өзін-өзі
басқаруы тікелей өз еркін білдіру түрі арқылы қамтамасыз етілуге
жұмылдырылады.
• Қазақстан Республикасы Конституциясына сай адам мен азаматтың құқы,
бостандығы мен міндеттеріне қатысты әртүрі нормативтік құқықтық
актілері жалпы мәліметтері ресми түрде жарияланбаса қолданылмайды.
Адам мен азаматтардың құқығы, бостандығы және міндеттеріне қатысты
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының нормативтік құқықтық актісін
және жергілікті өзін-өзі басқарудан лауазым иелері осы актіні халыққа
жариялаған соң күшіне енді.
J) жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру мен қызметінің заңдылығы.
Заңдылық принципі - Қазақстан мемлекеттілігінің негізгі конституциялық
принциптерінің бірі. Мемлекеттік билік органдары, жергілікті өзін-өзі
басқару органдары, лауазым иелері, азаматтар мен олардың құрған
бірлестіктері Қазақстан Республикасының Конституцисы мен заңдарын міндетті
түрде сақтауы тиіс. Жргілікті өзін-өзі басқарудың негізгі кепілі ретінде
заңдылық алға шығады. Қазақстан Республикасының Конституциясы жергілікті
өзін-өзі басқарудың құқығын шектеуге тиім салады.
Заңдылық принципі талап еткендей, жергілікті өзін-өзі басқарудың
ұйымдастырылуы мен қызметі заң негізінде және заң аясында жүзеге асырылуы
керек. Мемлекет жергілікті өзін-өзі басқаруға үндей отырып және кепіл бола
отырып, жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінде де заңдылықты сақтауды
қамтамасыз етеді. Сөз болып отырған жергілікті өмір мәселесіне қатысты
сұрақтарды шешуде муниципалдық органдар қабылдағын шешімдердің мақсатқа
сайлығы мен сапасы емес, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құқықтық
нормаларды сақтауын бақылау болып отыр.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне мемлекеттік
бақылау орнатуда оған қойылған талапты, жергілікті өзін-өзі басқару туралы
Еуропалық Хартияда негізгі критерилер бекітілген.
1. қайда болмасын жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жасалынатын
әкімшілік бақылау тек, конституция мен Заңда көрсетілген түрде
немесе сондай жағдайда жүзеге асырылады.
2. қандай болмасын жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне
қосылатын әкімшілік бақылау, ережеге сай тек Конституциялық
принциптердің заңдылығын сақтау үшін ғана қамтамасыз етілуі тиіс.
3. жергілікті өзін-өзі басқару қызметінің жариялылығы
Жариялылық – қоғам мен мемлекетті басқару жүйесіндегі негізгі
демократиялық элемент. Жариялылық көмегімен басқару қызметінің демократизмі
қамтамасыз етіледі, оның қоғамды бақылауға алуы, сонымен қатар азаматтардың
мүддесін, құқы мен бостандығы мәселесіне қатысты шешімдерді шығаруға өз
әсерін тигізе алуы.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жұмысында жариялылық
принципін жүзеге асыру дегеніміз халыққа жүйелі түрде ақпаратты беріп тұру
және қызметтерінің ашық түрде жүргізілуі.
Осы негізгі талапты іске асыру арқылы халыққа жергілікті өзін-өзі
басқарудың өкілдік органдары мәселесі туралы ақпараттар беру, жергілікті
өзін-өзі басқару органдары мен сайламалы органдары шешкен сұрақтар туралы,
сонымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару органдары халыққа шешкен
шешімдерінің мазмұнын да таныстырып, құлақтандырып отырулары тиіс.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен жергілікті өзін-өзі
басқарудағы лауазым иелерінің азаматтардың құқығы, бостандығы мен
міндеттеріне қатысты нормативтік құқықтық актісін жария қылғаннан соң,
күшіне енеді.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының заңмен бекітілген
міндеттерінің ішіне олардың өз қызметтері туралы халыққа толық және шындық
тұрғысынан жариялаған ақпараттарын таратуы, бұнда олар сайлаушылармен
жүргізілетін жұмыстың дәстүрлі ұйымдастыру-бұқаралық түрін пайдаланады.
Егер заңмен басқаша қарастырылмаса, азаматтар жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының қызметі туралы толық және дұрыс ақпарат алып тұруына
кепілдік беріледі. Заң құпияланған мәліметтерге жатпайтын мәліметтер
тізімін бекіткен. Оларға: азаматтардың денсаулығы мен қауіпсіздігіне қауіп
төндірген төтенше жағдайлар мен апаттар туралы, экология, денсаулық сақтау,
санитария, демография, білім беру, мәдениет туралы, мемлекеттің азаматтарға
лауазым иелеріне, өндіріс орындарына, мекемелер мен ұйымдарға көрсетіп
отырған жеңілдіктері, компенсация және айрықша құқықтары туралы, адам мен
азаматтардың құқығы мен бостандығын бұзу фактілері жатады.
Жариялықты қамтамасыз етуде бұқаралық ақпарат құралдарының ролі
ерекше. Осы мақсатта аудандық газеттерде экологиялық жағынан қолдау жүзеге
асырыдлады. Бұл азаматтардың дер кезінде және объективті ақпаратты алуына
орай Конституция құқығын қамтамасыз ету.
Жергілікті жердегі істердің жағдайы туралы толық ақпарат ала отырып,
азаматтар өздерінң бұл іске қатыстылығын сезіне алады және жергілікті
органдарға ұсыныс арыз, шағым жасай алады. Өзін-өзі басқару органдары
лауазым иелері жеке немесе ұжымдық негіздегі ұсыныс, шағым, арыздарына 1 ай
мерзімде мәнді жауап берулері керек.
L) Жергілкті өзін-өзі басқару қызметіндегі әріптестік және дара
басшылық.
Қазақстан Республикасыдағы жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуы
атқарушы биліктің атқарушы-ұжымдық түрінен жергілікті атқарушы аппаратты
басқарудың жеке дара басшылық принципіне өтуімен жүрді. Атқарушы
комитеттердің шешімді ұжымдық түрде қабылдауы жергілікті номенклатураның
халық алдындағы жауапсыздығының бетпердесі болып келді.
Заң, жергілікті өзін-өзі басқарудағы өкілділік органының қызметіндегі
ұжымдық тәртіпті бекіте отырып, басқа да жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының ұйымдастырылуы мен қызметі принциптері туралы сұрақтарды
негізінен ашық қалдырады. Бұл сұрақтар Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес жергілікті өзін-өзі басқару жарғысымен реттелуі тиіс. Жергілікті
өзін-өзі басқару жүйесіндегі басқаруды жүзеге асыратын органдар, ұжымдық
негізді де, сонымен қатар дара басшылық принципі негізінде де жұмыс істей
алады. Барлық жағдайда олар жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуде
өзіндік құзіреттілігіне жүгінеді және муниципалдық құрылымжарғысында
көрсетілгендей әртүрлі жағдайлар мен тәртәпке жауапты болады.
Жергілікті өзін-өзі басқарудағы өкілдік органының ұйымдастырылуы мен
қызметінің ұжымдық бастауы мынадын айқындалады. Ол осы орган муниципалдық
құрылым жарғысына сай ұжымдық органның мүшелер құрылымын анықтайды және
сондай-ақ өз шешімдерін де ұжымдық тәртіп ке сай қабылдайды.
Муниципалды құрылым жарғысы ұйымдық құқықтық органдардың шешім
қабылдауындағы ұжымдық кепілдікті бекітеді. Бұл бәрінен бұрын өкілдік орган
жұмысына қажетті кворум талабына сай, және шешім қабылдауына қажетті
кворумның да талабы.
М) Жергілікті өзін-өзі басқаруға мемлекеттік кепілдік.
Осы принципті жүзеге асыру дегеніміз бәрінен бұрын жергілікті
өзін-өзі басқарудағы құқығын қорғаудағықұқықтық жүйелер құылуының
қорғаудағы құқықтық жүйелер құрылуының кепілдігі. Мемлекет жергілікті өзін-
өзі басқарудың ұйымдастырылуы мен қызметінің құқықтық негізін орнатады,
жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржылық-экономикалық және ұйымдастырылу
еркіндігінің құқықтық негізін орнатады, мемлекеттік билік органдарының
жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен өзара әрекеттестік принципін де
орнатады. Қазақстан Республикасы Конституциясы, жергілікті өзін-өзі
басқарудағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ 7
НЕГІЗІ
1.1 Жергілікті өзін-өзі басқару: түсінігі, мақсаты, 7
ұйымдастырылуы.
1.2 Жергілікті өзін-өзі басқару принциптері мен қызметі. 13
1.3 Муниципалды басқарудың шет елдік үлгісі (Германдық 22
үлгі)
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ 35
БАСҚАРУДАҒЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ
(АНАЛИЗ)
2.1 ҚР жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің қысқаша тарихы35
2.2 ҚРжергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің негізгі 39
мәселесі
2.3 ҚР жергілікті өзін-өзі басқарудың құқықтық негізі. 51
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСБУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ
БАСҚАРУДЫҢ БОЛАШАҚ ҮЛГІСІ 56
3.1 ҚР жергілікті өзін-өзі басқарудың болашақ үлгісі. 56
3.2 Жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржы-экономикалық 59
негізі
ҚОРЫТЫНДЫ 65
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 70
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Қазақстан әлемдегі басқа көптеген мемлекеттер
сияқты, мемлекеттер мен олардың территориялық қауымдастық мүдделерін саналы
түрде біріктірудің әдісі мен түрлерін іздестіруде. Қазіргі кезде жоғары
мемлекеттік биліктің, аумақтық және жергілікті басқару құрылымдарының және
ең бастысы нақты тұрғындар тұратын жерлердің мүдделерін толықтай
айқындайтын механизмдерді іздестіру байқалады.
Кеңестер билігіндегі жетпіс жыл бойғы әкімшіл-әміршіл жүйенің қызмет
ету кезеңінде демократия принцпінен бас тарту жағдайы, яғни нәтижесінде
осының әсерінен өзін-өзі басқару принцпі де жүзеге аспай қалды.
Дүниежүзіндегі көптеген елдердің тарихындағыдай мемлекеттің
экономикалық дамудағы жағымды орны дәлелденді. Бірақ, ХХ ғ. бірінші
жартысындағы әлемдік қауымдастықтың бұлай әсер ету деңгейі туралы пікірі
бірнеше рет өзгерді.Ұлы дағдарыстың (депрессия) езгісінен 30 жылдары
минималды мемлекет тұжырымы Маршал жоспары, Кейнсиандық сияқты көптеген
елдер қабылдағын мемлекеттің рөлінің күшеюі туралы пікірмен алмастырылды.
Нарықтық механизмнің құлдырауы белең алып соның нәтижесінде 30-50 жылдары
мемлекеттік өнеркәсіптердің қарқынды дамуына ресурстарды бөлудегі мемлекет
қызметінің пайда болуы, қоғамдық игіліктерді бөлуде мемлекеттің рөлінің
күшеюіне, кең көлемді болуына алып келді.
Әлемдік қауымдастықтың 70 жылдарындағы мұнай дағдарысы мен 80
жылдарындағы қарыздық дағдарыс әсерінен экономиканың мемлекеттік реттеу
туралы пікірлерін қайта қарауға мәжбүр болды. Кейінрек социалистік
лагерьдің жүйелік дағдарысы мен одақтың ыдырауынан кейінгі Еуразиялық
континенттегі жаңа мемлекеттердің оның ішінде Қазақстан Республикасы пайда
болды.
Экономикалық ой тарихының маятнигі кері қарай тербеліп – кішігірім
мемлекеттер жағына ойысты. Бірақ, мемлекет пен нарық шешімі арасындағы
қатынас мәселесі, үкімет пен бизнес ғылыми шешілмеген мәселе емес екендігі
айқын. Мәселе басқа қырынан көрінуде – мемлекет өзінің тиімділігін басты
орынға қойды. Ол азаматтық қоғам мен нарықтың механизм тегеурінінің
жахандық күші нәтижесінің жемісі. Көлемді факторлардың темпінің мемлекеттің
оған бейімделу темпіненгөрі алдыға қарай даму байқалады. Қазір ХХІ ғ. елдің
даму жағдайы мемлекеттің тиімді шарты екендігі анық. Әлсіз мемлекет
қоғамды тұрақсыздыққа, жемқорлыққа және кедейлікке әкеледі. Сонымен қатар
тиімді, күшті мемлекет бизнеске қарсы тұра алмайды. Керісінше мемлекеттің
институционалды құрылымы арқылы - жеке меншік сектогрының өнімділігі артып
және қоғамдық игіліктің тиімділігі де көріне түседі.
Қазіргі таңда қоғамдық мемлекеттің экономикалық саясатын ғана дамыту
жеткіліксіз екендігі түсінікті болып отыр. Болашақта инстуционалдық ортаны
түбегейлі дамыту қажеттілігі ондағы нарықтың іш жүзіндегі жүзеге асуы мен
қызметін тудырады. Инстуционалдық құрылымның әлсіздігі қоғамның дамуына
үлкен нұсқан келтіруі, макроэкономикалық тұрақтылықты толығымен жоққа
шығаруы мүмкін.
Қазақстандағы экономикалық реформалардың логикасы көрсеткендей,
басқаруды орталықтандырмау мәселесі мен механизмі, жергілікті құрылымдар
мен аумақтардың тұрақты даму саясатын күн тәртібіне қояды. Сондықтан саяси
билік Үкімет алдына адамдарды мемлекетке жақындастыру міндетін шешу үшін
нақты тапсырмалар берді. Әлемдік басқару тәжірбиесіне сүйене отырып
басқарудың төменгі сатысынаң қызметі қоғамдық тауар мен қызмет көрсетуді
өкілдендіру, онда белгілі бір шығынды есепке ала отырып ресурстар мен өмір
сүру нәтижелерін тиімді жұмсауға қол жеткізеді.
Мемлекеттік құрылысқа көзқарастардың либерализациялануы мен
демократизациялануыдың нәтижесінде соңғы кезде жергілікті өзін-өзі басқару
институтының пайда болуының қажеттілігі туралы пікір кең ауқым ала бастады.
Шындығында бұл мемлекет құрылымының фундаменті. Осы фундамент күшті болған
сайын, мемлекет те өмірге бейімделген және күшті болады. Қоғамның өзін-өзі
ұйымдастыруынсыз жоғары әлеуметтік стандарттарды қамтамасыз ету,
Қазақстанның мемлекеттік біртұтастығын нығайту және азаматтық қоғам
қалыптастыру мүмкін емес.
Жергілікті өзін-өзі басқару реформасының дамуы іске аспайынша \,
жергілікті деңгейде экономикалық, қаржылық, әлеуметтік-тұрмыстық , мәдени
және тағы басқа да мәселелерді заңдылық, шындық тұрмысынан қамтамасыз ету
болмайынша нағыз нарықтық инфроқұрылымды қалыптастыру туралы сөз қозғау
қиын. Экономиканы либерализациялау жергілікті өзін-өзі басқарудан нәр
алмайынша дамуы мүмкін емес.
Қазіргі Қазақстандық өзін-өзі басқару кезеңінің дамуы өте күрделі
әлеуметтік-экономикалық және саяси өтпелі кезеңді басынан кешіріп отыр,
біздің Республикамызда орын алып отырған қарама-қайшы, аяқталмаған және
айқындалмаған үдерістердің көрінісі деуге болады.
Жергілікті өзін-өзі басқару реформасы өте ұзақ және күрделі үдеріс,
бірақ қазірдің өзінде-ақ біз жаппай жергілікті өзін-өзі басқару жағдайында
жұмыс істей алатын жаңа толқын мамандарын даярлауымыз қажет. ОЛарға нақты
бағдар, бағыт беріп, университет аяқтаған соң сол жолмен жүріп, реформаның
әр кезеңінің нақты міндеттерін жүзеге асыру бағытын қалыптастыруымыз қажет.
Қоғамның іргелі негізіндегі ең басты әлеуметтік-экономикалық қайта
құрулар, әкімшіл-әміршіл экономикалық жүйеден нарықтық экономикаға көшуіміз
бұрынғыдай аймақтар мен жергілікті территориялық қайта өзгертулерді бір
орталықтан басқаруды қолданудың мүмкін еместігін көрсетті. Жергілікті
мекемелерге орталық мекемелердің кейбір басқару міндетін тапсыру
жүйесіндегі аймақтар мен бүтіндей барлығын экономикалық басқару ісі еліміз
бен аймақтардың экономикалық өсуінің қажетті объективті негізі.
Басқарудың орталықсыздандарылуы және экономикалық тиімділігі жағынан
ғана емес, ол сонымен қатар қоғамды демократияландыру орталығындағы
әлеуметтік-саяси мәні зор мәселе. Мемлекет өзінің демократилық негізін өзін-
өзі басқару үрдісінен алып, жергілікті халық, қауым, топтпрға біріге
отырып, өз органдарын құра отырып, жергілікті жүйенің өмір сүруіне қажетті
өз еркімен немесе өз жауапкершілігіне қарай экономикалық және қаржылық
базасын қалыптастырып, жүзеге асыра бдастайды. Өмірге икемделу жүйесі өзіне
жергілікті тұрғындардың қоғамдық тауарларды өндіру жіне сату сияқты өз
қажеттілігін өтеу жағдайы жиынтығында әлеуметтік, материалдық, рухани,
мәдени және т.б. мәселелерді құрайды.
Бұл сияқты өзін-өзі басқарудың бастамашыл түрінде оның экономикалық
тиімділігі мен пайдалылығы жатады. Осы сияқты тәжірбие нарықтық экономикасы
дамыған алдыңғы қатарлы елдердің тарихынан кездестіруге болады.
ҚР Конституциясындағы жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі
басқару ( 1, ХІІІ бөлім 39-41 бет) туралы құқықтық негіз салынған
Конституцияның 89 бабында (1 бөлім, 41 бап( Қазақстан Республикасы
тұрғындардың жергілікті маңызы бар мәселелерін шешуді қамтамасыз ететін
жергілікті өзін-өзі басқару мойындалады деп көрсетілген – ҚР парламентінде
ҚР жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң талқылануда.
Сонда да жергілікті өзін-өзі басқару мәселесі саяси пікір-таластың
нысаны болып отыр, онда барлық деңгейдегі әкімдердің сайлану мәселесіне
келіп тірелуде. Сондай-ақ айтылған міселеде елдегі аймақтық орталықтарды
жергілікті территориялық құрылымдармен шатастыру орын алғаны да байқалады.
Жергілікті өзін-өзі басқару мәселесін зерттеу үшін оның ғылыми
-әдіснамалық негізін құру алдыңғы қатарлы елдердегі осы мәселе бойынша
әртүлі үлгілерді танып білмейінше, ҚР жергілікті жағдайына бейімделген
жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық үлгісінің болашағын
болжамайынша әлеуметтік-экономикалық және саяси өміріне жауап бере алатын
жергілікті өзін-өзі басқару туралы заңдық жоба жасалмайынша мүмкін емес
болып отыр.
Барлық жоғары да айтылған ойлар тақырыптың ғылыми зерттеу жобасының
өзектілігін ашып бере алады.
Өңдеу дәрежесі. Шетел ғаымдарының мемлекттік және муниципалдық
басқарудың теориясы мен тәжірбиесі бойынша іргелі еңбектері жарық көрген.
Олардың ішінде атап өтер болсақ: Gregoire R., J., Grepaire В., GreenWood,
Jons J., Nigro F., Nigro L., Roskin М., Wilson D. И т.б.
Ресей ғалым-экономистерінің ішінде мына: Атаманчук Г.В., Глазуновой
Н.И., Забродина Ю.М., Мильнер Б., Пикулькин А.В., Поршнева А.Г. және т.б.
еңбектерді атап өтуге болады.
Осы тақырып аумағында еңбек етіп жүрген отандық ғалымдардың ішінен,
атап айтар болсақ: Абдулаев С.А. (Децентрализация государственного
управления), Дауранов И.Н. (Организация государственного управления),
Исмагамбетов Т. (Выборы акимов и местное самоуправление), Кубаев К.Е.
(Экономическая модель эффективного государства), Мухтарова К.С. (Теория и
практика государственного управления) және т.б.
Экономикалық ғылым мен тәжірбие қоғам дамуының іргелі жағдайы арқылы
тиімді мемлекеттік саясат жүргізуді дайындап шығарды. Бірақ, қазір осы
мәселені аймақтақ және жергілікті деңгейде жүзеге асыру мәселесі өткір
қойылған. Сондықтан жұмыста инстуционалдық теорияны құралдар мен әдістер
көмегімен нақты реттеу механизмімен басқарудың төменгі сатысына мемлекеттік
қолдау көрсету арқылы - жергілікті өзін-өзі басқару экономикалық үлгісін
жасау ұсынылады.
Жұмыстың мақсаты - Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясатына
сәйкес жергілікті тұрғындардың мүддесіне қызмет етуді және оны дамытуды,
оның болашақ экономикалық үлгісін жасауды және жергілікті территориялық
құрылымдар, бірлестіктерді (ауыл, поселок, аудандық маңызы бар қалалар)
басқарудың механизмін жан-жақты, кешенді түрде зерттеу.
Жұмыстың негізгі міндеттері:
1. Әлемнің алдыңғы қатарлы елдері, ТМД елдері және ҚР аймақтарының
жергілікті өзін-өзі басқару жағдайын, ерекшелігін және тәжірбиесін
зерттеу;
2. Жергілікті өзін-өзі басқарудың ерекше мунициалды корпоративтік
сипаттағы және мемлекеттік коммерциялық мазмұндағы ұйым ретінде
болашақ экономикалық үлгісі тұжырымын жасау;
3. Жергілікті өзін-өзі басқару қызметінің экономикалық негізі жасау;
4. Жергілікті өзін-өзі басқару қызметінің қаржылық механизмін жасау;
5. Қабылданған концептуалды үлгі шегінде құрылған территориялық
субъектілердің экономикалық механизмін, жаңашыл нормалар мен
нормативтік өзара қарым-қатынастарын (тәртіптерін) жасау;
6. Жергілікті өзін-өзі басқарудың (ауыл, аймақ, аудандық маңызы бар
қалалар) экономикалық үлгісін қалыптастыру;
Жұмыстың зерттеу нысаны. Еліміздің жергілікті жағдайына
бейімделген, Жергілікті өзін-өзі басқарудың болашық экономикалық үлгісі
болып табылады.
Зерттеу объектісі ретінде жергілікті территориялық құрылымдар
(қауымдастық, ауыл, аймақ, аудандық маңызы бар қалалар) қызмет атқарады.
Зерттеу әдісі мен тәсілдері – индуктивті – дедуктивті, салыстырмалы
талдау, нәтижелерді салыстыру және жинақтау.
Жұмыстың ғылыми маңыздылығы. Инстуцияланған теорияны басқару
органдары, басшылық агенттері, үй шаруашылығы (аулалық) қоғамдық ұйымдар
арасындағы өзара байланыс механизмін сипаттау жолымен, кіріс базасының
тиімділігін арттыру мақсатында территориялық құрылымдарды басқару
нормативтік жүйесін жасау.
Күтілетін нәтижелер:
1. Жергілікті өзін-өзі басқару мәселелерін, ерекшеліктері мен алдыңғы
қатарлы тәжірбиелерін айқындау;
2. Жергілікті өзін-өзі басқарудың болашақ экономикалық консепциясы
(тұжырымы);
3. Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық үлгісі (ауыл, аймақ,
аудандық маңызы бар қалалар);
Жұмыстың құрылымы: кіріспе, үш тарау, қорытынды және әдебиеттер тізімінен
тұрады; 8 сурет ендірілген компьютерлік терімдегі 72 бет мәтіннен
құрылған.
1 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Жергілікті өзін-өзі басқару түсінігі, мақсаты, ұйымдастырылуы.
Жергілікті өзін-өзі басқару идеясы мен тәжірибесі мемлекет пайда
болғанға дейінгі ерте кезенде дүниеге келген. Өзін-өзі басқару адамдар
қауымының өзін-өзі ұйымдастыру негізінде өмір сүруін қамтамасыз еткен
кейінірек өзін-өзі басқару өте күрделі түрге айналып, нақты жағдайға,
қоғамның әлеуметтік-экономикалық және таптық құрылымының ерекшелігіне
тәуелді бола бастайды. Бірақ сонда да белгілі дәстүр сабақтастығымен өзін-
өзі басқару түрі сақталынып отырды.
Жергілікті өзін-өзі басқаруда ел көлеміндегі территориялық басқару
ұйымының өнімі ретінде түсіндіруге, яғни ол орталық және жергілікті басқару
органдарының арасында өкілеттіліктерін бөлу жағдайында пайда болды. басқару
өкілеттілігін кімде-кім делегациялау туралы сұрақ – орталық жергілікті
жерлерге ме, әлде керісінше ме, оны мемлекеттік құрылыстың түріне
байланысты яғни федеративті немесе унитарлы мемлекеттігіне қарай бөлінеді.
Қалай болған да жергілікті өзін-өзі басқару орталықтандыруда
концентрациялау нәтижесімен анықталады, яғни иерархиялық жүйеде деңгейлер
арасында қызметтерін бөлудің салдарынан шығады. Сонда ол әртүрлі әкімшілік-
территориялық бірліктегі тұрғындардың еркіне қарай құрылған демократиялық
институт болып табылады. Біріншісі атқарушы билік органдарына, ал екіншісі
өкіметтік билік органдарына тән жергілікті өзін-өзі басқару биліктің
мемлекеттік билігінен шығатын, мемлекет нақты анықтап берген шектен
шықпайтын қызмет ету саясы көрсетілген басқару түрі болып табылады.
Қазіргі еліміздің әлеуметтік-экономикалық даму кезеңіндегі
мемлекеттік басқаруды жергілікті мекемелерге беру, орталық мекемелердің
кейбір басқару міндетін оларға тапсыру жүйесіндегі мәселеде және
жергілікті өзін-өзі басқару мен мемлекеттік жергілікті басқарудың өмірге
бейім түрін қалыптастыру мәселесі үлкен маңызға ие болып отыр.
Сөз жоқ, қарастырып отырған мәселе көп қырлы және көп бағытты екені
даусыз. Онда мәселенің құқықтық, әлеуметтік, саяси, философиялық,
экономикалық және т.б. қоғамдық ғылымдардың зерттеу пәні болып отырған
көптеген аспектілер тоғысқан. Мәселенің тәжірбиелік өзектілігі бұқаралық
ақпарат құралдарындағы әртүрлі публикациялар сериясында, немесе жергілікті
өзін-өзі басқару проблемалары жөніндегі әртүрлі парламенттік тыңдауларда
жарыққа шығады. Ғылыми, ғылыми-публицикалық жұмыстар мен журналдағы
мақалалар, конференция және дөңгелек үстелдердегі баяндамалар мен
хабарламаларды талдай отырып мынадай нәрселерге көңіл бөлінгенін көреміз,
оларда жергілікті өзін-өзі басқару және мемлекеттік жергілікті басқару
мәселесіне тар прогматикалық және құқықтық негізіне көп назар аударылғанын
байқауға болады. Біздің жасаған қортындымыздың нәтижесінің пайдасына
кейінгі кездері аймақтық және жергілікті басқару органдары басшыларының
сайлануы орталық биліктің дағдарысына алып келуге дейін барып, жергілікті
өзін-өзі басқару және мемлекеттік басқару органдары арасында билікті бөлісу
мәселесі бойынша да үлкен дисскусияға айналуы, осы сұрақ мәселені
дағдарысқа да әкеле жаздады (ОМСУ) [2].
Сонымен қатар қарастырып отырған мәселенің пайда болуы мен шиеленісуі
өмірден алынған немесе таза экономикалық-шаруашылықтың шығу тегіне қарай
жалпы теориялық және экономикалық қайта қарауды талап етеді.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық үлгісінің жалпы теориялық
негізінің абстрактілігінің логикалық талдау нәтижесі мынадай қортынды
қалыптастыруымызға мүмкіндік береді:
1) Егер осы мәселемен айналысып жүрген саясаткер, басқарушылар мен
ғалымдар өз зерттеулерінде мемлекет пен аймақ, мемлекет пен жергілікті
қауымдастық арасындағы өзара байланыс, және өзара қарым-қатынас сұрақтарына
назарларын салса, адам, үй шаруашылығы, отбасы жергілікті қауымдастық пен
мемлекеттің жергілікті өзін-өзі басқару арасындағы өзара байланысы өнімді,
әрі жемісті болар еді.
Егер біріншілерін жергілікті жерлердегі өкілдіктер мен кейбір басқару
қызметтерін мемлекеттің делегацияларын жіберу туралы мәселе толғандырса,
онда керісінше айтылып отырған мәселеде делегациялау еркін түрде және өз
еркімен, сөзсіз болуы керек, нақтырақ айтар болсақ жергілікті
қауымдастықтардың автоматты түрде өзіне тән емес, тиімсіз атқарылуы мүмкін
емес қызметтерін және өкілеттіліктерін мемлекет пайдасына шешіп беруге
тырысты. Демек, зерттеушілер құдыретіне жатқызатын соңғыларын анықтап және
оларды классификациялау, бұл мемлекет пен ЖООБО (ОМСУ) арасындағы қызметтер
мен өкіметтіліктер ара қатынасы бойынша болып жатқан талас-тартысқа соңғы
нүкте қояды
2) Зерттеулер ортасында өзінің күнделікті қажеттіліктерімен, өз
табиғатына сай, экономикалық құлқы мен әуестілігі, ынтасына қарай әділ
орналасуы қажет; адамның өмір сүру жүйесі мен оның отбасы, үй шаруасы
құқықтық, формальды, формальсыз және моралдық нормалар шегінде қалыптасып,
адам қоғамы институтының тарихи қалыптасуы мен эволюциялық жолмен жүруі
тиіс болады.
3) Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық үлгісінің
құрылысының бастауы болып адамның өзінің экономикалық үлгісі тұруы қажет,
дәлірек айтсақ экономикалық адам, яғни жеке басының үй шаруашылығындағы
басты мүддені қорғауда рационалды максимизатор болуы тән. Экономикалық
адамға не оның үй шаруашылығына (отбасына) жергілікті қауымдастық пен
жергілікті өзін-өзі басқару қажеттілігі тек өзі ойлаған пайда мен өз мүдде
мұқтаждығынан төмен болмаса ғана жергілікті қоғамдастыққа бірігуге барады.
Яғни, жергілікті қоғамдастық өзіне тән өзін-өзі басқару органы тек еркін
түрде ғана құрыла алады, сонда да өмір сүру сатысының жүйесін
қалыптастыруда жеке іс-әрекетінен гөрі бірігуде үлкен экономикалық пайда
болады.
4) Еріктілік принципі, бұнда жергілікті өзін-өзі басқару
органдары тұрғындарға салық салуды мәжбүрлеуде қарсы болмауға негізделеді,
ол мына жағдайда, яғни жергілікті қауымдастық ұсынып отырған игіліктер
жалпы және сол игілікті жоққа шығармауында, экономикалық адамның
оппортунистік мінез-құлқын ескере отырып, оның билетсіз және
фрирайдерлігін туғызбау мәселесін ескеру қажет.
5) Жергілікті қоғамдастық пен осыған сай жергілікті өзін-өзі
басқару органдары жергілікті өмір сүру жүйесін қалыптастыру мен жүзеге
асыру мақсатында құрылады, сондықтан оның экономикалық негізі ретінде
жергілікті және муниципалды шаруашылық тұрады.
6) Басқарудың демократизациялануына байланысты жергілікті өзін-
өзі басқарудың дамуын ғылыми жағынан негіздеу қажеттілігі өздігінен түсіп
қалады. Өйткені, жергілікті жерлерде өмір сүруді жүйелеу объективті түрде
жергілікті қауымдастықтың құрылуына алып келеді, осыған сәйкес жергілікті
өзін-өзі басқару органдары мен муниципалды шаруашылықтар деспоттық,
тирандық, диктаторлық тәртіпте болады.
Мысалы, Батыс Европада шаруа қожалықтарының стратегиялық базасында,
оны тірі қалу этикасы деп те атайды және ол қауіпсіздік бәрінен жоғары
деген принципке сүйенеді. Жүздеген жылдар бойында монархиялық тәртіп
кезеңінде қалыптасқан қауым жерлерін қайта бөлу, өзара көмек, дәулетті
қожайындардың жалпы мұқтаждықтарды қаржыландыру еріктілігі сияқты бүтін бір
әдіс-тәсілдер жүйесі қалыптасты. Әр адамға өмір сүрудің қасиетті құқығын
қамтамасыз етіп, әр жылдарда жердің өнімділігінің тез өзгеруінен аман алып
қалу үшін сақтандырып отырған.
Осындай жергілікті өзін-өзі басқару түрін біз төңкеріске дейінгі
қазақтар тарихынан байқаймыз, онда көшпенді шаруашылық рулық негізге сай
жүргізілген.
7) Барлық экономикалық орта сияқты фирма немесе үй шаруашылығы
басында рационалды максимализатор - экономикалық адамның қызмет ету
аясы муниципалды шаруашылық базасындағы жергілікті өзін-өзі басқару отаны
немесе соған сәйке жергілікті бірлестікті құрайды.Олардың арасында
принципиалды айырмашылық (үй шаруашылығы) яғни – жеке нарықтық тауар мен
қызмет көрсету боладын болса, ал жергілікті жерде өмір сүруді қамтамасыз
ету қоғамдық маңызды игілікті өндіруші жергілікті (муниципалдық) шаруашылық
бағытында жүреді.
Жеке фирма (үй шаруашылығы), нарықтық айырбас ортасына ауыса отырып
және қоғамдық игілікті өндіре отырып, әрбір жергілікті қоғамдастық мүшесі
жергілікті (муниципалыды) шарушылыққа бәсекелес бола алуына байланысты
дамиды.
Осы пікірлерден жергілікті тұрғындардың өмір сүруін қамтамасыз ететін
жүйені қалыптастыру мен жүзеге асыруды қолға алып, олар аса үнемді жұмыс
атқарғанда ғана жергілікті өзін-өзі басқару органдары дұрыс
ұйымдастырылады. Муниципалды шаруашылық игілігі барлық тұрғындарға қоғамдық
игілік көрсетуші мемлекеттік секторымен бәсекелес бола алады. Жергілікті
өзін-өзі басқару мен мемлекеттік басқару арасындағы саяси мәселенің
өкілеттіліктерін айырып алу міндеті іздеудің нағыз түп-тамыры болып тұр .
Жергілікті, әсіресе селолық тұрғын жерлердегі халықтың өмір сүруін
қамтамасыз етуді қалыптастыру және жүзеге асыру механизмі бұрынғы жүйенің
күйреуіне алып келді, өйткені, әлеуметтік-экономикалық жүйенің күрт
түбегейлі өзгеру үрдісі басқарудың орталықсыздандырылуына, бір жерге
топтастырылмауының объективті көрінісі болды.
Жаппай приватизациялау нәтижесінде совхоз, колхоз және басқа да
мемлекеттік және кооперативтік өндірістің ыдырауы кеңес экономикасында
жергілікті жерлердегі өмір сүруді қамтамасыз ете алмауына әкелді.
Ауылдық кеңес төрағасы немесе аудандық атқару комитетінің төрағасы
ретіндегі билік өкілі болып танылған жергілікті билік өкілінен гөрі, кеңес
өкіметі кезінде өкілі ретінде танылған басшысының беделі өте жоғары
болған, тіптен бұл жағдай жеке, эгоитік, экономикалық мүддесін ойламаған
рационалды максимизатор! болмаған кеңестік адамға да түсінікті еді.
Өйткені жергілікті өмір сүруді қамтамасыз етіп, әрі оны қалыптастырып және
жүзеге асырып отырғандар жергілікті өндіріс орындары болатын. (бұдан басқа
рухани мәдени, әлеуметтік игіліктердің 70( осылар қамтамасыз еткен). (1
суретті қараңыз):
Муниципалдық Басқару –
жергілікті мақсат ұйымдастырушы
және реттеуші ықпал ету
Муниципалды реттеу
Муниципалды білім беруде –
жергілікті мақсатшыл, ұйымдастырушы және
реттеуші ықпал ету
1 Сурет . Муниципалды басқару түсінігінің мазмұны (3( Жоғарыда
айтылған ойдан енді– жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық үлгісінің
тұжырымдамасын шығарамыз:
1) жергілікті өзін-өзі басқару органдарының объектісі – жергілікті
тұрғындар, билетсіздік мәселесін тудыра отырып өзінің оппортунистік
тәртібі осы сияқты түрді қаламаса да, олар бір территорияда шоғырланып өмір
сүреді, жергілікті қауымдастыққа өз еріктерімен бірігеді.
2) жергілікті тұрғындардың өмір сүру жүйесін қалыптастыра және
әрекеттестіре қызмет атқарып отырған себептен тұрғындар арасындағы
территориялық құрылымдарды құра отырып, экономикалық, құқықтық, саяси және
басқа да қоғамдық қатынастарды реттеу жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының нысанасы болып табылады.
3) жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мақсаты жергілікті
халықтың әлеуметтік, саяси, тұрмыстық, шаруашылық, мәдени сұраныстарын
қанағаттандырып, сапалы өмір сүрулерін қамтамасыз ете алатын жүйені құрып
және оны жүзеге асыру болып табылады.
4) жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық негізін- жергілікті
тұрғындардың өмір сүруін қамтамасыз етуді қалыптастырып және оны жүзеге
асыру қажеттілін игере алған, жергілікті халыққа қоғамдық маңызы бар тауар
мен қызмет көрсетуді өндіріп және іске асыра алатын, бәсекеге қабілетті
жергілікті, муниципалды гуманитарлық құрылымды құрауы тиіс.
5) жергілікті, муниципалды шаруашылық –мемлекет, жеке меншік,
жер, қозғалатын және қозғалмайтын мүлік объектілерін, әлеуметтік-мәдени,
шаруа-тұрмыстық маңызы бар объектілерін қайтарымсыз беру арқылы құрылуы
тиіс. Ауылдық жерде муниципалды шаруашылық малды жаятын қоғамдық жерлерді,
су қоймаларын және басқа да табиғи ресурстарды иемденуі қажет.
6) жергілікті, муниципалды шаруашылық жергілікті өзін-өзі
басқару органдарына бағынатын және жергілікті қауымдастыққа есеп беріп
отыратын кооперативті – пайлық өнеркәсіп түрінде болуы қажет.
7)жергілікті өзін-өзі басқару органы мен муниципалды шаруашылық бір ғана
бюджет жүргізуі тиіс.
1) жергілікті өзін-өзі басқару органдарындағы жергілікті, муниципалды
шаруашылықты құру үшін мемлекеттің бұндағы рөлі - мүліктік,
материалдық, заңдамалық-құқықтық жағдайын қамтамасыз етуде бәсекеге
қабілетті жағдайды тудырып және оны ары қарай дамытуы тиіс.
2) Мемлекет, сонымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару органдарына,
жергілікті тұрғындарға, қоғамдық игіліктен тыс қызметтеріне
көрсетілген салық салу жүйесін енгізуге құқық беруі тиіс.
3) жергілікті өзін-өзі басқару органдарының шын мәніндегі экономикалық
билігі, жергілікті территориялық құрылымдар мен аймақтардың саяси
берік және тұрақты дамуының кепілі мен жергілікті жерлердегі халық
билігі, яғни, нағыз демократиялық институт бола алады және
жергіліктіт муниципалды шарушылыққа сүйене алатын, жергілікті халыққа
қажетті барлық мәні зор мәселені шеше алатын болуы тиіс. (2.3
суреттер).
Муниципалды басқару органдары
(жергілікті өзін-өзі басқару)
муниципалдық Муниципалдық меншік
қызмет
муниципалдық құқық
Сурет 3.Муниципалды басқару базасы.(3(
Өтпелі кезеңдегі мемлекет міндеті – жергілікті өзін-өзі басқару
институттарының қалыптасу үрдісін жеткілікті дәрежеде белсенді түрде
жеделдетуге жағдай жасау. ең алдымен, ол мыналардын құралады:
• жергілікті қауымдастықты ( жер, көпір, жол, сумен қамту, ғимарат,
мәдени мекемелер, мешіт пен шіркеу және т.б.) муниципалды меншікпен
қамтамасыз ету;
• жергілікті өзін-өзі басқару органрының өзіндік қызметтерінің құқықтық
кепілдік ұсыныу және заңдылықпен қамтамасыз ету;
• жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өкілеттілігі мен
функционалдық міндеттерін айқындау;
• муниципалдық жергілікті шаруашылық құру үшін және олардың
метериалды техникалық базасын қамтамасыз ету үшін материалдық және қаржылық
көмек көрсету ( қайтарылымсыз да, несиелік шексіз де); жергілікті
тұрғындардың өмір сүруін қамтамасыз етуін ұйымдастыруға жергілікті салым
мен салықты мақсатты түрде жергілікті өзін-өзі басқару органдарына құқық
беру.
Осы мәселені шешуде нормативтік экономикалық ғылым міндеті жергілікті
өзін-өзі басқарудың эконгомикалық үлгісінің қолданысқа сай, жалпы
жинақталған болуын және жер-жерде оларды игеруге ұсыныстар жасалынуы қажет.
1.2 Жергілікті өзін-өзі басқарудың принципі мен қызметі
Жергілікті өзін-өзі басқару принципі – істерді басқаруды өз еркімен
жүзеге асыра алатын, өз органдарын қалыптастырған, тұрғындардың өмірін
ұйымдастыру мен өздерінің қызметтік негізі жатқан, түбірлі бастауы мен
идеясында жергілікті өзін-өзі басқарудың табиғи белгіленген құбылыстығын
айғақтайды.
Жергілікті өзін-өзі басқару принцпінде жергілікті биліктің даму
тенденциясы мен объективті заңдылық талаптары өз бейнесін табады. Оған
мыналыр тән:
• Принцптер муниципалдық биліктің құрылысы мен қызмет өтуін айқындайды.
• Принцптер жергілікті өзін-өзі басқару мәнін, өзіне ғана тән ерекше
белгілері мен бейнесін түсіндіруге көмектеседі.
• принцптер жергіліктіөзін-өзі басқару жүйесі сапасының бағалық критеийі
ретінде де жүре алады. Жергілікті өзін-өзі бақару принцптерінің
бастауы мен идеясына жауап бере алуына байланысты болады.
• Жергілікті өзін-өзі басқару принцпі, жергілікті өзін-өзі басқару
институты дамуының сабақтастығының сақталуына жағдай жасап, жергілікті
өзін-өзі басқарудың белгілерімен немесе пішімінің мәнін бейнелей
алады.
• Жергілікті өзін-өзі басқару принцпі өзінің құқықтық негізін жергілікті
өзін-өзі басқару туралы Еуропалық хартиядан алады. Еуропа кеңесіне
мүше елдердің муниципалдық заңдылығының құқықтық фундаменті ретінде
қызмет етеді. (4(
Жергілікті өзін-өзі басқару принциптерін жүзеге асыру муниципалды
жұмысты ұйымдастыру түрі мен әдісі жүйесін көрсетілген принциптерге сай,
сондай-ақ заңда бекітілген құқықтар мен муниципалды құрылым жарғысына
байланысты қамтамасыз етілуі тиіс.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың жалпы принциптеріне мыналар жатады:
а) Жергілікті мәндегі сұрақтарды шешудегі еркіндіктер;
ә) Жергіліктіөзін-өзі басқарудың ұйымдық ерекшелігі, жалпы
міндеттері мен қызметтері жүзеге асыруда мемлекеттік билік орамдары өзара
байның өзара байланысы мен мемлекеттік басқару жүйесіндегі органдармен
өзара әрекеттесуі жатады;
б) Жергіліктіөзін-өзі басқаруда өз өкілеттілігіне сай метериалдық не
қаржылық ресурстары;
в) Жергіліктіөзін-өзі басқарудың тұрғындар алдындағы органдар мен
лауазымды тұлғалардың жауапкершілігі;
г) адам мен азаматтардың құқықтары мен еркіндігін сақтау;
д) Жергіліктіөзін-өзі басқаруды ұйымдастырушының және әрекетінің
заңдылығы;
е) Жергіліктіөзін-өзі басқару әрекетінің жариялылығы;
ж) Жергіліктіөзін-өзі басқару қызметінің бір жақты бастамасы мен
коллекциялылығы;
з) Жергіліктіөзін-өзі басқаруда мемлекеттік кепіл;
и) әр принципті жеке-жеке қарастырамыз.
А) жергілікті маңызы бар сұрақтарды шешуде еркін іс-әрекет.
Жергіліктіөзін-өзі басқаруда дербес іс-әрекетті нығайта отырып
муниципалды құқық нормаларының мазмұнын айқындайтын мынадай негізгі
белгілерін анықтаймыз:
• Жергілікті маңызы бар сұрақтарды дербес түрде шешуде жергілікті
референдум, муниципалды сайлау т.б. да тікелей шешім қабылдау түрлерін
де және сол сияқты сайламалы және жергілікті өзін-өзі басқару арқылы
жүзеге асырылады.
• Аталған принциптерді жүзеге асыру жергілікті өзін-өзі басқаруда қаржы-
экономикалық қаматамасыз етуді дербестендіру арқылы жүреді.
Жергіліктіөзін-өзі басқару органдары муниципалды меншікті дербес
басқарып, жергілікті бюджетті қалыптастырады, бекітеді және атқарады,
жергілікті салым мен салықты бекітеді.
• Жергілікті сұрақтарды шешуде Жергіліктіөзін-өзі басқару органдарының
әрекеттеріне мемлекеттік биліктің араласуына тиым салады, жергілікті
өзін-өзі басқарудың дербестігіне муниципалды заң кепілдік береді.
Муниципалды білім беру пәндерді жүргізудің өзі белгілеген жалпыға
міндетті ережелерін бекітіп муниципалды білім берудің жоспары мен даму
бағдарламасын қабылдайды.
Бұл шешімдерді азаматтар өз еріктерімен қабылдаған жағдайда,
жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен лауазымды тұлғалар шешімі, сол
муниципалды территория аумағында орналасқан ұйымдық құқықтың түріне
тәуелсіз өндірістер, мекеме мен ұйымдар үшін атқарылуы міндетті болып
табылады.
Осы шешімдерді орындамау және талапқа сай атқармау оларға заңға
сәйкес жауапкершілік жүктейді.
• Муниципалды құрылымдардың дербестігі өз өкіметтілігі шегіндегі
муниципалды құқық нормаларымен кепілдендірілген. Жергілікті өзін-өзі
басқару өкілеттілік шегі Қазақстан Республикасы Конституциясы, заң,
Конституция және субъектілер жарғысымен бекітіледі. Жегілікті өзін-өзі
басқару органдары заң бекіткен шекарадағы басқа билік органдарының
құзыреттілігіне кірмейтін оған қатысы жоқ, бірақ әртүрлі мәселерді өз
ынта-ықыласына қарай өз еріктерімен толық жүзеге асыруға ерікті.
В) Жергілікті өзін-өзі басқарудың ұйымдастырушылық ерекшелігі, ондағы
мемлектті басқару жүйесіндегі органдар және мемлекеттік билік органдарымен
өзара әрекеттесе отырып, ортақ міндет пен қызметтерін жүзеге асыруы:
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары мемлекеттік билік органдары
жүйесіне енбейді. Мемлекет осылайша жергілікті өзін-өзі басқаруды өзінше
бір деңгей ретінде халықтың өз билігіне өз еркімен жүзеге асыру түрінде
қабылдады. Халық өз билігін тікелей немесе жергілікті өзін-өзі басқару
органдары мен мемлекеттік билік органдары арқылы жүзеге асыра алады.
Бұл аталған принцип бойынша муниципалды білім беру жергілікті
талаптарға жауап бере отырып және тиімді басқаруды қамтамасыз етеді. Сөйте
отырып өзінің ішкі әкімшілік құрылымдарын анықтап, жалпы заңдылықтың
ережелерін бұзбауы керек. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
құрылымын тұрғын халық өзі таңдап, анықтауы керек.
Осы аталған принциптің негізінде жергілікті өзін-өзі басқару
органдары мен лауазым иелері мемлекеттік органдармен және лауазым иелерімен
өзара қатынасы құрылады. Ол заңда былай орнықтырылған:
а) Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құрылуы жергілікті өзін-өзі
басқарудағы лауазым иелеріне тағайындалған билік органдарымен мемлекеттік
лауазым иелеріне рұқсат береді;
ә) Мемлекеттік билік органдары мен мемлекеттік лауазым иелерінің
жергілікті өзін-өзі басқаруда жүзеге асыруға рұқсат етілмейді;
б) Жергілікті өзін-өзі басқарудағы лауазым иелері мемлекеттік қызметкер
категориясына жатпайды;
в) Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және ондағы лауазым иелерінің
шешімі, осы шешімді қабылдаған органдар мен лауазым иелері ғана өздері
жойып немесе сын шешімі бойынша ондағы жарамсыз деп танылады.
Сонымен қатар муниципалды заң арқылы Жергілікті өзін-өзі басқару
органдарын мемлекеттік органдардың заңсыз араласуынан қорғауды қамтамасыз
етіп қана қоймай, олардың ортасындағы тығыз қарым-қатынасты да орнатады.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары жергілікті деңгейде мемлекеттік
органдарға олардың алдына қойған міндеттері мен қызметтерін атқаруда және
мемлекеттік билік органдары қабылдаған шешімді жүзеге асыруда заң аясында
жәрдем көрсетіп жеке мемлекеттік өкілеттіліктерін жүзеге асырып,
мемлекеттік билік органдарымен өзара қарым-қатынаста болады. Жергілікті
өзін-өзі басқару қызметінде заңның сақталуын мемлекеттік органдар
қамтамасыз етеді.
С) Материалдық және қаржы ресурстарының жергілікті өзін-өзі басқару
өкілеттілігіне сай болуы.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қаржылық құралдарын
Конституция немесе заңда көрсетілген өкілеттілігіне сай мөлшерде болу
керек. Осы аталған жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі принципі
Қазақстан Республикасы Конституциясымен жергілікті өзін-өзі басқару құралы
заңда өзінің құқықтық негізін орнатты. Бұны жүзеге асырмайынша жергілікті
өзін-өзі басқарудың еркіндігін, тиімділігін және іске асырушылық нақтылығын
қамтамасыз ету мүмкін емес.
Қазақстан Республикасы Конституциясы жергілікті өзін-өзі басқарудың
экономикалық және қаржылық өзін-өзі билеуіне кепілдік бере отырып, басқа
меншік түрлері сияқты муниципалды меншікті мойындатады және қорғауға алады.
Муниципалды меншікке жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүліктері мен
қатар жергілікті бюджет құралдарымен басқа да қаржылық ресурстар,
муниципалды тұрғын үй қоры, инженерлік және әлеуметтік инфроқұрылымдар
объектілері, өндіріс, жер тілімдері және т.б. қозғалатын және қозғалмайтын
мүліктер жатқызылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясы жергілікті өзін-өзі басқару
органдарына өз еріктерімен жергілікті бюджетті қалыптастырып, бекітіп және
атқаруға құқық береді. Сонымен қатар бұл арқылы жергілікті алым мен салықты
да белгілейді.
Әрбір муниципалды құрылымның бөлінбес атрибуты болып муниципалды
меншік пен жергілікті бюджет болып белгіленеді. Заң муниципалдық
құрылымдарға экономикалық және қаржылық еркіндіктің қамтамасыз етілуін
талап етеді және муниципалды құрылымдар арасындағы нысанаға шектеуге сәйкес
жүреді.
Қазақстан Республикасы субъектілеріне қатысты заңда бекітілген
минималды бюджет пен қамтудың нормативтік негізінде минималды жергілікті
бюджетпен қамтамасыз етілуіне мүмкіндік береді. Жергілікті өзін-өзі басқару
органдары тұрғындардың өмірлік қажеттіліктерін өтеуге қанағаттандыру үшін
муниципалды құрылым аясына жататын минималды мемлекеттік әлеуметтік
стандарттардан кем емес деңгейде қамтамасыз ету керек. Бұны орындау үшін
мемлекет Қазақстан Республикасы субъектілері салығы мен федералды салығы
арқылы жергілікті бюджет табысы жолдарын бекіту негізінде кепіл болады.
Осы принципті жүзеге асырудың кепілі болып жергілікті өзін-өзі
басқару
органдарын заң белгілеген жеке мемлекеттік өкілдік қаржыландырудың
конституциялық жағдайын қамтамасыз етеді.
Д) халық алдындағы жергілікті өзін-өзі бақару органдары мен лауазым
иелерінің жауапкершілікгі.
Тұрғындар жергілікті маңызы бар сұрақтарды жергілікті өзін-өзі
басқару органдары арқылы немесе тікелей шешеді. Сонда да муниципалды
құрылымдарда міндетті түрде сайлаулы орган болуы керек. Жергілікті өзін-өзі
басқару органдары муниципалдық құрылым жарғыға сәйкес жергілікті маңызы бар
сұрақтарды шешуде өз құзіретіне жүгінеді.
Аталған жауапкершілік принципі мыналарды қамтамасыз етеді.
а) муниципалды құрылым жүргізуге жататын жергілікті міндеттерді
тиімді жүзеге асыру;
ә) жергілікті өзін-өзі басқару органдары қызметіндегі муниципалды
құрылымдағы тұрғындар мүдделерін емесптеу және қорғау;
б) жргілікті өзін-өзі басқару органдары мен лауазым иелерінің
халықпен тығыз байланысы;
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жұмысы қаншалықты тиімді
ұйымдастырылғаны, қаншалақты бастамашыл және барынша қолайлы өз қызметтерін
атқаруы муниципалды құрылым жарғысына жатқызылған муниципалды құрылымның
өмір сүруін тікелей қамтамасыз етуіне халықтың ммәселені шешуіне қатысты
болады. Сондықтан, жергілікті өмір сұрақтарын қанағаттанарлықсыз шешкенде,
жергілікті тұрғындардың муниципалды құрылымның қарсы пікірі жергілікті өзін-
өзі басқаруоргандары мен лауазым иелеріне қаратылуы тиіс, өйткені
тұрғылықты халық муниципалды органдарды өз еріктерімен
қалыптастырады.Сонымен қатар лар жергілікті маңызы бар сұрақтарды шешуде
тікелей заңға сүйенеді.
Муниципалыдық құрылым жарғысында бекітілген, жергілікті өзін-өзі
басқаруоргандары мен лауазым иелерінің қызметтерін халық муниципалды
құрылымды бақылаудың түрлерін пайдалану осы принципті жүзеге асыруда
қолданады. Муниципалды орган қызметтері халық мүддесінен, оның таризи және
т.б. әдет-ғұрыптарынан шығуы тиіс.
Халық жергілікті референдум арқылы жергілікті өзін-өзі басқаруды
сайлаулы органдары мен сайланбалы лауазым иелерінің өздерінің қатынасын
білдіре алады. Сонымен қатар олар өздерінің тікелей еркін білдірудің
әртүрін, мысалы сайланбалы лауазым иелерін қайта шақырып алу түрлері
сияқты.
G) адам мен адамдардың құқығы мен бостандығын сақтау
Қазақстан Республикасы Конституциясы адамның құқығы мен бостандығын ең
жоғарғы құндылық деп танып, адам мен азаматтардың құқығы мен бостандығы
мемлекеттік органдар қызметінің мәні мен мазмұнын анықтап қана қоймай,
жергілікті өзін-өзі басқару да осыларды бекітеді, бұлар муниципалыды қызмет
принципінің мәні болып табылады.
Адам мен азаматтардың құқығы мен бостадықтары ол тұрып жатқан жерде
жүзеге асырылады, яғни жергілікті деңгейде еңбек, саяси және т.б.
қызметтерін іске асырады. Сондықтан олардың іске асуы жергілікті өзін-өзі
басқару органдары арқылы жүргізіледі.
Адамның құқығы мен бостандығын сақтауды іске асыру былайша қамтамасыз
етіледі:
• Халықтың өмір сүруін тікелей қамтамасыз ету мәселесін шешуде
муниципалдық қызмет арқылы. Бұл жергілікті өмір сүрудің негізгі ортасын:
білім беру, денсаулық сақтау, тұрғын-үй комуналыдық, жерді пайдалану,
сауда, тұрмыстық, транспорттықжәне т.б. тұрғындарғы қызмет етуді қамтиды.
Муниципалды құрылымды жүргізуге жататын тұрғылықты жердегі өмір ауданынды
азаматтардың негізгі әлеуметтік-экрнрмикалық құқығы мен бостандығы жүзеге
асырылады. Жергілікті жердегі өмір осы аталған қызметтерді тиімді және
табысты іске асыра отырып, жергілікті өзін-өзі басқару органдары
азаматтардың басты әлеуметтік-экономикалық құқы мен бостандықтарын жүзеге
асыруға жағдай жасайды.
Қоғамдық тәртіпті қорғау қызметін жүзеге асыра отырып,
Қазақстан Республикасы субъектілері референдумдарын, жалпы Қазақстандық
референдум, мемлекеттік билік органдарының сайлауын өткізуге, муниципалыдық
сайлау мен жергілікті референдумдарын өткізуге көмек көрсете отырып,
жергілікті өзін-өзі басқару органдары жергілікті деңгейде азаматтардың жеке
және саяси құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруға қажеттіжағдайлар
жасауға қатысады.
• Жергілікті өзін-өзі басқару ұйымдары қалалық, селолық және т.б.
территорияларды азаматтардың жергілікті маңыщзы бар сұрақтардышешуде
тікелей қатысы алады. Муниципалыдық құрылым жарғысында осындай
азаматтардың қатысуының гақты түрлері, тәртібі және кепілдігін
бекітеді, бұл жергілікті өзін-өзі басқару органдары және тағы басқа да
сайлаулы органдар арқылы азаматтардың құқықтарын жергілікті өзін-өзі
басқаруы тікелей өз еркін білдіру түрі арқылы қамтамасыз етілуге
жұмылдырылады.
• Қазақстан Республикасы Конституциясына сай адам мен азаматтың құқы,
бостандығы мен міндеттеріне қатысты әртүрі нормативтік құқықтық
актілері жалпы мәліметтері ресми түрде жарияланбаса қолданылмайды.
Адам мен азаматтардың құқығы, бостандығы және міндеттеріне қатысты
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының нормативтік құқықтық актісін
және жергілікті өзін-өзі басқарудан лауазым иелері осы актіні халыққа
жариялаған соң күшіне енді.
J) жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру мен қызметінің заңдылығы.
Заңдылық принципі - Қазақстан мемлекеттілігінің негізгі конституциялық
принциптерінің бірі. Мемлекеттік билік органдары, жергілікті өзін-өзі
басқару органдары, лауазым иелері, азаматтар мен олардың құрған
бірлестіктері Қазақстан Республикасының Конституцисы мен заңдарын міндетті
түрде сақтауы тиіс. Жргілікті өзін-өзі басқарудың негізгі кепілі ретінде
заңдылық алға шығады. Қазақстан Республикасының Конституциясы жергілікті
өзін-өзі басқарудың құқығын шектеуге тиім салады.
Заңдылық принципі талап еткендей, жергілікті өзін-өзі басқарудың
ұйымдастырылуы мен қызметі заң негізінде және заң аясында жүзеге асырылуы
керек. Мемлекет жергілікті өзін-өзі басқаруға үндей отырып және кепіл бола
отырып, жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінде де заңдылықты сақтауды
қамтамасыз етеді. Сөз болып отырған жергілікті өмір мәселесіне қатысты
сұрақтарды шешуде муниципалдық органдар қабылдағын шешімдердің мақсатқа
сайлығы мен сапасы емес, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құқықтық
нормаларды сақтауын бақылау болып отыр.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне мемлекеттік
бақылау орнатуда оған қойылған талапты, жергілікті өзін-өзі басқару туралы
Еуропалық Хартияда негізгі критерилер бекітілген.
1. қайда болмасын жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жасалынатын
әкімшілік бақылау тек, конституция мен Заңда көрсетілген түрде
немесе сондай жағдайда жүзеге асырылады.
2. қандай болмасын жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне
қосылатын әкімшілік бақылау, ережеге сай тек Конституциялық
принциптердің заңдылығын сақтау үшін ғана қамтамасыз етілуі тиіс.
3. жергілікті өзін-өзі басқару қызметінің жариялылығы
Жариялылық – қоғам мен мемлекетті басқару жүйесіндегі негізгі
демократиялық элемент. Жариялылық көмегімен басқару қызметінің демократизмі
қамтамасыз етіледі, оның қоғамды бақылауға алуы, сонымен қатар азаматтардың
мүддесін, құқы мен бостандығы мәселесіне қатысты шешімдерді шығаруға өз
әсерін тигізе алуы.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жұмысында жариялылық
принципін жүзеге асыру дегеніміз халыққа жүйелі түрде ақпаратты беріп тұру
және қызметтерінің ашық түрде жүргізілуі.
Осы негізгі талапты іске асыру арқылы халыққа жергілікті өзін-өзі
басқарудың өкілдік органдары мәселесі туралы ақпараттар беру, жергілікті
өзін-өзі басқару органдары мен сайламалы органдары шешкен сұрақтар туралы,
сонымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару органдары халыққа шешкен
шешімдерінің мазмұнын да таныстырып, құлақтандырып отырулары тиіс.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен жергілікті өзін-өзі
басқарудағы лауазым иелерінің азаматтардың құқығы, бостандығы мен
міндеттеріне қатысты нормативтік құқықтық актісін жария қылғаннан соң,
күшіне енеді.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының заңмен бекітілген
міндеттерінің ішіне олардың өз қызметтері туралы халыққа толық және шындық
тұрғысынан жариялаған ақпараттарын таратуы, бұнда олар сайлаушылармен
жүргізілетін жұмыстың дәстүрлі ұйымдастыру-бұқаралық түрін пайдаланады.
Егер заңмен басқаша қарастырылмаса, азаматтар жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының қызметі туралы толық және дұрыс ақпарат алып тұруына
кепілдік беріледі. Заң құпияланған мәліметтерге жатпайтын мәліметтер
тізімін бекіткен. Оларға: азаматтардың денсаулығы мен қауіпсіздігіне қауіп
төндірген төтенше жағдайлар мен апаттар туралы, экология, денсаулық сақтау,
санитария, демография, білім беру, мәдениет туралы, мемлекеттің азаматтарға
лауазым иелеріне, өндіріс орындарына, мекемелер мен ұйымдарға көрсетіп
отырған жеңілдіктері, компенсация және айрықша құқықтары туралы, адам мен
азаматтардың құқығы мен бостандығын бұзу фактілері жатады.
Жариялықты қамтамасыз етуде бұқаралық ақпарат құралдарының ролі
ерекше. Осы мақсатта аудандық газеттерде экологиялық жағынан қолдау жүзеге
асырыдлады. Бұл азаматтардың дер кезінде және объективті ақпаратты алуына
орай Конституция құқығын қамтамасыз ету.
Жергілікті жердегі істердің жағдайы туралы толық ақпарат ала отырып,
азаматтар өздерінң бұл іске қатыстылығын сезіне алады және жергілікті
органдарға ұсыныс арыз, шағым жасай алады. Өзін-өзі басқару органдары
лауазым иелері жеке немесе ұжымдық негіздегі ұсыныс, шағым, арыздарына 1 ай
мерзімде мәнді жауап берулері керек.
L) Жергілкті өзін-өзі басқару қызметіндегі әріптестік және дара
басшылық.
Қазақстан Республикасыдағы жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуы
атқарушы биліктің атқарушы-ұжымдық түрінен жергілікті атқарушы аппаратты
басқарудың жеке дара басшылық принципіне өтуімен жүрді. Атқарушы
комитеттердің шешімді ұжымдық түрде қабылдауы жергілікті номенклатураның
халық алдындағы жауапсыздығының бетпердесі болып келді.
Заң, жергілікті өзін-өзі басқарудағы өкілділік органының қызметіндегі
ұжымдық тәртіпті бекіте отырып, басқа да жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының ұйымдастырылуы мен қызметі принциптері туралы сұрақтарды
негізінен ашық қалдырады. Бұл сұрақтар Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес жергілікті өзін-өзі басқару жарғысымен реттелуі тиіс. Жергілікті
өзін-өзі басқару жүйесіндегі басқаруды жүзеге асыратын органдар, ұжымдық
негізді де, сонымен қатар дара басшылық принципі негізінде де жұмыс істей
алады. Барлық жағдайда олар жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуде
өзіндік құзіреттілігіне жүгінеді және муниципалдық құрылымжарғысында
көрсетілгендей әртүрлі жағдайлар мен тәртәпке жауапты болады.
Жергілікті өзін-өзі басқарудағы өкілдік органының ұйымдастырылуы мен
қызметінің ұжымдық бастауы мынадын айқындалады. Ол осы орган муниципалдық
құрылым жарғысына сай ұжымдық органның мүшелер құрылымын анықтайды және
сондай-ақ өз шешімдерін де ұжымдық тәртіп ке сай қабылдайды.
Муниципалды құрылым жарғысы ұйымдық құқықтық органдардың шешім
қабылдауындағы ұжымдық кепілдікті бекітеді. Бұл бәрінен бұрын өкілдік орган
жұмысына қажетті кворум талабына сай, және шешім қабылдауына қажетті
кворумның да талабы.
М) Жергілікті өзін-өзі басқаруға мемлекеттік кепілдік.
Осы принципті жүзеге асыру дегеніміз бәрінен бұрын жергілікті
өзін-өзі басқарудағы құқығын қорғаудағықұқықтық жүйелер құылуының
қорғаудағы құқықтық жүйелер құрылуының кепілдігі. Мемлекет жергілікті өзін-
өзі басқарудың ұйымдастырылуы мен қызметінің құқықтық негізін орнатады,
жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржылық-экономикалық және ұйымдастырылу
еркіндігінің құқықтық негізін орнатады, мемлекеттік билік органдарының
жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен өзара әрекеттестік принципін де
орнатады. Қазақстан Республикасы Конституциясы, жергілікті өзін-өзі
басқарудағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz