Қазіргі қазақ повесіндегі көркемдік ізденістер

1. Жанр туралы ойлар
2. Тартыс және заман шындығы
3. Көркемдік ерекшеліктері

Повесть жанры туралы айтпас бұрын «повесть» сөзіне тоқталсам:
«Повесть»- орыстың көне дәуірінен келе жатқан төл сөзі. Бұл әуелде өмірде
болған әралуан ірі оқиғаларды жылнама, шежіре беттеріне тізіп,жазып қою,
баяндау(повествование), дәсүрінен туған.Былайша айтқанда «повесть»
орыстың ауыз әдебиетіндегі «слова», «сказание» деген халықтық
шығармалар түрімен төркіндес. Ерте кезде ол да солардың міндетіндей ғана
қызмет атқарған. Бірақ көп жағдайда өмірде нақты болған адамдарды,
өткінші оқиғаларды тізіп, тарихтық мәні бар болмыстарды баяндаған. Бұл
термин келе – келе кейінен өзінің мағынасын әдебиет ағысының толқынына
сай өзгертіп, белгілі бір жанрдың тұрақтамасына айналған. Былайша
айтқанда, «ауыз әдебиетінен тыс, онымен байланыссыз дамып, өз бетімен
өскен жазба әдебиет жоқ. XVIII ғасырда мәдениеті тез өсіп, дүние жүзілік
мәдениетпен қоян- қолтық келген, XIX ғасырдан бастап Европаны
таңдандырған орыстың жазба әдебиетімен нық байланысты, тамыры бір»
жатқанын повесть жанрының өткен жолы да өз алдына дәлелдей түседі.
Енді осы повесть жанры жайлы әдебиет зерттеушілер әр түрлі пікір
айтуда:
Қ.Жұмалиев: «Баяндау арқылы қара сөзбен жазылған көлемі орташа
шығармалар ұзақ әңгіме (повесть) деп аталады. Романмен
салыстырғанда, ұзақ әңгімеде эпизотар аз және алған оқиғаларының
көлемі де шағын болады.Ұзак әңгіменің (повестің) мысалы Пушкиннің «Капитан қызы», Сұлтанмахмұттың «Қамар сұлуы», т.б.Әйтседе роман
мен ұзақ әңіменнің арасындағы шекараны, өзгешелікті дәл мынау деп
үзілді- кесілдіайта қою қиын.Ұзақ әңгімелер негізінде бір, не екі
сюжеттік линияға негізделінеді, өмір құбылысы романдағыдай онша
терең суреттелмейді, ең керекті, ең негізгі деп саналған мәселелерді
қамтып, бірінші орынға соларды шығарады. »
М.Қаратаев: «Новелла жаныры, яки әңгіме мен повесть, романнан
бөлек, бөтен категориялар емес. Олар, Белинский айтқандай, ұлы өмір
кітабынан, яғни романнан жұлып алған парақтар - әңгіме( ол бір немесе
бірер эпизодты суреттейді) яки бір тарау – повесть ( ол бірнеше эпизодты
біріктірген бір оқиғаны суреттейді).»
С.Қирабаев: «Эпостың тең үлкен түрі роман – көркем сөздің ең биік
үлгісі... Онда бірнеше сюжеттік линия (негізгі сюжнттік линияға қосымша
бірнеше сюжеттер) қатар өрістеп, сол негізде халықтың көптеген тобының
жан-жақты обрызы жасалуға тиіс... Ал повесть шағын бір-екі сюжеттік
линияны дамытып, соған қатысты геройлардың аз ғана тобын алдыңғы
кезекке қойып көрсете алады»,- дейді.
З. Қабдолов: «Әңгіме шағын көлемді эпикалық түрдің айрықша асыл
үлгісі...Әңгіменің ең елеулі ерекшелігі – жинақтылығы ... Ал ұзақ әңгіме, яки
повесть – орта көлемді эпикалық түрдің үлгісі... Повестің жұрт таныған
кейбір жанырлық сипаты-мұнда шағын эпостағыдай бір емес, бірнеше оқиға:
адам өмірінің бір не бірер эпизоды ғана емес, бір алуан кезеңді құбылыстары
кеңірек, біраз дамытыла суреттеледі.Сондықтан әңгімеге қарағанда, повестің
көлемі де үлкен, сюжеті де күрделі... Роман – кең көлемді эпикалық түр...
Эпостың бұл түрінде жазылған шығапмалар... адам мен қоғам тіршілігін
мейлінше кең қамтып, алуан – алуан даму кезеңдерімен тұтас жүйелеп,
толассыз қимыл - қозғалыс қалпында жан-жақты жинақтайды, - дейді».