Кәсіпорындардың банкротқа ұшырауы, төлем қабілетсіз болу себептері, оның салдары және оның алдын алу бағыттарын анықтау, банкроттыққа қарсы басқарудың рөлі мен кәсіпорын үшін маңызын зерттеу
КІРІСПЕ
1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУДАҒЫ КӘСІПОРЫН БАНКРОТТЫҒЫНЫҢ РӨЛІ
1.1 Кәсіпорын банкроттығының экономикалық табиғаты мен мәні
1.2 Кәсіпорын банкроттығы мен төлем қабілетсіздігінің пайда болу себептері
1.3 Кәсіпорын банкроттығы құбылысының заңды.нормативті негіздері
2 КӘСІПОРЫННЫҢ АҒЫМЫДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТСІЗДІК ЖӘНЕ БАНКРОТТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІН ТАЛДАУ («КӨК.АҚТӨБЕ» АҚ МЫСАЛЫНДА)
2.1 «Көк.Ақтөбе» АҚ.ның экономикалық қызметіне жалпы сипаттама
2.2 «Көк.Ақтөбе» АҚ .ның қаржылық жағдайын талдау
2.3 «Көк.Ақтөбе» АҚ .ның банкроттыққа ұшырау қауіптерін талдау
3 КӘСІПОРЫНДАРДЫ БАНКРОТТЫҚТАН САУЫҚТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Кәсіпорынның банкроттықтан сауықтырудың жолдары
3.2 Кәсіпорынның банкроттыққа қарсы стратегиялық жоспарлауы және төлем қабілетін қалпына келтіру шаралары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУДАҒЫ КӘСІПОРЫН БАНКРОТТЫҒЫНЫҢ РӨЛІ
1.1 Кәсіпорын банкроттығының экономикалық табиғаты мен мәні
1.2 Кәсіпорын банкроттығы мен төлем қабілетсіздігінің пайда болу себептері
1.3 Кәсіпорын банкроттығы құбылысының заңды.нормативті негіздері
2 КӘСІПОРЫННЫҢ АҒЫМЫДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТСІЗДІК ЖӘНЕ БАНКРОТТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІН ТАЛДАУ («КӨК.АҚТӨБЕ» АҚ МЫСАЛЫНДА)
2.1 «Көк.Ақтөбе» АҚ.ның экономикалық қызметіне жалпы сипаттама
2.2 «Көк.Ақтөбе» АҚ .ның қаржылық жағдайын талдау
2.3 «Көк.Ақтөбе» АҚ .ның банкроттыққа ұшырау қауіптерін талдау
3 КӘСІПОРЫНДАРДЫ БАНКРОТТЫҚТАН САУЫҚТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Кәсіпорынның банкроттықтан сауықтырудың жолдары
3.2 Кәсіпорынның банкроттыққа қарсы стратегиялық жоспарлауы және төлем қабілетін қалпына келтіру шаралары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Нарықтық экономикаға өту біздің қаржы саясаты үшін кәспорынның банкроттығы ұғымының пайда болуына екелді. Тұрақсыз экономикалық даму, жоғарғы инфляция, салық саясатының тұрақсыздығы, саяси тұрақсыздық, кәсіпорын менеджерлері біліктілігінің жеткіліксіздігі жағдайында банкроттықтың мәні артады. Банкроттық, банкроттықтық жағдай және оны жою үшін қаржылық басқарудың арнайы әдістері қажет.
Қазіргі уақытта кез келген кәсіпорынның шаруашылық субъектісі ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы нарықта билікті серіктерін таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болды. Дегенмен, шаруашылық субъектілер мен кәсіпорындардың көпшілігі төлем қабілетсіз және дәрменсіз болуы экономиканың дамуының ұзақ мерзімді перспективасы жолында күрделі кедергі болды.
Жалпы әрбір кәсіпорын үшін бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында жүзеге асырылып жатқан шаралардың маңыздылығы банкроттыққа қарсы басқарудың рөлін атқарады. Осыған сәйкес кәсіпорындар өндірген өнімдердің бағасын төмендету, өткізу көлемін көбейту, әрі нарықтағы тауарлардың сапалық көрсеткіштер жағынан ерекшеленетін өнім түрлерін өндіру арқылы нарықтағы жағдайын нығайтуға ұмтылады.
Жоғары денгейдегі бәсеке жағдайында әрбір кәсіпорын мақсаты төлем қабілетті және қаржылай тұрақты болу. Дегенмен, кейбір кәсіпорындар сот шешімі бойынша төлем қабілетсіз деп танылып, банкротқа ұшырайды.
Банкроттық - кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық механизмінің балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялық саясатының тиімсіз болуынан туындайды. Сондықтан шаруашылық қызметтің негізгі көрсеткіштерінің өсу денгейінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін және қаржылық банкроттық жағдайынан шығу үшін кәсіпорынның жағдайын жақсартуға бағыттылған бағдарлама жасау керек.
Банкроттық – нарықтық экономика жағдайында объективті экономикалық құбылыс болғандықтан, Қазақстанда, ол оны сауықтырудың құралына айналмады. Сондықтан бұл жұмыстың мақсаты – кәсіпорындардың банкротқа ұшырауы, төлем қабілетсіз болу себептері, оның салдары және оның алдын алу бағыттарын анықтау, банкроттыққа қарсы басқарудың рөлі мен кәсіпорын үшін маңызын зерттеу болып табылады. Қойылған мақсатқа сәйкес және жұмыстың маңыздылығына қарай міндеттері:
-«банкроттық» ұғымының әлеуметтік- эконмикалық, экономикалық-құқықтық мазмұнын ашу;
-кәсіпорындағы банкроттықтық жағдайлардың пайда болу себептері мен белгілерін анықтау;
-кәсіпорын дәрменсіздігінің даму кезеңдерін сипаттау;
-банкроттыққа қарсы басқарудың кәсіпорында дамуын жетілдіру;
- оның шешу жолдары мен ұсыныстар;
Дипломдық жұмыс объектісі ретінде банкроттыққа ұшыраған кәсіпорындарды атауға болады.
Қазіргі уақытта кез келген кәсіпорынның шаруашылық субъектісі ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы нарықта билікті серіктерін таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болды. Дегенмен, шаруашылық субъектілер мен кәсіпорындардың көпшілігі төлем қабілетсіз және дәрменсіз болуы экономиканың дамуының ұзақ мерзімді перспективасы жолында күрделі кедергі болды.
Жалпы әрбір кәсіпорын үшін бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында жүзеге асырылып жатқан шаралардың маңыздылығы банкроттыққа қарсы басқарудың рөлін атқарады. Осыған сәйкес кәсіпорындар өндірген өнімдердің бағасын төмендету, өткізу көлемін көбейту, әрі нарықтағы тауарлардың сапалық көрсеткіштер жағынан ерекшеленетін өнім түрлерін өндіру арқылы нарықтағы жағдайын нығайтуға ұмтылады.
Жоғары денгейдегі бәсеке жағдайында әрбір кәсіпорын мақсаты төлем қабілетті және қаржылай тұрақты болу. Дегенмен, кейбір кәсіпорындар сот шешімі бойынша төлем қабілетсіз деп танылып, банкротқа ұшырайды.
Банкроттық - кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық механизмінің балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялық саясатының тиімсіз болуынан туындайды. Сондықтан шаруашылық қызметтің негізгі көрсеткіштерінің өсу денгейінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін және қаржылық банкроттық жағдайынан шығу үшін кәсіпорынның жағдайын жақсартуға бағыттылған бағдарлама жасау керек.
Банкроттық – нарықтық экономика жағдайында объективті экономикалық құбылыс болғандықтан, Қазақстанда, ол оны сауықтырудың құралына айналмады. Сондықтан бұл жұмыстың мақсаты – кәсіпорындардың банкротқа ұшырауы, төлем қабілетсіз болу себептері, оның салдары және оның алдын алу бағыттарын анықтау, банкроттыққа қарсы басқарудың рөлі мен кәсіпорын үшін маңызын зерттеу болып табылады. Қойылған мақсатқа сәйкес және жұмыстың маңыздылығына қарай міндеттері:
-«банкроттық» ұғымының әлеуметтік- эконмикалық, экономикалық-құқықтық мазмұнын ашу;
-кәсіпорындағы банкроттықтық жағдайлардың пайда болу себептері мен белгілерін анықтау;
-кәсіпорын дәрменсіздігінің даму кезеңдерін сипаттау;
-банкроттыққа қарсы басқарудың кәсіпорында дамуын жетілдіру;
- оның шешу жолдары мен ұсыныстар;
Дипломдық жұмыс объектісі ретінде банкроттыққа ұшыраған кәсіпорындарды атауға болады.
1. Евразийское сообщество, №2, 2010,. «Антикризисное управление».
2. Дүйсенбаев Ш., Төлегенов Ә.Т., Жумагалиева А.Т., «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», Алматы 2009 ж.
3. Алаш айнасы газеті, 29 мамыр 2013 жыл
4. Ой-көкпар газеті, № 3 басылым, 163 бет
5. С.И.Климкин. « Заңды тұлғалар, Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша» А.: Қаз ГЗУ баспа үйі, 2011
6. Ілиясов Қ.Қ, Құлпыбаев С. «Қаржы». Алматы 2003 ж., 445 бет
7. Қазақстан Республикасының «Банкроттық туралы Заңы»;
8. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі), Алматы 2013 жыл
9. Ковалев А.П. «Финансовый анализ и диагностика банкротства Учебное пособие», М.-1994г.
10. Шаруашылық қызмет еркіндігі және кәсіпкерлікті дамыту туралы қабылданған 1990 жылғы Заңы
11. Ж. Л. Паин «Әлемдегі дағдарыс» 2012 жыл
12. ҚР-ның Азаматтық кодексі, 2013ж
13. ҚР-ның Қылмыстық іс жүргізу кодексі, 2013ж
14. М.В. Телюкина «Банкроттық жағдайының проблемалары» Дис.к. ю.н., М.: МГУ, 1997
15. ҚР Президентінің «Қазақстан – 2050» Стратегиясы» Жолдауы
16. Ковалев А.П. «Анализ финансов по состоянию предприятия». М. 1995, 54б.
17. «Қаржы-қаражат» №3, 2009ж
18. Бердалиев К.Б. « Қазақстан экономикасын басқару» А-2008
19. «Антикризисное управление и банкротство» Мухамбетов Т.Ж., Алматы 2010.
20. Под ред. Жатканбаева Е.Б.Малое предпринимательство: теория, мировой опыт и Казахстан, Алматы-2008ж.;
21. Под ред. Смаилова А.А. Казакстан 1991-2001 г.г. Информационно-аналитический сборник, Алматы-2001ж.;
22. Государственная программа развития и поддержки малого предпринимательства в РК на 2001-2002г.г.,Астана, Казахстанская Правда ,2001г. 11 май;
23. Егемен Қазақстан газеті, 27.12.2010ж.;
24. BNEWS журналы, 28.02.2013
25. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 жыл
26. «Әлеуметтік –экономикалық жаңғырту- Қазақстан дамуының басты бағыттары» Қазақстан Республикасының Президенті- Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 27 қаңтар 2012 жыл
27. Статистикалық орталықтың салық түсімдері туралы ақпарат. 2013ж
28. ҚР Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 14желтоқсан 2012 жыл.
29. Концепция развития финансового сектора Республики Казахстан на 2007-2012 годы /Одобрена постановлением Правительства Республики Казахстан от 25 декабря 2006 года № 1284.
30. «Көк-Ақтөбе» АҚ-ның жеке сайты: finkok-aktobe.kz
31. «Қаржы-қаражат»,№2 2010
32. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі), Алматы 2013 жыл
33. ҚР-ның KASE қор биржасының сайты: www.kase.kz
34. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау және қадағалау комитетінің сайты : www.afn.kz
35. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің сайты: minfin.kz
2. Дүйсенбаев Ш., Төлегенов Ә.Т., Жумагалиева А.Т., «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», Алматы 2009 ж.
3. Алаш айнасы газеті, 29 мамыр 2013 жыл
4. Ой-көкпар газеті, № 3 басылым, 163 бет
5. С.И.Климкин. « Заңды тұлғалар, Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша» А.: Қаз ГЗУ баспа үйі, 2011
6. Ілиясов Қ.Қ, Құлпыбаев С. «Қаржы». Алматы 2003 ж., 445 бет
7. Қазақстан Республикасының «Банкроттық туралы Заңы»;
8. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі), Алматы 2013 жыл
9. Ковалев А.П. «Финансовый анализ и диагностика банкротства Учебное пособие», М.-1994г.
10. Шаруашылық қызмет еркіндігі және кәсіпкерлікті дамыту туралы қабылданған 1990 жылғы Заңы
11. Ж. Л. Паин «Әлемдегі дағдарыс» 2012 жыл
12. ҚР-ның Азаматтық кодексі, 2013ж
13. ҚР-ның Қылмыстық іс жүргізу кодексі, 2013ж
14. М.В. Телюкина «Банкроттық жағдайының проблемалары» Дис.к. ю.н., М.: МГУ, 1997
15. ҚР Президентінің «Қазақстан – 2050» Стратегиясы» Жолдауы
16. Ковалев А.П. «Анализ финансов по состоянию предприятия». М. 1995, 54б.
17. «Қаржы-қаражат» №3, 2009ж
18. Бердалиев К.Б. « Қазақстан экономикасын басқару» А-2008
19. «Антикризисное управление и банкротство» Мухамбетов Т.Ж., Алматы 2010.
20. Под ред. Жатканбаева Е.Б.Малое предпринимательство: теория, мировой опыт и Казахстан, Алматы-2008ж.;
21. Под ред. Смаилова А.А. Казакстан 1991-2001 г.г. Информационно-аналитический сборник, Алматы-2001ж.;
22. Государственная программа развития и поддержки малого предпринимательства в РК на 2001-2002г.г.,Астана, Казахстанская Правда ,2001г. 11 май;
23. Егемен Қазақстан газеті, 27.12.2010ж.;
24. BNEWS журналы, 28.02.2013
25. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 жыл
26. «Әлеуметтік –экономикалық жаңғырту- Қазақстан дамуының басты бағыттары» Қазақстан Республикасының Президенті- Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 27 қаңтар 2012 жыл
27. Статистикалық орталықтың салық түсімдері туралы ақпарат. 2013ж
28. ҚР Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 14желтоқсан 2012 жыл.
29. Концепция развития финансового сектора Республики Казахстан на 2007-2012 годы /Одобрена постановлением Правительства Республики Казахстан от 25 декабря 2006 года № 1284.
30. «Көк-Ақтөбе» АҚ-ның жеке сайты: finkok-aktobe.kz
31. «Қаржы-қаражат»,№2 2010
32. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі), Алматы 2013 жыл
33. ҚР-ның KASE қор биржасының сайты: www.kase.kz
34. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау және қадағалау комитетінің сайты : www.afn.kz
35. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің сайты: minfin.kz
КІРІСПЕ
Нарықтық экономикаға өту біздің қаржы саясаты үшін кәспорынның
банкроттығы ұғымының пайда болуына екелді. Тұрақсыз экономикалық даму,
жоғарғы инфляция, салық саясатының тұрақсыздығы, саяси тұрақсыздық,
кәсіпорын менеджерлері біліктілігінің жеткіліксіздігі жағдайында
банкроттықтың мәні артады. Банкроттық, банкроттықтық жағдай және оны жою
үшін қаржылық басқарудың арнайы әдістері қажет.
Қазіргі уақытта кез келген кәсіпорынның шаруашылық субъектісі ретінде құқық
жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық
мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі
және сыртқы нарықта билікті серіктерін таңдауға қол жетті, өйткені
болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты
болды. Дегенмен, шаруашылық субъектілер мен кәсіпорындардың көпшілігі
төлем қабілетсіз және дәрменсіз болуы экономиканың дамуының ұзақ мерзімді
перспективасы жолында күрделі кедергі болды.
Жалпы әрбір кәсіпорын үшін бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында
жүзеге асырылып жатқан шаралардың маңыздылығы банкроттыққа қарсы басқарудың
рөлін атқарады. Осыған сәйкес кәсіпорындар өндірген өнімдердің бағасын
төмендету, өткізу көлемін көбейту, әрі нарықтағы тауарлардың сапалық
көрсеткіштер жағынан ерекшеленетін өнім түрлерін өндіру арқылы нарықтағы
жағдайын нығайтуға ұмтылады.
Жоғары денгейдегі бәсеке жағдайында әрбір кәсіпорын мақсаты төлем
қабілетті және қаржылай тұрақты болу. Дегенмен, кейбір кәсіпорындар сот
шешімі бойынша төлем қабілетсіз деп танылып, банкротқа ұшырайды.
Банкроттық - кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық
механизмінің балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялық
саясатының тиімсіз болуынан туындайды. Сондықтан шаруашылық қызметтің
негізгі көрсеткіштерінің өсу денгейінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін
және қаржылық банкроттық жағдайынан шығу үшін кәсіпорынның жағдайын
жақсартуға бағыттылған бағдарлама жасау керек.
Банкроттық – нарықтық экономика жағдайында объективті экономикалық
құбылыс болғандықтан, Қазақстанда, ол оны сауықтырудың құралына айналмады.
Сондықтан бұл жұмыстың мақсаты – кәсіпорындардың банкротқа ұшырауы, төлем
қабілетсіз болу себептері, оның салдары және оның алдын алу бағыттарын
анықтау, банкроттыққа қарсы басқарудың рөлі мен кәсіпорын үшін маңызын
зерттеу болып табылады. Қойылған мақсатқа сәйкес және жұмыстың
маңыздылығына қарай міндеттері:
-банкроттық ұғымының әлеуметтік- эконмикалық, экономикалық-құқықтық
мазмұнын ашу;
-кәсіпорындағы банкроттықтық жағдайлардың пайда болу себептері мен
белгілерін анықтау;
-кәсіпорын дәрменсіздігінің даму кезеңдерін сипаттау;
-банкроттыққа қарсы басқарудың кәсіпорында дамуын жетілдіру;
- оның шешу жолдары мен ұсыныстар;
Дипломдық жұмыс объектісі ретінде банкроттыққа ұшыраған кәсіпорындарды
атауға болады.
Жұмыстың зерттелу барысындағы ақпараттық негізі Қазақстанның
заңшығарушылық актілері мен нормативтік құжаттары, банкроттық кәсіпорынның
қаржы-экономикалық жағдайын сауықтыру сұрақтары бойынша мәліметтер, сонымен
қатар әсіресе орыс ғалымдарының кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау мен
банкроттыққа жол бермеу шаралары бойынша ғылыми еңбектері мен оқу құралдары
өз көмегін тапты.
Зерттеу барысында жаңа қорытынды деп танылған ұсыныстар көрініс тапты,
атап айтсақ:
-отандық және шетелдік ғалымдардың көзқарастарын талдау мен жүйелеу
негізінде банкроттық ұғымының нарықтық экономиканың объективті
экономикалық феномені ретінде мәні анықталды;
-кәсіпорынның банкроттық алдындағы жағдайының пайда болуын
негіздейтін факторлары мен белгілері сипатталды;
-кәсіпорындағы банкроттыққа дейінгі кезеңнің тұрақтылығын сақтау
мен банкроттыққа қарсы басқаруды жетілдіру бойынша ұсыныстардың жүзеге
асуы;
Қазіргі уақыттағы заң, алдымен борышкер кәсіпорынды мүмкіндігінше
сақтап қалуға бағытталған нормаларды қамтиды. Өйткені кәсіпорындардың
жалпылама бәрінің банкроттыққа ұшырауы елеулі әлеуметтік салдарға ұрындыруы
мүмкін. Сондықтан да барлық нарықтық қатынас орнаған мемлекеттерде
кәсіпорынды жалпы күйреуден қорғауға бағытталған белгілі бір механизмдер
қалыптасқан. Мұндай механизмдердің негізгі элементтерінің біріне-
банкроттықты кұқықтық реттеу жатқызылады.
1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУДАҒЫ КӘСІПОРЫН БАНКРОТТЫҒЫНЫҢ РӨЛІ
1.1 Кәсіпорын банкроттығының экономикалық табиғаты мен мәні
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі, оның қаржы-
экономикалық тұрақтылығы болып табылады. Бірақ бірқатар отандық
кәсіпорындардың қаржылық нәтижесі мен экономикалық дамуы ойдағыдай қолданыс
таба алмай, дәрменсіз немесе банкроттық жағдайға душар болуда.
Банкроттық нарық шаруашылығының бір категориясы ретінде соттың шешімі мен
немесе кредитордың келісімі бойынша соттан тыс ресми түрде жарияланады.
Банкроттық - борышқордың сот таныған төлем қабілетсіздігі. Борышқордың
мүлкін басқару сот қаулысы бойынша несие берушінің мүддесін көздей отырып
жүзеге асырылады. Ерікті банкроттық несие берушілердің сотқа арыздануына
байланысты пайда болады. Банкроттық туралы заңда несие берушілердің
жағдайын жеңілдететін баптар бар. Қолданылу мерзімі біткен облигацияларды
сатып алуға қабілетсіз корпорациялардың бұрынғы басқарушылар басшылығымен
немесе қамқоршылар бақылауымен қайтадан ұйымдастыру жұмыстарын жүргізуіне,
қарыз мөлшерін азайтуына немесе нысанын өзгертуіне рұқсат етіледі.
Борышқорларға өзіне несие берушілер заң негізінде келісім жасау және
қарызды төлеу уақытын ұзарту мүмкіндігі беріледі. Шығынды (пайда
келтірмейтін) кәсіпорындардың өнімі мемлекеттік жоспарға енгізіледі, сөйтіп
ондай кәсіпорын жоспарлы-шығынды кәсіпорын деп аталынады. Оның шығынының
орны мемлекеттік дотация (жәрдемақы) есебінен толтырылады. Кәсіпорынның
шығынға ұшырауын, әрдайым бірдей нашар жұмыс істеудің немесе төмен сапалы
өнім шығарудың нәтижесі деуге болмайды. Әдетте, ол енгізілетін өндіріс
жоспарына жоғарыдан тауарлардың мемлекеттік бағасының төмен деңгейде
болуынан туындайды. Алайда еліміздің нарықтық
экономикаға өтуіне байланысты жаңа көзғарастар пайда болды:
• банкроттық — шаруашылық өмірінің обьективтік немесе субъективтік
себептерінен туындайтын белгілі бір табиғи құбылысқа айналып келеді;
• мемлекеттік дотациялар елеулі түрде тарылуда, баға неғұрлым икемді бола
түсіп, сұраным мен ұсынымды айқынырақ көрсетуде.
Сондықтан тиімсіз жұмыс істейтін кәсіпорынның банкротқа ұшырауы
мүмкін, оны тиісті өкілеттік орган куәландырады. Ондай кәсіпорындардың
мүлкі қосымша қаражат табу үшін басқа кәсіпорынға (ұйымға) сатылуы, жалға
берілуі немесе акционерлік меншікке өткізілуі мүмкін.
Банкроттық туралы Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 21 қаңтардағы №
67-1 Заңы (2012.10.07. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ол қарызын
төлей алмайтын, ақшалай міндеттемелер талабын қанағаттандыра алмау, сонымен
қатар өзіне тиісті мүлік есебінен бюджет пен бюджеттен тыс қорларға
міндетті төлемдерді қамтамасыз ете алмау жатады. Басқаша айтқанда,
шаруашылық субъектісінің қарызды төлей алмауы, ағымдағы операциялық
қызметті қаржыландыра алмауы, қарыздардың, мідеттемелердің өсуіне
байланысты жедел міндеттемелерді өтеу қабілетсіздігі немесе борышкердің
балансының қанағаттанарлықсыз құрылымына байланысты ұғымдар кіреді.
Баланстың қанағаттанарлықсыз құрылымы борышкердің мүлкі мен
міндеттемелерінің өтімділік деңгейінің жетіспеуіне байланысты кредитордың
алдында мүлік есебінен міндеттемелерін дәл уақытысында төленбеуі жағдайында
орын алады. Мұндай жағдайда мүліктің жалпы құны борышкер міндеттемелерінің
жалпы сомасына тең немесе одан асып кетуі мүмкін.
Банкроттық ұғымы экономикалық және құқықтық қатынастардың өзара
тығыз байланысқан кең саласын қамтиды. Құқықтық тұрғыдан, банкроттық –
кәсіпорынның жойылуына (ликвидация) негіз болатын төлем қабілетсіздігінің
құқықтық танылуы болып саналады. Сөздікте банкроттық (итальян сөзі Banco –
банк және gotto – құлдырау) – дәрменсіз, кәсіпорынның немесе азаматтың
қаржысыз болуы, осыған орай өз міндеттемелерін төлеуге дәрменсіз болуы .
Дәрменсіздік (банкроттық) орыс ғалымдарының көзқарастары бойынша –
борышкердің төлем қабілетсіздігінің сотпен анықталуы немесе баланс
құрылымының қанағаттанарлықсыз болуы.[1]
Ал қазақстандық ғалымдар өз анықтамасын ұсынды: банкроттық –
шаруашылық субъектісінің экономикалық дәрменсіздігі, оның қарыз
міндеттемелері бойынша төлем қабілетсіздігі, шаруашылық соттың шешімімен
жариялануы. [2]
Жалпы банкроттық өзінің мәні бойынша – нарықтық экономиканың қалыпты
құбылысы, бәсекелік күрестің табиғи процесі. Банкроттық бәсекелік күрес
нәтижесі ретінде өндірістің дамуын, іскерлікті ынталандырады.
Банкроттық туралы көптеген анықтамалар бар,
банкроттық — кәсіпорындардың төлем қабілетсіздігі салдарынан өз жұмысын
мәжбүрлі тоқтатуы. [3]
Әдетте, фирманың банкроттығы, көбінесе, олардың шығыны кірісінен асып
кетуі салдарынан туындайды. Мұндай жағдайда борышқор тек соттың
шешімі бойынша ғана банкрот деп танылады. Борышқорды банкрот деп танудың
негіздері, тәртібі мен рәсімі ҚР “Азаматтық Кодексінің” 52, 53, 54, 55, 56,
57-баптарында, “Банкроттық туралы” заңда көзделген. Осы актілерге сәйкес
Банкроттық ерікті не ықтиярсыз түрде жүзеге асырылуы мүмкін.
Егер борышқор өзінің төлем қабілетсіздігі жайында сотқа арыз берсе, онда ол
ерікті банкрот болып табылады. Алайда борышқор арызын соттың тиісті
шешімінсіз кері қайтарып ала алмайды. Ал, ықтиярсыз Банкроттық туралы іс
қозғауға кредит берушінің талабы негіз болады. Кейде
фирмалардың алған қарыз ақшаларын жасырып қалу мақсатымен “жалған
Банкроттыққа” ұшырау деректері де кездесед. Бұл теріс әрекет ретінде
танылып, заңмен қудаланады. Банкроттыққа ұшыраған
кәсіпорынның кредит берушіге қарызын және басқа да міндетті төлемдерін өтеу
туралы үшінші жақтың кепілдігі болмаған жағдайда сот баспасөзде борышқордың
қаржы жағдайын жақсартып, несие берушілердің тілек-шағымдарын
қанағаттандыруына жәрдем беруге қабілетті заңды тұлғалар мен азаматтарға
арналған тендр жариялай алады. Егер бір ай ішінде мұндайлар
табылмаса, кәсіпорынның банкроттығы туралы іс заң құжаттарында
көрсетілген тәртіппен қаралады да кәсіпорын мемлекеттік тіркеу регистрінен
шығарылып, таратылады. Әдейі (касақана)
банкроттық - экономикалық, қызмет саласындағы қылмыс, коммерциялық ұйым
басшысының немесе меншік иесінің, сол сияқты жеке кәсіпкердің жеке мүддесі
немесе өзге адамдардың мүддесі үшін төлем қабілетсіздігін қасақана жасауы
немесе ұлғайтуы, ірі зиянға немесе өзге де ауыр залалдарға апарып соғуы.
Коммерциялық ұйым басшысының немесе оның меншік иесінің, сол сияқты жеке
кәсіпкердің жеке мүддесі немесе өзге адамдардың мүддесі үшін төлем
қабілетсіздігін қасақана жасауы немесе ұлғайтуы ірі зиянға немесе өзге де
ауыр зардаптарға әкеп соқса, экономикалық қызмет саласындағы қылмыс болып
табылады. Банкроттық- кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының
шаруашылық механизмінің балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және
инвестициялық саясатының тиімсіз болуынан туындайды. Сондықтан шаруашылық
қызметтің негізгі көрсеткіштерінің өсу денгейінің тұрақтылығын қамтамасыз
ету үшін және қаржылық банкроттықы жағдайынан шығу үшін кәсіпорынның
жағдайын жақсартуға бағыттылған бағдарлама жасау керек.
Дегенмен көптеген ғалымдар банкроттықты құқықтық қатынастарды
сипаттайтын категория ретінде қарастырады. Құқықтық тұрғысынан банкроттық –
ол сот шешімімен немесе борышкердің жариялауы бойынша борышкердің қаржы
міндеттемелері бойынша кредиторлардың талабын толық қанағаттандыруға
дәрменсіздігі. [4]
Банкроттық – кәсіпорынның жойылуына негіз болатын оның төлем
қабілетсіздігінің құқықтық танылуы болып табылады. Құқықтық бағыттың негізі
соттың дәрменсіз деп тануы. Сонымен бірге,
қазақстандық зерттеушілер төлем қабілетсіз және дәрменсіз түсініктеріне
нақты жауап берген: төлем қабілетсіз – деп борышкердің өтеу мерзімі бойынша
қаржы міндеттемелері мен басқа да қарсы сипатындағы талаптарын орындай
алмауы, ал дәрменсіз – деп кәсіпорынды банкрот деп тану мақсатында тауарлар
(жұмыс, қызмет) төлемі бойынша кредиторлар талабын қанағаттандыра алмауы.
[5]
Банкроттық — қарызын қайтаруға ақша қаражатының жоқтығынан борышқордың
міндеттемелерін өтеуге төлем қабілетінің болмауы. Фирма банкроттығы әдетте
ұзақ уақыт ішінде шығысы кірістен артық болып, шығынның орнын толтыру
көздерінің табылмау салдарынан пайда болады. Юристік тәжірибеде банкроттық
дегеніміз — сотпен не төрелікпен қарызын толық өтей алмайтыны айқындалған
соң борышын өтеу үшін экономикалық іс-әрекетін тоқтату. Бұл несие
берушілердің қарызын қайтару үшін борышқорды барлық мүлкін сатуға мәжбүр
етеді. Сот шешімі бойынша борышқорлық міндеттемесін өтеуге қабілетсіз
кәсіпорындар қайта құрылуы мүмкін, яғни оған борышын өтеп, банкроттықтан
шығу үшін мөлшерлі мерзім беріледі, ал кей жағдайда борышқор фирмалар мен
мекемелердің, өнеркәсіптердің шаруашылығын тоқтатып, тарату ашық
жарияланып, мүлкін сату арқылы, не болмаса қаржы мүліктерін өнеркәсіптің өз
адамдары сатып алу арқылы таратылады. Егер де төлем қабілетсіздігін
айқындап сотқа борышқордың өзі арыз жазса, банкроттық "ерікті" деп аталады,
ал арыз қарызы қайтарылмаған несие берушіден түссе, банкроттық "ықтиярсыз",
"мәжбүрлі" деп аталады.
Жалпы әрбір кәсіпорын үшін кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін
арттыру мақсатында жүзеге асырылып жатқан шаралардың маңыздылығы
банкроттыққа қарсы басқарудың рөлін атқарады. Осыған сәйкес кәсіпорындар
өндірген өнімдердің бағасын төмендету, өткізу көлемін көбейту, әрі
нарықтағы тауарлардың сапалық көрсеткіштер жағынан ерекшеленетін өнім
түрлерін өндіру арқылы нарықтағы жағдайын нығайтуға ұмтылады. Экономика-
құқықтық тұрғыда банкроттықты қарастыруда оны таза экономикалық, немесе
таза құқықтық деп бөлуге болмайды. Банкроттықты экономикалық тұрғысынан
қарастырғанда негізінен шаруашылық субъектісінің дәрменсіз болуының
себептерін зерттеуге бағытталады. Сонымен бірге, банкроттық макро-
микроэконмикалық түрде қарастырылады, яғни бірінші бағыт бойынша нарық
теориясының қорытындыларына негізделсе, екінші – фирмалар теориясына
негізделеді. Басқаша айтқанда, экономикалық бағыт- кәсіпорынның
банкроттығын экономикалық механизмдерін, яғни оны қаржы банкроттық ретінде
қарастырады, ал құқықтық бағыт-кәсіпорынның төлем қабілетсіз, яғни
банкроттық жағдайға душар болғанын мойындағаннан кейінгі кәсіпорындардың
жойылуы. Ұйымдастырушылық – құқықтық механизмі, банкроттықтың күрделі
табиғатынан туындайды, яғни ол макроэкономикалық, микроэкономикалық және
қоғамдық аспектіге ие: экономика тұрғысынан банкроттық және ликвидациялық
процесс ретіндегі банкроттық. Сонымен, банкроттық деп кредиторлар мен
борышкерлер арасындағы соңғылардың төлем қабілетсіздігі мен міндеттемелері
бойынша уақытылы қарызын төлей алмауы бойынша қатынастарын сипаттайтын
экономикалық категория болып табылады.
Кез келген басқару қызметі өз деңгейінде тәуекел сипатына ие болады.
Қазақстандағы нарықтық қатынастардың қалыптасуы басқару шешімдерінің
қабылдау күрделілігімен, олардың нәтижесін болжау күрделілігімен
сипатталады. Коммерциялық ұйымдар пайданы максимализациялауға ұмтылуда
заңдылыққа сүйенеді: пайда көп болған сайын, тәуекел де көп болады. Мұндай
жағдай үш мүмкін болатын экономикалық нәтижесінен сипатталады: теріс
(жеңілу, жоғалту, банкроттық, зиян), нөлдік, оң (жеңіс, пайда, табыс).
1.2 Кәсіпорын банкроттығы мен төлем қабілетсіздігінің пайда болу себептері
Банкроттық нарық шаруашылығының бір категориясы болып табылады. Ол
соттың шешімі мен немесе кредитордың келісімі бойынша соттан тыс ресми
түрде жарияланады. Қазақстан Республикасының "Банкроттық туралы" 07.04.95
жылғы №2173 Заңына сәйкес, қарызды төлеуге шамасы жоқ ұғымы ақшалай
міндеттер бойынша кредиторлар сұранысын, еңбекақы төлеу талабын
қанағаттандыра алмауы, сонымен қатар өзіне тиісті мүлік есебінен бюджет пен
бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдерді қамтамасыз ете алмауы жатады.
Басқаша айтқанда, шаруашылық субъектісінің қарызды төлей алмауы, ағымдағы
операциялық қызметті қаржыландыра алмауы, қарыздардың, міндеттердің өсуіне
байланысты жедел міндеттемелерді өтеу қабілетсіздігі немесе борышкердің
балансының қанағаттанғысыз құрылымына байланысты ұғымдар кіреді. Баланстың
қанағаттанғысыз құрылым борышкердің мүлкі мен міндеттемелерінің өтімділік
деңгейінің жетіспеуіне байланысты кредитордың алдында мүлік есебінен
міндеттемелердің дәл уақытында төленбеуі жағдайы тұрған кезде болуы мүмкін.
Мұндай жағдайда мүліктің жалпы құны борышкер міндеттемелерінің жалпы
сомасына тең немесе одан асып кетуі мүмкін.
Банкроттық кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық
механизімінің балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялық
саясатының тиімсіз болуынан туындайды.
Банкроттықтың ықтималдылығын бағалауды қаржылық талдау арқылы
жүргізуге болады, себебі ол кәсіпорынның экономикалық "ауруын" және одан
арылу жолдарын таңдауға мүмкіндік береді.
Кәсіпорынның банкроттылығын болжау бойынша құралдарды кең пайдалана
отырып, кәсіпорынның дағдарыс жағдайынан шығу шараларын ойластыруға
мүмкіндік туғызады. Болжау, қалыптасып жатқан тенденцияларды зерттеп
қарауға сыртқы, ішкі жағдайлардың әсерін есепке ала отырып, қаржылық
саясатты жүргізу үшін, кәсіпорынның келешегі төлем қабілеттігінің темендеуі
немесе жоғарылауы қандай деген ең маңызды сұраққа жауап беру керек.
Банкроттық кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық
механизмінің балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялық
саясатының тиімсіз болуынан туындайды. Жалпы абсолютті төлем қабілетті
кәсіпорын деп міндеттемелері жоқ және капиталының құрамы толық өзіндік
капитал болып табылатын төлем қабілетті кәсіпорындар жатады. Кәсіпорынның
төлем қабілетсіздігі міндеттемелердің мөлшеріне тура пропорционалды және
пайда көлеміне кері пропорционалды болады. Сондықтан кәсіпорынның төлем
қабілетсіздігінің негізгі себептеріне, 1-ден, пайда көлемінің төмендеуіне
әсер ететін факторлар, 2-ден, міндеттемелердің өсуіне әсер ететін факторлар
жатады .
Пайданың өсу деңгейінің бәсеңдеуі немесе оның абсолютты азаюы орын
алады, егер:
- тауар бастылық жағдайда, яғни өнімнің сапасы қанағаттанарлықсыз,
бағасы жоғары және оған қажеттілік деңгейі төмен болса, нарықта ол өніміне
деген сұраныс азаяды;
- жіберілген өнімге төлемнің қайтарылмауының өсуі, яғни кәсіпорын
сенімсіз сатып алушылармен байланыста болып немесе сатып алушыларды еріксіз
таңдағанда орын алады;
- тыйым салу, квота, кедендік кедергілер, т.б. шектеулер орнату арқылы
нарықты шектеу;
Ал міндеттемелердің озып өсуі келесі жағдайларда орын алады:
- кәсіпорынның тиімсіз ұзақ мерзімді қаржылық салымдарды жүзеге
асыруы;
-кәсіпорынның өндіріс көлемі мен табысының өсуіне әкелмейтін, жұмыс
істемейтін қорлармен жүктеуі;
-кәсіпорын құралдары пайдаға қатысы жоқ есеп айырысулармен жүзеге
асырылуы;
-кәсіпорынның зиян шегуі;
Жоғарыдағы аталған төлем қабілетсіздіктің жалпы себептерінің жиыны
мемлекет өндірісі мен нарыққа тәуелсіз өз міндеттемелері бойынша уақытылы
есептесу қиындықтарына душар болған барлық кәсіпорындарға тән. Сонымен
бірге, ақшалай ағымдарды жоспарлау мен басқарудың болмауынан жағдай
қиындайды.
Жалпы төлем қабілетсіздіктің ерекше себептеріне 1-ден, нарық
тапсырысынан артта қалушылық, яғни ұсынылатын ассортимент, сапа, баға, т.б.
туралы айтуға болады; 2-ден, кәсіпорынның қанағаттанарлықсыз қаржылық
басқарылуы, яғни оның міндеттемеге жүктелуі. Бұл жағдайда қаржылық басқару
дертіне ұшырайды.
Сонымен қатар, банкроттықтың пайда болуының объективті және субъектвті
себептері бар.
Шаруашылық жүргізу жағдайын жасаудың объективті себептері:
• экономиканы реформалаудың нормативті және заң шығаратын базаларының,
қаржылық, ақша, несие, салық жүйелерінің жетілмегендігі;
• инфляцияның аса жоғары деңгейі;
• фирманың құнды қағаздарының нарықтық құнының төмендеуі;
• бәсекелестіктің жоғары деңгейі және соның нәтижесінде пайда болған
сәйкес келмейтін өндіріс шығындары төмендемей, өнім бағасының
төмендеуі және сәйкесінше өндіріс шығынының төменемеуі;
Шаруашылық жүргізуіне тікелей қатысты субъективті себептер:
• банкроттықты уақытында болжап және келешекте сақтану;
• жарнама, өтімділік жүйесінің болмауы сұранысты толық
зерттемегендіктен сату көлемінің төмендеуі;
• өндіріс көлемінің төмендеуі;
• ұқсас, бірақ сапасы жоғары өнімдерінің бағасына кейбір түрлердің
бағаларының жақындауы;
• ақталмаған жоғары шығындар;
• өнімнің төменгі рентабельдігі;
• өндіріс циклының өте көлемді болуы;
• үлкен қарыздар мен өзара төлей алмаулар;
• ескі басқарма басшыларының нарықты құруға бейімделе алмауы,
сұранысы жоғары өнімдерді шығаруда іскерлік танытпауы,
инвестициялық, бағалық, қаржылық саясаттың тиімдісін таңдай алмауы;
Кәсіпорындардың жаппай банкроттыққа ұшырауы жағымсыз әлеуметтік
қиындықтарға соқтыруы мүмкін, сондықтан нарықтық экономикасы дамыған
елдерде, оларды толық күйреуден қорғау мен алдын алудың белгілі механизмі
қалыптасқан. Осы механизмнің негізгі элементтері мыналар:
-банкроттықты құқықтық реттеу;
-кәсіпорынның банкроттығы жайында актілерді жүзеге асыруға шешім
қабылдау процестерінің нормативтік-әдістемелік, экономикалық, ұйымдық
қамтамасыз етілуі;
-келешегі бар (перспективалы) тауар өндірушілерді қолдау мақсатында
төлем қабілеті жоқ кәсіпорындарға мемлекеттік қаржылық көмек шаралары;
-банкроттық процедураға қатысушыларға экономикалық көмек көрсету;
-кең ауқымды қоғам үшін банкрот жайында ақпараттар жариялылығын
қамтамасыз ету;
Қазақстан Республикасы жағдайында банкроттық механизмінің нормативті-
құқықтық базасы ретінде әдебиеттер тізімінде көрсетілген құжаттар
пайдаланылады. Қазақстан Республикасының Банкроттық туралы Заңына сәйкес,
кәсіпорынның банкроттығы туралы шешімі ерікті немесе еріксіз түрде
қабылданады. Банкроттық, борышкердің сотқа жазған өтініші бойынша ерікті
түрде немесе оның өзінің банкроттығы жайында соттан тыс түрде
кредиторлармен келісімге келе отырып, ресми түрде хабарлауы жолымен
жасалады. Ал еріксіз түрде, кредиторлардың немесе "Банкроттық туралы
Заңымен өкілет берілген тұлғалардың өтініші негізінде жасалады.
Банкроттық жайында кредитордың өтінішпен сотқа баруына негіз болып
борышкердің төлеу қабілетінің болмауы табылады. Егер борышкер өзінің
міндеттемелерін 3 ай ішінде орындай алмаса, оның төлем қабілеті жоқ деп
саналады. Кредитордың борышкерге қойған талаптарының сомасы 150
айлық есепті көрсеткіштерден жоғары болғанда, банкроттық жайында іс сотпен
қаралады.
Жоғарыдағы аталған факторлар жиынынан, яғни кәсіпорын дамуына кедергі
келтіретін факторларды екі топқа бөлуге болады: сандық және сапалық.
Сандық, тәжірибеде сандық индикатор қолданылады, ол банкроттықты
болжауға мүмкіндік беретін – z-есебің, оның негізінде қаржылық
көрсеткіштердің қатынасы өлшенген салмада болады:
“Z есебі” = айналым капиталыактивтер * 1,2 + бөлінбеген
пайдаактивтер *1,4 + өндірістік пайдаактивтер * 3,3 + акцияның нарықтық
құныактивтер * 0,6 + сату көлеміактивтер * 1; (1)
Банкроттықтың ықтималдығы:
“Z есебі” = 1,80 немесе аз жағдайда - өте жоғары;
“Z есебі” = 1,81-2,7 жағдайында жоғары;
“Z есебі” = 2,8 – 2,9 – мүмкін,
“Z есебі” = 3,0 және одан жоғары болса – ықтималдығы аз.
Z1,81 – банкроттықтың жоғарғы ықтималдық аймағы;
Z3,0 – банкроттықтың төмен ықтималдық аймағы;
Кәсіпорынның банкроттық ықтималдығын болжау үшін нарықтық экономикасы
дамыған шет елдерде жай және айрықша акциялардың нарықтық құны, қаржылық
шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есеп және кәсіпорын балансының
негізінде есептелетін Э. Альтманның көп факторлы моделі кеңінен
қолданылады. Бұл модель 1968 жылы болжаудың бас факторлы моделі ретінде
пайда болған. Осы модельді жасау барысында Э. Альтман 66 өнеркәсіп
орындарын зерттеген, оның жартысы банкроттыққа ұшырап, жартысы табысты
болған. Ол мүмкін болатын банкроттықты болжау үшін ұжымды болып келетін 22
талдау коэффициентін зерттеген.
Банкрот болған америка фирмаларының қаржылық жағдайын, гүлденіп өсіп келе
жатқан кәсіпорындар көрсеткіштерімен салыстыра отырып, олардың банкроттық
ықтималыдығына байланысты дәрежесін және салмақтық коэффициентін анықтап,
бас негізгі көрсеткішті шығарған. Э. Альтманның жалпы түрдегі моделі (несие
қабілеттілік индексі) мынадай:
Z = 1,2 + К1 + 1,4К2 + 3,3К3 + 0,6К4 + 1,0К5 (2)
Мұндағы; К1 = меншікті айналым қаражаттарактивтер;
К2 = бөлінбеген табысактивтер;
К3 = пайыз бен салық төлуге дейінгі табысактивтер;
К4 = акцияның нарықтық құныактивтер;
К5 = өткізуден түскен табысактивтер;
Z индексінің шекті мәні статистикалық сұрыптау мәліметтері бойынша Э.
Альтманның есептеуінше 2,675 болды. Осы өлшеммен нақты кәсіподақ үшін
есептелген несие қабілеттілік индексінің мәні салыстырылады. Бұл
кәсіпорындар арасында шек коюға және болашақта (2-3 жыл) біреулерінің
банкроттыққа ұшырап (z 2,675 болғанда) және (z2,675 болғанда)
басқалардың қаржылық жағдайы тұрақтануы жөнінде пікір айтуға мүмкіндік
береді. Сонымен қатар 1977 жылы Э. Альтман 7 факторлы моделін ұсынды, ол
модельдің дәлдігі 70% дейін болды және банкроттықты алдағы жылға
жоспарлауға мүмкіндік береді. Бұл жеті факторлы модель келесі
көрсеткіштерді қамтиды.
-активтердің рентабельбілігі;
-пайданың динамикасы;
-несие бойынша пайызды өтеу коэффициенті;
-ағымдағы өтімділік коэффициенті;
-автономия коэффициенті;
-жиынтық активтер;
Бұл модельдің құндылығы өте дәлдігінде, бірақ қолданылуына ақпараттық
жетіспеушілігі қиындық туғызады (талдау есебінің мәліметтері қажет, ал ол
сыртқы пайдаланушыларда жоқ).
Сонымен бірге банкроттыққа сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді.
Сыртқы факторларға халықаралық, ұлттық, нарықтық, ал ішкі факторларға
фирманың бәсекелестік ортасы, қызмет принципі, ресурстар мен оларды
пайдалану, маркетингтік стратегиялар мен саясаты және қаржы менеджменті
жатады.
Сыртқы факторлар:
1.Халықаралық факторлар.
1.1.Жалпы экономикалық:
-экономикалық даму циклдылығы;
-дүниежүзілік қаржы жүйесінің жағдайы;
-транұлттық банктердің қаржы саясаты;
1.2.Халықаралық саясаттың тұрақтылығы:
-халықаралық келісім-шарт жасасу;
-еркін экономикалық аймақтар құру;
-тарифтік келісімдер;
-халықаралық маркетинг.
1.3.Халықаралық бәсеке:
-бірлескен кәсіпорындар құру;
-лицензиялық сауда;
-фирмлық бәсекенің нарықтығы үлесін арттыру;
2.Ұлттық факторлар.
2.1.Саяси:
-қаржы жүйесінің жағдайы;
-меншікке деген қатынас;
-мемлекеттік жер саясатының принциптері;
-мемлекеттің кәсіпкерлікке қарым-қатынасы;
-салық саясаты;
-монополизмді шектеу;
-бәсекені қолдау;
-тұтынушылар мен кәсіпкерлерді құқын қорғау шаралары;
2.2.Экономико-демографиялық факторлар:
-халықтың табысының деңгейі;
-сатып алушылардың қабілеттілік денгейі;
-несие алу мүмкіндігі;
-кәсіпкерлік белсенділігі;
3.Нарықтық факторлар.
3.1.Психологиялық:
-тұтынушылардың таңдауы, талғамы, әдеттері мен дәстүрлері, тұтынушы
нормасы;
3.2.Ғылыми-технологиялық:
-технологиялық жаңалықтар;
-өнімнің бәсекелік қабілеттілігі; (денгенмен банкроттықтың ең күшті сыртқы
факторы: технологиялық өзгерулер, ірі ғылыми-технологиялық қозғалыстар
болып саналады).
Ішкі факторлар:
1.Фирманың бәсекелік ортасы:
-саланың қызметінің мақсаты;
-дәстүрлер, репутация және имидж;
-персоналдың біліктілік құрамы;
-нарықтағы үлесі және циклдық кезеңдері.
2.Қызметтің принциптері:
-меншік формасы;
-басқарудың ұйымдастырушылық формасы;
-инновациялық қызмет;
-өндірісті басқару жүйесін ұйымдастыру;
-өндірістің диверсификациясы.
3.Ресурстар мен оларды пайдалану:
-өндірісітің әдістері мен құрылымын жетілдіру;
-өндірістік циклдың ұзақтылығы;
-өндірістік қорладың денгейі;
-қаражаттар айналымы.
4.Маркетингтік стратегиялар мен саясаты:
-нарықты сегменттеу;
-тауар саясаты;
-баға саясаты;
-өткізу, сату саясаты;
-стратегиялық мақсаттар мен сатуды болжау.
5.Қаржы менеджменті:
-баланстың құрылымы;
-төлемқабілеттілік;
-өтімділік;
-капиталдың құны.
Сонымен қатар келесі сызбада ұйымдағы банкроттықтың субьективті және
обьективті себептері көрсетілген.
Сызба-1 Ұйымдағы дағдарыстың субьективті және обьективті себептері.
Дерек көзі: Ілиясов Қ.Қ, Құлпыбаев С. Қаржы [6]
Жалпы төлем қабілетсіздіктің ерекше себептеріне 1-ден, нарық
тапсырысынан артта қалушылық, яғни ұсынылатын ассортимент, сапа, баға, т.б.
туралы айтуға болады; 2-ден, кәсіпорынның қанағаттанарлықсыз қаржылық
басқарылуы, яғни оның міндеттемеге жүктелуі. Бұл жағдайда қаржылық басқару
дертіне ұшырайды.
Кәсіпорынның дәрменсіз, төлем қабілетсіз қызмет атқаруы келесі
факторларға байланысты:
1. Акция қаражаттырының қозғалысының жалпы міндеттемелерге қатынасын
көрсететін көрсеткіштің айтарлықтай шамасы;
2. Төмен рентабельдік
3. Тұрақсыз табыс
4. Акционерлік қоғамдық акциясының бағасы бірден төмендеуі;
5. Дивиденд төлемдерінің азаюы;
6. Тұрақты шығындардың жалпы шығындарға қатынасының жоғарғы көрсеткіші;
7. Акцияның нарықтық құны мен оның баланстық құны арасындағы айырмшылықтың
орны алуы;
8. Айналымнан тыс активтердің қажетті деңгейін қолдауда қабілетсіздік
таныту
9. Қарыз міндеттемелерінің жоғарғы мөлшері;
Ал сапалық факторларына:
1.Қаржы есебі жүйесінің нашарлығы және шығындарды бақылауға қабілетсіздігі;
2. Басшылық тәжірибесіздігі
3. Міндеттемелерін уақытылы өтей алмау;
4. Заңсыз іс-әрекеттердің орын алуы;
5. Кәсіпорынды басқаруда бөліксіздік таныту;
6. Қосымша қаржылану көздерін алуға кәсіпорынның қабілетсіздігі;
7. Басшылықтың сыртқы ортадағы өзгерістерге тез бейімделе алмауы;
8. Бухгалтерлік және қаржы есебінің жеткіліксіз сапалы жүйесі;
9. Қарыз келісім-шарттарын жиі қарау;
10. Жалға беру мен жалға алу келісім-шарттарын жиі құрастыру;
Ал экономикалық бағыттың өзі: макроэкономикалық және микроэкономикалық
құбылыстар тұрғысынан қарастырылады. Макроэкономикалық әдістеме-нарық
теориясының ережелері мен қорытындыларына негізделеді, ал микроэкономикалық
әдістеме-фирманың теориялық қорытындыларына негізделе отырып, көбіне
банкроттыққа соқтырған экономикалық себептер мен механизмдерді ашуға
бағытталады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде де банкроттық
қатынастарын реттеуге байланысты баптар (21,52-57) қарастырылған. Осы
кодекстің 52-бабында: "Борышкердің дәрменсіздігі деп - жеке тұлғаның немесе
заңды тұлғаның ақшалай міндеттемелер бойынша несие берушілердің талаптарын
қанағаттандыра алмауы, еңбек шарты бойынша жұмыс істейтін адамдармен
еңбегіне ақы төлеу жөнінде есеп айырыса алмауы, сондай-ақ бюджетке және
бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдерді қамтамасыз ете алмайтын
қабілетсіздігі", — деген анықтама берілген.
Сотта банкроттық бойынша істі қозғаудың маңызы, борышкердің
дәрменсіздігінің жоғарыда аталып өтілген сыртқы белгілері мен өлшемдерінен
кем емес. Бұл жерде мәселе сот тәжірибесінде жинақталған, қолданыстағы
заңның кейбір кемшілік тұстарында. Мәселен заң соттық кредиторлардың
банкроттық түралы істерді қозғау туралы арыздары бойынша олардың
бастамашылық еркіне көз жұмып бағынуға мәжбүр етіп қойған. Себебі жоғарыда
аталған банкроттықтың сыртқы белгілерін қазіргі нарықтық замандағы мүліктік
айналымға қатысушылардың кез келгенінен табуға болады. Сондай-ақ кредитор
борышкерді банкрот деп табу туралы арыз берерде құрамды заң талаптарын
сақтаса болғаны, сот арыз негізінде 5 күн мерзім ішінде банкроттық туралы
істі қозғауы қажет. Заң шығарушымен банкроттық туралы істі қозғаудың мұндай
жетілдірілген механизмі- дәрменсіз борышкердің төлем қабілеттілігін қайта
қалпына келтіру жүргізілетін оңалту рәсімдерін кеңінен қолдану үшін
жасалған шығар. Бірақ статистикалық деректер бойынша дәрменсіз борышкерді
оңалту рәсімдерім ең аяқ тапған істерден гөрі, оларды таратумен аяқталған
істер аса басымдырақ келеді. Бұл тұрғыда алдымен, сотта борышкерді
дәрменсіз деп табу туралы кредиторлардың бастамасымен қозғалатын істерге
талапты күшейту қажет, яғни кредитор, шартты түрде сотқа борышкерді
дәрменсіз деп табу туралы арызбен жүгінер алдында: талап-арыз беру
тәртібімен қарызды өсіріп беру туралы сотқа жүгінгендігі туралы, сондай-ақ
егер қарыз өндірілген болса қарызды өндіру туралы сот шешімі және оның
орындалу барысы туралы мәліметтер, жалпы тиісті шараларды барынша қолдана
білгендігін растайтын өз талаптарының белгіленген құқықтық негіздерін
ұсынуы қажет. Борышкердің дәрменсіз деп тану туралы сотқа берілген арызға
қарызды өндіру туралы тиісті сот шешімінің, сонымен қатар сол шешімнің
орындалуы мүмкін емес екендігін растайтын дәлелдемелердің тіркелмеуі, яғни
ұсынылмауы - соттың аталмыш арызды қараусыз қалдырып, оны қайтаруына бірден-
бір негізі болуы қажет. Сонымен қатар тәжірибеде көп кездесетін кезектен
тыс өтелетін төлемдерге байланысты мәселелерге де көңіл аудармауға болмас .
Алдымен осы нормада көрсетілген төлемдерден басқа кезектен тыс өтелуге
жатуға тиіс талаптар шеңберін анықтап алу қажет, Меніңше конкурстық өндіріс
кезінде борышкердің іс-әрекетін қорғауға қажетті барлық түрлі төлемдер
(күнделікті ағымдағы төлемдер) кезектен тыс өтелуі қажет. Кезектен тыс
төлемдерінен бері салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
жатқызылмайды. Бұл төлемдерді қанағаттандырудың заңда арнайы ережелері
бекітілген . Заң талаптарына сәйкес кредитордың борышкерге талаптары
борышкерді банкрот деп тану туралы хабарландыру жарияланған кезден бастап
екі ай мерзімнен кешіктірілмей мәлімделуі тиіс [7]. Кей жағдайларда ғана
кейбір кредиторлар осы норманың талабын сақтамастан, заңмен берілген екі ай
мерзім өтіп кеткеннен соң, өз талаптарымен конкурстық басқарушыға өз
өтініштерін қанағаттандыру туралы жүгініп жатады. Осы жағдайда конкурстық
басқарушы кредиторлардың талаптарын қанағаттандырудан, не оны қараудан бас
тартқан жағдайда кредиторлар тарату балансын бекіткенге дейін конкурсты
басқарушыға талап қойып сотқа жүгінуге құқылы. Сондықтан да банкроттық ісі
көлемінде қаралуға тиіс кредитолардың шексіз талаптарының шеңберіне заңмен
нақты шек қойылуы тиіс.
Қазіргі таңда оңалтуды және конкурсты басқарушы арнайы лицензиясы бар
үміткерлерді тағайындау жүйесінің тиісінше ұйымдастырылуы өзекті
мәселелердің бірі. Себебі, оңалтуды және конкурсты басқарушы (таратушы)
борышкерді басқарудың бірден-бір уәкілетті органы ретінде әрекет
ететіндіктен, бұл жерде сөз оның жоғары кәсіби деңгейлігі жөнінде қозғалып
отыр. Өйткені борышкердің қаржылық жағдайын бағалауды, сондай-ақ оның ішкі
және сыртқы өндірістік байланыстарын саралап-анықтауды, борышкердің төлем
қабілеттілігін қайта қалыптастыру мақсатында құқықтық және экономикалық
әдістерді қолдана білуді, сонымен қатар таратуды жүзеге асыру кезінде
өзінің негізгі міндеттері, яғни борышкердің мүлкін сату, оның несие
берушілерімен есеп айырысу міндеттерін тек кәсіби және адамгершілік деңгейі
жоғары тұлға ғана игере алады. Бір жағынан, конкурстық басқарушылар
қызметіне сот бақылау функциясын күшейту қажет. Сот банкрот рәсімдерін
жүргізудің кез келген сатысында конкурстық басқарушыдан борышкерді тарату
барысы туралы есеп беруді талап етуге, сондай-ақ егер сотқа конкурстық
басқарушының өз міндеттерін тиісінше орындамауы жөнінде дәлелді фактілер
белгілі болып жатса, онда сот өз бастамасымен оны борышкердің ісін жүргізу
қызметінен шеттетуге құқылы болуы қажет. Сондай-ақ қазіргі таңда банкроттық
заңын ең алдымен іс-жүргізу нормаларының қағидаларына сәйкес жетілдіру
қажеттілігі туындап отыр. Ол үшін теориялық әдебиеттердің көмегінің үлесі
қомақты болар еді, бірақ банкроттық инсттутын құқықтық реттеуге байланысты
немесе әрекет етуші заң нормаларын саралауға қатысты әлі де болса отандық
оқулықтар мен фундаментальді еңбектер жарыққа шын қойған жоқ, тіпті жоқтын
қасы. Ал мерзімді басылымдарда жарияланып жүрген жұмыстар банкроттық заңын
тәжірибеде қолдану кезінде оған түсіндірмер етінде ғана қолданылып жүр.
Әрине бұл диплом көлемінде банкроттық заңында кездесетін барлық
кемшіліктерді анықтап, оларды шешу жолдарын қарастырып, ұсыну мүмкін емес.
Дегенмен де қазіргі қолданыста жүрген "Банкроттық туралы" заңның кейбір
кемшін тұстары туралы сөз қозғалып, заң нормаларын жетілдірудің жолдарын
көрсетуге міндетті.
Қолданыстағы ҚР Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы Кодексіне сәйкес, бюджет алдында пайда болған салықтар мен
міндетті төлемдерді төлеу салық төлеуші міндеттерінің бірі болып
табылады.Салық төлеуші осы міндеттерді өз еркімен орындамаған жағдайда,
Салық кодексіне сәйкес салық органы салық төлеушіге мәжбүрлеп өндіріп
алудың барлық шаралары мен тәсілдерін қолданады.Егер салық төлеуші салық
берешегін өндіруде барлық шаралар қолданылғаннан кейін де салықтық
берешегінің сомасын өтемесе, салық органы салық төлеушіні банкрот деп тану
жөнінде шаралар қолдануға құқылы. ҚР Банкроттық туралы Заңына сәйкес,
азаматтық-құқықтық және өзге де мiндеттемелер бойынша кредитор
(кредиторлар) өтiнiштерiнiң негiзiнде банкроттық туралы iс қозғалуы мүмкiн.
Сот банкроттық туралы iс бойынша борышкердi банкрот деп тану туралы
өтiнiштi iске қабылдау туралы ұйғарым шығарған кезден бастап iс қозғалды
деп есептеледi. [8]
Өтiнiште төмендегі мәліметтер көрсетiлуге тиiс:
Өтiнiш берiлiп отырған соттың атауы, борышкер дара кәсіпкердің аты-жөні,
тұрғылықты жері немесе борышкер заңды тұлғаның атауы, орналасқан жері,
кредитор жеке тұлғаның аты-жөні, тұрғылықты жері немесе кредитор заңды
тұлғаның атауы, орналасқан жері, борышкердiң кредитор алдындағы оның
талабынан туындаған мiндеттемесi, бұл мiндеттеменiң орындалу мерзiмi,
кредитордың борышкерге қойған талаптарының мәнi мен сомасы, мiндеттеме
бойынша берешек сомасы және орындамағаны үшiн айыпақы (айыппұл, өсiм) және
борышкерден өндiрiп алуға жататын шығындар осы сомаға есептелген сыйақы
(мүдде), кредитор талаптарының белгіленген құқықтық негіздері (сот шешімі,
бұл талаптарды борышкердің мойындауы, ал олар жоқ болған кезде - кредитор
талаптарының негізділігін және олардың сомасын растайтын дәлелдемелер),
борышкерде бар мүлiк туралы кредиторға белгiлi мәлiметтер, қоса тiркелетiн
құжаттар тiзiмі, борышкерге талаптар қою айғағы. Банкроттық туралы iстi
қарау үшiн қажет болса, өзге де мәлiметтер көрсетіледі.Кредитор борышкерге
және уәкілетті органға өтiнiштiң және оған қоса тiркелетiн құжаттардың
көшiрмесiн жiберуге міндетті.Борышкердi банкрот деп тану туралы Қазақстан
Республикасының заңнамасында белгiленген талаптарға сәйкес келетiн өтiнiштi
ала отырып, сот өтiнiш түскеннен кейiн бес күн ішінде iс қозғау туралы
ұйғарым шығарады.Сот банкроттық туралы іс қозғау жөніндегі сот ұйғарымының
көшірмесін борышкерге, мәлімдеушіге, уәкілетті органға және борышкердің
тұрғылықты жері бойынша аумақтық атқарушы іс жүргізу органына
жібереді.Банкроттық туралы iс қозғалған кезден бастап жеті күн ішінде
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында және борышкердің тұрғылықты жері
бойынша тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте таратылатын, баспасөз
басылымдарында банкроттық туралы іс қозғалғандығы жөнінде мемлекеттік тілде
және орыс тілінде хабарландыру жариялануға міндетті.
Сот банкроттық туралы iстi сот отырысында қарап, мынадай сот
актілерінің бiрiн қабылдай алады:
- борышкердi банкрот деп тану және конкурс жүргiзу туралы шешiм;
- борышкердi банкрот деп танудан бас тарту туралы шешiм;
- өтiнiш жасалған жағдайда оңалту рәсiмiн қолдану туралы ұйғарым;
- оңалту рәсімін қолдану мақсатында қол жеткізілгенде және кредитордың
борышкерді банкрот деп тану туралы өтінішін кері қайтарып алғанда, iс
жүргiзудi қысқарту туралы ұйғарым.
Соттың борышкердi банкрот деп тану туралы шешiмiнде:
1) борышкердi тарату туралы;
2) уәкілетті органға конкурстық басқарушыны тағайындауға тапсырма беру
туралы;
3) шешiм шығарылғанға дейiн сотқа жүгiнген кредиторлардың мәлiмделген
талаптарының сомасы туралы;
4) борышкердің лауазымды тұлғаларының құрылтай, қаржы және оның мүлкіне
құқық белгілейтін құжаттарын, сондай-ақ борышкердің мөрін конкурстық
басқарушыға ол тағайындалған күннен бастап үш жұмыс күнінен
кешіктірілмейтін мерзімде беру туралы нұсқаулар болуға тиіс.Борышкердi
банкрот деп тану және конкурстық iс жүргiзудi қозғау туралы хабарландыруды
конкурстық басқарушы ол тағайындалған күннен бастап он күннен аспайтын
мерзімде Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында және борышкердің
тұрғылықты жері бойынша тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте таратылатын,
белгіленген тәртіппен нормативтік құқықтық актілерді ресми жариялау құқығын
алған мерзімді баспасөз басылымдарында мемлекеттік тілде және орыс тілінде
жариялайды.Егер сот кредиторлардың қойған талаптарына борышкердің қарсылық
көрсетуін дәлелдi деп таныса, сот борышкердi банкрот деп танудан бас тарту
туралы шешiм қабылдайды.
1.3 Кәсіпорын банкроттығы құбылысының заңды-нормативті негіздері
Басқа да шетелдік елдер (Италия, АҚШ, Англия, Германия Франция және
тағы басқалары) тәжірибесінде банкроттық институтының құқықтық реттелу
мәселелерінің өзіне тиесілі заң ғасырлық тарихы болды. Бұл механизмге
қоғамның ғасырлар бойы ерекше қызығушылық тудыруы, ең алдымен банкроттық
институтымен шешілуге жататын мәселелерге байланысты болса керек.
Банкроттық институты-біріншіден ол кредиторлардан олардың талаптарын
орындауға мүмкіншілігі жоқ борышкерді қорғауды қамтамасыз етуді көздесе;
екіншіден ол мүліктің сақталуын және оның кредиторлар арасында әділ бөлініп
берілуін қамтамасыз ете отырып әрбір кредитордың мүддесін борышкердің және
басқа да кредиторлардың құқыққа қайшы әрекеттерінен қорғауды көздейді[9]
Банкроттық заңнамаларының ерекшелігі сол, егер оларды дұрыс, әрі
тиісінше қолдана білсе, онда ол ең алдымен борышкер мен кредитор арасындағы
қатынасты реттеуге қол жеткізеді. "Банкроттық туралы" заң бәсекелестік пен
нарықтың қатаң талаптары тұсында әрқашанда әлеуметтіктендіктің кепілі
ретінде қызмет атқарады.
Біздің заңнамамызға банкроттық институты 1992 жылғы 14 қаңтардағы
"Банкроттық туралы" заңымен енгізілген болатын. Бірақ кәсіпкерді банкрот
деп жариялау мүмкіндігіне бұған дейінде, мысалы 1990 жылғы 14 қаңтардағы
Қазақ КСР-нің "Шаруашылық қызмет еркіндігі және кәсіпкерлікті дамыту
туралы" заңымен жол берілген еді. [10] 1995 жылғы 7 сәуірдегі Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық
актілерінің күшін жою және сонымен бір кезде қабылданған "Банкроттық
туралы" заң күші бар Жарлығы бекітілгенге дейін 1992 жылғы банкроттық
туралы заңның күші жүрді. Бертін келе аталмыш Жарлықты 1997 жылы 21
қаңтарда жаңадан қабылданған Қазақстан Республикасының "Банкроттық туралы"
заңы алмастырды. Әзірше бұл заң республикамызда банкроттық мәселелерін
құқықтық реттеуді жүзеге асыратын соңғы заң болып есептеледі. Ол -
дәрменсіз борышкерді оңталудың арнаулы рәсімдерін өткізудің, заңды тұлғаны
банкрот деп танудың және оны таратудың, сондай-ақ соттан тыс тарату
рәсімінің шарттары мен тәртібін белгілейді. Бірақ 1998 жылдың өзінде-ақ
оған өте маңызды өзгертулер мен толықтырулар енгізіліп үлгерді. Оларды
әзірлеу кезінде шет елдің осы саладағы тәжірибесімен отандық тәжірибе,
сондай-ақ ұлттық экономика мен заңнамалардың дамуы ескерілді. Банкроттық
рәсімдері ерікті және мәжбүрлі түрде жүргізіледі. Заң соның құқықтық
нөгізін қалыптастырады. Бірінші жағдайда банкроттықты тануды сот
борышкердің, ал екінші жағдайда оның кредиторларының және өзге де
тұлғалардың өтініштері негізінде жүзеге асырады.
Кез келген, соның ішінде "Банкроттық туралы" заңды алсақ, ол жүзеге
асырылуы барысында оның белгілі бір нәтиже беруі қөп жағдайда заң
шеңберінде қабылданатын нормативтік актілердің саны мен сапасына, заң
ережелерінің орындалуын қамтамасыз етуге бағытталған қажетті құқықтық
шаралардың дер кезінде әзірленуіне, жалпы бір сөзбен айтқанда заңды жүзеге
асыру механизмдеріне мейлінше тәуелді болып келеді. Сондықтан да егер
"Банкроттық туралы" заң дұрыс жұмыс істеп, қандай да бір жетістікке қол
жеткізгіміз келсе, онда оны тиімді қолдануды қамтамасыз ететін
механизмдерді ойлап табуымыз қажет.
Бүгінгі күнде банкроттық институты, оған экономика заңдарымен
жүктелетін қызметтерді толық көлемде орындамау фактісін белгілеуге тура
келеді. Әлемдік тәжірибеге сәйкес, дәрменсіздікті реттеу тіршілікке
қабілетті борышкерлерге оның төлем қабілеттілігін қалпына келтіру жолы
ретінде қолдануға мүмкіндік беретін және сол уақытта таратуға жататын
бизнес субъектілерінің экономикалық бағасын тез және ұтымды орналастыруды
қамтамасыз ететін тиімді жүйені тұрғызуда бекітіледі.
Банкроттық жүйені қолдану берешекті төлеуден кетудің ең қолайлы
жолы ретінде, тек біздің немесе кеңістік кезеңнен кейінгі елдерге ғана тән
емес, барлық елдердің заңнамасымен банкроттық кезіндегі құқыққа қайшы іс
әрекеттерді анықтау механизмі қарастырылған. Осыған орай, халықаралық
тәжірибеде қасақана және жалған банкроттық белгілері анықталған және
борышкердің мәмілелеріне қарсы болу мүмкіндігінің шеңберінде, борышкерді
банкрот деп танығанға дейінгі кезеңде белгіленетін, күдікті кезең деп
атауға болатын термин қолданылады. Ұлттық заңнамада осы кезең банкроттық
туралы істі қозғағанға дейінгі үш жылды құрайды. Көрсетілген кезеңде
активтерді шектету жөніндегі мәмілелерді талдауды қоса отырып, борышкердің
қаржылық – шаруашылық қызметіне талдау жүргізіледі. Банкроттық туралы
Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес, мәмілелерді жарамсыз деп танудың
негізі, мүлікті өтеусіз беру, нарық бағаларынан едәуір төмен бағалармен
немесе кредиторлардың мүдделеріне нұқсан келтіріле отырып жеткілікті
негіздерсіз сату болып табылады. Уәкілетті органмен, конкурстық және
оңалтушы басқарушылармен борышкердің күмәнді мәмілелерін анықтау жөніндегі
шараларды өткізу, одан әрі кінәлі лауазымды тұлғаларды субсидиарлы
жауапкершілікке тартудың және конкурстық массаға заңсыз шығарылған мүлікті
қайтарудың негізі болып табылады. Банкроттық туралы істі қозғағанға дейін
соңғы үш жылда борышкермен жасалған мәмілелерді анықтау мақсатында,
банкроттық туралы істі қозғағанға дейінгі үш жылға қаржылық – шаруашылық
қызметіне талдау жүргізу қажет. Алайда, көптеген жағдайларда қаржылық
құжаттама жоқ немесе борышкердің лауазымды тұлғаларымен жасырынылады, ал ол
тиісті жұмысты істеуге мүмкіндік бермейді. Осындай жағдайларда, азаматтық –
құқықтық мәмілелерді тіркеу, меншік құқығын тіркеу функциялары жүктелген
органдар, екінші деңгейлі банктерді қоса, қаржы мекемелері, сондай ақ басқа
мемлекеттік органдар мен ұйымдардың деректері ақпараттың жалғыз көзі болып
табылады.
Халықаралық тәжірибеде қаржылық – шаруашылық құжаттама, соның ішінде
бухгалтерлік есептілік жоқ болғанда, қарыз сомалары есептен
шығарылмайды. Сондай ақ, егер дәрменсіздік мәселесін реттейтін едәуір
дамыған институты бар елдердің заңнамасына жүгінсек, борышкер туралы
ақпаратқа рұқсат банкроттық рәсімдердің тиімділігіне жету үшін міндетті
шарт болып табылатынын атап өту қажет. Нақты ақпараттардың жоқтығы бірінші
кезекте, дәрменсіздік рәсімдерін реттеудің мемлекеттік жүйесіне сенуді
тоқтататын кредиторлардың құқықтарына шек қояды және заңды, сондай – ақ
жартылай қылмыстық үлгілерді қоса отырып, өздерінің талаптарын
қанағаттандыру үшін басқа да әдістермен алуға тырысады. Сонымен қатар,
банкроттық рәсімдерде толық ақпараттандыруды қамтамасыз ету мүмкінсіздігі
жосықсыз борышкерлерге банкроттық жүйесін мемлекеттің алдындағы салық
міндеттемелерін қоса отырып, міндеттемелерді орындамаудан кетудің оңай жолы
ретінде қолдануға айтарлықтай мүмкіндік береді. Заңнама қайтымсыз жазалау
қағидасын сөзсіз орындауды қамтамасыз ету және ешкім қарыздарды өтеуден
кету жөніндегі заңсыз іс әрекеттер банкроттық рәсімдері кезінде анықталған
және дәлелденген болатынына күмәнданбауы қажет.
Бүгінгі күнде, банкроттардың жалған кәсіпорындармен және тіркелуі
заңды емес деп танылған кәсіпкерлік субъектілерімен өзара қарым қатынасы
тексерілуде, қарыздарды есептен шығару жолымен салық төлеуден заңсыз кетуге
қарсы әрекет тетіктері жетілдіруде. Сондай ақ бюджеттен алынған қаржыны
пайдалануға талдау жүргізу мақсатымен, банкроттардың мемлекеттік сатып
алуға қатысуларына салыстыру жүргізілуде. Банкроттық саладағы құқық
бұзушылықтар, талап көнелігі бес жыл мерзімімен, орта ауырлықтағы
қылмыстарға жатқызылған (үш жылға дейін бас бостандығынан айыру) Қылмыстық
кодекстің нормаларымен үйлестіре, жасалған мәмілелерді қайта қарау кезеңін
қазіргі үштен бес жылға көбейту ұсынылады.
Банкроттық жүйесінің жосықсыз қатысушылары жолында тиімді кедергілер
құру ҚР ҚМ Дәрменсіз борышкерлермен жұмыс комитетінің негізгі мақсаттарының
бірі болып табылатындықтан, банкроттар туралы қажетті ақпаратты алудағы
басқарушылар мен уәкілетті органның құқығын кеңейту бойынша жұмыстар
жалғастырылады. Сонымен қатар, банкроттық рәсімдерді басқаруды жақсарту,
жосықсыз борышкерлермен банкроттық саласындағы құқық бұзушылықтарды алдын
алу және басқарушылардың қазыметін сапалы бақылауды қамтамасыз ету
мақсатында, айқын және алдын ала болжайтын ұлттық банкроттық жүйесін құруға
мүмкіндік беретін мемлекеттік және басқа да органдардың ақпараттық
жүйелерін біріктіру және ақпараттық технологияларды қолдану жоспарлануда.
Экономиканың дамуы бәсекелестік пен үздіксіз құрылымдық өзгерістерге
негізделген елдердегі банкроттық (дәрменсіздік) туралы заңнама тәртіпті
тәрбиелеуге және іскерлік қаржылық айналым ережелерін бұзбауға бағытталған,
сондай-ақ тиімсіз кәсіпорындарды қаржылық сауықтыруға көмектесуге немесе
оларды нарықтан өркениетті шығаруға арналған. Нарықтық экономикалы елдерде
банкроттық (дәрменсіздік) туралы заңдар көмегімен шешілетін мәселелер
нақты.
Олардың негізгілеріне мыналарды:
- кредиторлар мүдделерінде кәсіпорын – борышкер активтерін қорғауды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нарықтық экономикаға өту біздің қаржы саясаты үшін кәспорынның
банкроттығы ұғымының пайда болуына екелді. Тұрақсыз экономикалық даму,
жоғарғы инфляция, салық саясатының тұрақсыздығы, саяси тұрақсыздық,
кәсіпорын менеджерлері біліктілігінің жеткіліксіздігі жағдайында
банкроттықтың мәні артады. Банкроттық, банкроттықтық жағдай және оны жою
үшін қаржылық басқарудың арнайы әдістері қажет.
Қазіргі уақытта кез келген кәсіпорынның шаруашылық субъектісі ретінде құқық
жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық
мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі
және сыртқы нарықта билікті серіктерін таңдауға қол жетті, өйткені
болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты
болды. Дегенмен, шаруашылық субъектілер мен кәсіпорындардың көпшілігі
төлем қабілетсіз және дәрменсіз болуы экономиканың дамуының ұзақ мерзімді
перспективасы жолында күрделі кедергі болды.
Жалпы әрбір кәсіпорын үшін бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында
жүзеге асырылып жатқан шаралардың маңыздылығы банкроттыққа қарсы басқарудың
рөлін атқарады. Осыған сәйкес кәсіпорындар өндірген өнімдердің бағасын
төмендету, өткізу көлемін көбейту, әрі нарықтағы тауарлардың сапалық
көрсеткіштер жағынан ерекшеленетін өнім түрлерін өндіру арқылы нарықтағы
жағдайын нығайтуға ұмтылады.
Жоғары денгейдегі бәсеке жағдайында әрбір кәсіпорын мақсаты төлем
қабілетті және қаржылай тұрақты болу. Дегенмен, кейбір кәсіпорындар сот
шешімі бойынша төлем қабілетсіз деп танылып, банкротқа ұшырайды.
Банкроттық - кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық
механизмінің балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялық
саясатының тиімсіз болуынан туындайды. Сондықтан шаруашылық қызметтің
негізгі көрсеткіштерінің өсу денгейінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін
және қаржылық банкроттық жағдайынан шығу үшін кәсіпорынның жағдайын
жақсартуға бағыттылған бағдарлама жасау керек.
Банкроттық – нарықтық экономика жағдайында объективті экономикалық
құбылыс болғандықтан, Қазақстанда, ол оны сауықтырудың құралына айналмады.
Сондықтан бұл жұмыстың мақсаты – кәсіпорындардың банкротқа ұшырауы, төлем
қабілетсіз болу себептері, оның салдары және оның алдын алу бағыттарын
анықтау, банкроттыққа қарсы басқарудың рөлі мен кәсіпорын үшін маңызын
зерттеу болып табылады. Қойылған мақсатқа сәйкес және жұмыстың
маңыздылығына қарай міндеттері:
-банкроттық ұғымының әлеуметтік- эконмикалық, экономикалық-құқықтық
мазмұнын ашу;
-кәсіпорындағы банкроттықтық жағдайлардың пайда болу себептері мен
белгілерін анықтау;
-кәсіпорын дәрменсіздігінің даму кезеңдерін сипаттау;
-банкроттыққа қарсы басқарудың кәсіпорында дамуын жетілдіру;
- оның шешу жолдары мен ұсыныстар;
Дипломдық жұмыс объектісі ретінде банкроттыққа ұшыраған кәсіпорындарды
атауға болады.
Жұмыстың зерттелу барысындағы ақпараттық негізі Қазақстанның
заңшығарушылық актілері мен нормативтік құжаттары, банкроттық кәсіпорынның
қаржы-экономикалық жағдайын сауықтыру сұрақтары бойынша мәліметтер, сонымен
қатар әсіресе орыс ғалымдарының кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау мен
банкроттыққа жол бермеу шаралары бойынша ғылыми еңбектері мен оқу құралдары
өз көмегін тапты.
Зерттеу барысында жаңа қорытынды деп танылған ұсыныстар көрініс тапты,
атап айтсақ:
-отандық және шетелдік ғалымдардың көзқарастарын талдау мен жүйелеу
негізінде банкроттық ұғымының нарықтық экономиканың объективті
экономикалық феномені ретінде мәні анықталды;
-кәсіпорынның банкроттық алдындағы жағдайының пайда болуын
негіздейтін факторлары мен белгілері сипатталды;
-кәсіпорындағы банкроттыққа дейінгі кезеңнің тұрақтылығын сақтау
мен банкроттыққа қарсы басқаруды жетілдіру бойынша ұсыныстардың жүзеге
асуы;
Қазіргі уақыттағы заң, алдымен борышкер кәсіпорынды мүмкіндігінше
сақтап қалуға бағытталған нормаларды қамтиды. Өйткені кәсіпорындардың
жалпылама бәрінің банкроттыққа ұшырауы елеулі әлеуметтік салдарға ұрындыруы
мүмкін. Сондықтан да барлық нарықтық қатынас орнаған мемлекеттерде
кәсіпорынды жалпы күйреуден қорғауға бағытталған белгілі бір механизмдер
қалыптасқан. Мұндай механизмдердің негізгі элементтерінің біріне-
банкроттықты кұқықтық реттеу жатқызылады.
1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУДАҒЫ КӘСІПОРЫН БАНКРОТТЫҒЫНЫҢ РӨЛІ
1.1 Кәсіпорын банкроттығының экономикалық табиғаты мен мәні
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі, оның қаржы-
экономикалық тұрақтылығы болып табылады. Бірақ бірқатар отандық
кәсіпорындардың қаржылық нәтижесі мен экономикалық дамуы ойдағыдай қолданыс
таба алмай, дәрменсіз немесе банкроттық жағдайға душар болуда.
Банкроттық нарық шаруашылығының бір категориясы ретінде соттың шешімі мен
немесе кредитордың келісімі бойынша соттан тыс ресми түрде жарияланады.
Банкроттық - борышқордың сот таныған төлем қабілетсіздігі. Борышқордың
мүлкін басқару сот қаулысы бойынша несие берушінің мүддесін көздей отырып
жүзеге асырылады. Ерікті банкроттық несие берушілердің сотқа арыздануына
байланысты пайда болады. Банкроттық туралы заңда несие берушілердің
жағдайын жеңілдететін баптар бар. Қолданылу мерзімі біткен облигацияларды
сатып алуға қабілетсіз корпорациялардың бұрынғы басқарушылар басшылығымен
немесе қамқоршылар бақылауымен қайтадан ұйымдастыру жұмыстарын жүргізуіне,
қарыз мөлшерін азайтуына немесе нысанын өзгертуіне рұқсат етіледі.
Борышқорларға өзіне несие берушілер заң негізінде келісім жасау және
қарызды төлеу уақытын ұзарту мүмкіндігі беріледі. Шығынды (пайда
келтірмейтін) кәсіпорындардың өнімі мемлекеттік жоспарға енгізіледі, сөйтіп
ондай кәсіпорын жоспарлы-шығынды кәсіпорын деп аталынады. Оның шығынының
орны мемлекеттік дотация (жәрдемақы) есебінен толтырылады. Кәсіпорынның
шығынға ұшырауын, әрдайым бірдей нашар жұмыс істеудің немесе төмен сапалы
өнім шығарудың нәтижесі деуге болмайды. Әдетте, ол енгізілетін өндіріс
жоспарына жоғарыдан тауарлардың мемлекеттік бағасының төмен деңгейде
болуынан туындайды. Алайда еліміздің нарықтық
экономикаға өтуіне байланысты жаңа көзғарастар пайда болды:
• банкроттық — шаруашылық өмірінің обьективтік немесе субъективтік
себептерінен туындайтын белгілі бір табиғи құбылысқа айналып келеді;
• мемлекеттік дотациялар елеулі түрде тарылуда, баға неғұрлым икемді бола
түсіп, сұраным мен ұсынымды айқынырақ көрсетуде.
Сондықтан тиімсіз жұмыс істейтін кәсіпорынның банкротқа ұшырауы
мүмкін, оны тиісті өкілеттік орган куәландырады. Ондай кәсіпорындардың
мүлкі қосымша қаражат табу үшін басқа кәсіпорынға (ұйымға) сатылуы, жалға
берілуі немесе акционерлік меншікке өткізілуі мүмкін.
Банкроттық туралы Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 21 қаңтардағы №
67-1 Заңы (2012.10.07. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) ол қарызын
төлей алмайтын, ақшалай міндеттемелер талабын қанағаттандыра алмау, сонымен
қатар өзіне тиісті мүлік есебінен бюджет пен бюджеттен тыс қорларға
міндетті төлемдерді қамтамасыз ете алмау жатады. Басқаша айтқанда,
шаруашылық субъектісінің қарызды төлей алмауы, ағымдағы операциялық
қызметті қаржыландыра алмауы, қарыздардың, мідеттемелердің өсуіне
байланысты жедел міндеттемелерді өтеу қабілетсіздігі немесе борышкердің
балансының қанағаттанарлықсыз құрылымына байланысты ұғымдар кіреді.
Баланстың қанағаттанарлықсыз құрылымы борышкердің мүлкі мен
міндеттемелерінің өтімділік деңгейінің жетіспеуіне байланысты кредитордың
алдында мүлік есебінен міндеттемелерін дәл уақытысында төленбеуі жағдайында
орын алады. Мұндай жағдайда мүліктің жалпы құны борышкер міндеттемелерінің
жалпы сомасына тең немесе одан асып кетуі мүмкін.
Банкроттық ұғымы экономикалық және құқықтық қатынастардың өзара
тығыз байланысқан кең саласын қамтиды. Құқықтық тұрғыдан, банкроттық –
кәсіпорынның жойылуына (ликвидация) негіз болатын төлем қабілетсіздігінің
құқықтық танылуы болып саналады. Сөздікте банкроттық (итальян сөзі Banco –
банк және gotto – құлдырау) – дәрменсіз, кәсіпорынның немесе азаматтың
қаржысыз болуы, осыған орай өз міндеттемелерін төлеуге дәрменсіз болуы .
Дәрменсіздік (банкроттық) орыс ғалымдарының көзқарастары бойынша –
борышкердің төлем қабілетсіздігінің сотпен анықталуы немесе баланс
құрылымының қанағаттанарлықсыз болуы.[1]
Ал қазақстандық ғалымдар өз анықтамасын ұсынды: банкроттық –
шаруашылық субъектісінің экономикалық дәрменсіздігі, оның қарыз
міндеттемелері бойынша төлем қабілетсіздігі, шаруашылық соттың шешімімен
жариялануы. [2]
Жалпы банкроттық өзінің мәні бойынша – нарықтық экономиканың қалыпты
құбылысы, бәсекелік күрестің табиғи процесі. Банкроттық бәсекелік күрес
нәтижесі ретінде өндірістің дамуын, іскерлікті ынталандырады.
Банкроттық туралы көптеген анықтамалар бар,
банкроттық — кәсіпорындардың төлем қабілетсіздігі салдарынан өз жұмысын
мәжбүрлі тоқтатуы. [3]
Әдетте, фирманың банкроттығы, көбінесе, олардың шығыны кірісінен асып
кетуі салдарынан туындайды. Мұндай жағдайда борышқор тек соттың
шешімі бойынша ғана банкрот деп танылады. Борышқорды банкрот деп танудың
негіздері, тәртібі мен рәсімі ҚР “Азаматтық Кодексінің” 52, 53, 54, 55, 56,
57-баптарында, “Банкроттық туралы” заңда көзделген. Осы актілерге сәйкес
Банкроттық ерікті не ықтиярсыз түрде жүзеге асырылуы мүмкін.
Егер борышқор өзінің төлем қабілетсіздігі жайында сотқа арыз берсе, онда ол
ерікті банкрот болып табылады. Алайда борышқор арызын соттың тиісті
шешімінсіз кері қайтарып ала алмайды. Ал, ықтиярсыз Банкроттық туралы іс
қозғауға кредит берушінің талабы негіз болады. Кейде
фирмалардың алған қарыз ақшаларын жасырып қалу мақсатымен “жалған
Банкроттыққа” ұшырау деректері де кездесед. Бұл теріс әрекет ретінде
танылып, заңмен қудаланады. Банкроттыққа ұшыраған
кәсіпорынның кредит берушіге қарызын және басқа да міндетті төлемдерін өтеу
туралы үшінші жақтың кепілдігі болмаған жағдайда сот баспасөзде борышқордың
қаржы жағдайын жақсартып, несие берушілердің тілек-шағымдарын
қанағаттандыруына жәрдем беруге қабілетті заңды тұлғалар мен азаматтарға
арналған тендр жариялай алады. Егер бір ай ішінде мұндайлар
табылмаса, кәсіпорынның банкроттығы туралы іс заң құжаттарында
көрсетілген тәртіппен қаралады да кәсіпорын мемлекеттік тіркеу регистрінен
шығарылып, таратылады. Әдейі (касақана)
банкроттық - экономикалық, қызмет саласындағы қылмыс, коммерциялық ұйым
басшысының немесе меншік иесінің, сол сияқты жеке кәсіпкердің жеке мүддесі
немесе өзге адамдардың мүддесі үшін төлем қабілетсіздігін қасақана жасауы
немесе ұлғайтуы, ірі зиянға немесе өзге де ауыр залалдарға апарып соғуы.
Коммерциялық ұйым басшысының немесе оның меншік иесінің, сол сияқты жеке
кәсіпкердің жеке мүддесі немесе өзге адамдардың мүддесі үшін төлем
қабілетсіздігін қасақана жасауы немесе ұлғайтуы ірі зиянға немесе өзге де
ауыр зардаптарға әкеп соқса, экономикалық қызмет саласындағы қылмыс болып
табылады. Банкроттық- кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының
шаруашылық механизмінің балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және
инвестициялық саясатының тиімсіз болуынан туындайды. Сондықтан шаруашылық
қызметтің негізгі көрсеткіштерінің өсу денгейінің тұрақтылығын қамтамасыз
ету үшін және қаржылық банкроттықы жағдайынан шығу үшін кәсіпорынның
жағдайын жақсартуға бағыттылған бағдарлама жасау керек.
Дегенмен көптеген ғалымдар банкроттықты құқықтық қатынастарды
сипаттайтын категория ретінде қарастырады. Құқықтық тұрғысынан банкроттық –
ол сот шешімімен немесе борышкердің жариялауы бойынша борышкердің қаржы
міндеттемелері бойынша кредиторлардың талабын толық қанағаттандыруға
дәрменсіздігі. [4]
Банкроттық – кәсіпорынның жойылуына негіз болатын оның төлем
қабілетсіздігінің құқықтық танылуы болып табылады. Құқықтық бағыттың негізі
соттың дәрменсіз деп тануы. Сонымен бірге,
қазақстандық зерттеушілер төлем қабілетсіз және дәрменсіз түсініктеріне
нақты жауап берген: төлем қабілетсіз – деп борышкердің өтеу мерзімі бойынша
қаржы міндеттемелері мен басқа да қарсы сипатындағы талаптарын орындай
алмауы, ал дәрменсіз – деп кәсіпорынды банкрот деп тану мақсатында тауарлар
(жұмыс, қызмет) төлемі бойынша кредиторлар талабын қанағаттандыра алмауы.
[5]
Банкроттық — қарызын қайтаруға ақша қаражатының жоқтығынан борышқордың
міндеттемелерін өтеуге төлем қабілетінің болмауы. Фирма банкроттығы әдетте
ұзақ уақыт ішінде шығысы кірістен артық болып, шығынның орнын толтыру
көздерінің табылмау салдарынан пайда болады. Юристік тәжірибеде банкроттық
дегеніміз — сотпен не төрелікпен қарызын толық өтей алмайтыны айқындалған
соң борышын өтеу үшін экономикалық іс-әрекетін тоқтату. Бұл несие
берушілердің қарызын қайтару үшін борышқорды барлық мүлкін сатуға мәжбүр
етеді. Сот шешімі бойынша борышқорлық міндеттемесін өтеуге қабілетсіз
кәсіпорындар қайта құрылуы мүмкін, яғни оған борышын өтеп, банкроттықтан
шығу үшін мөлшерлі мерзім беріледі, ал кей жағдайда борышқор фирмалар мен
мекемелердің, өнеркәсіптердің шаруашылығын тоқтатып, тарату ашық
жарияланып, мүлкін сату арқылы, не болмаса қаржы мүліктерін өнеркәсіптің өз
адамдары сатып алу арқылы таратылады. Егер де төлем қабілетсіздігін
айқындап сотқа борышқордың өзі арыз жазса, банкроттық "ерікті" деп аталады,
ал арыз қарызы қайтарылмаған несие берушіден түссе, банкроттық "ықтиярсыз",
"мәжбүрлі" деп аталады.
Жалпы әрбір кәсіпорын үшін кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін
арттыру мақсатында жүзеге асырылып жатқан шаралардың маңыздылығы
банкроттыққа қарсы басқарудың рөлін атқарады. Осыған сәйкес кәсіпорындар
өндірген өнімдердің бағасын төмендету, өткізу көлемін көбейту, әрі
нарықтағы тауарлардың сапалық көрсеткіштер жағынан ерекшеленетін өнім
түрлерін өндіру арқылы нарықтағы жағдайын нығайтуға ұмтылады. Экономика-
құқықтық тұрғыда банкроттықты қарастыруда оны таза экономикалық, немесе
таза құқықтық деп бөлуге болмайды. Банкроттықты экономикалық тұрғысынан
қарастырғанда негізінен шаруашылық субъектісінің дәрменсіз болуының
себептерін зерттеуге бағытталады. Сонымен бірге, банкроттық макро-
микроэконмикалық түрде қарастырылады, яғни бірінші бағыт бойынша нарық
теориясының қорытындыларына негізделсе, екінші – фирмалар теориясына
негізделеді. Басқаша айтқанда, экономикалық бағыт- кәсіпорынның
банкроттығын экономикалық механизмдерін, яғни оны қаржы банкроттық ретінде
қарастырады, ал құқықтық бағыт-кәсіпорынның төлем қабілетсіз, яғни
банкроттық жағдайға душар болғанын мойындағаннан кейінгі кәсіпорындардың
жойылуы. Ұйымдастырушылық – құқықтық механизмі, банкроттықтың күрделі
табиғатынан туындайды, яғни ол макроэкономикалық, микроэкономикалық және
қоғамдық аспектіге ие: экономика тұрғысынан банкроттық және ликвидациялық
процесс ретіндегі банкроттық. Сонымен, банкроттық деп кредиторлар мен
борышкерлер арасындағы соңғылардың төлем қабілетсіздігі мен міндеттемелері
бойынша уақытылы қарызын төлей алмауы бойынша қатынастарын сипаттайтын
экономикалық категория болып табылады.
Кез келген басқару қызметі өз деңгейінде тәуекел сипатына ие болады.
Қазақстандағы нарықтық қатынастардың қалыптасуы басқару шешімдерінің
қабылдау күрделілігімен, олардың нәтижесін болжау күрделілігімен
сипатталады. Коммерциялық ұйымдар пайданы максимализациялауға ұмтылуда
заңдылыққа сүйенеді: пайда көп болған сайын, тәуекел де көп болады. Мұндай
жағдай үш мүмкін болатын экономикалық нәтижесінен сипатталады: теріс
(жеңілу, жоғалту, банкроттық, зиян), нөлдік, оң (жеңіс, пайда, табыс).
1.2 Кәсіпорын банкроттығы мен төлем қабілетсіздігінің пайда болу себептері
Банкроттық нарық шаруашылығының бір категориясы болып табылады. Ол
соттың шешімі мен немесе кредитордың келісімі бойынша соттан тыс ресми
түрде жарияланады. Қазақстан Республикасының "Банкроттық туралы" 07.04.95
жылғы №2173 Заңына сәйкес, қарызды төлеуге шамасы жоқ ұғымы ақшалай
міндеттер бойынша кредиторлар сұранысын, еңбекақы төлеу талабын
қанағаттандыра алмауы, сонымен қатар өзіне тиісті мүлік есебінен бюджет пен
бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдерді қамтамасыз ете алмауы жатады.
Басқаша айтқанда, шаруашылық субъектісінің қарызды төлей алмауы, ағымдағы
операциялық қызметті қаржыландыра алмауы, қарыздардың, міндеттердің өсуіне
байланысты жедел міндеттемелерді өтеу қабілетсіздігі немесе борышкердің
балансының қанағаттанғысыз құрылымына байланысты ұғымдар кіреді. Баланстың
қанағаттанғысыз құрылым борышкердің мүлкі мен міндеттемелерінің өтімділік
деңгейінің жетіспеуіне байланысты кредитордың алдында мүлік есебінен
міндеттемелердің дәл уақытында төленбеуі жағдайы тұрған кезде болуы мүмкін.
Мұндай жағдайда мүліктің жалпы құны борышкер міндеттемелерінің жалпы
сомасына тең немесе одан асып кетуі мүмкін.
Банкроттық кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық
механизімінің балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялық
саясатының тиімсіз болуынан туындайды.
Банкроттықтың ықтималдылығын бағалауды қаржылық талдау арқылы
жүргізуге болады, себебі ол кәсіпорынның экономикалық "ауруын" және одан
арылу жолдарын таңдауға мүмкіндік береді.
Кәсіпорынның банкроттылығын болжау бойынша құралдарды кең пайдалана
отырып, кәсіпорынның дағдарыс жағдайынан шығу шараларын ойластыруға
мүмкіндік туғызады. Болжау, қалыптасып жатқан тенденцияларды зерттеп
қарауға сыртқы, ішкі жағдайлардың әсерін есепке ала отырып, қаржылық
саясатты жүргізу үшін, кәсіпорынның келешегі төлем қабілеттігінің темендеуі
немесе жоғарылауы қандай деген ең маңызды сұраққа жауап беру керек.
Банкроттық кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық
механизмінің балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялық
саясатының тиімсіз болуынан туындайды. Жалпы абсолютті төлем қабілетті
кәсіпорын деп міндеттемелері жоқ және капиталының құрамы толық өзіндік
капитал болып табылатын төлем қабілетті кәсіпорындар жатады. Кәсіпорынның
төлем қабілетсіздігі міндеттемелердің мөлшеріне тура пропорционалды және
пайда көлеміне кері пропорционалды болады. Сондықтан кәсіпорынның төлем
қабілетсіздігінің негізгі себептеріне, 1-ден, пайда көлемінің төмендеуіне
әсер ететін факторлар, 2-ден, міндеттемелердің өсуіне әсер ететін факторлар
жатады .
Пайданың өсу деңгейінің бәсеңдеуі немесе оның абсолютты азаюы орын
алады, егер:
- тауар бастылық жағдайда, яғни өнімнің сапасы қанағаттанарлықсыз,
бағасы жоғары және оған қажеттілік деңгейі төмен болса, нарықта ол өніміне
деген сұраныс азаяды;
- жіберілген өнімге төлемнің қайтарылмауының өсуі, яғни кәсіпорын
сенімсіз сатып алушылармен байланыста болып немесе сатып алушыларды еріксіз
таңдағанда орын алады;
- тыйым салу, квота, кедендік кедергілер, т.б. шектеулер орнату арқылы
нарықты шектеу;
Ал міндеттемелердің озып өсуі келесі жағдайларда орын алады:
- кәсіпорынның тиімсіз ұзақ мерзімді қаржылық салымдарды жүзеге
асыруы;
-кәсіпорынның өндіріс көлемі мен табысының өсуіне әкелмейтін, жұмыс
істемейтін қорлармен жүктеуі;
-кәсіпорын құралдары пайдаға қатысы жоқ есеп айырысулармен жүзеге
асырылуы;
-кәсіпорынның зиян шегуі;
Жоғарыдағы аталған төлем қабілетсіздіктің жалпы себептерінің жиыны
мемлекет өндірісі мен нарыққа тәуелсіз өз міндеттемелері бойынша уақытылы
есептесу қиындықтарына душар болған барлық кәсіпорындарға тән. Сонымен
бірге, ақшалай ағымдарды жоспарлау мен басқарудың болмауынан жағдай
қиындайды.
Жалпы төлем қабілетсіздіктің ерекше себептеріне 1-ден, нарық
тапсырысынан артта қалушылық, яғни ұсынылатын ассортимент, сапа, баға, т.б.
туралы айтуға болады; 2-ден, кәсіпорынның қанағаттанарлықсыз қаржылық
басқарылуы, яғни оның міндеттемеге жүктелуі. Бұл жағдайда қаржылық басқару
дертіне ұшырайды.
Сонымен қатар, банкроттықтың пайда болуының объективті және субъектвті
себептері бар.
Шаруашылық жүргізу жағдайын жасаудың объективті себептері:
• экономиканы реформалаудың нормативті және заң шығаратын базаларының,
қаржылық, ақша, несие, салық жүйелерінің жетілмегендігі;
• инфляцияның аса жоғары деңгейі;
• фирманың құнды қағаздарының нарықтық құнының төмендеуі;
• бәсекелестіктің жоғары деңгейі және соның нәтижесінде пайда болған
сәйкес келмейтін өндіріс шығындары төмендемей, өнім бағасының
төмендеуі және сәйкесінше өндіріс шығынының төменемеуі;
Шаруашылық жүргізуіне тікелей қатысты субъективті себептер:
• банкроттықты уақытында болжап және келешекте сақтану;
• жарнама, өтімділік жүйесінің болмауы сұранысты толық
зерттемегендіктен сату көлемінің төмендеуі;
• өндіріс көлемінің төмендеуі;
• ұқсас, бірақ сапасы жоғары өнімдерінің бағасына кейбір түрлердің
бағаларының жақындауы;
• ақталмаған жоғары шығындар;
• өнімнің төменгі рентабельдігі;
• өндіріс циклының өте көлемді болуы;
• үлкен қарыздар мен өзара төлей алмаулар;
• ескі басқарма басшыларының нарықты құруға бейімделе алмауы,
сұранысы жоғары өнімдерді шығаруда іскерлік танытпауы,
инвестициялық, бағалық, қаржылық саясаттың тиімдісін таңдай алмауы;
Кәсіпорындардың жаппай банкроттыққа ұшырауы жағымсыз әлеуметтік
қиындықтарға соқтыруы мүмкін, сондықтан нарықтық экономикасы дамыған
елдерде, оларды толық күйреуден қорғау мен алдын алудың белгілі механизмі
қалыптасқан. Осы механизмнің негізгі элементтері мыналар:
-банкроттықты құқықтық реттеу;
-кәсіпорынның банкроттығы жайында актілерді жүзеге асыруға шешім
қабылдау процестерінің нормативтік-әдістемелік, экономикалық, ұйымдық
қамтамасыз етілуі;
-келешегі бар (перспективалы) тауар өндірушілерді қолдау мақсатында
төлем қабілеті жоқ кәсіпорындарға мемлекеттік қаржылық көмек шаралары;
-банкроттық процедураға қатысушыларға экономикалық көмек көрсету;
-кең ауқымды қоғам үшін банкрот жайында ақпараттар жариялылығын
қамтамасыз ету;
Қазақстан Республикасы жағдайында банкроттық механизмінің нормативті-
құқықтық базасы ретінде әдебиеттер тізімінде көрсетілген құжаттар
пайдаланылады. Қазақстан Республикасының Банкроттық туралы Заңына сәйкес,
кәсіпорынның банкроттығы туралы шешімі ерікті немесе еріксіз түрде
қабылданады. Банкроттық, борышкердің сотқа жазған өтініші бойынша ерікті
түрде немесе оның өзінің банкроттығы жайында соттан тыс түрде
кредиторлармен келісімге келе отырып, ресми түрде хабарлауы жолымен
жасалады. Ал еріксіз түрде, кредиторлардың немесе "Банкроттық туралы
Заңымен өкілет берілген тұлғалардың өтініші негізінде жасалады.
Банкроттық жайында кредитордың өтінішпен сотқа баруына негіз болып
борышкердің төлеу қабілетінің болмауы табылады. Егер борышкер өзінің
міндеттемелерін 3 ай ішінде орындай алмаса, оның төлем қабілеті жоқ деп
саналады. Кредитордың борышкерге қойған талаптарының сомасы 150
айлық есепті көрсеткіштерден жоғары болғанда, банкроттық жайында іс сотпен
қаралады.
Жоғарыдағы аталған факторлар жиынынан, яғни кәсіпорын дамуына кедергі
келтіретін факторларды екі топқа бөлуге болады: сандық және сапалық.
Сандық, тәжірибеде сандық индикатор қолданылады, ол банкроттықты
болжауға мүмкіндік беретін – z-есебің, оның негізінде қаржылық
көрсеткіштердің қатынасы өлшенген салмада болады:
“Z есебі” = айналым капиталыактивтер * 1,2 + бөлінбеген
пайдаактивтер *1,4 + өндірістік пайдаактивтер * 3,3 + акцияның нарықтық
құныактивтер * 0,6 + сату көлеміактивтер * 1; (1)
Банкроттықтың ықтималдығы:
“Z есебі” = 1,80 немесе аз жағдайда - өте жоғары;
“Z есебі” = 1,81-2,7 жағдайында жоғары;
“Z есебі” = 2,8 – 2,9 – мүмкін,
“Z есебі” = 3,0 және одан жоғары болса – ықтималдығы аз.
Z1,81 – банкроттықтың жоғарғы ықтималдық аймағы;
Z3,0 – банкроттықтың төмен ықтималдық аймағы;
Кәсіпорынның банкроттық ықтималдығын болжау үшін нарықтық экономикасы
дамыған шет елдерде жай және айрықша акциялардың нарықтық құны, қаржылық
шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есеп және кәсіпорын балансының
негізінде есептелетін Э. Альтманның көп факторлы моделі кеңінен
қолданылады. Бұл модель 1968 жылы болжаудың бас факторлы моделі ретінде
пайда болған. Осы модельді жасау барысында Э. Альтман 66 өнеркәсіп
орындарын зерттеген, оның жартысы банкроттыққа ұшырап, жартысы табысты
болған. Ол мүмкін болатын банкроттықты болжау үшін ұжымды болып келетін 22
талдау коэффициентін зерттеген.
Банкрот болған америка фирмаларының қаржылық жағдайын, гүлденіп өсіп келе
жатқан кәсіпорындар көрсеткіштерімен салыстыра отырып, олардың банкроттық
ықтималыдығына байланысты дәрежесін және салмақтық коэффициентін анықтап,
бас негізгі көрсеткішті шығарған. Э. Альтманның жалпы түрдегі моделі (несие
қабілеттілік индексі) мынадай:
Z = 1,2 + К1 + 1,4К2 + 3,3К3 + 0,6К4 + 1,0К5 (2)
Мұндағы; К1 = меншікті айналым қаражаттарактивтер;
К2 = бөлінбеген табысактивтер;
К3 = пайыз бен салық төлуге дейінгі табысактивтер;
К4 = акцияның нарықтық құныактивтер;
К5 = өткізуден түскен табысактивтер;
Z индексінің шекті мәні статистикалық сұрыптау мәліметтері бойынша Э.
Альтманның есептеуінше 2,675 болды. Осы өлшеммен нақты кәсіподақ үшін
есептелген несие қабілеттілік индексінің мәні салыстырылады. Бұл
кәсіпорындар арасында шек коюға және болашақта (2-3 жыл) біреулерінің
банкроттыққа ұшырап (z 2,675 болғанда) және (z2,675 болғанда)
басқалардың қаржылық жағдайы тұрақтануы жөнінде пікір айтуға мүмкіндік
береді. Сонымен қатар 1977 жылы Э. Альтман 7 факторлы моделін ұсынды, ол
модельдің дәлдігі 70% дейін болды және банкроттықты алдағы жылға
жоспарлауға мүмкіндік береді. Бұл жеті факторлы модель келесі
көрсеткіштерді қамтиды.
-активтердің рентабельбілігі;
-пайданың динамикасы;
-несие бойынша пайызды өтеу коэффициенті;
-ағымдағы өтімділік коэффициенті;
-автономия коэффициенті;
-жиынтық активтер;
Бұл модельдің құндылығы өте дәлдігінде, бірақ қолданылуына ақпараттық
жетіспеушілігі қиындық туғызады (талдау есебінің мәліметтері қажет, ал ол
сыртқы пайдаланушыларда жоқ).
Сонымен бірге банкроттыққа сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді.
Сыртқы факторларға халықаралық, ұлттық, нарықтық, ал ішкі факторларға
фирманың бәсекелестік ортасы, қызмет принципі, ресурстар мен оларды
пайдалану, маркетингтік стратегиялар мен саясаты және қаржы менеджменті
жатады.
Сыртқы факторлар:
1.Халықаралық факторлар.
1.1.Жалпы экономикалық:
-экономикалық даму циклдылығы;
-дүниежүзілік қаржы жүйесінің жағдайы;
-транұлттық банктердің қаржы саясаты;
1.2.Халықаралық саясаттың тұрақтылығы:
-халықаралық келісім-шарт жасасу;
-еркін экономикалық аймақтар құру;
-тарифтік келісімдер;
-халықаралық маркетинг.
1.3.Халықаралық бәсеке:
-бірлескен кәсіпорындар құру;
-лицензиялық сауда;
-фирмлық бәсекенің нарықтығы үлесін арттыру;
2.Ұлттық факторлар.
2.1.Саяси:
-қаржы жүйесінің жағдайы;
-меншікке деген қатынас;
-мемлекеттік жер саясатының принциптері;
-мемлекеттің кәсіпкерлікке қарым-қатынасы;
-салық саясаты;
-монополизмді шектеу;
-бәсекені қолдау;
-тұтынушылар мен кәсіпкерлерді құқын қорғау шаралары;
2.2.Экономико-демографиялық факторлар:
-халықтың табысының деңгейі;
-сатып алушылардың қабілеттілік денгейі;
-несие алу мүмкіндігі;
-кәсіпкерлік белсенділігі;
3.Нарықтық факторлар.
3.1.Психологиялық:
-тұтынушылардың таңдауы, талғамы, әдеттері мен дәстүрлері, тұтынушы
нормасы;
3.2.Ғылыми-технологиялық:
-технологиялық жаңалықтар;
-өнімнің бәсекелік қабілеттілігі; (денгенмен банкроттықтың ең күшті сыртқы
факторы: технологиялық өзгерулер, ірі ғылыми-технологиялық қозғалыстар
болып саналады).
Ішкі факторлар:
1.Фирманың бәсекелік ортасы:
-саланың қызметінің мақсаты;
-дәстүрлер, репутация және имидж;
-персоналдың біліктілік құрамы;
-нарықтағы үлесі және циклдық кезеңдері.
2.Қызметтің принциптері:
-меншік формасы;
-басқарудың ұйымдастырушылық формасы;
-инновациялық қызмет;
-өндірісті басқару жүйесін ұйымдастыру;
-өндірістің диверсификациясы.
3.Ресурстар мен оларды пайдалану:
-өндірісітің әдістері мен құрылымын жетілдіру;
-өндірістік циклдың ұзақтылығы;
-өндірістік қорладың денгейі;
-қаражаттар айналымы.
4.Маркетингтік стратегиялар мен саясаты:
-нарықты сегменттеу;
-тауар саясаты;
-баға саясаты;
-өткізу, сату саясаты;
-стратегиялық мақсаттар мен сатуды болжау.
5.Қаржы менеджменті:
-баланстың құрылымы;
-төлемқабілеттілік;
-өтімділік;
-капиталдың құны.
Сонымен қатар келесі сызбада ұйымдағы банкроттықтың субьективті және
обьективті себептері көрсетілген.
Сызба-1 Ұйымдағы дағдарыстың субьективті және обьективті себептері.
Дерек көзі: Ілиясов Қ.Қ, Құлпыбаев С. Қаржы [6]
Жалпы төлем қабілетсіздіктің ерекше себептеріне 1-ден, нарық
тапсырысынан артта қалушылық, яғни ұсынылатын ассортимент, сапа, баға, т.б.
туралы айтуға болады; 2-ден, кәсіпорынның қанағаттанарлықсыз қаржылық
басқарылуы, яғни оның міндеттемеге жүктелуі. Бұл жағдайда қаржылық басқару
дертіне ұшырайды.
Кәсіпорынның дәрменсіз, төлем қабілетсіз қызмет атқаруы келесі
факторларға байланысты:
1. Акция қаражаттырының қозғалысының жалпы міндеттемелерге қатынасын
көрсететін көрсеткіштің айтарлықтай шамасы;
2. Төмен рентабельдік
3. Тұрақсыз табыс
4. Акционерлік қоғамдық акциясының бағасы бірден төмендеуі;
5. Дивиденд төлемдерінің азаюы;
6. Тұрақты шығындардың жалпы шығындарға қатынасының жоғарғы көрсеткіші;
7. Акцияның нарықтық құны мен оның баланстық құны арасындағы айырмшылықтың
орны алуы;
8. Айналымнан тыс активтердің қажетті деңгейін қолдауда қабілетсіздік
таныту
9. Қарыз міндеттемелерінің жоғарғы мөлшері;
Ал сапалық факторларына:
1.Қаржы есебі жүйесінің нашарлығы және шығындарды бақылауға қабілетсіздігі;
2. Басшылық тәжірибесіздігі
3. Міндеттемелерін уақытылы өтей алмау;
4. Заңсыз іс-әрекеттердің орын алуы;
5. Кәсіпорынды басқаруда бөліксіздік таныту;
6. Қосымша қаржылану көздерін алуға кәсіпорынның қабілетсіздігі;
7. Басшылықтың сыртқы ортадағы өзгерістерге тез бейімделе алмауы;
8. Бухгалтерлік және қаржы есебінің жеткіліксіз сапалы жүйесі;
9. Қарыз келісім-шарттарын жиі қарау;
10. Жалға беру мен жалға алу келісім-шарттарын жиі құрастыру;
Ал экономикалық бағыттың өзі: макроэкономикалық және микроэкономикалық
құбылыстар тұрғысынан қарастырылады. Макроэкономикалық әдістеме-нарық
теориясының ережелері мен қорытындыларына негізделеді, ал микроэкономикалық
әдістеме-фирманың теориялық қорытындыларына негізделе отырып, көбіне
банкроттыққа соқтырған экономикалық себептер мен механизмдерді ашуға
бағытталады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде де банкроттық
қатынастарын реттеуге байланысты баптар (21,52-57) қарастырылған. Осы
кодекстің 52-бабында: "Борышкердің дәрменсіздігі деп - жеке тұлғаның немесе
заңды тұлғаның ақшалай міндеттемелер бойынша несие берушілердің талаптарын
қанағаттандыра алмауы, еңбек шарты бойынша жұмыс істейтін адамдармен
еңбегіне ақы төлеу жөнінде есеп айырыса алмауы, сондай-ақ бюджетке және
бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдерді қамтамасыз ете алмайтын
қабілетсіздігі", — деген анықтама берілген.
Сотта банкроттық бойынша істі қозғаудың маңызы, борышкердің
дәрменсіздігінің жоғарыда аталып өтілген сыртқы белгілері мен өлшемдерінен
кем емес. Бұл жерде мәселе сот тәжірибесінде жинақталған, қолданыстағы
заңның кейбір кемшілік тұстарында. Мәселен заң соттық кредиторлардың
банкроттық түралы істерді қозғау туралы арыздары бойынша олардың
бастамашылық еркіне көз жұмып бағынуға мәжбүр етіп қойған. Себебі жоғарыда
аталған банкроттықтың сыртқы белгілерін қазіргі нарықтық замандағы мүліктік
айналымға қатысушылардың кез келгенінен табуға болады. Сондай-ақ кредитор
борышкерді банкрот деп табу туралы арыз берерде құрамды заң талаптарын
сақтаса болғаны, сот арыз негізінде 5 күн мерзім ішінде банкроттық туралы
істі қозғауы қажет. Заң шығарушымен банкроттық туралы істі қозғаудың мұндай
жетілдірілген механизмі- дәрменсіз борышкердің төлем қабілеттілігін қайта
қалпына келтіру жүргізілетін оңалту рәсімдерін кеңінен қолдану үшін
жасалған шығар. Бірақ статистикалық деректер бойынша дәрменсіз борышкерді
оңалту рәсімдерім ең аяқ тапған істерден гөрі, оларды таратумен аяқталған
істер аса басымдырақ келеді. Бұл тұрғыда алдымен, сотта борышкерді
дәрменсіз деп табу туралы кредиторлардың бастамасымен қозғалатын істерге
талапты күшейту қажет, яғни кредитор, шартты түрде сотқа борышкерді
дәрменсіз деп табу туралы арызбен жүгінер алдында: талап-арыз беру
тәртібімен қарызды өсіріп беру туралы сотқа жүгінгендігі туралы, сондай-ақ
егер қарыз өндірілген болса қарызды өндіру туралы сот шешімі және оның
орындалу барысы туралы мәліметтер, жалпы тиісті шараларды барынша қолдана
білгендігін растайтын өз талаптарының белгіленген құқықтық негіздерін
ұсынуы қажет. Борышкердің дәрменсіз деп тану туралы сотқа берілген арызға
қарызды өндіру туралы тиісті сот шешімінің, сонымен қатар сол шешімнің
орындалуы мүмкін емес екендігін растайтын дәлелдемелердің тіркелмеуі, яғни
ұсынылмауы - соттың аталмыш арызды қараусыз қалдырып, оны қайтаруына бірден-
бір негізі болуы қажет. Сонымен қатар тәжірибеде көп кездесетін кезектен
тыс өтелетін төлемдерге байланысты мәселелерге де көңіл аудармауға болмас .
Алдымен осы нормада көрсетілген төлемдерден басқа кезектен тыс өтелуге
жатуға тиіс талаптар шеңберін анықтап алу қажет, Меніңше конкурстық өндіріс
кезінде борышкердің іс-әрекетін қорғауға қажетті барлық түрлі төлемдер
(күнделікті ағымдағы төлемдер) кезектен тыс өтелуі қажет. Кезектен тыс
төлемдерінен бері салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
жатқызылмайды. Бұл төлемдерді қанағаттандырудың заңда арнайы ережелері
бекітілген . Заң талаптарына сәйкес кредитордың борышкерге талаптары
борышкерді банкрот деп тану туралы хабарландыру жарияланған кезден бастап
екі ай мерзімнен кешіктірілмей мәлімделуі тиіс [7]. Кей жағдайларда ғана
кейбір кредиторлар осы норманың талабын сақтамастан, заңмен берілген екі ай
мерзім өтіп кеткеннен соң, өз талаптарымен конкурстық басқарушыға өз
өтініштерін қанағаттандыру туралы жүгініп жатады. Осы жағдайда конкурстық
басқарушы кредиторлардың талаптарын қанағаттандырудан, не оны қараудан бас
тартқан жағдайда кредиторлар тарату балансын бекіткенге дейін конкурсты
басқарушыға талап қойып сотқа жүгінуге құқылы. Сондықтан да банкроттық ісі
көлемінде қаралуға тиіс кредитолардың шексіз талаптарының шеңберіне заңмен
нақты шек қойылуы тиіс.
Қазіргі таңда оңалтуды және конкурсты басқарушы арнайы лицензиясы бар
үміткерлерді тағайындау жүйесінің тиісінше ұйымдастырылуы өзекті
мәселелердің бірі. Себебі, оңалтуды және конкурсты басқарушы (таратушы)
борышкерді басқарудың бірден-бір уәкілетті органы ретінде әрекет
ететіндіктен, бұл жерде сөз оның жоғары кәсіби деңгейлігі жөнінде қозғалып
отыр. Өйткені борышкердің қаржылық жағдайын бағалауды, сондай-ақ оның ішкі
және сыртқы өндірістік байланыстарын саралап-анықтауды, борышкердің төлем
қабілеттілігін қайта қалыптастыру мақсатында құқықтық және экономикалық
әдістерді қолдана білуді, сонымен қатар таратуды жүзеге асыру кезінде
өзінің негізгі міндеттері, яғни борышкердің мүлкін сату, оның несие
берушілерімен есеп айырысу міндеттерін тек кәсіби және адамгершілік деңгейі
жоғары тұлға ғана игере алады. Бір жағынан, конкурстық басқарушылар
қызметіне сот бақылау функциясын күшейту қажет. Сот банкрот рәсімдерін
жүргізудің кез келген сатысында конкурстық басқарушыдан борышкерді тарату
барысы туралы есеп беруді талап етуге, сондай-ақ егер сотқа конкурстық
басқарушының өз міндеттерін тиісінше орындамауы жөнінде дәлелді фактілер
белгілі болып жатса, онда сот өз бастамасымен оны борышкердің ісін жүргізу
қызметінен шеттетуге құқылы болуы қажет. Сондай-ақ қазіргі таңда банкроттық
заңын ең алдымен іс-жүргізу нормаларының қағидаларына сәйкес жетілдіру
қажеттілігі туындап отыр. Ол үшін теориялық әдебиеттердің көмегінің үлесі
қомақты болар еді, бірақ банкроттық инсттутын құқықтық реттеуге байланысты
немесе әрекет етуші заң нормаларын саралауға қатысты әлі де болса отандық
оқулықтар мен фундаментальді еңбектер жарыққа шын қойған жоқ, тіпті жоқтын
қасы. Ал мерзімді басылымдарда жарияланып жүрген жұмыстар банкроттық заңын
тәжірибеде қолдану кезінде оған түсіндірмер етінде ғана қолданылып жүр.
Әрине бұл диплом көлемінде банкроттық заңында кездесетін барлық
кемшіліктерді анықтап, оларды шешу жолдарын қарастырып, ұсыну мүмкін емес.
Дегенмен де қазіргі қолданыста жүрген "Банкроттық туралы" заңның кейбір
кемшін тұстары туралы сөз қозғалып, заң нормаларын жетілдірудің жолдарын
көрсетуге міндетті.
Қолданыстағы ҚР Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы Кодексіне сәйкес, бюджет алдында пайда болған салықтар мен
міндетті төлемдерді төлеу салық төлеуші міндеттерінің бірі болып
табылады.Салық төлеуші осы міндеттерді өз еркімен орындамаған жағдайда,
Салық кодексіне сәйкес салық органы салық төлеушіге мәжбүрлеп өндіріп
алудың барлық шаралары мен тәсілдерін қолданады.Егер салық төлеуші салық
берешегін өндіруде барлық шаралар қолданылғаннан кейін де салықтық
берешегінің сомасын өтемесе, салық органы салық төлеушіні банкрот деп тану
жөнінде шаралар қолдануға құқылы. ҚР Банкроттық туралы Заңына сәйкес,
азаматтық-құқықтық және өзге де мiндеттемелер бойынша кредитор
(кредиторлар) өтiнiштерiнiң негiзiнде банкроттық туралы iс қозғалуы мүмкiн.
Сот банкроттық туралы iс бойынша борышкердi банкрот деп тану туралы
өтiнiштi iске қабылдау туралы ұйғарым шығарған кезден бастап iс қозғалды
деп есептеледi. [8]
Өтiнiште төмендегі мәліметтер көрсетiлуге тиiс:
Өтiнiш берiлiп отырған соттың атауы, борышкер дара кәсіпкердің аты-жөні,
тұрғылықты жері немесе борышкер заңды тұлғаның атауы, орналасқан жері,
кредитор жеке тұлғаның аты-жөні, тұрғылықты жері немесе кредитор заңды
тұлғаның атауы, орналасқан жері, борышкердiң кредитор алдындағы оның
талабынан туындаған мiндеттемесi, бұл мiндеттеменiң орындалу мерзiмi,
кредитордың борышкерге қойған талаптарының мәнi мен сомасы, мiндеттеме
бойынша берешек сомасы және орындамағаны үшiн айыпақы (айыппұл, өсiм) және
борышкерден өндiрiп алуға жататын шығындар осы сомаға есептелген сыйақы
(мүдде), кредитор талаптарының белгіленген құқықтық негіздері (сот шешімі,
бұл талаптарды борышкердің мойындауы, ал олар жоқ болған кезде - кредитор
талаптарының негізділігін және олардың сомасын растайтын дәлелдемелер),
борышкерде бар мүлiк туралы кредиторға белгiлi мәлiметтер, қоса тiркелетiн
құжаттар тiзiмі, борышкерге талаптар қою айғағы. Банкроттық туралы iстi
қарау үшiн қажет болса, өзге де мәлiметтер көрсетіледі.Кредитор борышкерге
және уәкілетті органға өтiнiштiң және оған қоса тiркелетiн құжаттардың
көшiрмесiн жiберуге міндетті.Борышкердi банкрот деп тану туралы Қазақстан
Республикасының заңнамасында белгiленген талаптарға сәйкес келетiн өтiнiштi
ала отырып, сот өтiнiш түскеннен кейiн бес күн ішінде iс қозғау туралы
ұйғарым шығарады.Сот банкроттық туралы іс қозғау жөніндегі сот ұйғарымының
көшірмесін борышкерге, мәлімдеушіге, уәкілетті органға және борышкердің
тұрғылықты жері бойынша аумақтық атқарушы іс жүргізу органына
жібереді.Банкроттық туралы iс қозғалған кезден бастап жеті күн ішінде
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында және борышкердің тұрғылықты жері
бойынша тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте таратылатын, баспасөз
басылымдарында банкроттық туралы іс қозғалғандығы жөнінде мемлекеттік тілде
және орыс тілінде хабарландыру жариялануға міндетті.
Сот банкроттық туралы iстi сот отырысында қарап, мынадай сот
актілерінің бiрiн қабылдай алады:
- борышкердi банкрот деп тану және конкурс жүргiзу туралы шешiм;
- борышкердi банкрот деп танудан бас тарту туралы шешiм;
- өтiнiш жасалған жағдайда оңалту рәсiмiн қолдану туралы ұйғарым;
- оңалту рәсімін қолдану мақсатында қол жеткізілгенде және кредитордың
борышкерді банкрот деп тану туралы өтінішін кері қайтарып алғанда, iс
жүргiзудi қысқарту туралы ұйғарым.
Соттың борышкердi банкрот деп тану туралы шешiмiнде:
1) борышкердi тарату туралы;
2) уәкілетті органға конкурстық басқарушыны тағайындауға тапсырма беру
туралы;
3) шешiм шығарылғанға дейiн сотқа жүгiнген кредиторлардың мәлiмделген
талаптарының сомасы туралы;
4) борышкердің лауазымды тұлғаларының құрылтай, қаржы және оның мүлкіне
құқық белгілейтін құжаттарын, сондай-ақ борышкердің мөрін конкурстық
басқарушыға ол тағайындалған күннен бастап үш жұмыс күнінен
кешіктірілмейтін мерзімде беру туралы нұсқаулар болуға тиіс.Борышкердi
банкрот деп тану және конкурстық iс жүргiзудi қозғау туралы хабарландыруды
конкурстық басқарушы ол тағайындалған күннен бастап он күннен аспайтын
мерзімде Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында және борышкердің
тұрғылықты жері бойынша тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте таратылатын,
белгіленген тәртіппен нормативтік құқықтық актілерді ресми жариялау құқығын
алған мерзімді баспасөз басылымдарында мемлекеттік тілде және орыс тілінде
жариялайды.Егер сот кредиторлардың қойған талаптарына борышкердің қарсылық
көрсетуін дәлелдi деп таныса, сот борышкердi банкрот деп танудан бас тарту
туралы шешiм қабылдайды.
1.3 Кәсіпорын банкроттығы құбылысының заңды-нормативті негіздері
Басқа да шетелдік елдер (Италия, АҚШ, Англия, Германия Франция және
тағы басқалары) тәжірибесінде банкроттық институтының құқықтық реттелу
мәселелерінің өзіне тиесілі заң ғасырлық тарихы болды. Бұл механизмге
қоғамның ғасырлар бойы ерекше қызығушылық тудыруы, ең алдымен банкроттық
институтымен шешілуге жататын мәселелерге байланысты болса керек.
Банкроттық институты-біріншіден ол кредиторлардан олардың талаптарын
орындауға мүмкіншілігі жоқ борышкерді қорғауды қамтамасыз етуді көздесе;
екіншіден ол мүліктің сақталуын және оның кредиторлар арасында әділ бөлініп
берілуін қамтамасыз ете отырып әрбір кредитордың мүддесін борышкердің және
басқа да кредиторлардың құқыққа қайшы әрекеттерінен қорғауды көздейді[9]
Банкроттық заңнамаларының ерекшелігі сол, егер оларды дұрыс, әрі
тиісінше қолдана білсе, онда ол ең алдымен борышкер мен кредитор арасындағы
қатынасты реттеуге қол жеткізеді. "Банкроттық туралы" заң бәсекелестік пен
нарықтың қатаң талаптары тұсында әрқашанда әлеуметтіктендіктің кепілі
ретінде қызмет атқарады.
Біздің заңнамамызға банкроттық институты 1992 жылғы 14 қаңтардағы
"Банкроттық туралы" заңымен енгізілген болатын. Бірақ кәсіпкерді банкрот
деп жариялау мүмкіндігіне бұған дейінде, мысалы 1990 жылғы 14 қаңтардағы
Қазақ КСР-нің "Шаруашылық қызмет еркіндігі және кәсіпкерлікті дамыту
туралы" заңымен жол берілген еді. [10] 1995 жылғы 7 сәуірдегі Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық
актілерінің күшін жою және сонымен бір кезде қабылданған "Банкроттық
туралы" заң күші бар Жарлығы бекітілгенге дейін 1992 жылғы банкроттық
туралы заңның күші жүрді. Бертін келе аталмыш Жарлықты 1997 жылы 21
қаңтарда жаңадан қабылданған Қазақстан Республикасының "Банкроттық туралы"
заңы алмастырды. Әзірше бұл заң республикамызда банкроттық мәселелерін
құқықтық реттеуді жүзеге асыратын соңғы заң болып есептеледі. Ол -
дәрменсіз борышкерді оңталудың арнаулы рәсімдерін өткізудің, заңды тұлғаны
банкрот деп танудың және оны таратудың, сондай-ақ соттан тыс тарату
рәсімінің шарттары мен тәртібін белгілейді. Бірақ 1998 жылдың өзінде-ақ
оған өте маңызды өзгертулер мен толықтырулар енгізіліп үлгерді. Оларды
әзірлеу кезінде шет елдің осы саладағы тәжірибесімен отандық тәжірибе,
сондай-ақ ұлттық экономика мен заңнамалардың дамуы ескерілді. Банкроттық
рәсімдері ерікті және мәжбүрлі түрде жүргізіледі. Заң соның құқықтық
нөгізін қалыптастырады. Бірінші жағдайда банкроттықты тануды сот
борышкердің, ал екінші жағдайда оның кредиторларының және өзге де
тұлғалардың өтініштері негізінде жүзеге асырады.
Кез келген, соның ішінде "Банкроттық туралы" заңды алсақ, ол жүзеге
асырылуы барысында оның белгілі бір нәтиже беруі қөп жағдайда заң
шеңберінде қабылданатын нормативтік актілердің саны мен сапасына, заң
ережелерінің орындалуын қамтамасыз етуге бағытталған қажетті құқықтық
шаралардың дер кезінде әзірленуіне, жалпы бір сөзбен айтқанда заңды жүзеге
асыру механизмдеріне мейлінше тәуелді болып келеді. Сондықтан да егер
"Банкроттық туралы" заң дұрыс жұмыс істеп, қандай да бір жетістікке қол
жеткізгіміз келсе, онда оны тиімді қолдануды қамтамасыз ететін
механизмдерді ойлап табуымыз қажет.
Бүгінгі күнде банкроттық институты, оған экономика заңдарымен
жүктелетін қызметтерді толық көлемде орындамау фактісін белгілеуге тура
келеді. Әлемдік тәжірибеге сәйкес, дәрменсіздікті реттеу тіршілікке
қабілетті борышкерлерге оның төлем қабілеттілігін қалпына келтіру жолы
ретінде қолдануға мүмкіндік беретін және сол уақытта таратуға жататын
бизнес субъектілерінің экономикалық бағасын тез және ұтымды орналастыруды
қамтамасыз ететін тиімді жүйені тұрғызуда бекітіледі.
Банкроттық жүйені қолдану берешекті төлеуден кетудің ең қолайлы
жолы ретінде, тек біздің немесе кеңістік кезеңнен кейінгі елдерге ғана тән
емес, барлық елдердің заңнамасымен банкроттық кезіндегі құқыққа қайшы іс
әрекеттерді анықтау механизмі қарастырылған. Осыған орай, халықаралық
тәжірибеде қасақана және жалған банкроттық белгілері анықталған және
борышкердің мәмілелеріне қарсы болу мүмкіндігінің шеңберінде, борышкерді
банкрот деп танығанға дейінгі кезеңде белгіленетін, күдікті кезең деп
атауға болатын термин қолданылады. Ұлттық заңнамада осы кезең банкроттық
туралы істі қозғағанға дейінгі үш жылды құрайды. Көрсетілген кезеңде
активтерді шектету жөніндегі мәмілелерді талдауды қоса отырып, борышкердің
қаржылық – шаруашылық қызметіне талдау жүргізіледі. Банкроттық туралы
Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес, мәмілелерді жарамсыз деп танудың
негізі, мүлікті өтеусіз беру, нарық бағаларынан едәуір төмен бағалармен
немесе кредиторлардың мүдделеріне нұқсан келтіріле отырып жеткілікті
негіздерсіз сату болып табылады. Уәкілетті органмен, конкурстық және
оңалтушы басқарушылармен борышкердің күмәнді мәмілелерін анықтау жөніндегі
шараларды өткізу, одан әрі кінәлі лауазымды тұлғаларды субсидиарлы
жауапкершілікке тартудың және конкурстық массаға заңсыз шығарылған мүлікті
қайтарудың негізі болып табылады. Банкроттық туралы істі қозғағанға дейін
соңғы үш жылда борышкермен жасалған мәмілелерді анықтау мақсатында,
банкроттық туралы істі қозғағанға дейінгі үш жылға қаржылық – шаруашылық
қызметіне талдау жүргізу қажет. Алайда, көптеген жағдайларда қаржылық
құжаттама жоқ немесе борышкердің лауазымды тұлғаларымен жасырынылады, ал ол
тиісті жұмысты істеуге мүмкіндік бермейді. Осындай жағдайларда, азаматтық –
құқықтық мәмілелерді тіркеу, меншік құқығын тіркеу функциялары жүктелген
органдар, екінші деңгейлі банктерді қоса, қаржы мекемелері, сондай ақ басқа
мемлекеттік органдар мен ұйымдардың деректері ақпараттың жалғыз көзі болып
табылады.
Халықаралық тәжірибеде қаржылық – шаруашылық құжаттама, соның ішінде
бухгалтерлік есептілік жоқ болғанда, қарыз сомалары есептен
шығарылмайды. Сондай ақ, егер дәрменсіздік мәселесін реттейтін едәуір
дамыған институты бар елдердің заңнамасына жүгінсек, борышкер туралы
ақпаратқа рұқсат банкроттық рәсімдердің тиімділігіне жету үшін міндетті
шарт болып табылатынын атап өту қажет. Нақты ақпараттардың жоқтығы бірінші
кезекте, дәрменсіздік рәсімдерін реттеудің мемлекеттік жүйесіне сенуді
тоқтататын кредиторлардың құқықтарына шек қояды және заңды, сондай – ақ
жартылай қылмыстық үлгілерді қоса отырып, өздерінің талаптарын
қанағаттандыру үшін басқа да әдістермен алуға тырысады. Сонымен қатар,
банкроттық рәсімдерде толық ақпараттандыруды қамтамасыз ету мүмкінсіздігі
жосықсыз борышкерлерге банкроттық жүйесін мемлекеттің алдындағы салық
міндеттемелерін қоса отырып, міндеттемелерді орындамаудан кетудің оңай жолы
ретінде қолдануға айтарлықтай мүмкіндік береді. Заңнама қайтымсыз жазалау
қағидасын сөзсіз орындауды қамтамасыз ету және ешкім қарыздарды өтеуден
кету жөніндегі заңсыз іс әрекеттер банкроттық рәсімдері кезінде анықталған
және дәлелденген болатынына күмәнданбауы қажет.
Бүгінгі күнде, банкроттардың жалған кәсіпорындармен және тіркелуі
заңды емес деп танылған кәсіпкерлік субъектілерімен өзара қарым қатынасы
тексерілуде, қарыздарды есептен шығару жолымен салық төлеуден заңсыз кетуге
қарсы әрекет тетіктері жетілдіруде. Сондай ақ бюджеттен алынған қаржыны
пайдалануға талдау жүргізу мақсатымен, банкроттардың мемлекеттік сатып
алуға қатысуларына салыстыру жүргізілуде. Банкроттық саладағы құқық
бұзушылықтар, талап көнелігі бес жыл мерзімімен, орта ауырлықтағы
қылмыстарға жатқызылған (үш жылға дейін бас бостандығынан айыру) Қылмыстық
кодекстің нормаларымен үйлестіре, жасалған мәмілелерді қайта қарау кезеңін
қазіргі үштен бес жылға көбейту ұсынылады.
Банкроттық жүйесінің жосықсыз қатысушылары жолында тиімді кедергілер
құру ҚР ҚМ Дәрменсіз борышкерлермен жұмыс комитетінің негізгі мақсаттарының
бірі болып табылатындықтан, банкроттар туралы қажетті ақпаратты алудағы
басқарушылар мен уәкілетті органның құқығын кеңейту бойынша жұмыстар
жалғастырылады. Сонымен қатар, банкроттық рәсімдерді басқаруды жақсарту,
жосықсыз борышкерлермен банкроттық саласындағы құқық бұзушылықтарды алдын
алу және басқарушылардың қазыметін сапалы бақылауды қамтамасыз ету
мақсатында, айқын және алдын ала болжайтын ұлттық банкроттық жүйесін құруға
мүмкіндік беретін мемлекеттік және басқа да органдардың ақпараттық
жүйелерін біріктіру және ақпараттық технологияларды қолдану жоспарлануда.
Экономиканың дамуы бәсекелестік пен үздіксіз құрылымдық өзгерістерге
негізделген елдердегі банкроттық (дәрменсіздік) туралы заңнама тәртіпті
тәрбиелеуге және іскерлік қаржылық айналым ережелерін бұзбауға бағытталған,
сондай-ақ тиімсіз кәсіпорындарды қаржылық сауықтыруға көмектесуге немесе
оларды нарықтан өркениетті шығаруға арналған. Нарықтық экономикалы елдерде
банкроттық (дәрменсіздік) туралы заңдар көмегімен шешілетін мәселелер
нақты.
Олардың негізгілеріне мыналарды:
- кредиторлар мүдделерінде кәсіпорын – борышкер активтерін қорғауды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz