Аудиттің мәні, мазмұны және даму тенденциялары

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. АУДИТТІҢ МӘНІ, МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ... .5
1.1Аудитітң пайда болуы мен қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Аудиттің мәні, мақсаты және міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3 Қазақстандағы аудиттің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
II. АУДИТТІҢ ЖІКТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2.1 Аудиттің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2 Ішкі және сыртқы аудиттің байланысы мен айырмашылықтары ... ... ... ... .18
III. ТӘЖІРБИЕЛІК АУДИТОРЛЫҚ ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34

Еліміздің экономикалық нарықтық қатынасқа көшу барысында-ғылыми мен білім практикалық қызметтін даму жолында жаңа ғылым саласының пайда болуына алып келді. Бұл - аудит. Аудиттің мазмұнын терең анықтаудан бұрын бұл сөздің шығу тарихын айтатын болсақ, ол алғашқыда "тыңдаушы" деген мағынада қолданылған. Осы орайда "аудитор" сөзі нені білдіреді, оның міндеті неде, қай уақытта пайда болған және қандай объективті жағдайлар оған қажеттілік туғызғанын қарастыру қажет.
Аудитор латын сөзінен шыққан, яғни ол "тындап тұр" деген мағынаны білдіреді. Шаруашылық - жұмыс барысына тиісті мәліметті тексеруші немесе бақылап-баскарушы тыңдаушы болған. Сондықтан ерте заманда "аудитор" - "тындаушы" дегенді білдіретін, яғни қандай да бір нәрсені тыңдайтын адам. Ол адам қызмет барысында аудитор деп аталынған.
Орта ғасырдың соңға жылдарына дейін барлық елде әріп танитын және жаза алатын адамдар өте аз болғандықтан, аудитор деп - лауазымды қызметкерлердің қорытынды есебін тындауға тиісті кызметкерлерді "аудитор" деп атаған. Бір қызығы сол, алыс, ерте кездерде адамдар аудитор қызметінде есеп берудің жазбаша түрінен, ауызша түрінде мәлімет есеп беруін артық санаған. Өйткені кез-келген жазба құжатты қолдан әр түрлі етіп жазуға, өзгертуте болады деп тусінген. Ал, ауызша есеп, мәлімет беруде көзбе-көз отырғанда, есеп беруші өтірік айта алмайды деген. Қазактың: "бет көрсе- жүз үялады", - деген үлы сөзшің мағынасы осы негізде келетін шығар, екіншіден "тындаушы" мен саған "сенемін" - деген, ал өз кезегінде есеп беруші "сеніміңізді" ақтаймын" — деген адамгершілік касиет негізінде алынған деп тұжырымдауға болады.
Аудит бізге осы уақытка дейін белгісіз болды деп айтуға болмайды. Шет елдерде аудит ерте заманда дамыған. Бухгалтсрлік есеп жүргізуде, экономикалық талдау жасауда, басшылық жүргізуде үлкен орын алған. Себебі, кәсіпорында басшылық жүргізуде, шаруашылықта бақылау жасауда оның ролі орасан зор.
Курстық жұмыста аудиттің түрлеріне сипаттама беріліп олардың ара жігін ажыратуды, сонымен бірге аудиттің мәніне толықканды анықтама беріп, оның аудит қызметіндегі орнын анықтауды мақсат қойдық.
Курстық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
 Бірінші бөлімінде аудиттің мәні мен мазмұны және даму тенденциялары қарастырылады;
 Екінші бөлімінде аудиттің түрлері және олардың айырмашылығы қарастырылады.
 Үшінші бөлімінде Қазақстандағы аудиттің дамуы мен қалыптасуына тоқталамын.

1. Насыров М.Р. Токсанбай С.Р., Кулпыбаев С.К., Гуляев С.П., «Современный экономический русско –казахскиий толковый словарь-справочник», Алматы, 2003, 880 с.
2. ҚР «Аудиторлық қызмет туралы» заңы, 2 қараша 1998 ж.№ 304 (өзгертулерімен және толықтыруларымен).
3. Абленов Д.О. «Аудит негіздері» Алматы, Экономика, 2005, 294 б
4. Шестаков А.С. Экологический аудит: вопросы теории и практики. ОИ ВИНИТИ. Экологическая экпертиза, 1999, № 1. с. 100-107.
5. З.Н. Әжібаева, Н.Ә. Байболтаева, Ж.Ғ. Жұмағалиева Аудит: Оқулық, - Алматы 2006ж, 603 б
6. Абленов Д.О. Аудит негіздері: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2005 ж, 400 б
7. Қазақстан Республикасының Конститутциясы. – Алматы: Әділет Пресс, 2003. – 40 б.
8. Қазақстан Республикасының 1998-2000 жылдарға арналған бухгплтерлік есеп пен аудитті дамыту мен жетілдірудің мемлекеттік бағдарламасы туралы: Қазақстан Республикасы Президентінің 28.01.98 ж.№3838 Жарлығы // Бюллетень бухгалтерлік. 1998. № 2 9. – Б. 2 – 8
9. Ержанов М., Даулетбеков Г.Б. и др. Аудит – 1: Учебник. – Алматы: Бастау, 2005. 282 с.
10. Абленов Д.О. Аудит негіздері: Типтік бағдарлама экономика мамандығын дайындайтын студенттеріне арналған. – Алматы: Экономика, 1999. – 24 с
11. Кочинов Ю.Ю. Аудит. – СПб.: Питер, 2002. – 304 с.
12. Байдаулетов М.Б., Байдаулетов С.М., «Аудит». Алматы. «Қазақ университеті», 2004 ж
13. Балапанова А.Ж. «Аудиттің теориялық негіздері»: Оқу құралдары. – Алматы. – 2003

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

I. АУДИТТІҢ МӘНІ, МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ... .5

1.1Аудитітң пайда болуы мен қалыптасуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5

1.2 Аудиттің мәні, мақсаты және
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .8

1.3 Қазақстандағы аудиттің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11

II. АУДИТТІҢ ЖІКТЕЛУІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .13

2.1 Аудиттің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...13

2.2 Ішкі және сыртқы аудиттің байланысы мен
айырмашылықтары ... ... ... ... .18

III. ТӘЖІРБИЕЛІК АУДИТОРЛЫҚ ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 5

ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .33

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34

Кіріспе

Еліміздің экономикалық нарықтық қатынасқа көшу барысында-ғылыми мен
білім практикалық қызметтін даму жолында жаңа ғылым саласының пайда болуына
алып келді. Бұл - аудит. Аудиттің мазмұнын терең анықтаудан бұрын бұл
сөздің шығу тарихын айтатын болсақ, ол алғашқыда "тыңдаушы" деген мағынада
қолданылған. Осы орайда "аудитор" сөзі нені білдіреді, оның міндеті неде,
қай уақытта пайда болған және қандай объективті жағдайлар оған қажеттілік
туғызғанын қарастыру қажет.

Аудитор латын сөзінен шыққан, яғни ол "тындап тұр" деген мағынаны
білдіреді. Шаруашылық - жұмыс барысына тиісті мәліметті тексеруші немесе
бақылап-баскарушы тыңдаушы болған. Сондықтан ерте заманда "аудитор" -
"тындаушы" дегенді білдіретін, яғни қандай да бір нәрсені тыңдайтын адам.
Ол адам қызмет барысында аудитор деп аталынған.

Орта ғасырдың соңға жылдарына дейін барлық елде әріп танитын және жаза
алатын адамдар өте аз болғандықтан, аудитор деп - лауазымды қызметкерлердің
қорытынды есебін тындауға тиісті кызметкерлерді "аудитор" деп атаған. Бір
қызығы сол, алыс, ерте кездерде адамдар аудитор қызметінде есеп берудің
жазбаша түрінен, ауызша түрінде мәлімет есеп беруін артық санаған. Өйткені
кез-келген жазба құжатты қолдан әр түрлі етіп жазуға, өзгертуте болады деп
тусінген. Ал, ауызша есеп, мәлімет беруде көзбе-көз отырғанда, есеп беруші
өтірік айта алмайды деген. Қазактың: "бет көрсе- жүз үялады", - деген үлы
сөзшің мағынасы осы негізде келетін шығар, екіншіден "тындаушы" мен саған
"сенемін" - деген, ал өз кезегінде есеп беруші "сеніміңізді" ақтаймын" —
деген адамгершілік касиет негізінде алынған деп тұжырымдауға болады.

Аудит бізге осы уақытка дейін белгісіз болды деп айтуға болмайды. Шет
елдерде аудит ерте заманда дамыған. Бухгалтсрлік есеп жүргізуде,
экономикалық талдау жасауда, басшылық жүргізуде үлкен орын алған. Себебі,
кәсіпорында басшылық жүргізуде, шаруашылықта бақылау жасауда оның ролі
орасан зор.

Курстық жұмыста аудиттің түрлеріне сипаттама беріліп олардың ара жігін
ажыратуды, сонымен бірге аудиттің мәніне толықканды анықтама беріп, оның
аудит қызметіндегі орнын анықтауды мақсат қойдық.

Курстық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.

➢ Бірінші бөлімінде аудиттің мәні мен мазмұны және даму
тенденциялары қарастырылады;
➢ Екінші бөлімінде аудиттің түрлері және олардың айырмашылығы
қарастырылады.
➢ Үшінші бөлімінде Қазақстандағы аудиттің дамуы мен қалыптасуына
тоқталамын.

І. АУДИТІҢ МӘНІ, МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ

1.1 Аудитітң пайда болуы мен қалыптасуы

Ел Презитентінің Қазақстан халқына Қазақстан - 2030 барлық
қазақстандықтардың өсіп – өркендеуі, қауіпсіздігі және әл- ауқатының артуы
Жолдауында ХХ ғасырдың 90-ыншы жылдары республика экономикасында орын алған
дағдарыстың себептері ашылып, оны жеңудің жолдары айтылған. Радикалдық
саяси және экономикалық реформаларды жүзеге асыру, КСРО-ның құлауы және
қазақстандық экономиканың әлемдік шаруашылық қатынас жүйесіне енуі
дағдарыстың болуына, өндіріс көлемі мен өнімдердің, жұмыс, өызметтің
бәсекеге қабілеттілігін күрт төмендетуге объективті жағдайлар тудырды. Бұл
дәстүрлі нарықтың ығысуына, төлемге қабілетсіздіктудыруға, шеккен тыс
инфляцияға және көптеген шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің
тоқтауына әкеп соқтырады.Қалыптасқан жағдайды ескеру арқылы ұзақ мерзімді
жеті артықшылықтың бірі ретінде жоғары шетелдік инвестиция мен ішкі жинақ
ақша деңгейіндегі ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу
анықталды. Экономикалық өсу қаржы тұрақтылығына, өндірісті әртараптандыруды
қамтамысыз етуге, аса маңызды салаларға инвесторларды тартуға, шешуші
бизнес салаларының іскерлігін арттыруға, белсенді өндіріс саясатын енгізуге
және акценттерді шаруашылық жүргізідің макро-дан микро деңгейіне жылжытуға
септігін тигізеді.

Қазақстан Республикасының радикалдық реформалардың стратегиялық курсы
нарықтың ролі мен барлық тауар-ақша қатынас жүйесін күшейтуге бағытталған.
Нарықтық экономиканың тиімділігін, оның ғылыми-техникалық жетістіктерді
жылдам енгізетін, адамның қажеттіліктерін жан-жақты қанағаттандыруға
мақсаттылығын әлемдік тәжірбие көрсетіп берді. Нарықтық қатынасқа тауар
өндірушілердің экономикалық тәуелсіздігі, субъектілердің шаруашылық
қызметіне әкімшіліктің араласуын болдырмаушылық, өндіріс саласындағы еркін
экономикалық байланыстар және қоғамдық өнім айналымы және оны тұтыну тән.

Қазақстандық экономиканы сәтті функциялау үшін оны ұйымдастырудың озық
құралдары мен нақты тетіктерін, онығ ішінде мақсатты-бағдарламалық әдісті
көптеген факторлар бойынша талдауды, жүйелі бақылауды және оңтайлы
шешімдерді қабылдауды өолдану аса қажет. Барлық ресурс түрлерінің аса өткір
сезілген тапшылық жағдайында ұлттық зкономиканың өозғаушы күші –
кәсіпкерлікке айырықша назар аудару керек. Мемлекеттік меншіктерді
жекешелендіруді тездету, өндіріс тиімділігін арттыру, бәсекелестік ортаны
дамыту, қаржылық бақылауды жақсарту және осы заманғы нарықтық
инфрақұрылымды қалыптастыру сияқты факторлардың маңызы зор. Бір жағынан,
шегі жоқ тұтынушылық, екінші жағынан, ресурстардың шектеулі болуы
шаруашылық жүргізудің қажеттілігін тудырады.Шаруашылық ресурстардың
жетіспеушілігін терең сезінбес үшін адамдар барлық іс-әрекетін жоспарға
құратын болса, адамдар экономиканың көмегімен тұтынушылардың
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өнім, қызмет түрлерін өндірудің барлық
мекемелері мен әдістерін қамтиды. Шешім қабылдаушы, шаруашылық жоспарын
дербес жасайтын әрі осыларға сәйкес ететін барлық экономика бірліктері
шаруашылық жүргізуші субъектілер деп аталады.

ҚР Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп берушілер туралы заңда жеке
кәсіпкер және ұйым терминдерінің мәні мен айырмашылығы ашып көрсетіледі.
Ал, бұл терминдердің мағынасы республика резиденттері болып табылатын
кәсіпкерлік қызметпен тіркелген бейрезидент өкілдіктер мен филиалдарды
білдіреді.

Ұлттық экономиканы реформалау бойынша түбегейлі процестер шаруашылық
қызметті басқаруда жаңа ұйымдық және бақылаушы-талдамалы құрылымның пайда
болуының объективті қажеттілігімен шарттастырылған. Халақ шаруашылығын
басқару жүйесін қайта құрудың алғашқы жылдарында-ақ жоспарлы экономиканың
дәстүрлі бақылау органдары өсу үстіндегі, яғни арта түскен қажеттілікерді
қанағаттандыру мен барлық мүдделі тұтынушыларды объективті ақпаратпен
қамтамасыз ету бойынша пайда болған проблемаларды кешенді шешуде өзінің
қабілетсіздігін көрсетті.

Кәсіби аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы- бұл бүгінгі таңда да
жалғасын тапқан айтарлықтай ұзақ процесс.Аудиттің қоғамдық ролін түсінуі
үшін оны ұйымдастырудың әдістемесін, теориялық негізін және мәнін ашу
керек.

Нарықтық экономикаға өтпелі кезеңде шаруашылық жүргізуші субъектілер
қызметін басқарудың маңызды құралдарының бірі қаржылық бақылау болды. ТМД
елдеріндегі нарықтық қатынастың дамуы өндіріс саласындағы бизнестің жаңа
қаржылық бақылау жүйесін қалыптастыратын алғышарттарды тудырады.

Қазіргі аудит 19-ғасырдың аяғында кәсіпорынның жеке заңды тұлға ретінде
пайда болу кезінен бастап өзгерістерге ұшырады. Бұл меншік құқығын
басқарудан бөлуге әкелді және соның нәтижесінде шешімдерді қабылдаудың
күнделікті процесіне қатыспаған меншік иелерінің акционерлердің акционер
мен директор бір адам болып табылатын шаруашылықты жүргізудің шағын
субъектілерінен басқасының құқығын қорғау қажеттігі пайда
болады.Акционерлер басқарушылар мен кәсіпорынның оларға бағынатын
бухгалтерлері ұсынатын қаржылық ақпаратқа ғана сүйене алмайды. Жиі болатын
банкроттық әкімшілік тарапынан болатын алдау қаржылық салымдар тәуекелін
елеулі арттырады. Қаржылық ақпарат дұрыстығын тексеру және қаржылық
есептемені дәлелдеу үшін сенімді кәсіпқой бухгалтерлер шақырылды.
Аудиторларға қойылатын басты талап оның асқан адалдығы мен тәуелсіздігі.
Басқа жағынан кәсіпорынның өз мүлігі мен атқарылған шаруашылық
операцияларын есепке алу, барлық мүдделі жақтар пайдалана алатын
бухгалтерлік есептемені ұсыну міндеттітәуелсіз ведомостарын тыс қаржылық
бақылау-аудит қажеттігін тудырды. Кәсіпорын қызметін тексеру заңмен
жүктелген салықтық органдар оны қажет жағдайда өз құзіреті шеңберінде ғана
іске асырады. Сондықтан өзіне осы міндеттерді алатын арнаулы басқарма
немесе қызметті құру қажеттілігі пайда болады.

Бухгалтерлік есеп күрделенуіне байланысты аудитордың кәсіби дайындығы
қажетті шартқа айналып отыр. Осы кезден бастап кәсіби аудиторлар қызметіне
деген қажетілігі өскені байқалады. Аудиторларды оқыту, аттестациялау және
аудиторлық қызметті жүргізетін кәсіби бухгалтерлік ұйымдар пайда бола
бастады.

1.2 Аудиттің мәні, мақсаты және міндеттері

Аудит Қазақстан Республикасының заңында белгіленген талаптарға сәйкес
қаржылық есеп берудің дұрыстығы мен объективтілігі туралы пікір білдіру
мақсатында заңды тұлғалардың қаржылық қорытынды есебін тексереді.

Аудиторлық қызметтің мәні қаржылық есеп беруді, төлем- есептеу
құжаттамасын тәуелсіз тексеру, түрлі қызметтер мен екңкс беру, бухгалтерлік
есеп жүргізу мен қалпына келтіру, ұйымның активтері мен міндеттемелерін
бағалау, салық декларациясын толтыру, қаржы-шаруашылық қызметке
экономикалық талдау жүргізу бойынша тұтынушыларға қызметтер ұсынатын
аудиторлық фирмалардың кәсіпкерлік қызметі болып табылуында.

Қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты – аудиторға қаржылық қорытынды
есепті құрудың белгіленген концептуалдық негізіне сәйкес барлық елеулі
аспектілер бойынша қаржылық қорытынды есептің дайындалғандығы жөнінде
қорытынды беру мүмкіндігін беру. Аудит мақсатының стандвртты анықтамасына
қарамастан, аудит мақсаты дегенде аудитордың алдына тұтынушы қоятын
мақсатты түсінуіміз керек.

Нарықтық қатынастар жағдайында көптеген кәсіпорындар, банктер,
сақтандыру компаниялары, көлік және коммерциялық ұйымдар мүлікті
пайдалану, жұмыстар мен қызмет көрсетулерді орындау, коммерциялық
операцияларды ақша қаражаттары мен инвестициялардың займын жүргізу бойынша
сан алуан келісім-шарттық қатынастарға түседі. Қажетті ақпаратты алудағы
мәмілеге қатысушылар арасындағы осы қатынастардың нақтылығын тексеру
нәтижесінде тәуелсіз аудитор ғана дәлелдей алады.

Жеке және ұжымдық меншік иелері – акционерлер, жарнашылар (пай иелері),
сонымен қатар кредиторлар өз қызметтерінің саласында барлық көптеген
қаржылық және шаруашылық операциялардың заңға сәйкес орындалғанына және
бухгалтерлік жазбалармен тоқсандық және жылдық есептерде дұрыс
көрсетілгеніне өз бетімен көз жеткізу мүмкіндігінен айырылған. Ұйым қызметі
мен оның заңды орындалуын тәуелсіз аудиторлық тексеру мемлекетке де
экономика, ұаржыландыру, несие беру, инвестициялау және салық салу
саласында ұлттық экономика салалары мен аймақтар бойынша жүргізілетін
аудиторлық тексерулер өздерін қызықтыратын қаржылық есептеме нақтыылғын
дәлелдеу үшін республиканың мемлекеттік органдары, министрліктер мен
ведомостволар, соттар, прокуратурға және басқаларға қажет.

Аудиттің маңызы тиісті жақтардың мүдделеріне қол жеткізуде болып
табылады. Атап айтқанда:

есеп беруді Экономикалық субъектілердің (фирмалар, акционерлік
қоғамдар);

Салық қызметі тұлғасындағы мемлекеттің;

Қаржылық әр түрлі пайдаланушылардың;

Аудиторлардың меншік иесі мен мемлекеттің мүдделерін қорғау, сонымен
бірге есеп жіне қорытынды есеп беруді қамтамасыз ету мақсатында.

Ішкі пайдаланушыларға (кәсіпорынның өзінің акционерлеріне, директорлар
кеңесіне, қызметкерлеріне) басқару шешімдерін дұрыс қабылдау үшін қателер
мен бұрмалаушылықтар жоқ объективті (әділ) қаржылық ақпарт қажет. Сыртқы
пайдаланушылар да ұйымның қаржылық жағдайына қызығушылық білдіреді (банктер
несие берушілер, болашақ инвесторлар, сонымен қатар қоғам).

1-сурет. Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар схемасы

Аудитке деген қажеттілік меншік құқығы мен кәсіпорынды басқару
бөлінбеген кезде пайда болады. Бірақ осындай аудитты жүргізуге деген заң
талаптары жоқ кезде де қаржылық есеп беру аудитіне тән белгілі
басымдылықтар болады.Меншік иелену құқығына өзгерістер енгізу процессі,
егер бұрынғы есеп берулер екі жеке серіктес шаруашылықты жүргізудің жаңа
обхектісін құру үшін бейнесін біріктірген кездегідей деген ескеру болмаған
аудиторлық қорытындыны сақтаса ғана қамтамасыз етілуі мүмкін. Үшінші жаққа
бағытталған қаржыландыруды беру туралы өтініш тексерілген есеп берулермен
дәлелденуі мүмкін.

Аудитке кәсіпорын қызметі жан-жақты тексеру енеді. Сондықтан ол
аудиторға басшылыққа арналған және оның қызметінің тиімділігін жоғарылату
жөніндегі конструктивті ұсыныстар дайындауға мүмкіндік береді. Фирма
қызметкерерінің жан-тәнімен жұмыс істеуі үшін аудит күшті моралдық
ынталандыру болып табылады. Барлық жазбалар мен есеп берулер тәуелсіз
адамдармен талданылады деп түсіну қызметкерлерді есепті мұқият және анық
жүргізуге, сонымен қатар кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі туралы
есептемені құруға мәжбүр етеді.

3. Қазақстандағы аудиттің дамуы

Біздің елімізде аудит дамуы 1987 жылы Инаудит акционерлік қоғамы пайда
болуынан басталады. Ол КСРО Министрлер Кеңесінің арнайы қаулысына сай
құрылған. Оның құрылуы елімізде аудитті арықарай дамытуға зор ықпал етті.

Акционерлік қоғам КСРО мен шет елдерде әрекеет ететін бірлескен
кәсіпорындарға аудиторлық және кеңес беру қызметі болып табылатын заңды
тұлға еді. КСРО Министрлер Кеңесі Инаудит фирмасына кең құқықтар берді.
Оның ішінде:

• Бірлескен кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы-шаруашылық қызметіне ревизия
жасау тексеру жүргізу;

• Бухгалтерлік кітаптар, есептер, жоспарлар, сметалар мен басқа құжаттарды
қолда бар ақша сомалары мен құнды қағаздарды, қолда бар материалдық
құндылықтардың дұрыс жұмсалуын тексеру;

• КСРО мемлекеттік банкінің мекемелері мен басқа несие мекемелерінен
қажетті ұғымдар мен кәсіпорындар операцияларына солар бойынша шоттар мен
айналымдарға байланысты мәләметтер, анықтамалар, құжаттар көшірмесін алу;

• Кәсіпорындар мен ұйымдардан есеп беру құжаттамасы мен басқа құжаттасаны
кесілген көлемде алу;

• КСРО мен шет елдерде Инаудит фирмасының жарғысы, балансын, пайдалар мен
зияндар шоттарын, сонымен қатар оның қызметі туралы басқа материалдарды
жариялау.

Шаруашылық есептегі ревизиялық топтармен салыстырғанда жоғара ұйымдық-
құқықтық нысанға ие болғаны мен фирма мемлекеттік бақылау органы базасында
құрылды, ал құрылтайшылары одақ министрліктері болды.

Бірегей құрылым ретінде Инаудит сақталмады, ол бірнеше жеке
аудиторлықфирмаларда өз фирмаларын құруға және басқаруға мүмкіндік туған
кәсіпөой мамандар мен нағыз көш бастаушылардыңкөп істеуінде болды.

1989- 1993 жылдары КСРО-дағы аудиторлық қызмет туралы заң актілелерін
қабылдауға ұмтылыс жасалды. Бұл кезеңде ел көптеген коммерциялық ұйымдар,
оның ішінде аудиторлық фирмалар пайда болды. Соңғылары жауапкершілігі
серіктестіктер ретінде тіркелді. 1989 жылы Қаз ССР-ының Қаржы
министрлігінің бақылау-ревизиялық басқармасы жанында шаруашылық есептегі
ревизиялық топ құрылды. Сонан соң оның базасында 1990 жылы үкімет шешімімен
алғашқы Шаруашылық есептегі аудиторлық орталық аудиторлық фирмасы мен
оның аумақтық бөлімшелері ұйымдастырылды. Жинақталған тәжірбие, тұрақты
түрде өскен аудиторлық қызмет көрсету, қандай да бір дәрежеде әлемдік
аудиторлық практика ұсынымы 1992 жылы шаруашылық есептегі орталықты
Қазақстан-аудит тәуелсіз акционерлік аудиторлық компаниясына айналдыруға
мүмкіндік берді. Ол республикадағы аудиторлық қызмет көрсету жөніндегі,
меншіктің жеке нысанына негізделген және аудитты үкімет атынан жүргізу
құқығы бар лицензияға ие бірінші тәуелсіз кәсіби компания болып табылады.

Қазақстанда аудиттің қалыптасуы мен оның кең танымал болуына Қазақстан-
аудиттың сіңірген еңбегі зор.Ол республикамызда аудиторлық қызмет туралы
заң жобасын жасаудың негізгі дайындаушысы және оның министрліктерде, үкімет
деңгейінде және парламент комитеттерінде талқылануында бас кеңесші, сонымен
қатар Қазақстан аудиторлары Палатасы жарғысының жобасының авторы болды.

Көрсетілген фирманың құрылтайшы құжаттарында көзделді:

• Қаржылық есептеменің нақтылығы мен шындығын дәлелдеу мақсатында кез-
келген ұйымды-құқықтық нысадар мен меншік түрлеріндегі кәсіпорындардың
қаржы-шаруашылық қызметіне тексеру жүргізу;

• Бухгалтерлік есеп, салық салу және т.б. қамтитын қаржылық, құқықытық,
шаруашылық және коммерциялық қызметтердің түрлі мәселелері бойынша кеңес
беру.

Сонымен, алғашқы аудиторлық фирмалалардың құрылтайшы құжаттарында –ақ,
артвнан ҚР аудиторлық қызмет туралы заңда көрініс тапқан аудит пен оның
мақсаттары берілді.

1990 жылдан бастап рынокта Эрнест энд Янг Сыртқы аудит БК пайда болды.
Ол орналасқан жері және иелігіне қарамастан олардың өтініштері бірлескен
кәсіпорындарға аудиторлық тексерулер жүргізді. Бұл сол кезде Үлкен
алтылыққа енген ірі континент аралық аудиторлық фирма еді.

Қазір Қазақстанда аудиторлық қызмет көрсететін ірі халақаралық
аудиторлық ұйымдар мен жергілікті аудиторлық фирмалар өз қызметтерін
дамытуда. Қазақстан Республикасының Қаржы министрінің 05.04.2001 жылғы
№173 Аудиторлық ұйымдар мен кредиттік рейтингтік агентіктер тізімін бекіту
туралы бұйрығымен 10 жыл сайын ұйымдар аудитін жүргізу және кредиттік
рейтингті ҚР Үкіметінің 2001 жылғы 28-ақпанындағы №290 Кейбір акционерлік
қоғамдар мен республикалық мемлекеттік кәсіпорындар (ұлттық компаниялар)
қызметін тиімді басқару мен бақылауды ұйымдастыру жөніндегі шаралар туралы
қаулысына.11 сәйкес дәлелдеу мақсатында Прайсуотерхас Куперс ЖШС (соңғы
аудиторлық фирмаҚР Қаржы министрінің 2004 жылғы 19-шілдедегі №294
бұйрығымен бекітілген) сияқты аудиторлық ұйымдар тізімі бекітілген.

ІІ. АУДИТТІҢ ЖІКТЕЛУІ

2.1 АУДИТТІҢ ТҮРЛЕРІ

А.Д. Шеремет пен В.П.Суйцтың аудит бойынша екінші қайтара шығарылған
оқулығында аудит түрлері сараланып беріледі. Осы жіктелімге сай аудит
төменлдегі түрлерге бөлінеді:

Рс Критерийлер Түрлері
1. Ақпаратты пайдаланушыларға 1-сыртқы
қатысты 2-ішкі
2. Заң талаптарына қатысты 1 міндетті
2 бастамашылық (ерікті)
3. Аудит объектілері 1-банктік аудит
Бойынша 2-сақтандыру компанияларының аудиті
3- биржалар, инвестициялық
институттар мен зейнетақы қорларының
аудиті
4- жалпы аудит
5- мемлекеттік аудит
4. Тағайындалуы бойынша 1 қаржылық есеп беру аудиті
2 салықтық аудиті
3 сәйкестік аудиті
4 операциялық аудит
5 арнайы (экологиялық , операциялық
және т.б.)
Жүзеге асырылу мерзімі бойынша 1.Бастапқы
2. Келісілген
6. Тексеру сипаты бойынша Дәлелдеуші
Жүйелі бағытталған
Тәуекелдікке негізделген аудит

2-сурет. Аудит түрлерінің схемасы

Қазіргі кезге дейін сыртқы аудит мәселелері қарастырылды. Сондықтан бұл
тарауда ішкі аудитты ұйымдастыру мәселелерін қысқаша баяндауға болады.
Себебі бұл сұрақ Аудиттың басқа түрлері тарауында толықырақ
қарастырылады. Ішкі аудит басқару есебінің бөлінбс және маңызды элементі
болып табылады. Ішкі аудитке деген қажеттілік жоғары басшылық барлық
басқару құрылымдары қызметін күнделікті бақыламауына байланысты ірі
кәсіпорындарда пабайланысты ірі кәсіпорындарда пайда болады. Ішеі аудит осы
қызмет туралы ақпарат беріп, менеджерлер есебінің нақтылығын дәлелдейді. Ең
алдымен ішкі аудит ресурстарды жоғалтуға жол бермеуге және кәсіпорын
ішіндегі қажетті өзерістерді іске асыру үшін қажет.

Ішкі аудиторлардың белгілі бір қызметін басшыға немесе директорлар
кеіесіне немесе акционерлер жиналысына бағынатын ірі кәсіпорындардың
тексеруші топтары орындайды. Ішкі аудиторлар қызметі кеңірек және оған
енетіндер:

Активтердің жағдайын бақылау: шешім қабылдау кезінде басшылық
пайдаланатын ақпараттың дұрыстығын дәлелдеу;

Жүйелік бақылау процедураларының орындалуын дәлелдеу;

Ішкі бақылау жүйесінің қызмет ету мен ақпараттарды өңдеудің тиімділігін
талдау;

Басқарушы ақпараттық жүйе беретін ақпараттардың сапасын бағала.

Сонымен ішкі аудитшеңберінде активтердің сақталуын жан-жақты бақылау
ғана емес, менеджмент саясаты мен сапасын бағалау да жүзеге асырылады.

Сыртқы аудитті ұйымға тапсырыс беру (шарт жасау) негізінде сыртқы
тәуелсіз аудиторлар, аудиторлық фирмаларжүзеге асырады. Сыртқы аудиттың
тағы ерекшелігі аудиторлардың меншік иесі, акйионер, басшы және басқа
лауазымды адамдар болмауында, қйым басшылығы мен туыстық қатынаста (ата-
анасы, аға-інісі, апа-сіңілісі, ұл-қыздары) тұрмайтындығында табылады.

Сыртқы аудитты жүргізу нәтижелері тексерілетін ұйымдардығы есеп,ішкі
аудит және қаржылық есеп берудуң дұрыстылығы туралы қорытынды жасау және
ұсыну арқылы рәсімделеді.

Заң талаптарына қатысты аудит міндетті және бастамашылық (ерікті) болып
бөлінеді. ҚР Аудиторлық қызмет туралы заңының Аудит және оның түрлері
деген 4- бабында Аудит түрлері міндетті аудит және бастамашылық аудит
болып табылады деп көрсетілген .

Міндетті аудит - тізімі заңмен белгіленген кәсіпорындардың қаржылық
қорытынды есебіне жыл сайын аудиторлық тексеру жүргізеді .

Бастасашылық аудит оны жүргізу шартында көрсетілген аудиттің нақты
міндеттері, мерзімдері мен төлемдері ескеріле отырып, кәсіпорынның өзінің
шешімімен жүргізіледі.

Рр Критерийлер Аудит субъектілері
1. Ұйымдық-құқықтық нысан Халықтық акционерлік қоғамдар
2. Экономикалық субъект 1.Банктер
қызметінің түрлері 2.Несиелік серіктестіктер
3.Банктік операциялардың
жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын, өз қызметін бағалы
қағаздар рыногында жүзеге
асыратын ұйымдар
4.Сақтандыру компаниялары,
Минақтаушы зейнетақы
қорлары,зейнетақы активтерін
басқару жөніндегі компанялар,
инвестициялық қорлар
5.Табиғи монополия субъектілері
3. Меншікті капиталдың құралу Шетелдер қатысатын кәсіпорындар
көздері

3- сурет. Міндетті аудиттің критерийлері мен субъектілері
схемасы

Аудит объектілері бойынша: банктік аудит, сақтандыру компанияларының
биржалардың, инвестициялық институттардың, зейнетақы қорларыны аудиты,
жалпы аудит, мемлекеттік аудит болып бөлінеді. Мемлекеттік аудиттен басқа
аудит түрлеріне Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі мен Ұлттық банк
беретін қажетті лицензиялар қажет болады .

Тағайындалуы бойынша аудит тиісті түрлерге бөлінеді.

Қаржылық аудит беру аудиті - барлық елеулі аспектілер бойынша дұрыстығы
туралы аудиторлық қорытынды беру мақсатында субъектінің қаржылық қорытынды
есебін тексеру. Оны сыртқы аудиторлық фирмалар жүргізеді және
пайдаланушылардың кең көлеміне арналған.

Сәйкестік аудиті – бұл ұйымның шаруашылық жүйесінде заң актілері мен
нұсқаушы материалдарының нормаларын, сонымен қатар әкімшілік персоналына
арналған процедуралар немесе ережелердің сақталуын тексеру. Сәйкестік
аудитіәкімшіліктің (басшылықтың), басқарудың нормаларын (процедурасын)
орындауының ұйым жарғйым жарғысына сәйкестін сәйкестігін текксеру
мақсатында қцым акционерлері мен меншік иелері тапсырысы бойынша жүлгізілуі
мүмкін.

Ұйым ішінде оған қызмет көрсету ретінде жүргізілетін қызметті тәуелсіз
бағалау – бақылаудың басқа түрлерінің бірдейлігі мен тиімділігін тексеру
және бағалау арқылы жүзеге асырылатын бақылау.

Ішкі аудиторлар түрлі жұмыстарды орындау үшін тартылады және төмендегі
сәйкестікті тексереді .

Негізін құраушыпроцедуралар мен нормативті актілерге сәйкестікті
қадағалау;

Ішкі резервтердің пайдалануының тиімділігін: тиімділігі, өнімділігі және
икемділігіне қатысты ұйым шараларын, әдістерін және процедурасын талдау.

Салық аудиті – бұл салықтарды төлеудің, есептеудің дұрыстығы мен
толықтығын аудиторлық тексеру, салық саясатын ұстану.

Арнаулы аудит (экологиялық, операциялық және басқалар) - субъект
қызметінің жекелеген жақтарын, мемлекет алдандағы белгілі бір норма мен
мідеттемелердің сақталуын тексеру.

Экологиялық аудит – қоршаған ортаның нақты жағдайының басында берілген
ішкі және сыртқы экологиялық стандарттар мен нормалардан ауытқуын бағалау.

Операциялық аудит – басқару үшін тиімділігін, сенімділігі мен пайдалығын
бағалау мақсатында ұйымның шаруашылығын, механизімінің жекелеген
бөліктерінің қызмет етуін тексеру.

Операциялық аудиттегі тексеру басқарудың өлшемдерін, ұйымдық құрылымын
бағалауды, бухгалтерлік есеп, компьютерлік жүйе әдістемесі мен механикасын
,маркетинг пен кез-келген басқа салалардың әдістерін ұйымдастыруды қамти
алады.

Жүзеге асыру уақыты бойынша бастапқы және келісілген аудитті бөліп
көрсетеді.

Бастапқы аудит – осы клиент үшін алғашқы аудиторлық тексеруді жүргізу.
Бұл қаржылық беруді тексеру кезінде аудиторда тұтынушы бизнесінің
ерекшелігі, оның ішкі бақылау жүйесі туралы түсінік болмайды.

Келісілген (қацталама) аудит – бұл жыл сайын сол бір тұтынушыға диторлық
тексеру жүргізу: бұл жерде аудиторға бухгалтерлік есеп және ішкі бақылауды
ұйымдастырудың күшті және әлсіз жақтары белгілі.Келісілген аудит
тұтынушымен қатар аулитор үшін де пайдалы. Егер тұтынушының аудиторлары жиі
ауысып отырса, бұл қаржылық қорытынды есепті пайдаланушыларда, сонымен
бірге келесі аудиторларда күмән және сезік тудырады.

Сипаты бойынша тексерудің төмендегі түрлерін бөліп көрсетеді:

Дәлелдеуші аудит. Аудиттің мұндай кезеңі тексеруді жүргізу кезінде
аудиторлар әр шаруашылық операцияны тексеріп және дәлелдеп, бухгалтермен
қатар өз есебіне алу тізімін құрады. Басқаша айтқанда мұндай аудитті есепті
жүргізу немесе есепті қалпына келтіру деп атауға болады.

Жүйелі бағытталған аудит шаруашылық операцияларды бақылайтын бақылауға
неегіз ұстайды. Ол оған жан-жақты тексеру санын қысқартуға және осы жүйеге
сенуге мүмкіндік береді. Себебі ол анықтап, оларды жою жөніндегі шаралар
қабылдауда мүмкіндік береді.

Тәуекелге негізделген аудит бұл кәсіпорын жұмысы жағдайынан шығады,
негізінен оның жұмысндағы осы тұстарды (қауіпті нүктелерді) таңдай отырып
текмеру жүргізетін аудит.

Аудиттың бұл түрі жұмысты тәуекелі жоғары шаруашылық операцияларда
шоғырландыруғажәне тәуекелі жоғары шаруашылық операцияларда шоғырландыруға
және тәуекелі төмен салалардағы тексеруді қарапайымдыруға мүмкіндік береді.

2.2 Іші және аудиттің байланысы мен айырмашылықтары

Ішкі аудит ұғымының астарында бухгалтерлік есепке кіріспенің бекітілген
тәртібін сақтауды бақылау жүйесі мен ішкі бақылау жүйесінің қызметін
ұйымдастырудың беріктілігі ұғынылады. Ол:

экономикалық субъектпен ұйымдастырылған болуы тиіс;

ішкі құжаттармен реттелген болуы тиіс;

экономикалық субъект пен (немесе) меншік иесінің басшылығының
қызығушылығы бойынша әрекет етуі тиіс.

Ішкі аудит – экономиалық субъектінің құрылымының буындарының іс-әрекет
тиімділігін бақылаудың негізгі тәсілдерінің бірі.

Ішкі аудиттің ұйымдасуын, рөлі мен қызметін экономикалық субъектінің өзі
анықтайды – оның басшылығы және (немесе) меншік иесі. Оларды анықтау
төмендегілерге тәуелді:

а) экономикалық субъектінің қызметінің мазмұны мен мамандануына;

б) экономикалық субъектінің экономикалық қызметінің көлеміне;

в) экономикалық субъектінің басқару жүйесіне;

г) ішкі бақылаудың қалпына.

Ішкі аудит қызметін мыналар атқара алады:

ішкі аудиттің арнайы қызмет орындары;

экономикалық субъектінің штатындағы жекелеген аудиторлар;

ревизиялық комиссиялар (ревизорлар);

ішкі аудиттің мақсаттарына тартылатын басқа ұйымдар;

ішкі аудиттің мақсаттарына тартылатын сыртқа аудиторлар.

Ішкі аудит қызметін іске асыру үшін аудиторлық лицензияның болуы шарт
емес.

Экономикалық субъектінің ерекшеліктері мен басшылықтың немесе меншік
иесінің талаптарына байланысты ішкі аудиттің объектілері түрлі болуы
мүмкін.

Ішкі аудиттің объективтілігі оның тек тағайындалған басшылыққа немесе
меншік иесіне бағынып, соларға есеп беруімен қамтамасыз етіледі. Олар
тексеріліп жатқан экономикалық субъектінің филиалдарының, құрылымдық
бөлімшелердің, ішкі бақылау орындарының басшылықтарынан тәуелсіз болады.

АҚШ ішкі аудит институты мынадай анықтама жасап шығарды:

Ішкі аудит – бұл ұйымдағы (мекемедегі) ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.