Ғұндар, сақтар, қаңлылар, үйсіндер тарихы

Негізгі бөлім:
1. а) Ғұн мемлекетінің этникалық және саяси тарихы ... ... ... ... ... ... ... .3
б) ғұндардың шаруашылығы. әлеуметтік.экономикалық қатынастары...4
2. «Сақтардың саяси тарихы» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
3.Қаңлылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
4. Үйсіндер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20

Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21

Ғұндар. Б. з. б. I мыңжылдықта казіргі Монғолияның оңтустігіндегі Ордостан Каспий өңіріне дейінгі Орталык Азияның ұлан-байтак кеңістігін тегі мен этникалық құрамы жөнінен әр түрлі тайпалар мекендеген.
Шаруашылықтың біртіндеп дамуы, тұрмыстың біршама ортақтығы, эт-никалық жақындык, саяси тәртіп факторы Орталық Азияда ертедегі таптық ірі бірлестіктердің құрылуына әкеп соқты. Олардың уакыты жағыиан алғашқылары сюнну (ғұндар) болды. Б. з. б. III ғасырдын аяғында кытай деректемелерінде пайда болган сюнну (гұн) атауы тегі әр түрлі таппаларды біріктірген және Тынык мұхит пен Солтүстік Қытайдан Алтай мен Жеті-суға дейінгі аумакта, ал кейіннен одан әрі батысқа да ара-түра таралып отырған саяси құрылымға катысты болды.
Сюнну этнонимінің мазмұны мен накты калай айтылатыиы әзірше айкын емес. Зерттеулердіңкөрсетіп отырғанындай, оныңежелгі кытайлыктранс-крипциясы гректер мен ертедегі орыс шежірелерінің фруна (труна) деген түріне тіреліп жатыр3. Орыс шежіресі Еділ мен Дунайдағы өздерінің сюн-нуларға сабактастығын сақтап калған ғұн-болғар ақсүйектерін сипаттай ксліп, оларды трунове, яғни трундар деп атайды. Егер осылайша, «трун» деген сөз бастапкыда «ғұн» тайиаларының ақсүііектеріне арналып аптыл-са, сюнну (ғұнну),яғнитрундар ғүндардеп саналмаіанын білдірмейді. Трун және ғүн терминдері бір ғана этникалык-саяси кауым жөнінде колданы-лған, олардың таралған аудандары әр түрлі болғанымен ғұн термині әлдек,-айда мол қауымды білдірді.
Ғұндардың жоғарғы билеушісін қытай авторлары шаныой деп атайды. Б. з. б. 206 жылы ғұн тайпаларын Меде шаньюй басқарды. Меде билік ет-кен алғашқы жылдардың өзінде-ақ Қытайдың шекаралык аудандарына жорықтар жасап оған күйрете соқкы берді. Кескілескен күресте Мөде әскери-саяси куаты басым Хань әулетін сюнну-ғұндардың Ордостағы көшіп жүретін жерлерінен дәме етуден бас тартуға мәжбүр етті. Хань императоры Гаоцзу Мөденің алдында бас иіп, онымен «тыныштық және туыстык туралы шартқа» қол қоюға мәжбүр болды, бұл шарт бойынша ол шаньюйге өзінің ханшасын әйелдікке беруге және жыл сайын «сый-лық» ретінде салық төлеп тұруға міндеттенді, кейін ол салыкты үнемі төлеп тұрды.

Ғұн мемлекетініњ этникалыќ жєне саяси тарихы.
Шығыста Мөде «шығыс ху» тайпаларын бағындырды, ал оның құрамы-на, шамаыен алғанда, Керулен және Онон алкаптарында мекендеген сянь-би және ухуань тайпалары кіретін еді. Мөде батыста юеди (юечжи) тайпаларына карсы жорыктар жасады. Бұл кезде казіргі Кореядан Тибетке және Шығыс Түркістаннан Хуанхэнің орта ағысына дейін созылып жатқан ау-мак ғұн шаньюйлерінің қол астына түсті, ал солтүстікте ғұн конфедераци-ясына біріккен тайпалар Байкалдан арғы оңтүстік аудандарға дейінгі ау-макты алып жатты.

1. 1-том Алматы “Атамұра” 1996ж 245-248 б, 258-260 б.
2. Түрік халық тарихы Алматы “Білім” 1996ж 26-44 б.
3. Көне тарих 103-108 б.
4. Түркістан халық энциклопедиясы Алматы 2000ж 268-270 б.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе

Негізгі бөлім:
1. а) Ғұн мемлекетінің этникалық және саяси тарихы ... ... ... ... ... ... ... .3
б) ғұндардың шаруашылығы. әлеуметтік-экономикалық қатынастары...4
2. Сақтардың саяси
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 6
3.Қаңлылар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
4.
Үйсіндер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2 0

Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21

Кіріспе

Ғұндар. Б. з. б. I мыңжылдықта казіргі Монғолияның оңтустігіндегі
Ордостан Каспий өңіріне дейінгі Орталык Азияның ұлан-байтак кеңістігін тегі
мен этникалық құрамы жөнінен әр түрлі тайпалар мекендеген.
Шаруашылықтың біртіндеп дамуы, тұрмыстың біршама ортақтығы, эт-никалық
жақындык, саяси тәртіп факторы Орталық Азияда ертедегі таптық ірі
бірлестіктердің құрылуына әкеп соқты. Олардың уакыты жағыиан алғашқылары
сюнну (ғұндар) болды. Б. з. б. III ғасырдын аяғында кытай деректемелерінде
пайда болган сюнну (гұн) атауы тегі әр түрлі таппаларды біріктірген және
Тынык мұхит пен Солтүстік Қытайдан Алтай мен Жеті-суға дейінгі аумакта, ал
кейіннен одан әрі батысқа да ара-түра таралып отырған саяси құрылымға
катысты болды.
Сюнну этнонимінің мазмұны мен накты калай айтылатыиы әзірше айкын
емес. Зерттеулердіңкөрсетіп отырғанындай, оныңежелгі кытайлыктранс-
крипциясы гректер мен ертедегі орыс шежірелерінің фруна (труна) деген
түріне тіреліп жатыр3. Орыс шежіресі Еділ мен Дунайдағы өздерінің сюн-
нуларға сабактастығын сақтап калған ғұн-болғар ақсүйектерін сипаттай ксліп,
оларды трунове, яғни трундар деп атайды. Егер осылайша, трун деген сөз
бастапкыда ғұн тайиаларының ақсүііектеріне арналып аптыл-са, сюнну
(ғұнну),яғнитрундар ғүндардеп саналмаіанын білдірмейді. Трун және ғүн
терминдері бір ғана этникалык-саяси кауым жөнінде колданы-лған, олардың
таралған аудандары әр түрлі болғанымен ғұн термині әлдек,-айда мол қауымды
білдірді.
Ғұндардың жоғарғы билеушісін қытай авторлары шаныой деп атайды. Б. з.
б. 206 жылы ғұн тайпаларын Меде шаньюй басқарды. Меде билік ет-кен алғашқы
жылдардың өзінде-ақ Қытайдың шекаралык аудандарына жорықтар жасап оған
күйрете соқкы берді. Кескілескен күресте Мөде әскери-саяси куаты басым Хань
әулетін сюнну-ғұндардың Ордостағы көшіп жүретін жерлерінен дәме етуден бас
тартуға мәжбүр етті. Хань императоры Гаоцзу Мөденің алдында бас иіп, онымен
тыныштық және туыстык туралы шартқа қол қоюға мәжбүр болды, бұл шарт
бойынша ол шаньюйге өзінің ханшасын әйелдікке беруге және жыл сайын сый-
лық ретінде салық төлеп тұруға міндеттенді, кейін ол салыкты үнемі төлеп
тұрды.

Ғұн мемлекетініњ этникалыќ жєне саяси тарихы.
Шығыста Мөде шығыс ху тайпаларын бағындырды, ал оның құрамы-на,
шамаыен алғанда, Керулен және Онон алкаптарында мекендеген сянь-би және
ухуань тайпалары кіретін еді. Мөде батыста юеди (юечжи) тайпаларына карсы
жорыктар жасады. Бұл кезде казіргі Кореядан Тибетке және Шығыс Түркістаннан
Хуанхэнің орта ағысына дейін созылып жатқан ау-мак ғұн шаньюйлерінің қол
астына түсті, ал солтүстікте ғұн конфедераци-ясына біріккен тайпалар
Байкалдан арғы оңтүстік аудандарға дейінгі ау-макты алып жатты.
Деректемелерде ғұндардың Саян-Алтай тайпаларына жасаған жорык,-тары
туралы да айтылған. Шежіреші б. з. б. 201 жылы сюннулердің со-лтүстікке
және солтүстік-батысқа карай жорығын жалғастырып, Ғұньюй, Цюйшэ, Динлин,
Гэкунь және Синьли елдерін бағындырғанын хабарлайды. Текске берілген
түсініктемеде әлгі айтылған бес елдің сюннулердің солтүстік жағында жатқаны
айтылады, сірә, ол батысында Кем (Енисей) өзенінен Іле алқабына дейін
созылып жатса керек.
Б. з. б. 201 жылғы жорықта ғүндар Алтай тайпаларын түгелдей дерлік
бағындырды, бірак, олар бұл аумақты толық қоластына қаратқан жок. Қалай
дегенмен де, сол кезде осылай болғанын жазбаша деректемелер де, архео-
логиялықЧіатериалдар да керсете алмады.
Одан кейінгі онжылдықтарда ғұн тайпаларының күшеюіне коса олар батыста
да қызу қимыл көрсете бастайды. Б. з. б. 177 жылы Мөде көршілері-не карсы
өз бетімен кимыл жасады деген сылтаумен өзінің батыстағы тук-терін
(князьдарын) юедилерге қарсы жорыққа аттандарды. Ғұндардың атгы әскерлері
Чжанье-Ганьчжоу ауданы маңында юедилерді жеңіліске ұшыра-тты және сонымен
бірге ғұндардың калыптасып жаткан бірлестігінің шет аймағындағы бірнеше
үлесті бағындырды. Келесі жылғы жазда бұл жөнінде шаньюй былай деген:
Аспанның ракымымен жауынгерлер аман, ал аттар мықты шықты: олар юедилерді
жойып, жуасытты; семсердің үшына іліп немесе багындырып, (өз билігін)
нығайтты. Лоулань, Усун, Хуцзе және оларға шектес 36 үлес (князьдік)
сюннулерге каратылды. Олардың бәрі сюннулердің армиясына кіріп, бір әулетке
айналды.
Бұл қүжат өте маңызды, бірақ сын көзбен карауды талап етеді. Отыз
алты мемлекет деп казіргі Шығыс Түркістан аумағына орналаскан князьді-
ктер, яғни жалпы алғанда батыстағы Каспий теңізінің жағалауына дейінгі
бүкіл жер айтылған. Тарихи жазбалардын (Ши цзи) авторы Сыма Цянь
юедилердің толык талканцалғаны туралы хабарды кұп алып, бүл орайда б. з.
б. 177 жылы қытайларға юедилердің (юечжилердің) Хуанхэнің солтүстік
ойпатынан батысырақта мекендеген бір бөлігінің ғана белгілі болғанын
ескермеген. Қытай деректемелерінде юеди деп аталған көшпелі тайпалар Грек-
Бактрияны
талкдндағаннан кейін олар туралы мәліметтер өзінен-өзі бүкіл Орта Азияға да
тарала бастайды.
Сірә, б. з. б. 177 жылы сюнну-ғұндардың Тынық мүхиттан Каспий
теңізінің жағалауына дейінгі барлық елдерді бір князьдің атты әскері
күшімен бағындыруын шындыққа жанаспайды деп санау керек. Дегенмен де,
шығыстағы юедилердің бағындырылғанына күмән жоқ, нақ сол сиякты Лоулан,
Усун және Хуцзэ бірлестіктерінің юедилерге тәуелді болғаны ту-ралы хабар да
рас. Бұл этникалық-саяси атаулардың географиялық орны онша айқын емес.
Қазіргі картаға Лобнор ауданындағы Лоулан (Крораина) князьдігі ғана азды-
көпті сәйкес келеді. Қытай жазбаларындағы басқа де-ректердің уцзесімен
теңестірілген Хуцзе жерінің немесе тайпасының эт-нонимі жергілікті Айғыр
атауынан шығуы мүмкін. Ол Усун және Цзянь-кунь елдерінің арасында, яғни
шамамен Оңтүстік Алтайда болған. Геро-доттың аргиппейлер тайпасы осы
маңайда орналаскан деп саналады. И. X. Дворсцкийдің пікірінше, аргиппейлер
деген сөз ертедегі гректерше арғы-мақ, түлпар дегенді білдірді, демек,
нақ сол үғымға жакын әлдебір жергілікті атаудың аудармасы болып табылады.
Осы тұрғыдан алғанда, ер-тедегі кытай тілінің жоғарыда аталған
транскрипцияларын түркілердін арғымақ немесе айғыр деген сездерімен
салыстыру дұрыс сиякты.
Ғүндар бірлестігіне шыккан тегі әр түрлі тайпалар немесе этникалык-
саяси кұрылымдар кірген. Конфедерацияның коғамдық өміріне бір орта-лыққа
бағынғысы келмейтін куатты күштер, кең-байтак жердің әр түрлі аудандары
арасында берік саяси және экономикалықбайланыстардың бол-мауы зор ыкпал
жасады. Алғашкы кезде біршама бірлік ғүн коғамындағы фратрияаралық ұйымның
ерекше түрі болуы аркылы орнаған.
Сюнну-ғұн тарихынан әулеттік бірлестіктің үш, ал кейін төрт экзога-
миялық билеуші рулардан (фратриялардан) тұрғаны мәлім. Деректемеде былай
делінген: Хуянь руы, Лань руы, олардан кейін Сюйбу руы пайда болды; оларда
ең атакты тармактар да нак осы үш әулет. Бұл орайла сол канатты құрайтын
Хуянь руы ең атактысы болған, ал Лань және оған енші-лес Сюйбу оң канат
болған. Бір кызығы, шаньюйлік Люаньти руы атакты ру деп аталмаған. Ал Хуянь
мен Лань шаньюймен қүдандалы туыс болған. Біздін заманымызға жақындағанда
күдандалы туыстық біраз өзгерген. Оңтүстік сюннулерде шаньюй руы Сюй-Лянь-
ти деп атала бастады, баска аксүйектер әулетінен Хуянь, Сюйбу, Цюлинь және
Лань аталған. Осы төрт әулет олардың елінде атақты рулар болды және әдетте
шаньюймен құданд-алытуыс еді13. Онда бүдан әрі былай делінген: Хуянь руы
сол (яғни шығыс және үлкен) канат, ал Лань және Сюйбу рулары оң (яғни батыс
және кіші) қанат болды. Тағы екі ғасырдан кейін олардың патшалык руы
алмаскан және өз атауын өзгерткен. Тізіп келтірілген ең атактысы енді Дугэ
(Туглаг) руы болып шығады, ол ен батыр және үлығы болды, сондыктан шаньюй-
лер солардан шыкты. Олардың атакты төрт руы Хуянь руы, Сюйбу руы. Лань руы,
Цяо (Цюлинь) руы болды, бірак ен атақтысы - Хуянь руы, одан канцлерлер, сол
және оң канаттағы жичжулер шыккан. Уакыт өте келе шаньюй руының белгісіз
рудан ең ержүрек болуы негізінде ең үлык руға айналған эволюциясы
ерекше көрінеді. Тегінде, мүнда белгілі бір ке-зенде сол кезде-ак болған ер
адам жағынан мұраға калатын принципті көрсеткен еркек (патриархаттык)
тегінің іс жүзінде үстемдік етуімен дуал-дық үйым қалыптаскан болса керек.
Б. з. б. I ғасырдын. орта шенінде-ак сюнну коғамы өзінін. вассалдык
иелік-терінен айрылумен бірге байырғы күрамында екі топка - Хуханьешаньюй
бастаған оңтүстік және Чжичжи басшылық еткен солтүстік топтарға бөлінді.
Оңтүстік сюннулер Ордос аумағында мекендеп калды да, солтүстік сюннулер өз
тайпаластарының кысымымен Саян мен Байкал өңіріне ығысты, яғни солтүстік
пен батысқа коныс аударды.
Б.з.б.49жылыЧжичжикершікнязьдіккеди пломатиялыксапарғакет-кен
Хуханьенің аз уакыт болмауын пайдаланып, оның жерін басып алып, сол арқылы
конфедерацияның бірлігін кайта орнатуға әрекет жасады. Алай-да оның күші
жетпейтін еді. Шежірешінің айтканындай, Чжичжидің өзі сюннуде күшпен нығая
алмайтынын білді. Ол усун гуньмосы Уцзютудан көмек сұрады, бірак соңғысы
оның елшісінің басын алып, Чжичжиге ша-буыл жасауға 8000 атты әскер
жіберді. Чжичжидің атты әскері усундердің отрядын талкандады, бірак.
одақтассыз калған Чжичжи оңтүстік ғүндардың жерінен кетуге мәжбүр болды.
Одан әрі деректемеде бұл және одан кейінгі оқиғалар былайша суреттеледі:
Чжичжи усун әскерінің көп екенін, өз елшісінің әлі оралмағанын көріп, өз
әскерін орналастырды да, усундерге лап койып, оларды тас-талкан етті;
солтүстікке бет бұрып, Уцзеге соккы берді, Уцзе бағынды. Чжичжи өз
әскерінін көмегімен ба-тыста Цзянькуньді киратты, ал солтүстікте Данлинді
бағындырды. Үш князьдікті бағындырған соң ол бірнеше рет Усунге әскер
жіберіп, әде-тте оны жеңіп жүрді.
Цзянькунда (Минуса ойпаты) Чжичжи өз ордасын кұрып, сол жер-ден
батыска беттеген козғалысын жалғастырмақшы болды. Чжичжидің армиясы ол
кезге карай каракшы күшке айналып, оның кираткыш күші бағындырылған
князьдіктерге де, катардағы кауым мүшелері сюнну-лерге де бірдей жайсыз
тиді. Қалай дегенмен де, деректемеде сол жыл-дарда Хуханье-шаньюй халқы
көбейді... сөйтіп ол Чжичжиден кауіпте-нбей, өзін езі корғай алатын еді.
Оңтүстік сюннулер саны Чжичжи-ден бөлініп шыккан көшпелілер және бағынған
князьдіктер тарапы-нан көрінеу карсылық жасауы есебінен өсті.
Енді қүдіретті Хуханьенің кенеттен шабуыл жасауынан корыккан Чжичжи
батыска кашып қүтылу жолын іздестірді, оған апаратын жол усундер жерінен
өтетін еді. Ол соларға карсы күресу үшін күш жинап, одан соң Канцзюй
(Кангюй) жерін жаулап алмакшы болды. Кангюйлер князінің кангюйлермен араз
усундерге карсы күресу үшін кенеттен Чжиужимен бірігуді үсынуы оның ниетін
өзгертті.

Сақтардың саяси тарихы

Сақтардың парсылармен соғысы көптен белгілі. Мәселен, бірқатар
деректерде Кирдің сақ патшайымы Томириспен соғысқаны жазылған. Сақтармен
Ахеменидтер әулетінің өзге де патшалары шайқасқан. Б.з. бұрынғы 519-518
жылдары сақтарға қарсы I Дарий жорық ашқан. Антик авторы Полиэн, Дарийдің
жер қайысқан қолды бастап, сақ жеріне баса – көктеп кіргенін жазады. Тамшы
нәрі жоқ сусыз шөлде қалың әскер қырылып қала жаздайды. Дарий ілдәбайлап
әскерін апаттан құтқарады. Бірақ жалпы алғанда жорық сәтсіз аяқталады.
Алайда, ақыр соңында Дарий сақтарды бағындырады, оларды алым – салық
төлеуге, өз жауынгерлерін парсы соғыстарына қатысу үшін жіберуге көндіреді.
Парсы әскерінің құрамына кірген сақтар Мысыр мен Грециядағы соғыстарға
қатысады, Фермофоль маңындағы айқаста көзге түсіп, Палатея жанындағы
шайқаста жаужүрек батырлықтың небір үлгісін көрсетеді.
Сақтар тарихының тағы бір беті Александр Македонскийдің жиһангерлік
соғысына қарсы күреспен байланысты, ол Ахеменидтер мемлекетін талқандап,
бағындарғаннан кейін Орта Азияны жаулап алуға кіріседі. Б.з. дейінгі 330 –
327 жылдары Александр Македонский Соғдының астанасы Мараканданы басып алып,
Сырдарияға қарай беттейді, ол кезде бұл дария отырықшылар мен көшпелілер
арасындағы өзіндік бір шекара болып есептелінетін. Александр басып алып,
оларға өзінің әскери гарнизондарын қойған қалалар Сырдарияның сол
жағалауына ірге тепкен еді.
Өзеннің қарсы бетінде, гректермен айқаса кету үшін қолайлы сәтті
күтіп, сақтар қолы жиналып жатты. Сырдария қалаларын алған кезде еркек
кіндіктілердің бәрін жусатып салып, әйелдер мен балаларды, тағы басқа
олжаларды қарбыта алып кеткен грек – македон әскерінің рақымсыз
қаталдылығы Орта Азияда халық көтерілісін туғызады, бірақ ол аяусыз
қатігездікпен жанышталып тасталған.
Александрдың бұйрығы бойынша Сырдария жағасынан Александрия Асхата
(Шеткі Александрия) деген қала салынады. Бұл қала жаңа мемлекеттің
солтүстік шығыс шебіндегі тірек пункті ретінде саналады. Оны салу сақтарды
көп алаңдатады. Сақтар өзеннің екінші бетінен гректерге садақ оғын
жаудырады. Александр өз тарапынан көшпелілерді катапультілермен атқылап,
оларды шегінуге мәжбүр етеді де, өзі әскермен жеделдетіп өзеннен өтіп
сақтарды қуалай жөнеледі. Бірақ бұл жеңістің аяғы жеңіліске айнала
жаздайды, грек әскері қалаға қайта оралады. Александрдің өз басы осы
жортуылда жараланғанға ұқсайды. Александр Македонскийдің Яксарт (Сырдария)
сыртындағы сақтар тайпаларын қырып, бағындырғысы келген ұмтылыс – талабы
сәтсіз аяқталады.
Орта Азия мен Орта Шығыстың тағдыр – талайында сақтар бұдан былай да
маңызды рөл атқара береді. Мәселен, б.з. бұрынғы III ғ. аралық тарихына
ықпал жасап отырған Парфия мемлекетінің қалауына, Грек – Бактрия
патшалығының талқандалуына және Кушан империясының құрылуына ат салысады.

Сақтардың археологиялық ескерткіштері. Сақ тайпалары тарихы мен
олардың материалдық және рухани мәдениетінің аса маңызды бастау деректері –
қорымдар, жартастағы суреттер, сақ бұымдарының көмбелері. Археологтар
зерттеулері Қазақстанның әр түрлі аймақтарынан сақтардың аса жарқын,
байырғы мәдениетін ашуға мүмкіндік берді.
Орталық Қазақстан. Бір кездері қола дәуіріндегі андронов мәдениеті
қамтыған Орталық Қазақстан жерінде б.з. дейінгі VII – III ғғ. Тасмола
мәдениеті қалыптасқан, мұнын аты Тасмола алқабының зерттелген қорымдарына
байланысты қойылған. Зерттеулерді Ә. Х. Марғұлан мен М. Қ. Қадырбаев
жүргізген.
Бұл мәдениет обалары құрылысының бір ерекшклігі – олардың
кейбіреулерінде тас жалы яғни шартты тілмен айтсақ мұрты болады. Ондай
обалар бірнеше варианттардан тұратын аса күрделі қабырлық кешен болып
табылады. Әдетте негізгі обаға (үлкен) жанаса немесе оның шығыс бетінде,
иек астында кіші оба тұрады, одан шығысқа қарай доғаша иіліп, ені 1,5 – 2м
ал ұзындығы 2 – ден 200м дейін, кейде одан ұзынырақ та болады – екі жал
кетеді. Үлкен обаға үйілген төбе астында жерден қазылған қабырда өлген
кісінің мәйіті жатады, ал кіші қорғанда үйінді астындағы қабырға ат пен
ағаш ыдыс – аяқтар қойылады.
Обалардың бір – бірінен алыс – жақын орналасуы әр түрлі вариантты
болып келеді: кіші оба кейде оңтүстік бетке орналасады; үлкен обаның
үстінде тұрады немесе тіпті болмайды. Ал жалдарды салудың өзі ақырына дейін
анықталмаған. Кейде ол біріне бірі жанастырыла қойылған, тас жәшіктер
болса, енді бірде – тізілген дөңгелектер, үшіншісінде – төселген тастар
болады. Бірақ олардың мәні болғаны анық. Ең ірі аумақты қорымдар Бұғылы,
Қызыларай, Қарқаралы, Баянаула, Қызылтас, Кент, Ортау, Ұлытау, Арғанаты
баурайларында шоғырланған.
Батыс және Солтүстік Қазақстан. Дала және орманды дала жазықтарынан
ондаған қорымдар кездеседі. Біреулер оны савроматтардың аорстар мен
роксоландар тайпаларының қорымдары десе, екінші біреулер исседондардың
қорымдары деседі. Обалардың көбінде үйінділері бар, ал олардың аса
үлкендері орлармен қоршалған. Тас үйінділері немесе топырақ пен уақ тастар
арластырылған үйінділері бар обалар сирек кездеседі. Үйінді астынан қабір
қазылған және сол бір үйінді астына бірнеше мәйітті жерлеген немесе өлікті
бұрынғы ескі обалар үйінділеріне апарып қойған. Бай обалар өздерінің
көлемдерімен көзге түседі және олардың үйінділердің диаметрі 50 – 60м,
биіктігі 3 – 4м болып келеді.
Ескерткіштер екі хронологиялық кезеңге жатады. Оның біріншісі б.з.
дейінгі VII – V ғғ. кезеңі деп есептеледі және ол савромат мәдениеті өмір
сүрген уақыты қамтиды; екінші кезең б.з. дейінгі IV – II ғғ. болып
мерзімделеді және сарматтар кезеңіне сай келеді.
Батыс және Солтүстік Қазақсан ескерткіштерінің бәріне ортақ бір белгі
– қабырлар шығыстан батысқа қарай ынғайлай қазылады, ал өлгендер молаларда
емес, обалар үйінділері астындағы дайындалған алаңдарға қойылады.
Археологтар әйелдер қабырларынан ою – нақыштармен безендіріліп, тыстан
қашалған құрбандық шалатын столдарын жиі кездестіреді. Олар алып жүруге
ынғайлы өзіндік бір от сөресі сияқты...
Савроматтар арасында қолданбалы өнер биік дәрежеде дамып жетілген.
Ісмер зергерлер алтын мен күмістен, қоладан аттың ертұрмандарына, еркектің
белдіктері мен киімдеріне арнап тоғалар жасаған.
Батыс Қазақстан қазылған савромат ескерткіштері арасынан ең қызықты
жарқын материалдар Елек өзенінің жоғарғы бөлігіндегі оба – мазарлардан
алынды, онда Батыс Қазақстан мен Оңтүстік Орал өңірінің ертедегі көшпелілер
тайпаларының көсемдері мен әскери ақсүйектердің, абыздардың қабырлары бар.
Шығыс Қазақстан. Сақтардың қыруар қорымдары Алтай аясынан, әсіресе
Ертіс пен оның салалары алқаптарынан, Қалба қыратының жоталарынан,
Шыңғыстау мен Тарбағатай бөтерлерінен кездеседі.
Шығыс Қазақстан сақ тайпаларының мәдениеті өз дамуында үш кезеңді
басып өткен: Майәмир кезеңі (б.з. дейінгі VII – VI ғғ.), Берел кезеңі (б.з.
дейінгі V – IV ғғ.) және Құлажүргін кезеңі (б.з. дейінгі III – I ғғ.).
Майәмир кезеңінің соңында салт кісіні атымен бірге қоятын қабырлар
пайда болады. Бұл қорымның барша обасы патша мазары қатарына жатады.
Олардың он үші үйінділерінің диаметрі 100м дейін, биіктігі 8 – 10м дейін
жетеді, қалғандары – тиісінше 20 – дан 60м дейін, биіктігі 5м дейін. Бұл ру
немесе тайпа көсемдерінің жүздеген жылдар бойы қойылып келе жатқан ортақ
қорымы болғанға ұқсайды.
Белгілі археолог С. С. Чернеков қазып зерттеген оба (Шілікті обасы)
Шығыс Қазақстан сақтарының мәдениеті мен өнері жөнінде аса қызықты
материалдар берді.
Киім – кешек сән үшін тағылатын, бүркіт тәрізді, білезіктей дөңгелек
қалған ілбісін іспетті таналар, түйреуіштер табылған. Жұқа алтын фольгадан
қабан бейнесі қиылған. Қанатын жайып жіберген құстар бейнесіндегі
қапсырмалар да әсем – ақ. Геометриялық формадағы – үшбұрыш, жолақша ромбы
түстес ілгектер де көп кездеседі.
Шілікті қорғаны б.з. дейінгі VII – VI ғғ. салынған деп есептеледі.
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан. Бұл – сақ тайпалары мекендеген аса
көлемді аймақ: тиграхаудтар – Жетісуда, ал массагеттер Арал өңірі мен
Сырдария бойында өмір сүрген.
Сақ тайпалары көп қоныстанған орталықтардың бірі – Іле алқабы болған.
Бесшатыр, Есік, Түрген, Кеген, Алексеев оба – мазарлары тап осы алқаптан
табан тепкен.
Жетісудағы сақ мәдениеті өз дамуында екі кезеңді басынан өткерген:
ерте кезеңі (б.з. дейінгі VIII – VI ғғ.) және кейінгі кезеңі (б.з. дейінгі
V – III ғғ.). Соңғы кезеңнің патша обалары ескерткіштері жөніндегі ең толық
мәліметі б.з. дейінгі 1 мың жылдықтың орта кезіне жататын Бесшатыр
қорымы және Есік обасы береді. Бесшатыр қорымы Іле өзенінің оң
жағалауындағы Шылбыр деген жерде, ол 31 обадан тұрады. Қорымның барша
обалары екі топқа бөлінеді: үлкен обалар – диаметрі 45 м – ден 105 м – ге
дейін, биіктігі 6 -18м, орта обалар – диаметрі 25 -40м, биіктігі 5 – 6м,
шағындары 6 -20м, биіктігі 2 м – ге дейін. Үлкен Бесшатыр обасы өз
көлемімен ел – жұртты күні бүгінге дейін қайран қалдырады: оның үйіндісінің
диаметрі 104м, биіктігі 17м. Бірінші Бесшатыр обасы үйіндісінің астында
шыршасының бөренелерінен қиылған там тұрғызылыпты. Ол қабір камерасы мен
дәлізден – дромостан құралған. Тамның қабырғалары 15 қабат дөңбектермен
жабылған. Оның үстінен жіппен байланған қамыс маттары төселіпті. Өлік қою
рәсімі жасалып біткен соң дәліз таспен бітеліп тасталыпты.

Сақтардың шаруашылығы мен қоғамы

Байтақ дала мен тау алқаптарын игеру дәуірі, мал шаруашылығының сан
алуан түрлерінің жаппай дамып, жетекші салаға айналуы және оның
егіншілікпен ұштасу дәуірі сақтар уақытымен байланысып жатыр. Бағы заман
авторлары сақтар туралы: Олар әсте егіншілер емес, көшпелілер деп
жазғанда немесе солардың тіршілігіне: Еркін кеңістікке, от пен судың
молдығына қарай, бір жерден екінші жерге көше береді - деп анықтама
бергенде, біршама сынаржақ пікір айтқан. Шын мәнінде сақтар шаруашылығының
түр – түрі табиғи жағдайға, қала орталықтары мен сауда жолдарына алыс –
жақындығына байланысты анықталып отырған.
Қысқы мекенжайлар ұзақ тұруға арналмайтын. Көшпенділердің негізгі малы
алыс жүріске бейімделген жылқы, түйе, қой болатын.
Жартылай көшпелі мал шаруашылығы тұрақты қысқы және жазғы мекенжайлары
болуын күнілгері ойластып отырған. Қысқы тұрақтар үшін жертөлелер мен
жартылай жертөлелер салынған. Мұндағы жұрттың бір бөлігі жаз шыға, келер
қысқа азық – түлік дайындау үшін қыстауда қалып, егіншілікпен айналысқан.
Мал шаруашылығының осы түрі Шығыс Қазақстан мен Жетісуда, Орталық және
Батыс Қазақстанның бірқатар аудандарында етек алған еді.
Мал шаруашылығының үшінші түрі – отырықшы шаруашылық болатын. Мұнда
халықтың бір бөлігі ұдайы егіншілікпен шұғылданып, отырықшы болып қалатын.
Ал оның екінші бөлігі жақын жердегі жазғы жайлау мен қысқы өрістерге көшіп
кетіп, қайтып келіп отырған. Қазақстанның Оңтүстігінде – Сырдария мен Арыс,
Келес алқаптары солардың бірі еді. Және ірі қара мал басым болған. Мұның
бәрі Қазақстанның әр түрлі аймақтары мен аудандарының қалың жұртының
өміріне өшпестей ізін қалдырды.
Жылқы өсіру сақтар мал шаруашылығының аса маңызды бағытының бірі
болған. Орталық Қазақстанда жүргізілген қазу жұмыстарының материалдарынан
жылқының екі тұқымы болғаны анықталды. Оның біреуі басы үлкен, аяғы жуан,
денесі шомбал, жатаған жылқы, ал екіншісі – шоқтығы биік бойшаң, сымбатты
жылқы, оны қарулы жауынгерлер мінетін болған.
Алтайдағы Пазырық обаларды қазған кезде табылған 80 ат қалдығының
материалдары бойынша жылқының төрт тұқымы бөлініп шығарылды. Ірі денелі
жүрдек аттар селекция нәтижесінде пайда болған. Оларды көсемдер мен текті
батырлар мінген.
Жылқының жаңа тұқымын шығару ісіне желдей жүйрік сәйгүліктерімен аты
шыққан Ферғана, Бактрия, Парфия сияқты көрші елдердің асыл тұқымды
жылқылары пайдаланылған. Таңдаулы ереуіл (әскери) аттарды көшпелілер жоғары
бағалаған, егер иесі қаза тапса, аттары иесімен бірге кететін болған.
Көшпелілердің үйге үйренген малының ең маңызды түлігінің бірі ет пен
сүт, жүн мен тері беретін қой еді. Қазбаларға қарағанда, сақтарда маңдай
алды дөңестеу ірі қойлар көп тараған. Олар қазақтың қазіргі құйрықты
қойлары тұқымына жақын болған.
Сақтар арасында қоймен бірге түйе шаруашылығы да кең дамыды, ол
әсіресе Батыс және Оңтүстік Қазақстанның далалық және шөлейт аудандарында
өркен жаяды. Түйе мініс және жүк көлігі есебінде де пайдаланылады, оның
жүні, еті мен сүті көшпелілердің тұрмыс қажетін өтейді.
Егіншілік пен суару. Қыстау маңындағы егін сақтарды астықпен
қамтамасыз еткен. Олар тары, арпа, бидай еккен. Оңтүстік Сырдария алқабында
сақтардың Шірік – Рабат, Бәшіш – молла, Баланды секілді қоныстары
төңірегіндегі егістіктерді жарма тартып суарып отырған.
Сауда. Евразияның далалары мен таулы алқаптарын сақтар билеп тұрған
кезеңде Батыс пен Шығысты, Жерорта теңізі аймағы мен Қытайды байланыстырған
халықаралық өтпелі сауда басталады. Б.з. дейінгі 1 мың жылдықтың орта
кезінде дала жолы пайда болады, бұл жолмен 40 – параллель бойын қуалай,
далалық аймақтарға бағалы тауарлар жеткізіліп отырған, Хуахэның үлкен ирек
иінінен басталған жол Алтайдың Шығыс және теріскей сілемдерін, Қазақстан
мен Қара теңіз өңірінің ұлан далаларын кесіп өтіп, гректер мен этрустар
жеріне дейін жетеді.
Геродоттың сипаттауына қарағанда, дала жолы Қара теңіз өңірімен жүріп,
Дон жағалауына, сосын Оңтүстік Орал өңіріндегі савроматтар жерінен Ертіс
бойына, одан әрі жоғары Ертіс алқабын мекендейтін Алтайдағы аргиппилер
еліне жеткен, содан Моңғолия мен Қытайға кететін болған.
Осынау жолдың ұзыннан – ұзақ бір бөлігі Қазақстанды кесіп өтеді. Қытай
жібегі мен Иран кілемдері осы жолмен сақтарға келіп жетеді, олардың
жұрнақтары Алтайдағы Пазырық обаларын қазған кезде табылды.
Сақтар қоғамы. Сақтар қоғамы қалай ұйымдастырылған еді – деген сауал
осы кезге дейін ғалымдар таласын тудырумен келеді.
Жазба деректерде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.