Аль-фараби және педагогика

Әбу Насыр Мухаммед ибн Мухаммед ибн Тархан ибн Узлаг әл-Фараби ат-Түрки — әлi Аристотельден кейiнгi «Екiншi ұстаз» атанған данышпан ойшылдың толық есiмi осындай. Ол Сырдарияның Арысқа қоятын тұсындағы көне Отырар қаласында (арабша Фараб) әскербасы әмiр қызметшiсiнiң отбасында дүниеге келдi. Бiрақ жас Әбу Насырды сарай қызметi кызықтырмады. Ерте оянған ғылымға деген қызығушылық оны жолға алып шықты. Бiлiм туып Шығыстың сол кездегi iрi ғылым және мәдениет орталықтарын тегiс шарлады. Оның осы сапары өмiр бойына жалғасып, соңында Сирияның Дамаск қаласында 950 жылы желтоқсанда үзiлдi.
Әл-Фараби өз заманында мәлiм болған ғылым салаларын әрi қарай дамытып, 160 шамасында трактат жазған. Ол Аристотельдiң барлық кiтаптарына дерлiк түсiндiрме жазған. Бұл iсте ғалымның қандай мґқияттылығынан бiр мысал: Аристотельдiң «Жан туралы» деген еңбегiне ол өз қолымен «Мен бұл кiтапты мың қайтара оқыдым» деген белгi соқјан.
«Таза ағайындар» iлiмiнен кейiн араб тiлiндегi философиялық ойдың орталығы Орта Азия мен Иранға ауысты. Сол кезде мәдениет орталығы болған қалалар: Бұхара, Самарканд, Мерв, Нишапур, Исфаған, Рей, Хамадан, Отырар, тағы басқалар. Мiне, осы заманда, яғни X—XI ғасырларда есiмдерi әлемге әйгiлi бол¬ған екi адамды айтуға болады, олар — әл-Фараби және Ибн-Сина. Заманында теңдесi болмаған бґл ғґламалар — Аристо¬тель еңбектерiн терең бiлген әрi оларды жан-жақты түсiндiруде аса үздiк еңбек етушiлер.
Әл-Фарабидiң грек философиясын, әсiресе Аристотельдi жетiк бiлгенi үшiн оны «екiншi ұстаз» деп атаған. «Екiншi ұстаз» деу - философия тарихында әл-Фарабидi Аристотельден кейiнгi орынға қою деген сөз.
Әл-Фараби этникалық тегi жағынан түркi жұртынан шыққаны шындық. Оның «фамилиясы» өзi дүниеге келген Фараб деп аталған қаланың атауы. Фамилия етiп туған жерiн немесе туған қаласын алу — көне заманнан келген дәстүр. Мысалы, Александр Македонский (Македония елi, қаласы), Солон Афин¬ский (Афина қаласы), Фалес Милетский (Милет қаласы), Анахарсис Скифский (скифтерде қала болмағандықтан, «Скиф» ел атауын алған), Фома Аквинский (Аквиант — жер аты)...
Дәстүр ортақ. Мәселе фамилияны бiлдiретiн жалғауда. Араб-тар «и» қолданса, Еуропа «сқий»-дi қолданған. Ал Аристотель тарихта Стагирит деген есiммен белгiлi. Стагирит деген ғаламаның туған жерi. Аристотельдiң «кемшiлiгi» — ол Афиндық еместiгi. Мұны кезiнде ғұламаға сын ретiнде, яғни «тағысың» деген мәнде айтқан. Мұның бәрiн айтып отырғаным, Әбу-Насыр (өз есiмi) «фамилия» алғанда әлемдiк мәдени дәстүр контексiнде болғаны. Адамның аты-жөнiнiң аталуы мәдени-тарихи феномен. Ғұламалар бґл мәселеге айрықша мән берген. Екiншi ұстаз Әбу-Насыр әл-Фараби дегенде, бiз оның тарихи тегiнiң қайдан шыққанын бiрден бiлемiз.