Балаларға арналған хабарлардың қоғамдық мәні. Бағдарламаларды жас ерекшеліктеріне байланысты қабылдау психологиясы
.Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.Негізгі бөлім
1.Тарау. Балаларға арналған хабарлардың қоғамдық мәні ... ... ... ... ... ... .
2. Тарау. Бағдарламаларды жас ерекшеліктеріне байланысты қабылдау
психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
V.Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
V.Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.Негізгі бөлім
1.Тарау. Балаларға арналған хабарлардың қоғамдық мәні ... ... ... ... ... ... .
2. Тарау. Бағдарламаларды жас ерекшеліктеріне байланысты қабылдау
психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
V.Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
V.Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Бүгінде жаһандану үрдісі қоғамға жаңа леп әкелді. Бұл жаңашылдық қай салаға болмасын әсерін тигізіп, даму процесіне де елеулі өзгерістер енгізді. Бұрын төрт қабырғада қамалып отырған жұртшылық ақпарат ағымына тап болғандай. Бүгінгі заң журналитикасы, әсіресе теле журналитика аз уақыт ішінде түрленіп, бағыт-бағдарын да өзгертті. Кеңістік жүйе кезінде бұқаралық ақпарат құралдары үкіметтің саясат жүргізетін құрал болса, қазір ол бұқара санасын билейтін үлкен күшке айналып отыр. Телевиязияның адам психикасына әсерін батыста кеңінен пайдалануда. Шет елдің арзанқол, жабайы мәдениетін насихаттайтын хабарларын қарап, олардың талғамының биіктігіне кейде қайран қаламыз. Ал шындығына келсек, адам психикасын шаршатып, болмашы нәрсеге эмоциямызды көл етіп батыстың таусылмас сериалдары, шытырман оқиғалы фильмдері (айта кетерлігі, сол фильмдердің бас кейіпкерлері американдықтар, сол елдің серілері де, ал жеккөрінішті, сұмырайлары не орыстар немесе азиаттар болып келеді) түптеп келгенде еріккеннің ермегі емес. Мұның астарында да үлкен саясаттың иісі аңқиды. Мысалы, жұмыстан қажып, шаршап келген адам сондай телеөнімдерді көріп, жүйкесін тоздырып, моральдық жағынан қажиды. Ондай адамдардың бар проблемасы мен бар қуаныш-қайғысы сол фильмдердің кейіпкерлерінің өмірі. Ал саясатқа, қоғамдық өмірге араласуға оның қажыры да қайраты да жоқ. Бұдан шығатыны батыстың жабайы мәдениетінің, тобырларға арналған телевизиялық өнімдердің артында қоғам санасын мәңгүрттеу саясаты жатыр. Сол кездегі бағдарламалар тізіміне көз салмаңыз, Қазақстанның телеарналар торы тек көтеру мен шетелдік фильмдерден ғана тұрған болатын. Ал ағартушы-танымдылық мінездегі бағдарламала тіптен жоғалып кеткен болатын. Бүгінде отандық телеарналарда әр түрлі сипаттағы теле өнімдер саны артқан. Бірақ, олардың мазмұны, сапасы бүгінгі қоғам құндылығына сай ма? Адам психологиясына, қоғам санасына әсері қандай?
1. Прохоров Е.П. Введениев теорию журналистики. МГУ; Москва, 1995.
2. Әбжанов.Қ. Телевизиялық фильмдер. «Қазақ университетің; Алматы, 2003.
3. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. «Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясың, Алматы,1998.
4. Жақан С. Сөйлеу техникасы. «Қазақ университетің, Алматы,2002.
5. Светана С.В. Телевизионная речь. Издательство Московского университета, 1976.
6. Құнанбаев А. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. «Ғылымң, Алматы, 1977.
7. Әбжанов.Қ. Телевизиялық фильмдер. «Қазақ университетің; Алматы, 2003.
8. Әбдіжәділқызы Ж. Тікелей эфир табиғаты. «Қазақ университетің, Алматы, 2003.
9. Актер в кино. «Искусствоң, Москва, 1976. .
10. Әбдіжәділқызы Ж. Тікелей эфир табиғаты. «Қазақ университетің, Алматы, 2003.
11. Молдабеков Ә. «Хабардыңң бес белесі. «Қазақ университетің, Алматы, 2000.
12. Ақмолда Д. Ұлттық жобаға деген ұмтылыс бар. «Журналистң газеті, ғ6, мамыр,2003 жыл.
13. И.С.Кон. Психология юношеского возвраста. М. 1975, стр. 28
14. /http:www. Ps7analіtіc.ru/htm/21vm
15. Ақпараттар ағыны. «Жас Алашң газеті, 5-маусым, 2004 жыл.
16. Мошенники и авантюристы. Серия “Энциклопедия тайн и сенсации”. М. “Фараон” 2001 г.
17. Реан А.А., Бютнер К.С., Детская психология. С-Пб, “Феникс” 2001 г. стр. 166
18. Зощенко Н.С., Хоманс Р.С. “Развитие детей дошкольного возвраста”, М. “Просвещение” 1991 г.
19. Райнер Пацлаф. Застывший взгляд. М. “Букинист”. 2002 г. стр. 125
20. М.Жұмабай. Кинофестиваль қазаққа не берді? “Ана тілі” газеті, №40 09.10.2003 ж.
21. Убивающий шум. “Экспресс-К”газеті. 09.06.2004
22. Г.Ахметова Бейнесаз – болдық мәз. “Журналист” газеті, №1, қаңтар 2004.
23. Вам это нравится? “Красный Север” газеті, 29.05.2004
24. Немов С.А., Крайчфильд Р.Н. Телевидение и реальность. Культы и скандалы ХХ века СПб “Искра” 1998г. стр. 189
25. Психология. Под общ. редакцией Зиновьева Т.Г., Канов Р.Н., Осипов Т.В. М. “Наука” 1991 г.
26. З.Фрейд. “Избранные” Том-ІІ, Киев, “Антик” 2001 г. стр. 163
27. Философия. Под общ. ред. Института философии РАН. СПб. “Наука” 1987г. стр. 121
28. Платон. “Избранные сочинения”. Том 1, М. “Просвещение” 1989 г. стр.63
29. Ворошилов В.В. Журналистика. 4-е издание СПб. “Санкт-Петербургский государственный университет” 2001 г.
19. Қазақ теледидарына не керек? “Айқын” газеті. №38, 6-мамыр 2004 ж.
20. Қазақ балалар поэмасының анатологиясы. Алматы, 2005ж.
21. Октябрь революциясына дейінгі қазақ балалар әдебиетінің өсу жолдары. Алматы, 1957ж. Шеген Ахметов.
22. Н.Омашов. Ақпарат Әлемі.
2. Әбжанов.Қ. Телевизиялық фильмдер. «Қазақ университетің; Алматы, 2003.
3. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. «Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясың, Алматы,1998.
4. Жақан С. Сөйлеу техникасы. «Қазақ университетің, Алматы,2002.
5. Светана С.В. Телевизионная речь. Издательство Московского университета, 1976.
6. Құнанбаев А. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. «Ғылымң, Алматы, 1977.
7. Әбжанов.Қ. Телевизиялық фильмдер. «Қазақ университетің; Алматы, 2003.
8. Әбдіжәділқызы Ж. Тікелей эфир табиғаты. «Қазақ университетің, Алматы, 2003.
9. Актер в кино. «Искусствоң, Москва, 1976. .
10. Әбдіжәділқызы Ж. Тікелей эфир табиғаты. «Қазақ университетің, Алматы, 2003.
11. Молдабеков Ә. «Хабардыңң бес белесі. «Қазақ университетің, Алматы, 2000.
12. Ақмолда Д. Ұлттық жобаға деген ұмтылыс бар. «Журналистң газеті, ғ6, мамыр,2003 жыл.
13. И.С.Кон. Психология юношеского возвраста. М. 1975, стр. 28
14. /http:www. Ps7analіtіc.ru/htm/21vm
15. Ақпараттар ағыны. «Жас Алашң газеті, 5-маусым, 2004 жыл.
16. Мошенники и авантюристы. Серия “Энциклопедия тайн и сенсации”. М. “Фараон” 2001 г.
17. Реан А.А., Бютнер К.С., Детская психология. С-Пб, “Феникс” 2001 г. стр. 166
18. Зощенко Н.С., Хоманс Р.С. “Развитие детей дошкольного возвраста”, М. “Просвещение” 1991 г.
19. Райнер Пацлаф. Застывший взгляд. М. “Букинист”. 2002 г. стр. 125
20. М.Жұмабай. Кинофестиваль қазаққа не берді? “Ана тілі” газеті, №40 09.10.2003 ж.
21. Убивающий шум. “Экспресс-К”газеті. 09.06.2004
22. Г.Ахметова Бейнесаз – болдық мәз. “Журналист” газеті, №1, қаңтар 2004.
23. Вам это нравится? “Красный Север” газеті, 29.05.2004
24. Немов С.А., Крайчфильд Р.Н. Телевидение и реальность. Культы и скандалы ХХ века СПб “Искра” 1998г. стр. 189
25. Психология. Под общ. редакцией Зиновьева Т.Г., Канов Р.Н., Осипов Т.В. М. “Наука” 1991 г.
26. З.Фрейд. “Избранные” Том-ІІ, Киев, “Антик” 2001 г. стр. 163
27. Философия. Под общ. ред. Института философии РАН. СПб. “Наука” 1987г. стр. 121
28. Платон. “Избранные сочинения”. Том 1, М. “Просвещение” 1989 г. стр.63
29. Ворошилов В.В. Журналистика. 4-е издание СПб. “Санкт-Петербургский государственный университет” 2001 г.
19. Қазақ теледидарына не керек? “Айқын” газеті. №38, 6-мамыр 2004 ж.
20. Қазақ балалар поэмасының анатологиясы. Алматы, 2005ж.
21. Октябрь революциясына дейінгі қазақ балалар әдебиетінің өсу жолдары. Алматы, 1957ж. Шеген Ахметов.
22. Н.Омашов. Ақпарат Әлемі.
Мазмұны
(.Кiрiспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
((.Негізгі бөлім
1.Тарау. Балаларға арналған хабарлардың қоғамдық
мәні ... ... ... ... ... ... .
2. Тарау. Бағдарламаларды жас ерекшеліктеріне байланысты қабылдау
психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
(((.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
(V.Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
V.Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
КІРІСПЕ
Бүгінде жаһандану үрдісі қоғамға жаңа леп әкелді. Бұл жаңашылдық қай
салаға болмасын әсерін тигізіп, даму процесіне де елеулі өзгерістер
енгізді. Бұрын төрт қабырғада қамалып отырған жұртшылық ақпарат ағымына тап
болғандай. Бүгінгі заң журналитикасы, әсіресе теле журналитика аз уақыт
ішінде түрленіп, бағыт-бағдарын да өзгертті. Кеңістік жүйе кезінде
бұқаралық ақпарат құралдары үкіметтің саясат жүргізетін құрал болса, қазір
ол бұқара санасын билейтін үлкен күшке айналып отыр. Телевиязияның адам
психикасына әсерін батыста кеңінен пайдалануда. Шет елдің арзанқол, жабайы
мәдениетін насихаттайтын хабарларын қарап, олардың талғамының биіктігіне
кейде қайран қаламыз.
Ал шындығына келсек, адам психикасын шаршатып, болмашы нәрсеге
эмоциямызды көл етіп батыстың таусылмас сериалдары, шытырман оқиғалы
фильмдері (айта кетерлігі, сол фильмдердің бас кейіпкерлері американдықтар,
сол елдің серілері де, ал жеккөрінішті, сұмырайлары не орыстар немесе
азиаттар болып келеді) түптеп келгенде еріккеннің ермегі емес. Мұның
астарында да үлкен саясаттың иісі аңқиды. Мысалы, жұмыстан қажып, шаршап
келген адам сондай телеөнімдерді көріп, жүйкесін тоздырып, моральдық
жағынан қажиды. Ондай адамдардың бар проблемасы мен бар қуаныш-қайғысы
сол фильмдердің кейіпкерлерінің өмірі. Ал саясатқа, қоғамдық өмірге
араласуға оның қажыры да қайраты да жоқ. Бұдан шығатыны батыстың жабайы
мәдениетінің, тобырларға арналған телевизиялық өнімдердің артында қоғам
санасын мәңгүрттеу саясаты жатыр. Сол кездегі бағдарламалар тізіміне көз
салмаңыз, Қазақстанның телеарналар торы тек көтеру мен шетелдік фильмдерден
ғана тұрған болатын. Ал ағартушы-танымдылық мінездегі бағдарламала тіптен
жоғалып кеткен болатын. Бүгінде отандық телеарналарда әр түрлі сипаттағы
теле өнімдер саны артқан. Бірақ, олардың мазмұны, сапасы бүгінгі қоғам
құндылығына сай ма? Адам психологиясына, қоғам санасына әсері қандай?
TNS Gallup Medіa Asіaң тәуелсіз зерттеу компаниясының мәліметтеріне
жүгінсек, прайт-тайм мезгіліндегі 2003 жылғы телеарналар рейтингісі мынадай
болмақ:
2003 (қаңтар-сәуір телеарналардың көрермен жинау % 2001, 2002-ші
жылғы таблицамен салыстырғанда бірінші орынды жылда 1 Еуразия-Қазақстан
арнасы еншілейді. Ал КТК арнасы 2001 жылы 8,67% -ті көрсетіп, 5-ші орыннан
17%-ды көрсетіп 2-ші орынға жылжыған. Бұл кестеден байқағанымыз өзіміздің
ұлттық сипаттағы арналардың бағдарламаларына сұраныстың аз болуы. Оған
біріншіден мына фактор әсер етеді. Қазақ тілді бағдарламалар қанша деңгейі,
сапасы жоғары болғанмен аудиториясы аз. Еліміздегі парламент, сенатта
отырған халық қалаулыларыныңң өзі қазақ тіліне үрке қарайтын болса,
қалғандарына не демекпіз? Ал, екіншіден технологиялық жағынан мешелдеу
болып келеді. Бұл туралы технологияның Қазақстандағы санаулы мамандарының
бірі Сұлтан Ыбырай журналистің газетке берген сұхбатында былай дейді:
Қазақстандағы көп телекомпаниялар қолдағы техниканы толық игере алмай
келеді. Технология жылдан-жылға күрделеніп келеді. Оны сауатты басқаратын
арнай дайындықтан өткен мамандар жоқтың қасы. Бүгінгі технология
мүмкіндіктерін теле-жаңалықтарды таратқанда, монтаж жасағанда, кадрды
байытуға және эстетикалық құндылығын арттыруға кеңінен қолдануға болады.
Біздің елде әлі күнге дейін журналитер монтажды оператордың көмегімен
жасайды. Әр монтаж бөлмесінде бір-бір оператор отырады. Бұл дұрыс емес,
ертең ол алыс сапарға кетіп, шетелдерден хабар жіберуі тиіс болса,
жылжымалы монтаж аппаратымен қалай жұмыс істейді? Кадрдағы әрбір бейненің
өзіндік эмоциональді, мазмұнды жүгі бар. Дамыған елдерде журналитке деген
талап мүлдем басқа. Олар әрі жазады, әрі оператордың міндетін өздері
атқарады.
Мысалы, соңғы кезде сенат немесе мәжіліс отырысратын конференциялар
туралы айта келе ұйықтап немесе көңілі басқа жаққа ауып отырған адамадырды
көрсету дәстүрге айналып кетті. Әрине, әрқашан тілшілер мұндай сынды
аузымен айтуға батылы бара бермей, жақсы жағын айтады. Ал бейнекадрлардағы
кереғарлықты көріп отырған көрермен ойы мүлдем басқаға ауады. Осыдан соң
журналист сөзіне қайдан сенім тусын?!
Тележурналистиканың газет, радио айырмашылығы мен қуаттылығы да
осында. Телевиязияның адам санасына, психикасына әсері күшті. Өкінішке орай
бұл факторды есінде ұстамайды. Жалпы, бүгінгі таңда телебағдарламаға сын
азайған. Журналистер демократия мен этиканың шекарасын солғындатып,
біржақты болып кеткен сыңайлы.
Біздің телеарналар соңғы кезде жаңалықтардың өзін объективті емес,
саясаттандырып жіберген. Әрине, әр телеарна, ақпарат құралдарының ар
жағында бір алпауыттың тұратыны қазіргі уақытта заңдалыққа айналып кеткен.
Бірақ, сонда да журналист ақша мен мансаптың құлы емес, көрерменге қызмет
ететінін есте ұстауы шарт. Тек Қазақстан емес, жалпы әлемде суыт
хабарларды, лаңкестік пен қылмыс хроникасын беруге құштарлық белең алуда.
Кадрда қантөгіс пен соғыс-жанжалдарды көрсету әдетке айналған. Мұны көріп,
үндемей кеткен. Әрине, теледидар тек жамандық хабаршысы деуден аулақпыз.
Бірақ, журналистика төртінші билік, қоғам санасын тәрбиелеуші десек,
бүгінгі қоғам, әсіресе жастардың ой-санасына, бағдарына қарап мұндай пікір
қалыптасырмасқа шара жоқ.
Жалпы, бүгінгі қазақ журналитикасы қандай десек, ең алдымен ұлттық
арналарға көз саламыз.
Жиырма бірінші ғасырға ие қазақ даласы зор жетістіктермен, жаңа
бастамалармен еніп отырғандығы анық. Егемендік алған еліміздің ақпарат
әлемі бүгінгі таңда өзінің аудиториясын бағдарламаларының тартымдылығы, сан
алуандағы, сапалылығы мен шеберлігімен тәнті етуде.
Белгілі журналист Құдайберген Тұрсын “Қазақ теледидары қай деңгейде?”
атты мақаласында былай дейді: “Қазақ теледидары қай деңгейде? Көкірегі ояу,
көзі ашық көрерменнің әрбірін мазалайтын орынды сұрақ. Жүрдек уақыттың
уысынан шыға алмай, алға ұмтылған өнер түрлерінің ішінде көгілдір экранның
қоғамдағы орны тым бөлек. Ол араласпайтын іс, ол бармайтын орта жоқ десе де
болады. Біздің күнделікті өміріміздің бір бөлшегіне айналған синкретті өнер
таңның атысынан күннің батысына дейін төріңе шығып алып, сенің сырласың мен
ақылшыңа айналуда. Зияндылығы да шаш етектен. Француз сыншысы Андре Дилижан
жазғандай, “ол өмірге ентелей кіріп, әлемді түгелдей дерлік жаулап алды”.
Шын мәнінде солай.
Расында да әр нәрсеге екі жақты баға береміз. Себебі, дүниенің тұтқасы
тепе-теңдікте болса керек. Өткен ғасырдың соңғы он жылдығы Қазақстан
теледидары үшін шын мәнінде тоқырау жылдары болды. Егемендік елестен
шындыққа айналып, әлемдік терезе айқара ашылып, батыс пен өзге де елдердің
телеөнеріндегі сан алуан бағыт экранға лап қойған кезде, біздің орта әрі
жас буын әлемдік авангардты қуып жетуге ұмтылды. Әрі жаңа қоғамдағы
өзгермелік ахуалдың құбылмалылығы да қазақ телесахнасының эстетикалық
құндылықтардан ажырай бастауына, есесіне жеңіл-желпі үрдістік танымға
бейімделуімізге негіз болды десек, әсте артық айтқандығымыз болмас. Дәстүр
мен жаңашылдық кең мағынасында – философиялық ұғым. Барлық даму атаулының
негізі. Әлемдегі бар нәрсе уақытқа, ортаға, кезеңге сай түрлене, жаңарып
өзгеріп отырады. Ол кеше мен бүгіннің, бүгін мен ертеңнің арасында
тамырласа, іштей өзектесе байланысып, жаңашылдықпен түрлене дамиды. Демек,
әр бағдарлама дүниеге келген кезде өзінің заманының тынысына сай негізделіп
шығады. “Қазақстан” телеарнасындағы бағдарламалар легі ұлттық нақышқа
негізделіп, ұлттық идеологияның оңтайлы қалыптасуына септігін тигізіп
жатқаны бесенеден белгілі. Әрине, жеміс бірден болмасы анық аксиома. Дей
тұрсақ та, әр нәрсенің тәй-тәй басып буыны қатқанда жетістік болатынын
ескергеніміз абзал. Соңғы жылдары серпін алған “Қазақстан” телеарнасындағы
бағдарламалардың мазмұны тағылымды болып көрерменнің жүрегіне жол табуда.
Бірақ, бір айтатыны біз бағдарламалардың мазмұны мен формасын бірінші
орынға қойып, ал сол бағдарламалардың көрерменге психологиялық әсерін
елемей келеміз.
Адам өмірінде ана тілінің алатын орны ерекше. Бүгінде ұлт тілі –
Мемлекеттік тілді дамыту мәселесі халқымыз үшін де, Қазақстанда тұратын
жалпы жұрт үшін де аса нәзік, өте – мөте маңызды фактор болып отыр. Осы
орайда жас бүлдіршін мен жеткіншек ұрпақ тілінің қалыптасуына барынша көңіл
бөлуге тиіспіз. Өйткені олар – ертеңгі ана тілінің болашағы, тіл мерейін
көтерер, тіл мәйегін игерер белді буын.
Балалар әдебиеті деген не? Оның мақсаты қандай? Балалар әдебиеті — жас
буынның сана - сезімін оятып, ақыл - есін дамытатын, оларды адамгершілік
моральға тәрбиелейтін өмір оқулығы. Оның мақсаты — мектеп жасына дейінгі үш
жасар баладан бастап, 16 жасқа дейінгі оқушыларға көркем әдеби тілде
жазылған жоғарғы идеялы қызықты шығармаларды беруді көздейді. Осының
барлығы жас буынды өмір сүре білуге талпынтады. Оның келешегіне жол ашады,
бағыт сілтейді. Өмірге жанасымды, икемді, төзімді күрескер етеді.
Балалар әдебиетін жасаған — халық. Адамға баласынан жақын, баласынан
артық ешнәрсе болмаған. Халық ешнәрсені де өзінің баласынан жоғары
бағалаған емес. Сондықтан халық ең алғаш өзінің жақсы ойын, жақсы қыялын
өлең етіп, ән етіп тұңғыш peт баласына арнаған. Жас нәрестенің дүниеге
келуін қуаныш еткен. Баланы жұбату, ойнату, тәрбиелеу, оның алдына неше
алуан тілек мақсаттар қою өлеңмен, жырмен көркем сөзбен айтылған.
Қай ұлтта болсын халық ауыз әдебиетінде ең алғаш пайда болған, ең алғаш
айтылған өлең жыр, әңгімелер балаларға арналған. Өйткені баланы өз өмірінің
жалғасы деп ұққан. Сондықтан халық ауыз әдебиетінің алғашқы пайда болуы,
шығуы халықтың өз баласына арналып айтылған өлең, жыр, ертегілерден,
әндерден басталады деген қортындыға келеміз.
Әлди-әлди ақ бөпем,
Ақ бесікке жат бөпем.
Қонақ келсе, қой бөпем.
Қой тоқтысын сой бөпем,
Құйрығына той бөпем — деп жырлайды Халық.
Мұнда балаға деген сый-құрмет, ықыластар, оның болашақ азаматы болсын
деген тілек-мақсаттардан туатыны айтылған. Халық тәрбиесі баланың жас
басынан көпшіл, ынтымақшыл, сый-сыйпат көрсете білетін өнегелі адам болуын
көздеген, баладан адамгершілік қасиетті талап еткен. Қолы ашық, алақаны
жазық береке иесі болсын, жұдырығын түйген сұм болмасын дегенді балаға жас
басынан ұқтыруға тырысқан.
Бармақтарың майысып,
Түрлі ою ойысып,
Ұста болар ма екенсің? — деп оған ізгі тілектер қояды. Игілікті
істерге бастайтын өнер-білімге баулыйды.
Таңдайларың тақылдап,
Сөйлегенде сөз бермей,
Шешен болар ма екенсің? — деп бесікте жатқан жас нәрестенің
болашағын ойлайды. Қай іске, қандай өнерге болса да икемі бар, бір сырлы
сегіз қырлы болуын көздейді. Әйтеуір қандай іс, қандай өнер болса да өзінің
бейіміне, ықылас, әрекетіне қарай кәсіп ете беруін халық ертеден-ақ
жақтаған. Сондықтан өз сәбиін өнердің, еңбектің қандай түріне болса да
баулый беруге, ынталандыра беруге әрекет етті.
Кең балағың түрісіп,
Ойға, тауға жүрісіп,
Балуан болар ма екенсің?
немесе
Аайыр қалпақ киісіп,
Ақырып жауға тиісіп,
Батыр болар ма екенсің? - дейді.
Мұнда жеке бастың пайдасы үшін, не даңқ, атақ алу үшін емес,
атасының баласы болу үшін емес, адамның баласы болуын жақтағандықтан
айтылған, халықтың асыл ойлары берілген. Өз отанын қорғайтын патриот болар
ма екен деген тілектер қойған. Бала жұбатудан —басталатын бірінші қойылған
тілек мақсаттар оның болашақтан күткен арманына жетудің жалғасы болады деп
үміт еткен.
Айналайын балам-ай,
Айналсын сенен анаң-ай.
Әлдилеп сені сүйгенде,
Атаңның болар көңілі жай,
Әлди балам, әлди-ай! — деп өз өмірінің жалғасы деп таныған жас
нәрестені тәрбиелеп өсіруге халық зор мән берген. Сондықтан да баланы
қызықтыруға, оның ой өрісін кеңітіп толықтыруға, өмір мектебімен ерте
таныстыруға себепші болатын қызықты ертек, көркем әңгіме, өнегелі өлеңдер
шығарған.
Халық ертегісі ішінде балалардың сүйіп тыңдайтын, олардың жас
ерекшеліктеріне тән мұралар сондай көп. Халық ертегісі ғасырлар бойы
балалардың ықыласын өзіне қызықтыра тартып, олардың жас жанына әсер етіп,
көңілді шаттық күлкіге бөлеп қуантады. Ертек мазмұны балалардың ойына
қозғау салып, өмірдің неше алуан қыяпатын танытады, сана-сезім, ақыл-ой
қызметінің ерте дамуына ерте қалыптасуына жәрдемдеседі.
Халық ертегісін балалардың сүйіп оқитыны, барлық ықыласымен сүйсіне
тыңдайтыны оның ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа айтылып, әбден екшеліп,
халықтың даналық, тапқыр ой-пікірлері жинақталып, әрі көркем, әрі жеңіл
тілмен, берілетіндігінде. Басталған жерден-ақ уақиғасы қызықты, тартымды,
ұшқыр қыялды болып келеді де, баланың ойын бірден қызықтырып, жетектеп
әкетеді.
Халық ертегісінің балаларды қызықтыратын тағы бір ерекшелігі ондағы
адам бейнелері барлық жағынан әбден жетілген болады.
Ертегі, өлең мақалдар мен мәтелдерден басқа халық шығармаларында ерлік
істерді дәріптейтін батырлар жырлары да бар. Халықтық шығармалардың ең
көлемдісі, ең көбі, мазмұны мол ұзақ жырланатын осы батырлар жыры. Батырлар
жырының желісі, ондағы суреттелетін кейіпкерлер де ерте заманда болған
оқиғаға жатады.
Батырлар жыры ауыз әдебиетінің ең асыл мұраларының бірі. Батырлар
жырының оқиғасы қызық, мазмұны терең, тілі көркем болады да, ондағы
кейіпкерлердің іс-әрекеттері: қайтпас ер, жауына мейлінше қатал, өз еліне
мейірімді, ар-намысқа берік, ұстамды, өнегелі ісі бар адамдар болып
суреттеледі. Сондықтан батырлық жырларды балалар да аса қадірлеп, сүйсініп
оқиды. Біз мұнда батырлық жырлардың бәрі бірдей балалардың қабілетіне сай,
кез келгенін олардың оқуына ұсына беруге бола береді деуден аулақпыз.
Солардың ішінде балалар әдебиетіне аса жақын, үлкендер мен қатар оларға да
бірдей қызмет етуге жарайтын Қамбар батыр жыры екенін ерекше атап
көрсетпекпіз. Ересектермен қатар бұл жыр 15 пен 18 жастың арасындағы
балалардың қабілетіне сай шығарма. Қамбар батыр жырындағы басты
кейіпкерлердің өздері де кәмелетке жетпеген, сонда да болса, батырлық,
ерлік істерді бала кезден-ақ бастаған азаматтар болып суреттеледі. Өздері
жас болса да үлкендердің қызметін атқарып жүрген халық ұлы бейнесінде ірі
тұлға боп көрінеді. Қамбар батырдың ерлік істері халқына сіңірген еңбегі
балаларды қажырлы өжет іске бастайды. Олардың патриоттық рухын көтереді.
Нашарларға жаны ашу, оларды қолдай білетін рахымшыл, кеңшіл, қоғамшыл
болуға үйретеді. Адамгершілік сапаны мейлінше жоғары ұстаудың жақсы
үлгілерін білдіреді.
Қорыта айтар болсақ, менің төрт жылдыө білім нәтижемнің нүктесі балалар
хабары туралы сөз болып отыр. Менің жұмысым негізгі екі бөлімнен тұрады, әр
бөлім қорытындыланып отырадыда, соңғы нүкте қорытындыда қойылады. Бұл
бітіру жұмысында балалар әдебиетімен де таныса аласыздар.
I ТАРАУ. БАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАН ХАБАРЛАРДЫҢ ҚОҒАМДЫҚ МӘНІ
Өскелең ұрпақ үшін радио — жан-жақты азамат болып қалыптасу
университеті, адам баласының ең асыл қасиеттерін тарату мектебі. Радионың
басқа ақпарат құралдарынан негізгі айырмашылығы да, пәрменділігі де
балаларға әр түрлі дыбыс арқылы әсер ететіндігінде болса керек. Олардың
дыбыс құдіреті арқылы түрліше көңіл-күйге түсіп: қуануы мен ренжуіне,
ойлануы мен толғануына, ең бастысы, жаңалық тындауына мүмкіндігі мол.
Ондай мүмкіндікті қазір жас шамалары әркелкі балаларымыз пайдалана
алады. Мысалы, Бүкілодақтық радионың балаларға арналған хабарлары бас
редакциясының Бас редакторы қызметін атқарған А.Меньшикова ол тұрғысында
былай дейді: Бүкілодақтық радионың программасында әлі жаза, сыза білмейтін
сәбилерден бастап, орта мектепті аяқтап, өмірге қадам басқалы отырған
жасөспірім қыздар мен жігіттерге де арналған хабарлар бар. Дәл осындай
хабарлар Қазақ радиосынан да беріледі.
Дыбыс ерекшелігін жас балалар жақсы ұғынып, тез қабылдайды. Олар бір-
біріне қайсыбір оқиғаны, ойды жеткізу үшін екеуара диалогтан гөрі, әр түрлі
дыбыстарға көбірек сүйенеді ғой. Ондағы дыбыстар олардың сол құбылыс жайлы
түсініктерімен ұштасып жатады. Осыдан-ақ дыбыстардың балалар жан дүниесіне
ерекше әсері бар екенін аңғару қиын емес. Сондықтан балалар хабарында әр
түрлі дыбыс сөйлем, музыкалық үн бір-бірімен ымдасып тұрса, мазмұны мен
тартымдылығы үйлесіп кетсе, ол жақсы тыңдалады.
Ұлы педагог В.А.Сухомлинский: Балалық шақ— күн сайын айналада болып
жатқан оқиғаны, құбылысты сол қалпында немесе жаңаша қабылдау. Туған
жерді, Отанды тану осы кабылдаудан өріс алады. Сондықтан да сәби жүрегіне
адам жанының сұлулығы мен дүниеде ешбір асыл затқа тендесі жоқ Ұлы Отан
ұғымын қалыптастыру осы кезден басталады - деген еді. Яғни жас ұрпақты
өнегелі тәрбиелеп өсіру ісі Отан, ел мүддесімен берік қабысып жатуға тиіс.
Ұлы тәрбиеші, тамаша педагог Біздің балаларымыз - еліміздің және әлем
азаматтарының ертеңгі болашағы. Олар тарихты жасайды. Біздің балаларымыз —
болашақ аналар мен әкелер, олар да өздерінін балаларын тәрбиелейтін болады.
Балаларымыздың тамаша азамат болып өсулері қажет. Алайда әңгіме мұнымен
бітпейді, балаларымыз - бұл біздің ертеңгі қарттығымыз. Дұрыс тәрбие - бұл
біздін бақытты кәрілігіміз, нашар тәрбие - бұл біздің болашақ қайғымыз, көз
жасымыз: басқа адамдар алдындағы, ел алдындағы кінәміз болып табылады
деген еді. Осы орайда радиохабарлары өзінің ең басты міндетінің бірі -
балаларға жас кезінен қоғам, семья алдындағы өз борышын сезінуді,
еңбексүйгіштік қасиетті бойына сініруді үйрету, жақсылықка, сұлулыкка баулу
деп біледі. Оны Қазақ радиосы өзінің алғашқы хабарларынан бермен қарай
мақсат тұтып келгенін білеміз.
Республикалық радионың балаларға арналған алғашқы хабарларының мәтінін
мұрағат қорларынан кездестіру қиын. Бірақ оның қай кезден бастап
берілгендігі туралы мағлұмат берерлік деректер бар.
Бүкілодақтық радио Таң шапағы радиогазетін 1934-жылдын 1-қазанында
эфирге шығарса, ал Қазақ радиосы бойынша балаларға арналған хабар 1931-
жылдың 15-қарашасынан бастап берілді, - деп жазды
Р. Сағымбеков өзінін Алматыдан сөйлеп тұрмыз деген кітабында. Бірақ осы
кітаптың тағы бір жерінде бұған қайшы пікір бар. Оның Тұңғыштар сөйлейді
деген тарауында жазушы Айтпай Хангелдин: 1930-жылдардың бас кезінде
Қазақстан Орталық Атқару Комитеті жанындағы Өлкелік радио-комитеті Карл
Маркс көшесіндегі бір кездегі музей болған үйге көшіп келді. Бұл кезде мен
осы комитеттің председателі едім... 1932-жылы радио арқылы берілетін
хабарлардын көбі қазақ тілінде жүргізілуі керек деген нұсқау болды. Келесі
жылы (1933-жылы - Н.О.) көктемде балалар хабарын ұйымдастырдық. Бұған негіз
болған Алматыдағы Үлгілі қазақ мектебінің оқушылар хоры, сол хордың
бастаушысы - Мина Сейітова көп кешікпей-ақ радиоға диктор болып орналасты.
Бұл кісі сонғы күндерге дейін осы қызметті атқарып келді — дейтін естелік
бар.
Сонымен, екі дерек екі түрлі мерзімді: яғни, бірі — 1931-жылдын күзі
десе, екіншісі — 1933-жылдың көктемі дегенді айтады.
Осы жерде еріксіз ойландыратын бір мәселе бар. Ол Р.Сағымбеков алғашқы
мерзімді атағанда нендей дерекке, болмаса естелікке сүйеніп отырғандығын
көрсетпейді. Егер бұлтартпас дәлел келтірсе, оның үстіне әлгіндей қайшылық
болмаса, зерттеуші тұжырымына иланар едік.
Біздің ойымызша, екінші мерзім көңілге қонарлықтай. Қазақ радиосының
тұрақты жұмыс істегенінен бастап, оның алғашқы жетекшісі, яғни
радиокомитеттің тұңғыш төрағасы болған адам қолымен қойғандай етіп айтса,
қалай сенбеске. Ендеше, Қазақ радиосынын балаларға арналған хабарларынын
эфирге шығуы 1933-жылдын көктемі деген мерзім дұрыс болуы керек. Бірақ
бұған дейін балаларға арналған хабарлар берілмеген деп кесіп айту да қиын.
Өйткені Радиослушатель журналының 1929-жылғы 15-нөмірінде басылған
Орынбор радиостанциясының бір күндік бағдарламасында: жарты сағаттық
балаларға арналған: Насекомдар мен жануарлар өмірі деген әңгімелесу, бір
сағаттық Радиопионер газеті деп көрсетіледі. Ал осындай хабарлардың Қызыл-
орда, Ақмола радиостанцияларынан да берілуі мүмкін. Өкінішке орай,
микрофондык материалдардың сақталмауына байланысты оған нақты жауап беру
қиыңдап тұр. Сондықтан біз Қазак радиосының балаларға арналған хабары деп
тек республикалық радионы бөліп әдейі айтып отырмыз.
Жазушы-журналист Б.Қойшыбаев Қазақстан пионері газетінің елу жылдық
төл мерекесіне орай Біздің өмірбаян атты жинақта Қазақстан балалары
газетінің 1930-жылдан бастап шыға бастағанын айтады. Ал Қазақ радиосында
қырық жылға жуык еңбек етіп, көп жылдар бойы жастар мен балалар
редакциясының бас редакторы қызметін атқарған Нәзила Баймұратова: Пионер
серігі радиогазетінің іргетасы қашан қаланғаңдығы туралы: ...қырық
бірінші жылы осы радиоға келгенімде, онда балаларға арналған хабар тек кана
сегіз минуттық, таңертенмен берілетінді. Оны Пионер таңы деп атайтынбыз -
деп есіне алады.
Иә, онан бері талай жылдар өтті. Қазақ радиосының ол кездегі хабарлары
мен қазіргісін салыстырып болмайды. Қазақ радиосының балалар редакциясының
хабарлары олардың жас ерекшеліктері мен дүниетанымдарына қарай үш топқа
бөлінді. Олар:
балдырғандар мен төменгі, орта және жоғарғы класс оқушыларына арналған
хабарлар.
Ал Қызықты кездесулер мен Қарлығаш интернационалдық достық
клубтары, Бұл сендердің оқулықтарында жоқ және Шынар әдеби
радиожурналдары мен әр тоқсан сайын балаларға арналған жаңа туындылар
қабылдап отыратын балалар радиотеатры мектеп оқушыларының барлық буындарын
қамтиды.
Балалар мен жасөспірімдерге арналған хабарлардың қалыптасуына, дамуына
осы редакцияның ардагерлері - Қазақ ССР-іне еңбек сіңірген мәдениет
қызметкері Рәуия Абдуллинаның, Нәзила Баймұратованын, Қасымхан Ерсариннің,
ақын-жазушылар: Әзілхан Нұршайықов пен Кәбдікәрім Ыдырысовтың, Мұзафар
Әлімбаевтың сіңірген еңбектері бар.
Мейлінше кең жариялылық, шындықты ешбір бүкпесіз жалпы жұртшылық
назарына ұсынып, оны көпшілік талқысына салу арқылы қоғамдық пікір туғызу
бүгінде радиохабарларына да тікелей қатысты басты талаптардың бірі болып
отыр. Бұл - хабардың ықпалы мен тиімділігін арттырудың, оны, шын мәнінде,
миллиондар аудиториясына айналдырудың бірден-бір жолы. Мысалы, Қазақ
радиосының жастар хабарлары редакциясындағы жаңа ізденістер -
тындаушылардың телефон арқылы берген сауалдарын магнитті таспаға жазып
алып, соған жауап беру, тікелей эфирге жиі шығу осының айғағы.
Микрофон алдында ойды шашыратпай анық, әдемі жеткізу екінің бірінің
қолынан келе бермейтіні анық. Ол жүргізушіден тапқырлықты, суырып салу мен
шешендікті де қажет етеді. Әрі сөз күші мен дыбыс өнеріне де лайықты мән
берілуі керек. Әр сөзге екпінді дұрыс түсірмей, үзіп-жұлып, қақалып-шашалып
айтқан әңгіменің қуаты болмайды. Айтайын деген ойды, идеяны толық жеткізе
алмайды. Немесе радиохабарының негізгі бейнелеуші құралы - нәрі де, сәні де
– сөз. Дұрыс сөйлей білетін адам бүкіл информациянын 40%-ін тек интонация
арқылы жеткізе алатындығын ескерсек, Өнер атасы — сөз деген халық
даналығына жүгінсек, жақсы радиохабар жасау да — үлкен өнер.
Шыны керек, оқиғаның басықасынан бірден эфирге шығу жалпы Қазак
радиосының барлық редакциялары үшін күнделікті іске айналды деу ертерек.
Бірақ жетістіктер де жоқ емес. Біз тоқталғалы отырған жастар редакциясы
жаңа талапты алдыңғылардың бірі болып іске асырып, дәстүрге айналдырды
деуге болады. Эфирге тікелей шығуға қажетті облыстық, қалалық, аудандық
нүктелер дайындалып, техникалық мүмкіндіктер жетілдірілуде.
Қазақ радиосының Ұшқын және Молодость бағдарламалары өз алдына
радиостанция болып кайта құрылуы – оның аудиториясын одан әрі кеңейту
мақсатындағы ізденістердің бірі. Жастар радиостанциялары енді аптасына 5
рет күндіз және кешкісін эфирге шығатын болды. Онда саяси жаңалық,
интернационалистік-патриоттық, эстетикалық, еңбек және адамгершілік
тәрбиеге бағытталған хабарлар сырласу, пікір алысу, сұхбаттасу, айтыс
түрінде беріледі. Мысалы, Ашығын айтайық, Жас шаңырақ, Қалай және
қайда демаласыз? деп аталатын айдарлар осындай мақсаттардан туып отыр.
Ұшқыннан бағдарлама-диалог түрінде кенестік өмір салты, жастардын
белсенді өмірлік бағдарламалары, Отан үшін көрсеткен қайсарлылары, ар мен
ұждан т.б. жайында, еңбек және соғыс ардагерлері Р.Қошқарбаев, Л.Ілиясов,
Ш.Серғазин сынды және басқа да республикаға белгілі адамдармен еркін
әңгіме, қызықты кездесу өткізуі дәстүрге айналды. Алайда жұмысшы жастар мен
студенттер арасындағы интернационалдық тәрбиенің неғұрлым нанымды да
ықпалды жолдарын әлі де қарастыру керек екендігін өмір өзі дәлелдеп отыр.
Әрі жастар тәрбиесіне байланысты маңызды мәселелер осы айтылған
тақырыптармен шектелмесі анық.
Балаларға арналған алғашқы арнайы радиохабарлар туралы айтқанда,
алдымен оның басықасында болып, эфирге әзірлеуге тікелей қатысқан, бүгінде
құрметті демалыста жүрген радиожурналист, республикамыздың еңбек сіңірген
мәдениет қызметкері — Нәзила Баймұратовадан естіген әңгімені тілге тиек
етейік.
Алғашында балаларға арналған хабарлар үгіт-насихат редакциясынан анда-
санда берілетін. Олар көбінесе, жастар мерекесіне арналатын. Белгілі уақыты
жоқ, он-он бес, кейде жиырма минут көлемінде болушы еді.
Кейін, 1954-жылы болуы керек, Қазақ радиосының бастығы Кенес Үсебаев
пен оның орынбасары Қабыл Бекмұратов жастарға арнап радиожурнал беру
қажеттігін айтты. Сонымен, осы жылдардан бастап туған республика мен басқа
да Одақтас республикалар жастарының өмірін қамтитын радиожурнал шыға
бастады. Бірақ ол кезде штат деген де, редакция деген де жиі өзгеріп
отыратын. Соның әсерінен журнал бірте-бірте жойылып, бұрынғы жүйесіздеу
қалпына қайта түсті...
Әйтсе де, кезінде жастарға арналып берілген бұл хабарлар жайында
радиотындаушылардың да, редакция ұжымының да пікірлері жақсы еді. Әлі
есімде, сол жылдары радиода жұмыс істеген белгілі журналистердің бірі -
Байзақ Қожабеков: Басқа хабарлардың бәрі елеусіз қалады да, ылғи жастар
хабары мақталып жатады дейтін еді.
Қарт журналистің айтқанынан жастарға арнайы берілген алғашқы
радиожурналдың қашан, қалай пайда болғаны женінде біраз мағлұмат алсақ, ал
Қожабековтың сөзі жастар хабарының дегеннен-ақ жұртшылық назарын аударып,
жалпы радиохабарлар ішінде өз орны, салмағы болғандығын аңғартады.
Әрине, бұл естелік-әнгімеге сүйеніп, жастар хабарынын тарихы жайлы
кесіп-пішіп тұжырым айтуға болмайды. Сондықтан Қазақ ССР Орталық
Мемлекеттік архивінде сақталған микрофондық материалдарға жүгінуге тура
келеді.
Мұрағаттағы жастарға арнайы берілген хабарлар тігіндісі 1956-жылдың 1-
қаңтарынан басталады. Оның Н.Баймұратова айтқан әңгімемен салыстырғанда
уақыт жағынан екі жылдай алшақтығы бар. Бірақ жастар хабарының белгілі
дәрежеде бір жүйеге келген уақыты осы болуы керек.
Ал бұған дейін немесе 30-жылдар ішінде қарт журналист айтқандай: анда-
санда, жастар мерекесіне орай, белгілі уақыты жоқ, он-он бес, жиырма
минут көлемінде жастарға арналған хабарлар беріліп келген екен.
Қорыта айтқанда, бүкіл радиожурналистика сияқты Қазақ радиосының
балалар мен жасөспірімдерге арналған бағдарламалары да жетіле берді,
қызықты, тартымды, мазмұнды бола түсті, формалары мен жанрлары да молайып,
дамып жатты.
Балаларға арналған алғашқы радиохабарлардың артықшылығы — берілген
материалдардың мазмұндылығында, яғни тәрбиелік мәнінің терендігінде,
кемшілігі — радиожурналистикаға қойылатын талаптарды түгел дерлік ескере
бермегендіктерінде. Оның объективтік себебін, маман қызметкерлердің
жетіспегеңдігімен түсіндіруге болады. Ал жалпы жастарға арналған алғашқы
хабарлардың маңызы — эфирден жастар дауысына тұңғыш рет жол салғандығы.
Қазіргі таңдағы балалар бағдарламаларының қоғамдағы орнына тоқталар
болсам – балалар көңілінен шығатын, өздерінің ойлағанындай, тартымды
балалар бағдарламалары өте көп. Ал осы бүлдіршін көрермен, сәби
тыңдармандарымыздың аудиториясын жасау, ол әрине мықты-мықты қалам
тербейтін сіздер мен біздердің қолымызда екені анық.
Маусым айының алғашқы күнінің Халықаралық балаларды қорғау күні екені
баршаызға белгілі. Осындай атаулы мерекеде, балалаларымызға қызықты
көңілдерінен шығатындай ойын-сауықтық шараларды осы ұйымдастыра алып
жатырмыз ба?
II ТАРАУ. БАҒДАРЛАМАЛАРДЫ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ҚАБЫЛДАУ
ПСИХОЛОГИЯСЫ
Жас аралық психологияның негізгі бағыттары: балалар психологиясы,
бастауыш сынып оқушылырының психологиясы, жасөспірім психологиясы, жастар
психологиясы, ересек адам психологиясы.
Жасөспірім психологиясы қоршаған орта әсеріне тез беріледі. Бұл жаста
өз басымен өмір сүруге дайындық аяқталып, өмір құндылықтарын сараптау,
мамандық таңдау, тұлғаның қалыптасуы басталады. Оның нәтижесінде осы
әлеуметтік жекелеген факторлар әсерінен қоршаған ортамен қарым-қатынасы да
өзгере бастайды. Жасөспірім бұл кезде өзіне деген көзқарасында өзгерте
бастайды. Бұл кезде тұлға ретінде өсуіне байланысты сын көзбен қарау,
өзгелерге де моральдық талаптары ұлғая бастайды.
Ерте жастық шақтың құнды табысы – өзіндік әлемнің қалыптасуы. Өзін өзі
тану – жан толқытарлық, әсерлі оқиға. Сонымен қатар, бұл кезде күдік пен
үрей де тууы заңды. Осы кезде жасөспірім жан жаққа күдікпен көз тастап,
оңашаланғанды ұнатады. 8 сынып оқушысы өз күнделігіне былай деп жазды:
Мені бір белгісіз сезім жаулады. Мен жалғыздықты сезінемін. Бұрын мен
бәрінің қызығатын объектісі болатынмын. Бірақ мен бұған ренжімеймін. Маған
жалғыз болған ұнайды. Ешкімнің менің өміріме араласпауын ұнатамын.
Барлығына салғырт қарайтындаймын. Кейде өзімнен өзім Не үшін өмір сүріп
жүрмін деген сауал қоямын. Неге екенін білмеймін. Бірақ, өмір сүруге
құштармын.
Бұл қыздың үйінде де мектебінде де барлығымен қарым-қатынасы жақсы.
Осы кезде жалғыздықты қалауы қалыпты жағдай. Ол жоғарыда айтқан өзіндік
жандүниенің қалыптасуының белгісі. Ал, қоғам бұл кезде өзін-өзі бағалаудың
шкаласы іспеттес. Қоғамға қарап түзеліп, жан-жағына қарап өседі. Ер балалар
осы кезде өз ерік күшін сынауға әуес келеді. Осы мезетте ол достарын,
таныстарын бағалай бастайды. Өзінің артықшылығын, кемшілігін аңғарады. Бұл
кезде оның мінез –құлқының алғашқы іргетасы қалыптасып үлгереді. Өзі
қалыптасқан соң, өзін өзі басқару процессі басталады. Бірақ бұл үшін
ақапарат қажет. Ал, ол ақапарттты жасөспірім қоршаған ортасынан іздей
бастайды. Сондықтан осы жас мөлшерінде ол әуесқой, әр нәрсеге құштар
болады.
АҚШ психологтарының зерттеулері бойынша жасанды шоу мен шынайы
оқиғаны кішкентай балалар мен жасөспірімдер ажырата алмайды екен. Бос
уақытын қызықты әрі пайдалы өткізе алмайтындықтан қоршаған ортаның
ауыртпалық жағдайы, коғамдағы стресс әсерінен эмоциональді тұрақсыз балалар
қатары көбеюде. Қазір бұрынғы балалар мен жасөспірімдердің тәрбиесімен
айналысатын қоғамдық ұйымдардың, тіпті үлгі боларлық образдың жоғынан
балалар арсында құндылық та, тәрбие де жоқ. Қазіргі балалардың негізгі
бөлігі мұғалімнің айтқанын бірден ұға алмайды. Балалар теледидар
сигналдарынан айкезбе ауруына шалдыққандай. Бүгінгі теледидар оларды зорлық
пен зомбылыққа итермелейді. Әрине, балалардың бәрі психологиялық
қарсыласуға қабілетсіз емес. Бірақ, соңғы кездегі ғана газет жаңалықтарына
көңіл бөліп көрейік:
Барселона. Теледидардан көрген бір кереметтің қайталамақ болған 3
жасөспірім қараңғы түсе жіңішке пластикалық лентаны жолға керіп қойған. Жол
бойында үлкен жылдамдықпен келе жатқан мотоцикл жүргізушісінің мойнын әлгі
лента бір мезетте кесіп кеткен. Ол оқиға болған жерде қайтыс болған.
Лондон. 6 жасар екі бала көршісінің үйін шағып, қиратқан. Оның себебі
белгілі телешоуда осындай тапсырманы орындаған үшін премия береді екен.
Осло. 5-6 жасар балалар аулада ойнап жүріп, екі құрбысын өлгенше
сабаған. Ниньзя тасбақаларың мультфилімінде тасбақалар өз досын осылай
ұрған екен. Олар ойын үстінде соны қайталамақшы болған.
Валенсия. 20 жасар жасөспірім Ниньзя тасбақасы болып киініп алып,
көршісінің үйіне түн жамыла кіріп, әйелін, өзін, балаларын бауыздап кеткен.
Нью-Йорк. Кішкентай балалар үйде бірігіп боевик көрген соң, бұған
дейін үй иесі достарына кәмпит бермегені үшін оны жазаламақ болған. Достары
12 қабаттағы балконнан досын аяғынан ұстап, салбыратып тұрған. Әлгі бала
бұл сұмдықтан дыбыс та шығара алмаған. Ал оның достары мұны басқаша
түсініп, кешірім өтінбеді деп, қолын жібере салған. Құлаған баланың
кішкентай інісі жанында жылап жалынғаннан еш нәтиже шықпаған.
Бұл тек Батыста болатын жағдай емес, біздің ауылдық жерлердің өзінде
де орын алған жағдай. Алысқа жүгірмей-ақ, жақындағы Жас Алаш газетінің 5
маусым нөміріндегі жаңалықтар топтамасына көз жүгіртейік:
16 сәуірден бері Семей қаласындағы Шәкәрім атындағы мемлекеттік
университеттің студенті Э.Ақанова із-түссіз жоғалып кеткен болатын. Жақында
жер үйлердің бірінің ауласынан осы уақытқа дейін іздеуде жүрген қыздың
мәйіті табылды. Оқиғаның ұзын-ырғасы былай өрбіпті: сабақтан шыққан қыз ата-
анасына біраз уақыттан соң үйде боламын деп телефон соққан. Бірақ, сол
күйі келмеген. Полицейлер күдікті ретінде №3 мектептің 9 сынып оқушысын
ұстады. Жасөспірімнің айтуынша, ол танысын үйіне шақырып, кейіннен қызға
тіл тигізіп балағаттаған көрінеді. Араларында жанжал шығып, әлгі оқушы
студент қыздың басынан күрекпен ұрып өлтірген. Сол жерде тіл тартпай кеткен
қызды алдымен үйдің жертөлесіне жасрып, кейіннен аулаға апарып көміп
тастаған.
Өкінішке орай, мұндай қылмыстар саны көбеймесе, азайып отырған жоқ. Ал
ең қорқыныштысы – біздің қоғамның еті бұл сұмдыққа үйреніп кеткен. Себебі
мұндай жаңалықтар үнемі жаңалықтарда, арнайы бағдарламаларда топтамасымен
беріледі. Көрермен көзі кадрдағы қан, мен мәйіттерге үйреніп кеткен.
Орташа есеппен алғанда әр үйде күніне 7-8 сағат теледидар қосылып
тұрады. Оны ең көп көретіндер мектеп жасына жетпегендер мен зейнеткерлер
десе болады. Жасөспірімдер күніне 3-4 сағат міндетті түрде экран алдында
отырады. Осы сағат ішінде жасөспірім не көріп үлгереді? Бізде балаларға
арналған бағдарламалардың аздығын ескерсек, бұл уақыт боевик, шетел
музыкалық клиптері мен тікелей эфирдегі бос мылжың кететіні айқын. Мысал
үшін кез келген арнаны алып көрейік. Жасөспірімдер теледидар қарайтын
негізгі уақыт түскі 15 пен 18-дер шамасы және де 22 мен 01 арасы.
Зерттеулер қортындысына қарағанда, зорлық-зомбылық көріністері бар
бағдарламалар балада агрессорлық мінез қалыптастыруы мүмкін. 7-8 жаста
көрген сұмдық көрініс пен кадрлар 17-19 жасында санасында қайта жаңғыруы
әбден мүмкін. Жалпы кез-келген ақпарат ешқайда жоғалып, ұмытылып кетпейді.
Ол тек санасының бір қатпарында қалып, кейін бір елеусіз элемент
ұқсастығынан, немесе қайталануынан ми қабатында қайта өңделіп жаңғырады.
Кейде бала ашу-ызасы агрессиядан емес, бір кейіпкерге ұқсауға
ұмтылуынан болуы мүмкін. Балалар шындық пен қиялды ажырата алмай
теледидарда көрген кереметтерін жүзеге асырғысы келеді. Бұл жағдай әсіресе
аңғал мінезді балаларда жиі кездеседі. Сонымен балалар неге агрессивті
болады? Жас баланың бір психологиялық ерекшелігі бар. Үлкендер, ересектер
жасаған жайт олар үшін үлгі боларлық қасиет болып көрінеді. Балаық шақта
адам тезірек есеюге тырысады. Сәби үлкеннің жасаған әрекетін жасасам
тезірек есейемін деп ойлайды. Ересек адам әрекетінің дұрыс-бұрысын
бағалаудангөрі. Оларды қайталау заңдылық болып саналады. Егер сіз жолды
бағдаршам түсіне қарамай балаңызбен жүгіріп өтсеңіз, келесі жолы бала да
осыны қайталайды.
Агрессиялық көріністерді көп көрген бала эмоциональді жағынан да
салқын тартады. Бала жаны басқалардың мұң мұқтажына немқұрайлы, салғырт
қарайды. Бейбауырмал. Тасжүрек бола бастайды. Ал, кейде шытырман оқиғаны
жиі көретін бала қорқақ, ынжық болып өседі.
Америкалық психо-аналитик Р.Пацлаф өзінің Застывший взгляд атты
кітабында әскери психолог Дэйв Гроссманның пікірін келтіреді. Ол былай
деген екен: масс-медиадағы зомбылық пен интерактивті бейнеойындар балалар
мен мен жасөспірімдер бойында мамандандырылған әскерлерді адам өлтіруге
үйрететін психикалық механизмдерді тудырады... Мен 25 жыл бойы жаяу әскер
офицері және психолог болдым. Менің міндетім жас әскерилерді адам өлтіруге
баулу болды. Себебі соғыс бола қалған жағдайда бұл қажеттілікке айналады.
Ал кез–келген тірі жан өмірге өз бауырын өлтіруге бейім қасиетпен келген
жоқ. Сондықтан біз адамдарды жаттықтырып, конденционирледік (псих. термин,
шартты рефлексті қолдан жасау). Біздің тәсілдердің қазіргі масс-медияның
ұстанымынан еш айырмасы жоқ.
Райнер Пацлаф телевизиясының балаларға әсері деген кітабында
мультфилмдерді көрсете бергеннен гөрі, оларға ертегі немесе әңгімені оқып
берген пайдалырақ дейді. Сонда бала қиялы дамып, шығармашылыққа алғашқы
қадамын жасай бастайды. 7
Ал, Қазақстандық телеарналарда толыққанды балалар бағдарламасы тұрмақ,
таза қазақи психологияға сай мультфильмдрдің өзі тапшы. Бірен-саран
балаларға арналған бағдарламаларды алсақ, олардың тәрбиелік мәні, мазмұндық
жағы сын көтермейді. Ал, кешкі ата-әжесінің ертегісінің орнын толтыратын
бірде-бір хабар жоқ. Бұрынғы Кешкі ертегің, Ермек атайдың ертегілерің
келмеске кеткен. Балалар бағдарламасын жасау коммерциялық жағынан тиімсіз.
Себебі оған демеуші табу қиын. Жарнама үшін ең қолайлысы ересектер көретін
көңіл көтеру мақсатында жасалған бағдарламалар, түрлі телесериалдар мен
фильмдер.
Бағдарламаларды былай қоя тұрып, мультфильмдер жағдайына келсек,
аянышты жағдайдан жылауға дайын тұрамыз. Себебі қазақ менталитетіне,
психологиясына сай келетін Ақсақ құлан мультфилімінен басқа
экранизацияланған бір мультфильді көргеніміз жоқ. Биыл дәстүрлі Шәкен
жұлдыздары кинофестивлі аясында мультфилімдер байқауы да өтті. Бұл
фестиваль деп көңілге түйген ойлары туралы журналист М.Жұмабай былай деген
екен:
Мультфилімдегі дәстүрлі шеберлікті жоғалтып алдық. Фестивальде
көрсетілген мультфильмдердің көпшілігі коммерциялық мақсатта түсірілген.
Нағыз ұлттық бояуларды бойына сіңіре білген мультфильм деп Қ.Қасымовтың
Құйыршығын атар едім. Құйыршық филімінің режиссері мультфилімнің екінші
сериясын жасауға кірісіпті. Қаржы тапшылығын сезініп отырғандығын айтады.
Ал, Бөбек қорының қаржысымен оншақты сериялды мультфилм түсірген
шығармашылық топ Здравствуй, детка атты мультфилімін бәйгеге қосыпты. Мән-
мағынасы айқынсыздау мұндай мультфилімге қаржыны судай шашқанша, Құйыршық
сынды анимацияларға неге қолдау көрсетпейтініміз түсініксізң.(Ана тілің
Кинофестиваль қазаққа не берді? №40, 9.10.2003 ж. 5-бет). Шынында да,
бүлдіршіндердің өмірге деген көзқарасын қалыптастыру жолында айырықша орны
бар анимация өнеріне қолдау қажет. Әйтпесе, қалтасы қалың топтардың
мүддесін көздеген мультфилімдер аңқау балаларды адастыруы мүмкін.
Фестивальде көрсетілген мультфилімдердің біріне тоқталайық. Өмір деп
аталады. Алыстан бір пайғамбар келе жатыр. Ол қараңғылық басқан қазақ жерін
де шарлап өтеді. Яғни, өмір сыйлайды. Оның жүріп өткен жері нұрға бөленіп
шыға келеді. Аңдап қараған адам қазақ жерін шаралп жүрген пайғамбардың
Мұххамед еместігін ұғады...(Мультфильм Соросң қорының қолдауымен
түсірілген). Жақында Хабар арнасынан тағы бір мультфилімнің тұсауы кесілді.
Аты Қозы Көрпеш Баян сұлу. Ал мазмұны мүлде басқа. Сценарийін 17 жасар
жасөспірім жазған. Алдымен орыс тілінде шығатын мультфильм соңынан қазақша
нұсқасы жасалады.
,,Қазіргі заманғы жақсы бағдарламалар қыруар ақша тұрады,, - дейді
мультфильм продюсері Владимир Қадырбаев. Продюсерлер ,,Хабар,, арнасының
жанынан дербес мультбірлестік құруды ойластырып жүр. Алғашқы қарлығаштарын
сәтті қанаттандырып ұшырса, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
(.Кiрiспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
((.Негізгі бөлім
1.Тарау. Балаларға арналған хабарлардың қоғамдық
мәні ... ... ... ... ... ... .
2. Тарау. Бағдарламаларды жас ерекшеліктеріне байланысты қабылдау
психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
(((.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
(V.Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
V.Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
КІРІСПЕ
Бүгінде жаһандану үрдісі қоғамға жаңа леп әкелді. Бұл жаңашылдық қай
салаға болмасын әсерін тигізіп, даму процесіне де елеулі өзгерістер
енгізді. Бұрын төрт қабырғада қамалып отырған жұртшылық ақпарат ағымына тап
болғандай. Бүгінгі заң журналитикасы, әсіресе теле журналитика аз уақыт
ішінде түрленіп, бағыт-бағдарын да өзгертті. Кеңістік жүйе кезінде
бұқаралық ақпарат құралдары үкіметтің саясат жүргізетін құрал болса, қазір
ол бұқара санасын билейтін үлкен күшке айналып отыр. Телевиязияның адам
психикасына әсерін батыста кеңінен пайдалануда. Шет елдің арзанқол, жабайы
мәдениетін насихаттайтын хабарларын қарап, олардың талғамының биіктігіне
кейде қайран қаламыз.
Ал шындығына келсек, адам психикасын шаршатып, болмашы нәрсеге
эмоциямызды көл етіп батыстың таусылмас сериалдары, шытырман оқиғалы
фильмдері (айта кетерлігі, сол фильмдердің бас кейіпкерлері американдықтар,
сол елдің серілері де, ал жеккөрінішті, сұмырайлары не орыстар немесе
азиаттар болып келеді) түптеп келгенде еріккеннің ермегі емес. Мұның
астарында да үлкен саясаттың иісі аңқиды. Мысалы, жұмыстан қажып, шаршап
келген адам сондай телеөнімдерді көріп, жүйкесін тоздырып, моральдық
жағынан қажиды. Ондай адамдардың бар проблемасы мен бар қуаныш-қайғысы
сол фильмдердің кейіпкерлерінің өмірі. Ал саясатқа, қоғамдық өмірге
араласуға оның қажыры да қайраты да жоқ. Бұдан шығатыны батыстың жабайы
мәдениетінің, тобырларға арналған телевизиялық өнімдердің артында қоғам
санасын мәңгүрттеу саясаты жатыр. Сол кездегі бағдарламалар тізіміне көз
салмаңыз, Қазақстанның телеарналар торы тек көтеру мен шетелдік фильмдерден
ғана тұрған болатын. Ал ағартушы-танымдылық мінездегі бағдарламала тіптен
жоғалып кеткен болатын. Бүгінде отандық телеарналарда әр түрлі сипаттағы
теле өнімдер саны артқан. Бірақ, олардың мазмұны, сапасы бүгінгі қоғам
құндылығына сай ма? Адам психологиясына, қоғам санасына әсері қандай?
TNS Gallup Medіa Asіaң тәуелсіз зерттеу компаниясының мәліметтеріне
жүгінсек, прайт-тайм мезгіліндегі 2003 жылғы телеарналар рейтингісі мынадай
болмақ:
2003 (қаңтар-сәуір телеарналардың көрермен жинау % 2001, 2002-ші
жылғы таблицамен салыстырғанда бірінші орынды жылда 1 Еуразия-Қазақстан
арнасы еншілейді. Ал КТК арнасы 2001 жылы 8,67% -ті көрсетіп, 5-ші орыннан
17%-ды көрсетіп 2-ші орынға жылжыған. Бұл кестеден байқағанымыз өзіміздің
ұлттық сипаттағы арналардың бағдарламаларына сұраныстың аз болуы. Оған
біріншіден мына фактор әсер етеді. Қазақ тілді бағдарламалар қанша деңгейі,
сапасы жоғары болғанмен аудиториясы аз. Еліміздегі парламент, сенатта
отырған халық қалаулыларыныңң өзі қазақ тіліне үрке қарайтын болса,
қалғандарына не демекпіз? Ал, екіншіден технологиялық жағынан мешелдеу
болып келеді. Бұл туралы технологияның Қазақстандағы санаулы мамандарының
бірі Сұлтан Ыбырай журналистің газетке берген сұхбатында былай дейді:
Қазақстандағы көп телекомпаниялар қолдағы техниканы толық игере алмай
келеді. Технология жылдан-жылға күрделеніп келеді. Оны сауатты басқаратын
арнай дайындықтан өткен мамандар жоқтың қасы. Бүгінгі технология
мүмкіндіктерін теле-жаңалықтарды таратқанда, монтаж жасағанда, кадрды
байытуға және эстетикалық құндылығын арттыруға кеңінен қолдануға болады.
Біздің елде әлі күнге дейін журналитер монтажды оператордың көмегімен
жасайды. Әр монтаж бөлмесінде бір-бір оператор отырады. Бұл дұрыс емес,
ертең ол алыс сапарға кетіп, шетелдерден хабар жіберуі тиіс болса,
жылжымалы монтаж аппаратымен қалай жұмыс істейді? Кадрдағы әрбір бейненің
өзіндік эмоциональді, мазмұнды жүгі бар. Дамыған елдерде журналитке деген
талап мүлдем басқа. Олар әрі жазады, әрі оператордың міндетін өздері
атқарады.
Мысалы, соңғы кезде сенат немесе мәжіліс отырысратын конференциялар
туралы айта келе ұйықтап немесе көңілі басқа жаққа ауып отырған адамадырды
көрсету дәстүрге айналып кетті. Әрине, әрқашан тілшілер мұндай сынды
аузымен айтуға батылы бара бермей, жақсы жағын айтады. Ал бейнекадрлардағы
кереғарлықты көріп отырған көрермен ойы мүлдем басқаға ауады. Осыдан соң
журналист сөзіне қайдан сенім тусын?!
Тележурналистиканың газет, радио айырмашылығы мен қуаттылығы да
осында. Телевиязияның адам санасына, психикасына әсері күшті. Өкінішке орай
бұл факторды есінде ұстамайды. Жалпы, бүгінгі таңда телебағдарламаға сын
азайған. Журналистер демократия мен этиканың шекарасын солғындатып,
біржақты болып кеткен сыңайлы.
Біздің телеарналар соңғы кезде жаңалықтардың өзін объективті емес,
саясаттандырып жіберген. Әрине, әр телеарна, ақпарат құралдарының ар
жағында бір алпауыттың тұратыны қазіргі уақытта заңдалыққа айналып кеткен.
Бірақ, сонда да журналист ақша мен мансаптың құлы емес, көрерменге қызмет
ететінін есте ұстауы шарт. Тек Қазақстан емес, жалпы әлемде суыт
хабарларды, лаңкестік пен қылмыс хроникасын беруге құштарлық белең алуда.
Кадрда қантөгіс пен соғыс-жанжалдарды көрсету әдетке айналған. Мұны көріп,
үндемей кеткен. Әрине, теледидар тек жамандық хабаршысы деуден аулақпыз.
Бірақ, журналистика төртінші билік, қоғам санасын тәрбиелеуші десек,
бүгінгі қоғам, әсіресе жастардың ой-санасына, бағдарына қарап мұндай пікір
қалыптасырмасқа шара жоқ.
Жалпы, бүгінгі қазақ журналитикасы қандай десек, ең алдымен ұлттық
арналарға көз саламыз.
Жиырма бірінші ғасырға ие қазақ даласы зор жетістіктермен, жаңа
бастамалармен еніп отырғандығы анық. Егемендік алған еліміздің ақпарат
әлемі бүгінгі таңда өзінің аудиториясын бағдарламаларының тартымдылығы, сан
алуандағы, сапалылығы мен шеберлігімен тәнті етуде.
Белгілі журналист Құдайберген Тұрсын “Қазақ теледидары қай деңгейде?”
атты мақаласында былай дейді: “Қазақ теледидары қай деңгейде? Көкірегі ояу,
көзі ашық көрерменнің әрбірін мазалайтын орынды сұрақ. Жүрдек уақыттың
уысынан шыға алмай, алға ұмтылған өнер түрлерінің ішінде көгілдір экранның
қоғамдағы орны тым бөлек. Ол араласпайтын іс, ол бармайтын орта жоқ десе де
болады. Біздің күнделікті өміріміздің бір бөлшегіне айналған синкретті өнер
таңның атысынан күннің батысына дейін төріңе шығып алып, сенің сырласың мен
ақылшыңа айналуда. Зияндылығы да шаш етектен. Француз сыншысы Андре Дилижан
жазғандай, “ол өмірге ентелей кіріп, әлемді түгелдей дерлік жаулап алды”.
Шын мәнінде солай.
Расында да әр нәрсеге екі жақты баға береміз. Себебі, дүниенің тұтқасы
тепе-теңдікте болса керек. Өткен ғасырдың соңғы он жылдығы Қазақстан
теледидары үшін шын мәнінде тоқырау жылдары болды. Егемендік елестен
шындыққа айналып, әлемдік терезе айқара ашылып, батыс пен өзге де елдердің
телеөнеріндегі сан алуан бағыт экранға лап қойған кезде, біздің орта әрі
жас буын әлемдік авангардты қуып жетуге ұмтылды. Әрі жаңа қоғамдағы
өзгермелік ахуалдың құбылмалылығы да қазақ телесахнасының эстетикалық
құндылықтардан ажырай бастауына, есесіне жеңіл-желпі үрдістік танымға
бейімделуімізге негіз болды десек, әсте артық айтқандығымыз болмас. Дәстүр
мен жаңашылдық кең мағынасында – философиялық ұғым. Барлық даму атаулының
негізі. Әлемдегі бар нәрсе уақытқа, ортаға, кезеңге сай түрлене, жаңарып
өзгеріп отырады. Ол кеше мен бүгіннің, бүгін мен ертеңнің арасында
тамырласа, іштей өзектесе байланысып, жаңашылдықпен түрлене дамиды. Демек,
әр бағдарлама дүниеге келген кезде өзінің заманының тынысына сай негізделіп
шығады. “Қазақстан” телеарнасындағы бағдарламалар легі ұлттық нақышқа
негізделіп, ұлттық идеологияның оңтайлы қалыптасуына септігін тигізіп
жатқаны бесенеден белгілі. Әрине, жеміс бірден болмасы анық аксиома. Дей
тұрсақ та, әр нәрсенің тәй-тәй басып буыны қатқанда жетістік болатынын
ескергеніміз абзал. Соңғы жылдары серпін алған “Қазақстан” телеарнасындағы
бағдарламалардың мазмұны тағылымды болып көрерменнің жүрегіне жол табуда.
Бірақ, бір айтатыны біз бағдарламалардың мазмұны мен формасын бірінші
орынға қойып, ал сол бағдарламалардың көрерменге психологиялық әсерін
елемей келеміз.
Адам өмірінде ана тілінің алатын орны ерекше. Бүгінде ұлт тілі –
Мемлекеттік тілді дамыту мәселесі халқымыз үшін де, Қазақстанда тұратын
жалпы жұрт үшін де аса нәзік, өте – мөте маңызды фактор болып отыр. Осы
орайда жас бүлдіршін мен жеткіншек ұрпақ тілінің қалыптасуына барынша көңіл
бөлуге тиіспіз. Өйткені олар – ертеңгі ана тілінің болашағы, тіл мерейін
көтерер, тіл мәйегін игерер белді буын.
Балалар әдебиеті деген не? Оның мақсаты қандай? Балалар әдебиеті — жас
буынның сана - сезімін оятып, ақыл - есін дамытатын, оларды адамгершілік
моральға тәрбиелейтін өмір оқулығы. Оның мақсаты — мектеп жасына дейінгі үш
жасар баладан бастап, 16 жасқа дейінгі оқушыларға көркем әдеби тілде
жазылған жоғарғы идеялы қызықты шығармаларды беруді көздейді. Осының
барлығы жас буынды өмір сүре білуге талпынтады. Оның келешегіне жол ашады,
бағыт сілтейді. Өмірге жанасымды, икемді, төзімді күрескер етеді.
Балалар әдебиетін жасаған — халық. Адамға баласынан жақын, баласынан
артық ешнәрсе болмаған. Халық ешнәрсені де өзінің баласынан жоғары
бағалаған емес. Сондықтан халық ең алғаш өзінің жақсы ойын, жақсы қыялын
өлең етіп, ән етіп тұңғыш peт баласына арнаған. Жас нәрестенің дүниеге
келуін қуаныш еткен. Баланы жұбату, ойнату, тәрбиелеу, оның алдына неше
алуан тілек мақсаттар қою өлеңмен, жырмен көркем сөзбен айтылған.
Қай ұлтта болсын халық ауыз әдебиетінде ең алғаш пайда болған, ең алғаш
айтылған өлең жыр, әңгімелер балаларға арналған. Өйткені баланы өз өмірінің
жалғасы деп ұққан. Сондықтан халық ауыз әдебиетінің алғашқы пайда болуы,
шығуы халықтың өз баласына арналып айтылған өлең, жыр, ертегілерден,
әндерден басталады деген қортындыға келеміз.
Әлди-әлди ақ бөпем,
Ақ бесікке жат бөпем.
Қонақ келсе, қой бөпем.
Қой тоқтысын сой бөпем,
Құйрығына той бөпем — деп жырлайды Халық.
Мұнда балаға деген сый-құрмет, ықыластар, оның болашақ азаматы болсын
деген тілек-мақсаттардан туатыны айтылған. Халық тәрбиесі баланың жас
басынан көпшіл, ынтымақшыл, сый-сыйпат көрсете білетін өнегелі адам болуын
көздеген, баладан адамгершілік қасиетті талап еткен. Қолы ашық, алақаны
жазық береке иесі болсын, жұдырығын түйген сұм болмасын дегенді балаға жас
басынан ұқтыруға тырысқан.
Бармақтарың майысып,
Түрлі ою ойысып,
Ұста болар ма екенсің? — деп оған ізгі тілектер қояды. Игілікті
істерге бастайтын өнер-білімге баулыйды.
Таңдайларың тақылдап,
Сөйлегенде сөз бермей,
Шешен болар ма екенсің? — деп бесікте жатқан жас нәрестенің
болашағын ойлайды. Қай іске, қандай өнерге болса да икемі бар, бір сырлы
сегіз қырлы болуын көздейді. Әйтеуір қандай іс, қандай өнер болса да өзінің
бейіміне, ықылас, әрекетіне қарай кәсіп ете беруін халық ертеден-ақ
жақтаған. Сондықтан өз сәбиін өнердің, еңбектің қандай түріне болса да
баулый беруге, ынталандыра беруге әрекет етті.
Кең балағың түрісіп,
Ойға, тауға жүрісіп,
Балуан болар ма екенсің?
немесе
Аайыр қалпақ киісіп,
Ақырып жауға тиісіп,
Батыр болар ма екенсің? - дейді.
Мұнда жеке бастың пайдасы үшін, не даңқ, атақ алу үшін емес,
атасының баласы болу үшін емес, адамның баласы болуын жақтағандықтан
айтылған, халықтың асыл ойлары берілген. Өз отанын қорғайтын патриот болар
ма екен деген тілектер қойған. Бала жұбатудан —басталатын бірінші қойылған
тілек мақсаттар оның болашақтан күткен арманына жетудің жалғасы болады деп
үміт еткен.
Айналайын балам-ай,
Айналсын сенен анаң-ай.
Әлдилеп сені сүйгенде,
Атаңның болар көңілі жай,
Әлди балам, әлди-ай! — деп өз өмірінің жалғасы деп таныған жас
нәрестені тәрбиелеп өсіруге халық зор мән берген. Сондықтан да баланы
қызықтыруға, оның ой өрісін кеңітіп толықтыруға, өмір мектебімен ерте
таныстыруға себепші болатын қызықты ертек, көркем әңгіме, өнегелі өлеңдер
шығарған.
Халық ертегісі ішінде балалардың сүйіп тыңдайтын, олардың жас
ерекшеліктеріне тән мұралар сондай көп. Халық ертегісі ғасырлар бойы
балалардың ықыласын өзіне қызықтыра тартып, олардың жас жанына әсер етіп,
көңілді шаттық күлкіге бөлеп қуантады. Ертек мазмұны балалардың ойына
қозғау салып, өмірдің неше алуан қыяпатын танытады, сана-сезім, ақыл-ой
қызметінің ерте дамуына ерте қалыптасуына жәрдемдеседі.
Халық ертегісін балалардың сүйіп оқитыны, барлық ықыласымен сүйсіне
тыңдайтыны оның ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа айтылып, әбден екшеліп,
халықтың даналық, тапқыр ой-пікірлері жинақталып, әрі көркем, әрі жеңіл
тілмен, берілетіндігінде. Басталған жерден-ақ уақиғасы қызықты, тартымды,
ұшқыр қыялды болып келеді де, баланың ойын бірден қызықтырып, жетектеп
әкетеді.
Халық ертегісінің балаларды қызықтыратын тағы бір ерекшелігі ондағы
адам бейнелері барлық жағынан әбден жетілген болады.
Ертегі, өлең мақалдар мен мәтелдерден басқа халық шығармаларында ерлік
істерді дәріптейтін батырлар жырлары да бар. Халықтық шығармалардың ең
көлемдісі, ең көбі, мазмұны мол ұзақ жырланатын осы батырлар жыры. Батырлар
жырының желісі, ондағы суреттелетін кейіпкерлер де ерте заманда болған
оқиғаға жатады.
Батырлар жыры ауыз әдебиетінің ең асыл мұраларының бірі. Батырлар
жырының оқиғасы қызық, мазмұны терең, тілі көркем болады да, ондағы
кейіпкерлердің іс-әрекеттері: қайтпас ер, жауына мейлінше қатал, өз еліне
мейірімді, ар-намысқа берік, ұстамды, өнегелі ісі бар адамдар болып
суреттеледі. Сондықтан батырлық жырларды балалар да аса қадірлеп, сүйсініп
оқиды. Біз мұнда батырлық жырлардың бәрі бірдей балалардың қабілетіне сай,
кез келгенін олардың оқуына ұсына беруге бола береді деуден аулақпыз.
Солардың ішінде балалар әдебиетіне аса жақын, үлкендер мен қатар оларға да
бірдей қызмет етуге жарайтын Қамбар батыр жыры екенін ерекше атап
көрсетпекпіз. Ересектермен қатар бұл жыр 15 пен 18 жастың арасындағы
балалардың қабілетіне сай шығарма. Қамбар батыр жырындағы басты
кейіпкерлердің өздері де кәмелетке жетпеген, сонда да болса, батырлық,
ерлік істерді бала кезден-ақ бастаған азаматтар болып суреттеледі. Өздері
жас болса да үлкендердің қызметін атқарып жүрген халық ұлы бейнесінде ірі
тұлға боп көрінеді. Қамбар батырдың ерлік істері халқына сіңірген еңбегі
балаларды қажырлы өжет іске бастайды. Олардың патриоттық рухын көтереді.
Нашарларға жаны ашу, оларды қолдай білетін рахымшыл, кеңшіл, қоғамшыл
болуға үйретеді. Адамгершілік сапаны мейлінше жоғары ұстаудың жақсы
үлгілерін білдіреді.
Қорыта айтар болсақ, менің төрт жылдыө білім нәтижемнің нүктесі балалар
хабары туралы сөз болып отыр. Менің жұмысым негізгі екі бөлімнен тұрады, әр
бөлім қорытындыланып отырадыда, соңғы нүкте қорытындыда қойылады. Бұл
бітіру жұмысында балалар әдебиетімен де таныса аласыздар.
I ТАРАУ. БАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАН ХАБАРЛАРДЫҢ ҚОҒАМДЫҚ МӘНІ
Өскелең ұрпақ үшін радио — жан-жақты азамат болып қалыптасу
университеті, адам баласының ең асыл қасиеттерін тарату мектебі. Радионың
басқа ақпарат құралдарынан негізгі айырмашылығы да, пәрменділігі де
балаларға әр түрлі дыбыс арқылы әсер ететіндігінде болса керек. Олардың
дыбыс құдіреті арқылы түрліше көңіл-күйге түсіп: қуануы мен ренжуіне,
ойлануы мен толғануына, ең бастысы, жаңалық тындауына мүмкіндігі мол.
Ондай мүмкіндікті қазір жас шамалары әркелкі балаларымыз пайдалана
алады. Мысалы, Бүкілодақтық радионың балаларға арналған хабарлары бас
редакциясының Бас редакторы қызметін атқарған А.Меньшикова ол тұрғысында
былай дейді: Бүкілодақтық радионың программасында әлі жаза, сыза білмейтін
сәбилерден бастап, орта мектепті аяқтап, өмірге қадам басқалы отырған
жасөспірім қыздар мен жігіттерге де арналған хабарлар бар. Дәл осындай
хабарлар Қазақ радиосынан да беріледі.
Дыбыс ерекшелігін жас балалар жақсы ұғынып, тез қабылдайды. Олар бір-
біріне қайсыбір оқиғаны, ойды жеткізу үшін екеуара диалогтан гөрі, әр түрлі
дыбыстарға көбірек сүйенеді ғой. Ондағы дыбыстар олардың сол құбылыс жайлы
түсініктерімен ұштасып жатады. Осыдан-ақ дыбыстардың балалар жан дүниесіне
ерекше әсері бар екенін аңғару қиын емес. Сондықтан балалар хабарында әр
түрлі дыбыс сөйлем, музыкалық үн бір-бірімен ымдасып тұрса, мазмұны мен
тартымдылығы үйлесіп кетсе, ол жақсы тыңдалады.
Ұлы педагог В.А.Сухомлинский: Балалық шақ— күн сайын айналада болып
жатқан оқиғаны, құбылысты сол қалпында немесе жаңаша қабылдау. Туған
жерді, Отанды тану осы кабылдаудан өріс алады. Сондықтан да сәби жүрегіне
адам жанының сұлулығы мен дүниеде ешбір асыл затқа тендесі жоқ Ұлы Отан
ұғымын қалыптастыру осы кезден басталады - деген еді. Яғни жас ұрпақты
өнегелі тәрбиелеп өсіру ісі Отан, ел мүддесімен берік қабысып жатуға тиіс.
Ұлы тәрбиеші, тамаша педагог Біздің балаларымыз - еліміздің және әлем
азаматтарының ертеңгі болашағы. Олар тарихты жасайды. Біздің балаларымыз —
болашақ аналар мен әкелер, олар да өздерінін балаларын тәрбиелейтін болады.
Балаларымыздың тамаша азамат болып өсулері қажет. Алайда әңгіме мұнымен
бітпейді, балаларымыз - бұл біздің ертеңгі қарттығымыз. Дұрыс тәрбие - бұл
біздін бақытты кәрілігіміз, нашар тәрбие - бұл біздің болашақ қайғымыз, көз
жасымыз: басқа адамдар алдындағы, ел алдындағы кінәміз болып табылады
деген еді. Осы орайда радиохабарлары өзінің ең басты міндетінің бірі -
балаларға жас кезінен қоғам, семья алдындағы өз борышын сезінуді,
еңбексүйгіштік қасиетті бойына сініруді үйрету, жақсылықка, сұлулыкка баулу
деп біледі. Оны Қазақ радиосы өзінің алғашқы хабарларынан бермен қарай
мақсат тұтып келгенін білеміз.
Республикалық радионың балаларға арналған алғашқы хабарларының мәтінін
мұрағат қорларынан кездестіру қиын. Бірақ оның қай кезден бастап
берілгендігі туралы мағлұмат берерлік деректер бар.
Бүкілодақтық радио Таң шапағы радиогазетін 1934-жылдын 1-қазанында
эфирге шығарса, ал Қазақ радиосы бойынша балаларға арналған хабар 1931-
жылдың 15-қарашасынан бастап берілді, - деп жазды
Р. Сағымбеков өзінін Алматыдан сөйлеп тұрмыз деген кітабында. Бірақ осы
кітаптың тағы бір жерінде бұған қайшы пікір бар. Оның Тұңғыштар сөйлейді
деген тарауында жазушы Айтпай Хангелдин: 1930-жылдардың бас кезінде
Қазақстан Орталық Атқару Комитеті жанындағы Өлкелік радио-комитеті Карл
Маркс көшесіндегі бір кездегі музей болған үйге көшіп келді. Бұл кезде мен
осы комитеттің председателі едім... 1932-жылы радио арқылы берілетін
хабарлардын көбі қазақ тілінде жүргізілуі керек деген нұсқау болды. Келесі
жылы (1933-жылы - Н.О.) көктемде балалар хабарын ұйымдастырдық. Бұған негіз
болған Алматыдағы Үлгілі қазақ мектебінің оқушылар хоры, сол хордың
бастаушысы - Мина Сейітова көп кешікпей-ақ радиоға диктор болып орналасты.
Бұл кісі сонғы күндерге дейін осы қызметті атқарып келді — дейтін естелік
бар.
Сонымен, екі дерек екі түрлі мерзімді: яғни, бірі — 1931-жылдын күзі
десе, екіншісі — 1933-жылдың көктемі дегенді айтады.
Осы жерде еріксіз ойландыратын бір мәселе бар. Ол Р.Сағымбеков алғашқы
мерзімді атағанда нендей дерекке, болмаса естелікке сүйеніп отырғандығын
көрсетпейді. Егер бұлтартпас дәлел келтірсе, оның үстіне әлгіндей қайшылық
болмаса, зерттеуші тұжырымына иланар едік.
Біздің ойымызша, екінші мерзім көңілге қонарлықтай. Қазақ радиосының
тұрақты жұмыс істегенінен бастап, оның алғашқы жетекшісі, яғни
радиокомитеттің тұңғыш төрағасы болған адам қолымен қойғандай етіп айтса,
қалай сенбеске. Ендеше, Қазақ радиосынын балаларға арналған хабарларынын
эфирге шығуы 1933-жылдын көктемі деген мерзім дұрыс болуы керек. Бірақ
бұған дейін балаларға арналған хабарлар берілмеген деп кесіп айту да қиын.
Өйткені Радиослушатель журналының 1929-жылғы 15-нөмірінде басылған
Орынбор радиостанциясының бір күндік бағдарламасында: жарты сағаттық
балаларға арналған: Насекомдар мен жануарлар өмірі деген әңгімелесу, бір
сағаттық Радиопионер газеті деп көрсетіледі. Ал осындай хабарлардың Қызыл-
орда, Ақмола радиостанцияларынан да берілуі мүмкін. Өкінішке орай,
микрофондык материалдардың сақталмауына байланысты оған нақты жауап беру
қиыңдап тұр. Сондықтан біз Қазак радиосының балаларға арналған хабары деп
тек республикалық радионы бөліп әдейі айтып отырмыз.
Жазушы-журналист Б.Қойшыбаев Қазақстан пионері газетінің елу жылдық
төл мерекесіне орай Біздің өмірбаян атты жинақта Қазақстан балалары
газетінің 1930-жылдан бастап шыға бастағанын айтады. Ал Қазақ радиосында
қырық жылға жуык еңбек етіп, көп жылдар бойы жастар мен балалар
редакциясының бас редакторы қызметін атқарған Нәзила Баймұратова: Пионер
серігі радиогазетінің іргетасы қашан қаланғаңдығы туралы: ...қырық
бірінші жылы осы радиоға келгенімде, онда балаларға арналған хабар тек кана
сегіз минуттық, таңертенмен берілетінді. Оны Пионер таңы деп атайтынбыз -
деп есіне алады.
Иә, онан бері талай жылдар өтті. Қазақ радиосының ол кездегі хабарлары
мен қазіргісін салыстырып болмайды. Қазақ радиосының балалар редакциясының
хабарлары олардың жас ерекшеліктері мен дүниетанымдарына қарай үш топқа
бөлінді. Олар:
балдырғандар мен төменгі, орта және жоғарғы класс оқушыларына арналған
хабарлар.
Ал Қызықты кездесулер мен Қарлығаш интернационалдық достық
клубтары, Бұл сендердің оқулықтарында жоқ және Шынар әдеби
радиожурналдары мен әр тоқсан сайын балаларға арналған жаңа туындылар
қабылдап отыратын балалар радиотеатры мектеп оқушыларының барлық буындарын
қамтиды.
Балалар мен жасөспірімдерге арналған хабарлардың қалыптасуына, дамуына
осы редакцияның ардагерлері - Қазақ ССР-іне еңбек сіңірген мәдениет
қызметкері Рәуия Абдуллинаның, Нәзила Баймұратованын, Қасымхан Ерсариннің,
ақын-жазушылар: Әзілхан Нұршайықов пен Кәбдікәрім Ыдырысовтың, Мұзафар
Әлімбаевтың сіңірген еңбектері бар.
Мейлінше кең жариялылық, шындықты ешбір бүкпесіз жалпы жұртшылық
назарына ұсынып, оны көпшілік талқысына салу арқылы қоғамдық пікір туғызу
бүгінде радиохабарларына да тікелей қатысты басты талаптардың бірі болып
отыр. Бұл - хабардың ықпалы мен тиімділігін арттырудың, оны, шын мәнінде,
миллиондар аудиториясына айналдырудың бірден-бір жолы. Мысалы, Қазақ
радиосының жастар хабарлары редакциясындағы жаңа ізденістер -
тындаушылардың телефон арқылы берген сауалдарын магнитті таспаға жазып
алып, соған жауап беру, тікелей эфирге жиі шығу осының айғағы.
Микрофон алдында ойды шашыратпай анық, әдемі жеткізу екінің бірінің
қолынан келе бермейтіні анық. Ол жүргізушіден тапқырлықты, суырып салу мен
шешендікті де қажет етеді. Әрі сөз күші мен дыбыс өнеріне де лайықты мән
берілуі керек. Әр сөзге екпінді дұрыс түсірмей, үзіп-жұлып, қақалып-шашалып
айтқан әңгіменің қуаты болмайды. Айтайын деген ойды, идеяны толық жеткізе
алмайды. Немесе радиохабарының негізгі бейнелеуші құралы - нәрі де, сәні де
– сөз. Дұрыс сөйлей білетін адам бүкіл информациянын 40%-ін тек интонация
арқылы жеткізе алатындығын ескерсек, Өнер атасы — сөз деген халық
даналығына жүгінсек, жақсы радиохабар жасау да — үлкен өнер.
Шыны керек, оқиғаның басықасынан бірден эфирге шығу жалпы Қазак
радиосының барлық редакциялары үшін күнделікті іске айналды деу ертерек.
Бірақ жетістіктер де жоқ емес. Біз тоқталғалы отырған жастар редакциясы
жаңа талапты алдыңғылардың бірі болып іске асырып, дәстүрге айналдырды
деуге болады. Эфирге тікелей шығуға қажетті облыстық, қалалық, аудандық
нүктелер дайындалып, техникалық мүмкіндіктер жетілдірілуде.
Қазақ радиосының Ұшқын және Молодость бағдарламалары өз алдына
радиостанция болып кайта құрылуы – оның аудиториясын одан әрі кеңейту
мақсатындағы ізденістердің бірі. Жастар радиостанциялары енді аптасына 5
рет күндіз және кешкісін эфирге шығатын болды. Онда саяси жаңалық,
интернационалистік-патриоттық, эстетикалық, еңбек және адамгершілік
тәрбиеге бағытталған хабарлар сырласу, пікір алысу, сұхбаттасу, айтыс
түрінде беріледі. Мысалы, Ашығын айтайық, Жас шаңырақ, Қалай және
қайда демаласыз? деп аталатын айдарлар осындай мақсаттардан туып отыр.
Ұшқыннан бағдарлама-диалог түрінде кенестік өмір салты, жастардын
белсенді өмірлік бағдарламалары, Отан үшін көрсеткен қайсарлылары, ар мен
ұждан т.б. жайында, еңбек және соғыс ардагерлері Р.Қошқарбаев, Л.Ілиясов,
Ш.Серғазин сынды және басқа да республикаға белгілі адамдармен еркін
әңгіме, қызықты кездесу өткізуі дәстүрге айналды. Алайда жұмысшы жастар мен
студенттер арасындағы интернационалдық тәрбиенің неғұрлым нанымды да
ықпалды жолдарын әлі де қарастыру керек екендігін өмір өзі дәлелдеп отыр.
Әрі жастар тәрбиесіне байланысты маңызды мәселелер осы айтылған
тақырыптармен шектелмесі анық.
Балаларға арналған алғашқы арнайы радиохабарлар туралы айтқанда,
алдымен оның басықасында болып, эфирге әзірлеуге тікелей қатысқан, бүгінде
құрметті демалыста жүрген радиожурналист, республикамыздың еңбек сіңірген
мәдениет қызметкері — Нәзила Баймұратовадан естіген әңгімені тілге тиек
етейік.
Алғашында балаларға арналған хабарлар үгіт-насихат редакциясынан анда-
санда берілетін. Олар көбінесе, жастар мерекесіне арналатын. Белгілі уақыты
жоқ, он-он бес, кейде жиырма минут көлемінде болушы еді.
Кейін, 1954-жылы болуы керек, Қазақ радиосының бастығы Кенес Үсебаев
пен оның орынбасары Қабыл Бекмұратов жастарға арнап радиожурнал беру
қажеттігін айтты. Сонымен, осы жылдардан бастап туған республика мен басқа
да Одақтас республикалар жастарының өмірін қамтитын радиожурнал шыға
бастады. Бірақ ол кезде штат деген де, редакция деген де жиі өзгеріп
отыратын. Соның әсерінен журнал бірте-бірте жойылып, бұрынғы жүйесіздеу
қалпына қайта түсті...
Әйтсе де, кезінде жастарға арналып берілген бұл хабарлар жайында
радиотындаушылардың да, редакция ұжымының да пікірлері жақсы еді. Әлі
есімде, сол жылдары радиода жұмыс істеген белгілі журналистердің бірі -
Байзақ Қожабеков: Басқа хабарлардың бәрі елеусіз қалады да, ылғи жастар
хабары мақталып жатады дейтін еді.
Қарт журналистің айтқанынан жастарға арнайы берілген алғашқы
радиожурналдың қашан, қалай пайда болғаны женінде біраз мағлұмат алсақ, ал
Қожабековтың сөзі жастар хабарының дегеннен-ақ жұртшылық назарын аударып,
жалпы радиохабарлар ішінде өз орны, салмағы болғандығын аңғартады.
Әрине, бұл естелік-әнгімеге сүйеніп, жастар хабарынын тарихы жайлы
кесіп-пішіп тұжырым айтуға болмайды. Сондықтан Қазақ ССР Орталық
Мемлекеттік архивінде сақталған микрофондық материалдарға жүгінуге тура
келеді.
Мұрағаттағы жастарға арнайы берілген хабарлар тігіндісі 1956-жылдың 1-
қаңтарынан басталады. Оның Н.Баймұратова айтқан әңгімемен салыстырғанда
уақыт жағынан екі жылдай алшақтығы бар. Бірақ жастар хабарының белгілі
дәрежеде бір жүйеге келген уақыты осы болуы керек.
Ал бұған дейін немесе 30-жылдар ішінде қарт журналист айтқандай: анда-
санда, жастар мерекесіне орай, белгілі уақыты жоқ, он-он бес, жиырма
минут көлемінде жастарға арналған хабарлар беріліп келген екен.
Қорыта айтқанда, бүкіл радиожурналистика сияқты Қазақ радиосының
балалар мен жасөспірімдерге арналған бағдарламалары да жетіле берді,
қызықты, тартымды, мазмұнды бола түсті, формалары мен жанрлары да молайып,
дамып жатты.
Балаларға арналған алғашқы радиохабарлардың артықшылығы — берілген
материалдардың мазмұндылығында, яғни тәрбиелік мәнінің терендігінде,
кемшілігі — радиожурналистикаға қойылатын талаптарды түгел дерлік ескере
бермегендіктерінде. Оның объективтік себебін, маман қызметкерлердің
жетіспегеңдігімен түсіндіруге болады. Ал жалпы жастарға арналған алғашқы
хабарлардың маңызы — эфирден жастар дауысына тұңғыш рет жол салғандығы.
Қазіргі таңдағы балалар бағдарламаларының қоғамдағы орнына тоқталар
болсам – балалар көңілінен шығатын, өздерінің ойлағанындай, тартымды
балалар бағдарламалары өте көп. Ал осы бүлдіршін көрермен, сәби
тыңдармандарымыздың аудиториясын жасау, ол әрине мықты-мықты қалам
тербейтін сіздер мен біздердің қолымызда екені анық.
Маусым айының алғашқы күнінің Халықаралық балаларды қорғау күні екені
баршаызға белгілі. Осындай атаулы мерекеде, балалаларымызға қызықты
көңілдерінен шығатындай ойын-сауықтық шараларды осы ұйымдастыра алып
жатырмыз ба?
II ТАРАУ. БАҒДАРЛАМАЛАРДЫ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ҚАБЫЛДАУ
ПСИХОЛОГИЯСЫ
Жас аралық психологияның негізгі бағыттары: балалар психологиясы,
бастауыш сынып оқушылырының психологиясы, жасөспірім психологиясы, жастар
психологиясы, ересек адам психологиясы.
Жасөспірім психологиясы қоршаған орта әсеріне тез беріледі. Бұл жаста
өз басымен өмір сүруге дайындық аяқталып, өмір құндылықтарын сараптау,
мамандық таңдау, тұлғаның қалыптасуы басталады. Оның нәтижесінде осы
әлеуметтік жекелеген факторлар әсерінен қоршаған ортамен қарым-қатынасы да
өзгере бастайды. Жасөспірім бұл кезде өзіне деген көзқарасында өзгерте
бастайды. Бұл кезде тұлға ретінде өсуіне байланысты сын көзбен қарау,
өзгелерге де моральдық талаптары ұлғая бастайды.
Ерте жастық шақтың құнды табысы – өзіндік әлемнің қалыптасуы. Өзін өзі
тану – жан толқытарлық, әсерлі оқиға. Сонымен қатар, бұл кезде күдік пен
үрей де тууы заңды. Осы кезде жасөспірім жан жаққа күдікпен көз тастап,
оңашаланғанды ұнатады. 8 сынып оқушысы өз күнделігіне былай деп жазды:
Мені бір белгісіз сезім жаулады. Мен жалғыздықты сезінемін. Бұрын мен
бәрінің қызығатын объектісі болатынмын. Бірақ мен бұған ренжімеймін. Маған
жалғыз болған ұнайды. Ешкімнің менің өміріме араласпауын ұнатамын.
Барлығына салғырт қарайтындаймын. Кейде өзімнен өзім Не үшін өмір сүріп
жүрмін деген сауал қоямын. Неге екенін білмеймін. Бірақ, өмір сүруге
құштармын.
Бұл қыздың үйінде де мектебінде де барлығымен қарым-қатынасы жақсы.
Осы кезде жалғыздықты қалауы қалыпты жағдай. Ол жоғарыда айтқан өзіндік
жандүниенің қалыптасуының белгісі. Ал, қоғам бұл кезде өзін-өзі бағалаудың
шкаласы іспеттес. Қоғамға қарап түзеліп, жан-жағына қарап өседі. Ер балалар
осы кезде өз ерік күшін сынауға әуес келеді. Осы мезетте ол достарын,
таныстарын бағалай бастайды. Өзінің артықшылығын, кемшілігін аңғарады. Бұл
кезде оның мінез –құлқының алғашқы іргетасы қалыптасып үлгереді. Өзі
қалыптасқан соң, өзін өзі басқару процессі басталады. Бірақ бұл үшін
ақапарат қажет. Ал, ол ақапарттты жасөспірім қоршаған ортасынан іздей
бастайды. Сондықтан осы жас мөлшерінде ол әуесқой, әр нәрсеге құштар
болады.
АҚШ психологтарының зерттеулері бойынша жасанды шоу мен шынайы
оқиғаны кішкентай балалар мен жасөспірімдер ажырата алмайды екен. Бос
уақытын қызықты әрі пайдалы өткізе алмайтындықтан қоршаған ортаның
ауыртпалық жағдайы, коғамдағы стресс әсерінен эмоциональді тұрақсыз балалар
қатары көбеюде. Қазір бұрынғы балалар мен жасөспірімдердің тәрбиесімен
айналысатын қоғамдық ұйымдардың, тіпті үлгі боларлық образдың жоғынан
балалар арсында құндылық та, тәрбие де жоқ. Қазіргі балалардың негізгі
бөлігі мұғалімнің айтқанын бірден ұға алмайды. Балалар теледидар
сигналдарынан айкезбе ауруына шалдыққандай. Бүгінгі теледидар оларды зорлық
пен зомбылыққа итермелейді. Әрине, балалардың бәрі психологиялық
қарсыласуға қабілетсіз емес. Бірақ, соңғы кездегі ғана газет жаңалықтарына
көңіл бөліп көрейік:
Барселона. Теледидардан көрген бір кереметтің қайталамақ болған 3
жасөспірім қараңғы түсе жіңішке пластикалық лентаны жолға керіп қойған. Жол
бойында үлкен жылдамдықпен келе жатқан мотоцикл жүргізушісінің мойнын әлгі
лента бір мезетте кесіп кеткен. Ол оқиға болған жерде қайтыс болған.
Лондон. 6 жасар екі бала көршісінің үйін шағып, қиратқан. Оның себебі
белгілі телешоуда осындай тапсырманы орындаған үшін премия береді екен.
Осло. 5-6 жасар балалар аулада ойнап жүріп, екі құрбысын өлгенше
сабаған. Ниньзя тасбақаларың мультфилімінде тасбақалар өз досын осылай
ұрған екен. Олар ойын үстінде соны қайталамақшы болған.
Валенсия. 20 жасар жасөспірім Ниньзя тасбақасы болып киініп алып,
көршісінің үйіне түн жамыла кіріп, әйелін, өзін, балаларын бауыздап кеткен.
Нью-Йорк. Кішкентай балалар үйде бірігіп боевик көрген соң, бұған
дейін үй иесі достарына кәмпит бермегені үшін оны жазаламақ болған. Достары
12 қабаттағы балконнан досын аяғынан ұстап, салбыратып тұрған. Әлгі бала
бұл сұмдықтан дыбыс та шығара алмаған. Ал оның достары мұны басқаша
түсініп, кешірім өтінбеді деп, қолын жібере салған. Құлаған баланың
кішкентай інісі жанында жылап жалынғаннан еш нәтиже шықпаған.
Бұл тек Батыста болатын жағдай емес, біздің ауылдық жерлердің өзінде
де орын алған жағдай. Алысқа жүгірмей-ақ, жақындағы Жас Алаш газетінің 5
маусым нөміріндегі жаңалықтар топтамасына көз жүгіртейік:
16 сәуірден бері Семей қаласындағы Шәкәрім атындағы мемлекеттік
университеттің студенті Э.Ақанова із-түссіз жоғалып кеткен болатын. Жақында
жер үйлердің бірінің ауласынан осы уақытқа дейін іздеуде жүрген қыздың
мәйіті табылды. Оқиғаның ұзын-ырғасы былай өрбіпті: сабақтан шыққан қыз ата-
анасына біраз уақыттан соң үйде боламын деп телефон соққан. Бірақ, сол
күйі келмеген. Полицейлер күдікті ретінде №3 мектептің 9 сынып оқушысын
ұстады. Жасөспірімнің айтуынша, ол танысын үйіне шақырып, кейіннен қызға
тіл тигізіп балағаттаған көрінеді. Араларында жанжал шығып, әлгі оқушы
студент қыздың басынан күрекпен ұрып өлтірген. Сол жерде тіл тартпай кеткен
қызды алдымен үйдің жертөлесіне жасрып, кейіннен аулаға апарып көміп
тастаған.
Өкінішке орай, мұндай қылмыстар саны көбеймесе, азайып отырған жоқ. Ал
ең қорқыныштысы – біздің қоғамның еті бұл сұмдыққа үйреніп кеткен. Себебі
мұндай жаңалықтар үнемі жаңалықтарда, арнайы бағдарламаларда топтамасымен
беріледі. Көрермен көзі кадрдағы қан, мен мәйіттерге үйреніп кеткен.
Орташа есеппен алғанда әр үйде күніне 7-8 сағат теледидар қосылып
тұрады. Оны ең көп көретіндер мектеп жасына жетпегендер мен зейнеткерлер
десе болады. Жасөспірімдер күніне 3-4 сағат міндетті түрде экран алдында
отырады. Осы сағат ішінде жасөспірім не көріп үлгереді? Бізде балаларға
арналған бағдарламалардың аздығын ескерсек, бұл уақыт боевик, шетел
музыкалық клиптері мен тікелей эфирдегі бос мылжың кететіні айқын. Мысал
үшін кез келген арнаны алып көрейік. Жасөспірімдер теледидар қарайтын
негізгі уақыт түскі 15 пен 18-дер шамасы және де 22 мен 01 арасы.
Зерттеулер қортындысына қарағанда, зорлық-зомбылық көріністері бар
бағдарламалар балада агрессорлық мінез қалыптастыруы мүмкін. 7-8 жаста
көрген сұмдық көрініс пен кадрлар 17-19 жасында санасында қайта жаңғыруы
әбден мүмкін. Жалпы кез-келген ақпарат ешқайда жоғалып, ұмытылып кетпейді.
Ол тек санасының бір қатпарында қалып, кейін бір елеусіз элемент
ұқсастығынан, немесе қайталануынан ми қабатында қайта өңделіп жаңғырады.
Кейде бала ашу-ызасы агрессиядан емес, бір кейіпкерге ұқсауға
ұмтылуынан болуы мүмкін. Балалар шындық пен қиялды ажырата алмай
теледидарда көрген кереметтерін жүзеге асырғысы келеді. Бұл жағдай әсіресе
аңғал мінезді балаларда жиі кездеседі. Сонымен балалар неге агрессивті
болады? Жас баланың бір психологиялық ерекшелігі бар. Үлкендер, ересектер
жасаған жайт олар үшін үлгі боларлық қасиет болып көрінеді. Балаық шақта
адам тезірек есеюге тырысады. Сәби үлкеннің жасаған әрекетін жасасам
тезірек есейемін деп ойлайды. Ересек адам әрекетінің дұрыс-бұрысын
бағалаудангөрі. Оларды қайталау заңдылық болып саналады. Егер сіз жолды
бағдаршам түсіне қарамай балаңызбен жүгіріп өтсеңіз, келесі жолы бала да
осыны қайталайды.
Агрессиялық көріністерді көп көрген бала эмоциональді жағынан да
салқын тартады. Бала жаны басқалардың мұң мұқтажына немқұрайлы, салғырт
қарайды. Бейбауырмал. Тасжүрек бола бастайды. Ал, кейде шытырман оқиғаны
жиі көретін бала қорқақ, ынжық болып өседі.
Америкалық психо-аналитик Р.Пацлаф өзінің Застывший взгляд атты
кітабында әскери психолог Дэйв Гроссманның пікірін келтіреді. Ол былай
деген екен: масс-медиадағы зомбылық пен интерактивті бейнеойындар балалар
мен мен жасөспірімдер бойында мамандандырылған әскерлерді адам өлтіруге
үйрететін психикалық механизмдерді тудырады... Мен 25 жыл бойы жаяу әскер
офицері және психолог болдым. Менің міндетім жас әскерилерді адам өлтіруге
баулу болды. Себебі соғыс бола қалған жағдайда бұл қажеттілікке айналады.
Ал кез–келген тірі жан өмірге өз бауырын өлтіруге бейім қасиетпен келген
жоқ. Сондықтан біз адамдарды жаттықтырып, конденционирледік (псих. термин,
шартты рефлексті қолдан жасау). Біздің тәсілдердің қазіргі масс-медияның
ұстанымынан еш айырмасы жоқ.
Райнер Пацлаф телевизиясының балаларға әсері деген кітабында
мультфилмдерді көрсете бергеннен гөрі, оларға ертегі немесе әңгімені оқып
берген пайдалырақ дейді. Сонда бала қиялы дамып, шығармашылыққа алғашқы
қадамын жасай бастайды. 7
Ал, Қазақстандық телеарналарда толыққанды балалар бағдарламасы тұрмақ,
таза қазақи психологияға сай мультфильмдрдің өзі тапшы. Бірен-саран
балаларға арналған бағдарламаларды алсақ, олардың тәрбиелік мәні, мазмұндық
жағы сын көтермейді. Ал, кешкі ата-әжесінің ертегісінің орнын толтыратын
бірде-бір хабар жоқ. Бұрынғы Кешкі ертегің, Ермек атайдың ертегілерің
келмеске кеткен. Балалар бағдарламасын жасау коммерциялық жағынан тиімсіз.
Себебі оған демеуші табу қиын. Жарнама үшін ең қолайлысы ересектер көретін
көңіл көтеру мақсатында жасалған бағдарламалар, түрлі телесериалдар мен
фильмдер.
Бағдарламаларды былай қоя тұрып, мультфильмдер жағдайына келсек,
аянышты жағдайдан жылауға дайын тұрамыз. Себебі қазақ менталитетіне,
психологиясына сай келетін Ақсақ құлан мультфилімінен басқа
экранизацияланған бір мультфильді көргеніміз жоқ. Биыл дәстүрлі Шәкен
жұлдыздары кинофестивлі аясында мультфилімдер байқауы да өтті. Бұл
фестиваль деп көңілге түйген ойлары туралы журналист М.Жұмабай былай деген
екен:
Мультфилімдегі дәстүрлі шеберлікті жоғалтып алдық. Фестивальде
көрсетілген мультфильмдердің көпшілігі коммерциялық мақсатта түсірілген.
Нағыз ұлттық бояуларды бойына сіңіре білген мультфильм деп Қ.Қасымовтың
Құйыршығын атар едім. Құйыршық филімінің режиссері мультфилімнің екінші
сериясын жасауға кірісіпті. Қаржы тапшылығын сезініп отырғандығын айтады.
Ал, Бөбек қорының қаржысымен оншақты сериялды мультфилм түсірген
шығармашылық топ Здравствуй, детка атты мультфилімін бәйгеге қосыпты. Мән-
мағынасы айқынсыздау мұндай мультфилімге қаржыны судай шашқанша, Құйыршық
сынды анимацияларға неге қолдау көрсетпейтініміз түсініксізң.(Ана тілің
Кинофестиваль қазаққа не берді? №40, 9.10.2003 ж. 5-бет). Шынында да,
бүлдіршіндердің өмірге деген көзқарасын қалыптастыру жолында айырықша орны
бар анимация өнеріне қолдау қажет. Әйтпесе, қалтасы қалың топтардың
мүддесін көздеген мультфилімдер аңқау балаларды адастыруы мүмкін.
Фестивальде көрсетілген мультфилімдердің біріне тоқталайық. Өмір деп
аталады. Алыстан бір пайғамбар келе жатыр. Ол қараңғылық басқан қазақ жерін
де шарлап өтеді. Яғни, өмір сыйлайды. Оның жүріп өткен жері нұрға бөленіп
шыға келеді. Аңдап қараған адам қазақ жерін шаралп жүрген пайғамбардың
Мұххамед еместігін ұғады...(Мультфильм Соросң қорының қолдауымен
түсірілген). Жақында Хабар арнасынан тағы бір мультфилімнің тұсауы кесілді.
Аты Қозы Көрпеш Баян сұлу. Ал мазмұны мүлде басқа. Сценарийін 17 жасар
жасөспірім жазған. Алдымен орыс тілінде шығатын мультфильм соңынан қазақша
нұсқасы жасалады.
,,Қазіргі заманғы жақсы бағдарламалар қыруар ақша тұрады,, - дейді
мультфильм продюсері Владимир Қадырбаев. Продюсерлер ,,Хабар,, арнасының
жанынан дербес мультбірлестік құруды ойластырып жүр. Алғашқы қарлығаштарын
сәтті қанаттандырып ұшырса, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz