Кәсіпкерлік капиталдың маңыздылығы және қалыптасу көздері
Кіріспе
1. Кәсіпкерлік капиталдың теориялық аспектілері
1.1 Кәсіпкерлік теориясының эвалюциясы
1.2 «Кәсіпкерлік капитал» мәні және маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Кәсіпкерлік капитал қалыптасуының көздері және қызметі ... ... ... ..
2. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік капиталдың даму перспективасы
2.1 Кәсіпкерліктің қазіргі жағдайы және мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Кәсіпкерлік дамуын экономикалық және құқықтық қамтамасыз ету ..
2.3 Бәсекеге қабілетті кәсіби кадрларды даярлау бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Кәсіпкерлік капиталдың теориялық аспектілері
1.1 Кәсіпкерлік теориясының эвалюциясы
1.2 «Кәсіпкерлік капитал» мәні және маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Кәсіпкерлік капитал қалыптасуының көздері және қызметі ... ... ... ..
2. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік капиталдың даму перспективасы
2.1 Кәсіпкерліктің қазіргі жағдайы және мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Кәсіпкерлік дамуын экономикалық және құқықтық қамтамасыз ету ..
2.3 Бәсекеге қабілетті кәсіби кадрларды даярлау бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында айтылғандай, біздің стратегиялық міндетіміз – бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарынан лайықты орын алу. Сондықтан да мемлекет пен жеке меншік сектор өзара сенім мен тиімділікке негізделген әріптестік қатынастарын жолға қою керек. Алайда, мұндай стратегиялық міндетті шешу үшін экономикамыздың бәсекеге қабілеттілігін арттыра отырып, шикізаттық бағыттан бас тарту және өңдеуші өнеркәсіптің үлесін арттыру, әлемдік стандарттарға сай өнімдер өндіру, салалық кластерлер құру, ғылымды көп қажет ететін және жоғары технологиялық экспортқа негізделген өндірістер құруды ынталандыру сияқты көптеген маңызды шараларды жүзеге асыру қолға алынды [1].
Еліміздің индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы қабылданып, оны іске асыруда және өңдеуші саланың мүмкіндігі мол басым бағыттары анықталып, кластерлер құру арқылы дамытуға баса назар аударылып отыр. Мұның барлығы жоғары деңгейде орындалып, оң нәтижесін беру үшін еліміздегі шағын кәсіпкерлік қызметті ұтымды ұйымдастыру, дамыту және қызмет тиімділігін арттыруға ерекше мән беру қажет.
Кәсіпкерлік капитал қажеттілігін тудыратын негізгі факторлар – сұраныс және ұсыныс. Аталмыш факторлардың туындауына кейбір елдерде капитал көлемінің өсуі, ал екінші бір елдерде капитал көлемінің құлдырауы себепкер болады. Өндірісі дамыған елдерде жоғары кіріс көзін қамтамасыз ететін инвестициялық қорлар санының артуы ұсыныстардың өсуіне ықпал етеді. Бұл елдерде ұлттық өндірісті дамыту үрдісі фирмалар мен компаниялардың табысты қызмет етуге ұмтылысының және шетелдік капиталға деген сұраныстың артуына әсер етіп отыр.
Кәсіпкерлік капиталды пайдалану мақсатына қарай ішкі капиталға қарағанда шетелдік капиталдың бірқатар өзіндік артықшылықтары бар: шетелдік капитал қазіргі заманғы жаңа өндірістік технологияларды ендіруге ықпал етеді; халықты жұмыспен қамтамасыз етуге және кәсіби мамандар мен жұмысшы күшінің өсуіне әсер етеді; заманға лайық басқару дағдыларын қалыптастырады; тауар экспорты мен қызмет түрлерін кеңейтеді; шетелдік компаниялармен бәсекелес жергілікті фирмалардың қызметінің тиімділігін арттыруға ықпал етеді.
Капитал ағынының әсерінен құнсыздануға байланысты қиындықтардың да туындауы мүмкін. Сонымен қатар, шетелдік инвесторлар игерілуі қиын жекеменшік заттар мен акциялар толқынын әкелуі ықтимал. Олар өз кезегінде сатып алу мүмкіндігі жоғары ақша мөлшерінің артуына ықпал етеді. Соның нәтижесінде мемлекеттік қаржы органдарында қаржы саласы мен жалпы экономиканы реттеу, басқару мәселелеріне байланысты күрделі мәселелер туындайды.
Еліміздің индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы қабылданып, оны іске асыруда және өңдеуші саланың мүмкіндігі мол басым бағыттары анықталып, кластерлер құру арқылы дамытуға баса назар аударылып отыр. Мұның барлығы жоғары деңгейде орындалып, оң нәтижесін беру үшін еліміздегі шағын кәсіпкерлік қызметті ұтымды ұйымдастыру, дамыту және қызмет тиімділігін арттыруға ерекше мән беру қажет.
Кәсіпкерлік капитал қажеттілігін тудыратын негізгі факторлар – сұраныс және ұсыныс. Аталмыш факторлардың туындауына кейбір елдерде капитал көлемінің өсуі, ал екінші бір елдерде капитал көлемінің құлдырауы себепкер болады. Өндірісі дамыған елдерде жоғары кіріс көзін қамтамасыз ететін инвестициялық қорлар санының артуы ұсыныстардың өсуіне ықпал етеді. Бұл елдерде ұлттық өндірісті дамыту үрдісі фирмалар мен компаниялардың табысты қызмет етуге ұмтылысының және шетелдік капиталға деген сұраныстың артуына әсер етіп отыр.
Кәсіпкерлік капиталды пайдалану мақсатына қарай ішкі капиталға қарағанда шетелдік капиталдың бірқатар өзіндік артықшылықтары бар: шетелдік капитал қазіргі заманғы жаңа өндірістік технологияларды ендіруге ықпал етеді; халықты жұмыспен қамтамасыз етуге және кәсіби мамандар мен жұмысшы күшінің өсуіне әсер етеді; заманға лайық басқару дағдыларын қалыптастырады; тауар экспорты мен қызмет түрлерін кеңейтеді; шетелдік компаниялармен бәсекелес жергілікті фирмалардың қызметінің тиімділігін арттыруға ықпал етеді.
Капитал ағынының әсерінен құнсыздануға байланысты қиындықтардың да туындауы мүмкін. Сонымен қатар, шетелдік инвесторлар игерілуі қиын жекеменшік заттар мен акциялар толқынын әкелуі ықтимал. Олар өз кезегінде сатып алу мүмкіндігі жоғары ақша мөлшерінің артуына ықпал етеді. Соның нәтижесінде мемлекеттік қаржы органдарында қаржы саласы мен жалпы экономиканы реттеу, басқару мәселелеріне байланысты күрделі мәселелер туындайды.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына «Болашақты бірге құрайық» атты Жолдау. Астана, 2011
2. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты 2010 жылғы халыққа Жолдауы. www. akorda. kz.
3. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты жолдауы //Астана. – 2009.- 6 наурыз
4. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы. Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін. //«Егемен Қазақстан». Алматы. – 2004 ж. – 19 наурыз
5. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Жаңа кезең - жаңа экономика. //«Егемен Қазақстан». Алматы. – 2004 ж. – 16 желтоқсан
6. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы. Қазақстан экономикалық-әлеуметтік және жедел жаңару жолында. //«Егемен Қазақстан» Алматы. – 2005 ж. – 19 ақпан
7. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы. Қазақстанның әлемдегі 50 елдің қатарына кіру стратегиясы, «Егемен Қазақстан» 01.03.2006.
8. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдау. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясатың басты мақсаты. //«Егемен Қазақстан» 2008 ж.
9. Блауг М. Экономическая мысль в ретроспективе. Москва, 1994.
10. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. – М.: Госполитиздат, 1962. – 205 с.
11. Маркс К. Капитал //Сочинения в 3-х т. - М.: Политиздат, 1974.- Т.1. С.727
12. Жатканбаев Е.Б., Байзакова К.И., Куренкеева Г.Т.. Приоритеты национальной безопасности в условиях глобализации. – А.: «Қазақ университеті», – 2006. – 330 с.
13. Шеденов Ө.Қ, Ядгаров Я.С, Досқалиев С.Ә. Экономика ілімдерінің тарихы. /Оқу құралы/ – А.: «Қазақ университеті», 2003. – 313 б
14. Аубакиров Я.А. Экономическая теория в условиях рыночных преобразовании.-Алматы.-Қазақ университеті.-2003.-162с.
15. Бусыгин А.В. Предринимательство.Основной курс т.1 М.: «Экономика», 1997 г
16. Гайнув Э.М. Основы предпринимательства, Минск, «Высшая школа»,2000 г
17. Горфинкель В.Я. Предпринимательсво, Москва, «Банки и биржи», 1999г
18. Картанбаева А.К.Предпринимательсво. Институционально-эволюционный подход. «Раритет», Алматы, 2000г
19. Мамыров Н.К. Основы предпринимательсва. Алматы: Экономика,1997г
20. Горфинкель В.Я. Курс предпринимательства. - М: «Макс»1997г
21. Кембелл Р. Макконелл,Стенли Л. Брю. Экономика. М: «Республика», 1992 г.
22. Осипова Ю.М. Основы предпринимательской деятельности. М: Инфра. 1992г
23. Туровец О.Г. Организации производства на предприятиях: Р-Д,2000г
24. Тулегенова М.С. Теория капитала и экономического развития. Алматы: «Қазақ университеті», 2011. - С.292
25. Хэй Д., Морим Д. Теории организаций промышленности: Экономическая школа,1999г
26. Гелбрейт Дж.Экономические теории и цели общества.-М: Прогресс,1976г
27. Л.Р. Хард. Благосостояние для всех.-М: Дело,2001.332с
28. Елемесов Р.Е. Переходная экономика: проблемы методологии и теории.-А: Қазақ университеті, 1998.-366с
29. Бизнестің жол картасы – 2020.
30. Друкер П.Рынок: как выйти в лидеры. Практика и принципы.М: «Форматика»,1992.-164с
31. Стиглиц Дж.Экономика государственного сектора.-М.:Инфра-М:1997г
32. Хоскинг А. Среда предпринимательства. Курс предпринимательства.-М.,1993г
33. Омарбаева А.К. Ұлттық экономикалардың жаһандануы жағдайындағы капиталды шетке шығару және шеттен әкелу проблемалары // Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті (Хабаршы ғылыми журналы). – Алматы, 2007. – № 5. 282–285 бб.
34. Ауелбекова А. Отандастық кәсіпкерлікті дамыту экономикамызды дағдарыстан алып шығатын маңызды жол //Ізденіс-Поиск (гуманитарлық ғылымдар сериясы) - 2009. - №2. - 5-10 б.
35. Сапарбаев А.Д. Государственное регулирование развития малого предпринимательства в Республике Казахстан //Исследования, результаты. – Алматы, 2009. – № 4. – C. 441-445.
36. Сатубалдин С.С. Азиатский кризис и экономика Казахстана //Материалы Международной конференции, посвященной 10-летию независимости РК. – Алматы, 2001. Часть1. – С.49
37. Кабдиев Д.К. Рост государственного регулирования в условиях к переходу к рынку / Материалы международной конференции, посвященной 10-летию независимости РК. – Алматы, 2001. – Часть1. – С.49
38. Қазақстан Республикасының идустриалдық-инновациялық дамуының 2003 – 2015 жылдарға арналған стратегиясы. – Алматы. – 2003. б52
39. Жеке кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 31 қаңтардағы №124-ІІІ Заңы //Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік. Нормативтік актілер жиынтығы. – Алматы: Юрист, 2006. -268 б.
2. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты 2010 жылғы халыққа Жолдауы. www. akorda. kz.
3. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты жолдауы //Астана. – 2009.- 6 наурыз
4. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы. Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін. //«Егемен Қазақстан». Алматы. – 2004 ж. – 19 наурыз
5. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Жаңа кезең - жаңа экономика. //«Егемен Қазақстан». Алматы. – 2004 ж. – 16 желтоқсан
6. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы. Қазақстан экономикалық-әлеуметтік және жедел жаңару жолында. //«Егемен Қазақстан» Алматы. – 2005 ж. – 19 ақпан
7. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы. Қазақстанның әлемдегі 50 елдің қатарына кіру стратегиясы, «Егемен Қазақстан» 01.03.2006.
8. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдау. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясатың басты мақсаты. //«Егемен Қазақстан» 2008 ж.
9. Блауг М. Экономическая мысль в ретроспективе. Москва, 1994.
10. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. – М.: Госполитиздат, 1962. – 205 с.
11. Маркс К. Капитал //Сочинения в 3-х т. - М.: Политиздат, 1974.- Т.1. С.727
12. Жатканбаев Е.Б., Байзакова К.И., Куренкеева Г.Т.. Приоритеты национальной безопасности в условиях глобализации. – А.: «Қазақ университеті», – 2006. – 330 с.
13. Шеденов Ө.Қ, Ядгаров Я.С, Досқалиев С.Ә. Экономика ілімдерінің тарихы. /Оқу құралы/ – А.: «Қазақ университеті», 2003. – 313 б
14. Аубакиров Я.А. Экономическая теория в условиях рыночных преобразовании.-Алматы.-Қазақ университеті.-2003.-162с.
15. Бусыгин А.В. Предринимательство.Основной курс т.1 М.: «Экономика», 1997 г
16. Гайнув Э.М. Основы предпринимательства, Минск, «Высшая школа»,2000 г
17. Горфинкель В.Я. Предпринимательсво, Москва, «Банки и биржи», 1999г
18. Картанбаева А.К.Предпринимательсво. Институционально-эволюционный подход. «Раритет», Алматы, 2000г
19. Мамыров Н.К. Основы предпринимательсва. Алматы: Экономика,1997г
20. Горфинкель В.Я. Курс предпринимательства. - М: «Макс»1997г
21. Кембелл Р. Макконелл,Стенли Л. Брю. Экономика. М: «Республика», 1992 г.
22. Осипова Ю.М. Основы предпринимательской деятельности. М: Инфра. 1992г
23. Туровец О.Г. Организации производства на предприятиях: Р-Д,2000г
24. Тулегенова М.С. Теория капитала и экономического развития. Алматы: «Қазақ университеті», 2011. - С.292
25. Хэй Д., Морим Д. Теории организаций промышленности: Экономическая школа,1999г
26. Гелбрейт Дж.Экономические теории и цели общества.-М: Прогресс,1976г
27. Л.Р. Хард. Благосостояние для всех.-М: Дело,2001.332с
28. Елемесов Р.Е. Переходная экономика: проблемы методологии и теории.-А: Қазақ университеті, 1998.-366с
29. Бизнестің жол картасы – 2020.
30. Друкер П.Рынок: как выйти в лидеры. Практика и принципы.М: «Форматика»,1992.-164с
31. Стиглиц Дж.Экономика государственного сектора.-М.:Инфра-М:1997г
32. Хоскинг А. Среда предпринимательства. Курс предпринимательства.-М.,1993г
33. Омарбаева А.К. Ұлттық экономикалардың жаһандануы жағдайындағы капиталды шетке шығару және шеттен әкелу проблемалары // Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті (Хабаршы ғылыми журналы). – Алматы, 2007. – № 5. 282–285 бб.
34. Ауелбекова А. Отандастық кәсіпкерлікті дамыту экономикамызды дағдарыстан алып шығатын маңызды жол //Ізденіс-Поиск (гуманитарлық ғылымдар сериясы) - 2009. - №2. - 5-10 б.
35. Сапарбаев А.Д. Государственное регулирование развития малого предпринимательства в Республике Казахстан //Исследования, результаты. – Алматы, 2009. – № 4. – C. 441-445.
36. Сатубалдин С.С. Азиатский кризис и экономика Казахстана //Материалы Международной конференции, посвященной 10-летию независимости РК. – Алматы, 2001. Часть1. – С.49
37. Кабдиев Д.К. Рост государственного регулирования в условиях к переходу к рынку / Материалы международной конференции, посвященной 10-летию независимости РК. – Алматы, 2001. – Часть1. – С.49
38. Қазақстан Республикасының идустриалдық-инновациялық дамуының 2003 – 2015 жылдарға арналған стратегиясы. – Алматы. – 2003. б52
39. Жеке кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 31 қаңтардағы №124-ІІІ Заңы //Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік. Нормативтік актілер жиынтығы. – Алматы: Юрист, 2006. -268 б.
Кіріспе
1. Кәсіпкерлік капиталдың теориялық аспектілері
... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Кәсіпкерлік теориясының эвалюциясы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1.2 Кәсіпкерлік капитал мәні және маңыздылығы
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
1.3 Кәсіпкерлік капитал қалыптасуының көздері және қызметі
... ... ... ..
2. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік капиталдың даму
перспективасы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
2.1 Кәсіпкерліктің қазіргі жағдайы және мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.2 Кәсіпкерлік дамуын экономикалық және құқықтық қамтамасыз ету ..
2.3 Бәсекеге қабілетті кәсіби кадрларды даярлау бағыттары
... ... ... ... ... .
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан халқына Жолдауында айтылғандай, біздің стратегиялық міндетіміз –
бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарынан лайықты орын алу. Сондықтан да
мемлекет пен жеке меншік сектор өзара сенім мен тиімділікке негізделген
әріптестік қатынастарын жолға қою керек. Алайда, мұндай стратегиялық
міндетті шешу үшін экономикамыздың бәсекеге қабілеттілігін арттыра отырып,
шикізаттық бағыттан бас тарту және өңдеуші өнеркәсіптің үлесін арттыру,
әлемдік стандарттарға сай өнімдер өндіру, салалық кластерлер құру, ғылымды
көп қажет ететін және жоғары технологиялық экспортқа негізделген өндірістер
құруды ынталандыру сияқты көптеген маңызды шараларды жүзеге асыру қолға
алынды [1].
Еліміздің индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға
арналған стратегиясы қабылданып, оны іске асыруда және өңдеуші саланың
мүмкіндігі мол басым бағыттары анықталып, кластерлер құру арқылы дамытуға
баса назар аударылып отыр. Мұның барлығы жоғары деңгейде орындалып, оң
нәтижесін беру үшін еліміздегі шағын кәсіпкерлік қызметті ұтымды
ұйымдастыру, дамыту және қызмет тиімділігін арттыруға ерекше мән беру
қажет.
Кәсіпкерлік капитал қажеттілігін тудыратын негізгі факторлар – сұраныс
және ұсыныс. Аталмыш факторлардың туындауына кейбір елдерде капитал
көлемінің өсуі, ал екінші бір елдерде капитал көлемінің құлдырауы себепкер
болады. Өндірісі дамыған елдерде жоғары кіріс көзін қамтамасыз ететін
инвестициялық қорлар санының артуы ұсыныстардың өсуіне ықпал етеді. Бұл
елдерде ұлттық өндірісті дамыту үрдісі фирмалар мен компаниялардың табысты
қызмет етуге ұмтылысының және шетелдік капиталға деген сұраныстың артуына
әсер етіп отыр.
Кәсіпкерлік капиталды пайдалану мақсатына қарай ішкі капиталға
қарағанда шетелдік капиталдың бірқатар өзіндік артықшылықтары бар: шетелдік
капитал қазіргі заманғы жаңа өндірістік технологияларды ендіруге ықпал
етеді; халықты жұмыспен қамтамасыз етуге және кәсіби мамандар мен жұмысшы
күшінің өсуіне әсер етеді; заманға лайық басқару дағдыларын қалыптастырады;
тауар экспорты мен қызмет түрлерін кеңейтеді; шетелдік компаниялармен
бәсекелес жергілікті фирмалардың қызметінің тиімділігін арттыруға ықпал
етеді.
Капитал ағынының әсерінен құнсыздануға байланысты қиындықтардың да
туындауы мүмкін. Сонымен қатар, шетелдік инвесторлар игерілуі қиын
жекеменшік заттар мен акциялар толқынын әкелуі ықтимал. Олар өз кезегінде
сатып алу мүмкіндігі жоғары ақша мөлшерінің артуына ықпал етеді. Соның
нәтижесінде мемлекеттік қаржы органдарында қаржы саласы мен жалпы
экономиканы реттеу, басқару мәселелеріне байланысты күрделі мәселелер
туындайды.
Сонымен қатар, капитал ағыны белгілі бір мерзім аралығында ұлттық
валюта бағамының ауытқуына ықпал етуі мүмкін. Соның салдарынан баға
тұрақтылығы бұзылып, сауда-саттық және инвестиция саласында тиімсіз
шешімдердің қабылдануы ықтимал. Сондықтан көптеген елдер мұндай капитал
ағынына тосқауыл қоюға тырысады. Капитал ағыны елдің салықтық базасын
әлсіретіп, мемлекетті шамадан тыс инвесторлар тартуға мәжбүр етуі мүмкін.
Сол себепті түрлі мемлекеттер өз дамуының әр түрлі сатыларында ішкі
нарықты сыртқы капитал әсерінен қорғау мақсатында шетелдік инвестиция
ағынына түрлі әкімшілік шектеулер мен кедергілер қойып отырған. Аталмыш
шектеулер мен тиымдарды алып тастап, олардың орнына капиталдың кіріс-шығыс
ағынын реттеу жолдарын қарастыру қаржы қорларын тиімді түрде қайта бөлуге
ықпал етеді. Жаңа ақпараттық технология дамып, қаржы саласы жетілдірілген
сайын, осындай мүмкіндіктер арта түседі.
Кәсіпкерлік капиталды реттеудің әдістерінде жүйеліліктің, бірізділіктің
болмауы жаһандандық дағдарыс басталған кезде көптеген елдердің
экономикасының дамуына кері әсерін тигезді. Сондай-ақ, жүйелі түрде
қайталанып отыратын дағдарыстар экономиканың рецессиялық жағдайдан шығуына
тосқауыл болды. Сол себепті кәсіпкерлік және ссудалық капиталды реттеудің
әдіснамалық аспектілерін анықтау және олардың қаржы қорлары қозғалыстарын
ұйымдастыру формаларымен байланысын айқындау – бүгінгі күнгі экономика
ғылымындағы өзекті мәселелердің бірі.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Капитал теорияларына арналған классикалық
және неоклассикалық теория өкілдерінің көптеген еңбектері бар: А.Смит,
Д.Рикардо, Р.Кантильон, К.Маркс, Дж.Милль, Ж.Б.Сэй, А.Маршалл, Й.Шумпетер,
Дж.Кларк, П.Самуэльсон және т.б. Қазақстандық ғалымдар арасында қаржы
капиталының әлемдік мобильділігіне және кәсіпкерліктің қалыптасуы мен
кәсіпкерлік капиталдың ерекшеліктеріне байланысты мәселелерді
Я.Ә.Әубәкіров, Е.Б.Жатқанбаев, Р.Е.Елемесов, У. Баймұратов, А.Қ. Қошанов,
О. Сәбден, М.С.Тулегенова. Н.К. Нурланова, А.Е. Есентүгелов сияқты
экономист-ғалымдар зерттеп жүр.
Аталған ғылымдар еңбектерінде капиталдың мазмұнын зерттей отырып,
өндіріс процесін ұйымдастыру нысаны мен капиталдың қайта құрылған құнның
иемдену мен бөлу нысаны ретінде капиталды айыруға негізделген әдіснамалық
тұрғыны негіздеуге болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты
кәсіпкерлік капитал дамуындағы негізгі проблемалар мен факторларды уйрену
болып табылады. Осы мақсаттарға қол жеткізу барысында келесі міндеттерді
шешу көзделеді:
- кәсіпкерлік теориясының қалыптасу жағдайына түсінік беру;
- кәсіпкерлік капиталдың мәні мен маңыздылығын ашып көрсету және
негізгі қалыптасу көздерін анықтау;
- Қазақстандағы кәсіпкерліктің қазіргі даму жағдайына сипаттама беру;
- мемлекеттік реттеу мақсатында кәсіпкерлікті құқықтық және
экономикалық жағынан қамтамасыз ету мәселелерін қарастыру;
- Қазақстан экономикасына кәсіпкерлік капитал тарту мәселелерін басқару-
реттеудің ғылыми және әдіснамалық негіздерін жасау;
- бәсекеге қабілеттілікті анықтау және кәсіби маман даярлау
бағыттарының әсерін анықтау.
Зерттеу нысаны. Кәсіпкерлік капиталдың маңыздылығы және қалыптасу
көздері зерттеледі.
Зерттеу пәні. Тақырыптың зерттеу пәні ретінде кәсіпкерлік капиталдың
қызмет етуіне байланысты туындайтын әлеуметтік-экономикалық және құқықтық
қатынастар қарастырылады.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Экономикалық
теория классиктерінің ғылыми еңбектері, халықаралық экономикалық қатынастар
саласы бойынша, әсіресе капиталдың қозғалысын зерттеуге арналған
Қазақстандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектері, сонымен қатар
дамыған және дамушы елдердің экономикалары жөніндегі зерттеу жұмыстары мен
Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызметтерді реттеуші заңдар мен
нормативтік-құқықтық құжаттар – зерттеу жұмысымыздың теориялық және
әдіснамалық негізі болып табылады.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде ҚР Статистика агенттігінің
анықтама материалдары және еліміздегі ұзақ мерзімді стратегиялар
қарастырылды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспе, екі тарау,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. КӘСІПКЕРЛІК КАПИТАЛДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Кәсіпкерлік теориясының эволюциясы
Кәсіпкерліктің мәнін түсіну үшін, ең алдымен бұл сөздің этимологиясын
және даму эволюциясын зерттеуден бас тарту керек. Кәсіпкерлік түрлі елдерде
және түрлі халықтарда әр түрлі түсінікті иемленеді. Француз сөзі
Enterprendre ХІІ және ХV ғасырларда бар нәрсені жасау дегенді білдірсе,
Англияда ХV ғасырдан бастап кәсіпкерлікке жақын келесі көрсетілгендей
түсініктер қоланылды: merchant - саудагер, adventure - тәуекелге барушы
адам, undertaker - міндеттерді өзіне алушы тұлға.
Кәсіпкерліктің тарихы орта ғасырлардан басталады. Осы кезеңнен бастап
саудагерлер, қолөнершілер, көпестер, миссионерлер өздерін кәсіпкер ретінде
көрсете білді. Капитализмнің пайда болуынан бастап байлыққа деген ұмтылыс
шексіз пайданы алуға ынта тудырды. Кәсіпкерліктің іс-әрекеті мәдени
шеңберге ие бола отырып, мамандандырылған сипатқа ие болды. Көп жағдайларда
кәсіпкерлер өндіріс құралдарының иесі бола отырып, өз фабрикаларында,
зауыттарында өздері қызмет жасады.
ХІV ғасырдың ортасынан бастап акционерлік капитал пайда болып,
акционерлік қоғамдар пайда құрыла бастады. Бірінші акционерлік компаниялар
халықаралық сауда саласында қалыптасты. Ең бірінші 1554 жылы Ресеймен сауда
қатынастарын жүргізу үшін ағылшын сауда компаниясы қалыптасты. Кейінірек,
Гудзон шығанағымен сауда жасаған ағылшын және голландия компанияларының
құрылуына алып келді. Осыдан кейін шарушылықтың акционерлік формасы
экономиканың басқа салаларына ене бастады.
ХVІІ ғасырдың аяғында бірінші акционерлік банктер қалыптасты. Осылай
1694 жылы акционерлік бастамалар негізінде Ағылшын банкі, 1695 жылы
Шотландия банкі құрылды. ХVІІІ ғасырдың аяғы, ХІХ ғасырдың басында банктік
істің акционерлік формасын жүргізу көптеген мемлекеттерде кеңінен дами
бастады. Бұндай жағдайларда ұсақ фирмаларға өмір сүру қиынға соғып, орта
және ірі фирмалар пайда болды. Соның негізінде максималды пайда табу мотиві
күшейді. Осы кезеңде жаңа мамандықтар – жетекші менеджер және ірі өндіріс
ұйымдастырушы мамандықтары қалыптасты. Алғашқы кезде бір жаққа жинақталған
кәсіпкерлік функциялар мамандандырылған бағытқа бөлінеді. Экономистер,
қаржыгерлер, бухгалтерлер, заңгерлер, конструкторлар, технологтар,
мамандықтары пайда бола бастады. Олардың бәрінен менеджерлергежоғарылау
болып, олар көптеген қызмететрден босатылып, өндірісті басқаруға және
ұйымдастыруға тоқталған.
Кәсіпкерлік функциясының негізгі мағынасы тәуекелдік жүктілікті көтеру
идеясының келесі деңгейі екендігі И.Тюненнің атымен байланысты. И.Тюнен
өзінің Шектелген мемлекетінің екінші томында пайданы жалпы пайдадан
инветицияланған капиталдан түскен пайызды, басқарушылық үшін төлемді және
сақтандыру жарнасын айырғандағы қалдық табыс деп анықтайды. Соңғысы
кәсіпорынның есептелетін тәуекелдігіне сәкес есептеледі. Осылайша,
кәсіпкердің табысы тек қана тәуекелділікпен емес, сонымен, қатар одан
сақтана алмайтын болжанбайтын, есептелмейтін тәуекелдікпен байланысты.
Бұндай тәуекелдік кәсіпкердің қызметінде мол, себебі ол өзінің саласында
өнертапқыш және зерттеуші болып келеді.
Кәсіпкерліктің пайда болу тарихы орта ғасырлардан бастау алса, кәсіпкер
түсінігін алғаш рет ағылшын экономисі Ричард Кантильон ХVІІ-ХVІII ғасырдың
басында енгізген.Бастапқы кәсіпкерлік термині тәуекел сөзімен, ал
кәсіпкер тауарды өндіру және сатуға байланысты тәуекелділік пен
жауапкершілікті өзіне алатын адаммен байланыстырылды. Р.Кантильон
кәсіпкерлік тұрғысындағы тәуекелділікті өзіне міндеттеумен байланыстырып,
сонымен ол капитал салушы, өзінің жеке еңбегін және ресурстарын пайдаланушы
кәсіпкер деп айыра білді. Кәсіпкерді өзіне жұмыс орнын жасай алатын адам
ретінде қарастырды. Қашан адамды өзінің жұмысындағы нақты еңбек ақысы
қанағаттандырмаған жағдайда, ол өзінің идеяларын жүзеге асыратын жолдарды
іздей бастайды, ақыр соңында ол кәсіпкер бола бастайтындығын айтады.
Кантильонның ойынша кәсіпкер мен жұмысшы арасындағы басты айырмашылық,
бұл – кәсіпкерлер белгісіз жағдайда жұмыс істеуінде дейді. Өзінің Сауда
туралы эссе кітабында экономикалық теорияға бірінші болып кәсіпкер
терминін енгізді. Ол кәсіпкерді тауарды белгілі бір бағамен сатып
алып,белгісіз бағамен сата отырып, тәуекелге баратын адам ретінде көрсетті.
Р.Кантильон кәсіпкердің тауар өндіруге немесе өз қаражатына кәсіпкерлік
қызметпен айналысуға міндетті емес екенін атап көрсетті. Кантильонның
кәсіпкерлік функциялары капиталистік немесе басқару функцияларынан
ерекшеленеді.
Оның пікірінше, кәсіпкер-тұрақсыз табыс табатын адам,ал кәсіпкерлік-
қалыпты және тәуекелге баратын жағдайларда өзіне барлық жауапкершілікті
алатын уақыт. Кантильон кәсіпкерліктің экономикалық теориясын зерттеу
барысында нарықтық сұраныс пен ұсыныс арасындағы айырмашылық төмен бағамен
сатып алып және жоғары бағамен сатуға мүмкіндік беретінін анықтады.
ХVІІ ғасырдың жартысындағы физиократтар кәсіпкерлік концепциясын
кеңейте білді. Физиократ Николас Бауле өндірістік топтың және фермерлердің
жаңалықтарды енгізуге бейім, ойлап табуға жақын болатындығын айтады. Бауле
әрқашан еңбек өнімділігінің арттыруына технология мен ғылымның
маңыздылығына көңіл аударды. Ол кәсіпкер мен меншік арасында айырмашылық
бар екенін түсінді. Меншік иелері кәсіпкерлерді капиталмен қамтамасыз ете
отырып, ал соңғылары бұл қаржыларды ресурстар мен жұмысшылардың еңбек
ақысын төлеуге жәберу арқылы тәуелділікті өз басына алатындар деп
тұжырымдады. Ол өзінің еңбектерінде, басқаруда жаңашылдықты қолдануды
дәлелдеп, сонымен қатар білім ғана тәуелділікті төмендете алады деді.
Өкінішке орай, экономикалық ғылымның негізін қалаушылар – классиктер
кәсіпкердің тұлғасына онша көңіл бөлмегенін айта кеткен жөн. Кәсіпкерлік
қызмет олардың ғылыми анализінің пәні болған жоқ. Ағылшынның экономист-
ғалымдары Адам Смит (1723-1790ж.ж.) және Давид Рикардо (1772-1823ж.ж.)
экономиканы өзін-өзі реттейтін механизм ретінде көрді. Бұндай механизмде
шығармашылық кәсіпкерлікке орын табылмады. Бірақ, А.Смит өзінің Халық
байлықтарының табиғаты мен себептерін зерттеу атты негізгі еңбегінде
кәсіпкердің сипатына көңіл бөлген.
А.Смиттің ойынша, кәсіпкер капиталдың иесі бола тұрып, белгілі-бір
коммерциялық ойды жүзеге асыру үшін және пайда табу мақсатында
тәуекелділікке барады, өйткені қандай да бір қызметке капиталды салудың өзі
белгілі бір тәуекел элементінен тұрады. Кәсіпкерлік пайда, А.Смиттің
ойынша, бұл тәуекелге барғаны үшін компенсация болып табылады. Кәсіпкер өзі
жоспарлайды, өндірісті өзі ұйымдастырады, еңбекті бөлумен байланысты
пайданы жүзеге асырады, сонымен қатар өндірістік қызметтің нәтижесінде
билік етеді. А.Смит кәсіпкерді кәсіпорынның меншік иесі ретінде
қарастырады. Оның ғылыми зерттеулерінде кәсіпкерді үш көзқарас тұрғысынан
қарастырады:мораль және адамгершілік;мемлекеттік және азаматтық
тұрғысынан;экономика тұрғысынан. А.Смит еңбектерінде кәсіпкер-негізгі
құралдардың яғни өндірістік құралдардың иесі. Оның пікірінше кәсіпкерлік
қызметтің негізгі мақсаты-кәсіпкерлік табыс табу.
Давид Рикардо капитализмде – абсолюттік табиғи,жойылмайтын өндіріс
әдісін көрді, ал кәсіпкерлік қызметті тиімді шаруашылықтың міндетті
элементі ретінде қарастырады [10, 43].
Кейінірек, ХVІІІ ғасырдың аяғы – ХІХ ғасырдың басында танымал француз
экономисті Жан Батист Сэй өзінің Саяси экономияның трактаты (1803 ж) атты
еңбегінде кәсіпкерлік қызметтің анықтамасын үш классикалық өндіріс
факторларымен – жердің, капиталдың, еңбектің бірігуімен байланыстырды.
Сонымен қатар, ол ағылшын кәсіпкерлерінің дарындылығы - Англия
өнеркәсібінің дамуының бірден-бір факторы деп атайды. Кәсіпкерлік
теориясының дамуына қомақты үлес қосқан Ж.Б.Сэй өз кезінде кәсіпкерлікпен
айналысып, тоқыма фабрикасына иеленген. Сэйдің пікір бойынша кәсіпкер
немесе өндіріс шеберлері келесідей қасиеттерді және сапаны иемденуі тиіс:
- олар төлем қабілетті, тұрақты, парасатты, мұқиятты боуы тіис;
- олар капиталды қарыз түрінде тартып, уақытында несиеніқайтаруы тиіс;
- олар бизнесте әділетті, бизнес ақпаратынан хабардар, өжеттілік сияқты
моральдік қасиеттерді өзіне біріктіруі тиіс;
- олар қандай да тауар ерекшелігін, маңыздылығын және болжанатын
сұраныс пен өндіріс әдістерін нақты бағалуы тиіс;
- бір уақытта олар жұмыс күшін, керек құрал-жабдықтарды, тауарларды
сатып алатын тұтынушыларды тауып, оларды бір жүйеге біріктіріп, сонымен
қатар экономикалық көрсеткіштерді бақылау мен қойылған мақсаттарға жетуге
тырысу керек . Басқаша сөзбен айтқанда олар басқару мен әкімшіліктендіру
өнерін иемдену керек;
- олар өнімді рынокта сатудың бұрын оның бағасы мен құнын дұрыс
есептеуді білу керек [13, 58].
Сэйдің негізгі тезисі өнімді шығарудағы кәсіпкерлердің басымды рөлін
мойындауда. Сэйдің ойынша, кәсіпкердің табысы мен еңбегі үшін марапат,
өндірісті ұйымдастыра білу және тауар өткізу, тәртіптің рухын қамтамасыз
ету болып табылады.Оның айтуынша, кәсіпкер – бұл өзіне және белгілі бір
тауар өндіруде тәуекелділікті қолына алатын адам
Кейіннен (ХІХ ғасырдың ортасынан бастап), меншік пен басқару
функцияларының жеке бөлінуіне орай кәсіпкерліктің маңызы өндірісті
ұйымдастыру мен оны басқару саласына ойысты (Ж.-Б. Сәй, Дж.С.Милль).
К.Маркстің экономикалық теориясының негізінде кәсіпкер капиталист-
эксплуататор ретінде көрсетілген. Марксистік теорияда кәсіпкерлік мүлдем
басқа жағынан қарастырылған. К.Маркс кәсіпкерліктің маңызын меншік
қатынастарының ерекшелігімен салыстыра келе, кәсіпкерді қызметі жалдамалы
қызметкерлерді пайдалану арқылы капиталдың өсуін қамтамасыз ететін жұмыс
істейтін капиталист ретінде сипатталады [13, 57].
Американдық экономист Дж.Б. Кларк (1847-1938ж.ж.) Сэйдің үш біріккен
формуласын біршама өзгертті. Оның ойынша, өндірістік процессте әрдайым
төрт фактор қатысып отырады:
1) капитал;
2) капиталдың игіліктік пен өндірістік құралдары және жер;
3) кәсіпкердің қызметі;
4) жұмысшының еңбегі [10, 69].
Осылай бола тұра әр факторға өндіріс табысының арнайы бөлігі керек:
Капитал – капиталистке пайыз әкеледі, капиталдық игілік – рентаны,
капиталистің кәсіпкерлік қызметі – пайда әкеледі, ал жұмысшы еңбегі – оған
жалақыны қамтамасыз етеді.
Еркін бәсеке еңбекке – еңбекпен жасалатынды, капиталистке –
капиталистпен жасалатынды беруге ұмтылады деп жазған. Кәсіпкерлер қызметін
американдық экономист Дж.Б.Кларк осылай қабылдады.
А.Маршалл (1842-1924ж.ж.) – неокласикалық экономикалық теорияның ең
басты өкілі, бірінші болып жоғарыда айтылған үш классикалық саяси
экономияның өндіріс факторларына жер, капитал, еңбек төртінші фактор –
ұйымдастыруды қосты. Ол менеджер мен кәсіпкер арасындағы айырмашылықты
дәлелдеді,ерекшеліктерін көрсетті. Осы кезден бастап кәсіпкерлік түсінігі,
сонымен қатар оның функциялары кеңейе түсті. Менеджер – кәсіпорындағы ең
басты функцияны атқарса, кәсіпкер бизнестің сәтті болуына байланысты барлық
жауапкершілік пен тәуекелділікті өз мойнына алушы тұлға болып табылады.
Сондықтан ол менеджерге және кәсіпкер тән қасиеттерді иемденуі керек.
Сонымен қатар А.Маршалл мінсіз кәсіпкерді сипаттайтын қасиеттердің көп
болуын ескеріп. Тек кәсіпкерлердің кейбіреулері ғана бұл қасиеттерді
иемдене алады деген тұжырымға келеді [17, 125].
Негізінде кәсіпкерлер кейбір кезде өте күшті, кейбір кезде керісінше,
бірақ кәсіпкерлердің басты міндеті капитал мен еңбекті айналысқа келтіру
негізінде жоспар жасап, оны келешекте орындау іс-шараларын егжейлі-тегжейлі
көрсету болып табылады. Кәсіпорын өскен сайын, кәсіпкерлік қабілет те арта
түсу керек, сонымен қатар ол өзінің қайсарлығын, бірегейлігін, сан
қырлылығын, бастамашыл іс-әрекеттерге дайындығын өн бойына жинақтап, сақтап
қалған жағдайда ғана, ол әмбебап та, сәттілікті кәсіпкер болып қала алады.
Кәсіпкерлікті арнайы көңіл бөлгіп зерттеген маман Йозеф Шумпетерді
(1883-1950) қазіргі кәсіпкерліктің атасы деп те атайды. XX ғасырда
кәсіпкерліктің маңызы одан сайын тарылып, енді ол тек жаңашылдық қызмет
ретінде қабылданатын болды (Й.Шумпетер). Танымал американдық ғалым,
Й.Шумпетер кәсіпкер түсінігін новатор ретінде сипаттайды. Атап айтатын
болсақ, кәсіпкер – бұл жаңа технологияларды әзірлейтін новатор (жаңашыл).
Басқаша айтқанда, ол өндіргіш күштерді жаңаша ұйымдастырады, үйлестіреді
және олардың қозғаласы өз кезегінде жалпы экономикалық өсімге немесе
өндіріс циклінің жеделдеуіне алып келеді..
Й.Шумпетердің ойынша: Кәсіпкер болу өзіндік көзқарас, көрімшілдік болуы
қажет. Жаңашылдық табу болып табылады, тәуекелге бару, қорқынышты жою,
кәсіпкер еңбекке, жеңіске деген ұмтылыс болады. Кәсіпкердің интеллектіне
келетін болсақ, Й.Шумпетердің ойынша, өзгелерден ерекшеленеді: тығыз ойға
қалыптасқан, оның әрбірін кәсіпкер қарастырады.
Оның ойынша, кәсіпкердің функциясы – экономикалық өсімді қамтамасыз
етуде, капиталистік экономиканың дамуында маңызды рөл атқарады. Осыған
байланысты Шумпетер кәсіпкерлік қызметті іске асыруда пайдаланылатын немесе
ескерілетін негізгі мәселелерді атап көрсеткен. Оларға төмендегілер
жатқызылады:
- өндірістің жаңа әдістерін анықтау немесе жаңа технологиялар енгізу;
- өткізудің жаңа нарықтарына ие болу;
- жабдықтаудаң (шикізіттың) жаңа көздеріне ие болу мүмкіндіктері;
- ұйымдастырудың жаңа нысандарын анықтаудың қажеттілігі.
Кәсіпкерліктің жаңашылдық, ал кәсіпкердің экономикадағы ілгері
жылжытатын қозғалтқыш күш болып табылатын адам ретінде қабылдануы ғылыми –
техникалық революция өрістеген кезеңмен әбден үйлесіп, жуық арада өктемдік
ете бастады. Осы идея кейіннен одан әрі дамып, енді ол қайта құратын күшке
(Л.Мизес, О.Уильямсон, Д.Норт) айналды [18, 56].
Франк Найт кәсіпкерлік қызметтің ең басты ерекше белгісі болып, бұның
болашағы белгісіз жағдайларда жұмыс істеуі. Ф.Найттың пікірі бойынша
кәсіпкер - әрқашан өз позициясын берік ұстап, осы арқылы түрлі жолында
кездескен тосқауылдарды батыл түрде жеңіп өтуді мақсат етіп қойған адам.
Найт кәсіпкердің қызметін жалпы сипатта бейнелеп ұйымдастыруына және
бақылау қызметтеріне орындайтын менеджерден тұратын, меншігінде кәсіпорын
мен капиталды иемденетін меншігі болуы тиіс. Ф.Найттың пікірі бойынша
кәсіпкерліктің мәні нақты қызметтерді орындауда және кәсіпорынды құруда
емес, керісінше болашағы белгісіз жағдайларда жұмыс істеумен сыртқы ортаның
өзгеруіне тез арада жауап қайтару болып табылады. Кәсіпкер өз кәсіпорнының
пайдасын арттыру мақсатында өзінің капиталымен ақталған тәуекелдікке баруға
дайын болу керек.
Есептелмейтін тәуекелдікке негізделген теориясын американдық экономист
Ф.Х.Найт құруға талап жасаған, ол өзінің еңбектерінде И.Тюненға сүйенетін
есептелетін және есептелмейтін тәуекелдік айырмашылығын көтереді.
Алғашқысын – тәуекелділіктің өзі деп атаса, екіншісін – белгісіздік дейді.
Тәуекелділік белгілі нәтиже жинағын әкелетін белгілі мүмкіншіліктерді
болжайды. Бұндай тәуекелділіктен сақтандыруға және сақтандыру жарнасын
тұрақты шығындар саласына қосуға болады [21, 89].
Басқадай шынайы белгісіздік жағдайда, мүмкіншіліктер де, нәтижелердің
толық жиынтығы да белгісіз болады, өйткені ондай оқиға әлі болып көрмеген.
Кез келген капиталистік кәсіпорында болатын осындай белгісіздктен
сақтандыру мүмкін емес. Айтылған белгісіздік капиталистік кәсіорындар үшін
екі аймақта жүреді: өндіруші аймағында (берілген ресурс көлемінен алуға
мүмкіндік бар бұйымдардың саны мен сапасы) және болашақ тұтынушының
қажеттілік аймағында [22, 103].
Р.Кантильон сияқты Ф.Х.Найт кәсіпкер өз өнімінің сатылу бағасын алдын-
ала білмейді, бірақ сол уақытта контрактті табысты өндірушілік фактор
иегерлеріне алдын ала төлеп қоюы тиіс деп тұжырымдайды.
Енді осы заманға авторлар позициясынан кәсіпкерлік теориясын
қарастырсақ, ең бірінші Давид Маккеланд қарап өткеніміз жөн. Ол кәсіпкерге
келесідей сипаттамалар береді:
- ақталған тәуекелге бару шеберлігі;
- жігерлілігі мен жасампаздық белсенділігі;
- өзіндік және дербес жауапкершілігі;
- қабылдаған шешімдерінің салдарын білу;
- келешектегі сыртқы орта өзгерістерін болжап білу;
- ұйымдастырушылық шеберлігі.
Питер Друкер кәсіпорынды ұйымдастыру мүмкіндігі түсінігін экономика
ғылымына бірінші болып енгізді. Жаңа кәсіпорынға ресурстарды іздеу мен
оларды орналастырудан бұрын бизнестің дамуына қолайлы мүмкіндіктерді иелену
керек. Экономистер кәсіпорынның пайдасын арттыруды айтады. Керісінше
пайданы алу үшін мүмкіндіктерді арттыру туралды сөз болып отыр. Бизнеске
қолайлы мүмкіндіктерді іздеу кәсіпкер қызметініің негізі болып табылады,
нәтижесінде кәсіпкер нәтижелілігі төмен сферадан жоғары нәтиже беретін
сфераларға өз ресурсатырн ауыстырады. Кәсіпкерлік қызметінің ерекшелігі бұл
– жоғарға нәтижені кәсіпорындарды құру қабілеттілігінің байланыстырады.
Харви Либенстейн кәсіпкерлік белсенділігінің екі түрін қарастырады:
- қызметтің бірінші түрі – менеджментке сай күнделкті атқаратын
қызметтерді орындаумен байланысты болса, екіншісі – инновациялық қызмет
түрі.
- бірінші қызмет түрі қалыптасқан және толық зерттелген рыноктық ортада
қызмет ететін кәсіпорындарды басқаруды білдіреді.
- инновациялық қызмет жаңа рыноктардың шарттарында жұмыс істеу мен
тауарлардың және қызметкөрсетулердің жаңа түрлерін шығарумен байланысты
кәсіпкерлік әр түрлі рыноктық жағдайларда тиімді қызмет ете білуі тиіс.
- кәсіпкерлік қызметтің негізгі субъектісі болып – кәсіпкер саналады.
Сонымен қатар тұтынушылар, мемлекет, жалдамалы жұмысшы және бизнестегі
серіктестері болып табылады.
- кәсіпкерлік қызметте маңызды орынды объект иемденеді. Өйткені объект
пен кәсіпкерлік идеясы болып табылады. Кәсіпкерлік қызметінің объектісі бұл
– тауар, өнім, қызмет және тағы басқалар болып табылады, яғни кімнің де
болса қажеттілігін қанағаттандыратын және рынокқа тұтыну, қолдану, сатып
алу үшін ұсынылады [27, 48].
Кәсіпкерлік теориясы түрлі ғалымдар мен экономистер еңбегінде
бейнеленіп, ақырында олар кәсіпкерлікті –– адамның тәуелділікпен
инновацияға сай бейімділігі емес, бұл одан да көп мағынаға ие жаңа бір
кәсіпорынды құру деп ақырғы бір тұжырымға тоқталды.
Көптеген кәсіпкерліктің құрылымы шектен шығып кетеді экономикалық
талдауда, олар көптеген әлеуметтік жағдайларға қатысады, өздерінің
қаржыларын мәдениеттің дамуына жұмсайды, оқу үрдісіне, денсаулыққа және
қоршаған ортаға жұмсайды.
Кәсіпкерлік экономикалық ойдың маңызды түрі болып саналады, ол шешім
қабылдауға маңызды болып келеді. Маңызды рөлді бұл жерде кәсіпкердің
адамгершілігі атқарады. Кәсіпкерлік бұл-ақылдылықты және өзіншілдіктің
табиғаты болып табылады
1.2 Кәсіпкерлік капитал мәні және маңыздылығы
Нарықтық капиталистік қатынастар пайда болғаннан бастап капитал
категориясы кәсіпкер түсінігімен қатар жүреді. Кәсіпкер мен капитал
өздерінің табыстарын көбейтуге ,қосымша табыс табуға ұмтылуымен бір-
бірімен тығыз байланысты. Алынған табыс салынған қаражатпен қатар одан
да көп табыс алу мақсатымен қайта өндіріске салынады. Кәсіпкерлік қызметтің
бұл түрін А.Смит келесі жолмен көрсеткен: Кәсіпкер ақшаны қазір жұмсау
үшін емес,жұмсалған капиталды орнына келтіру үшін қарызға алады.
Кәсіпкерлік капиталдың экономикалық мәнін эконмикалық теориядағы орнын
анықтау бөлімінде қарастырған орынсыз,себебі капитал оны жұмыс істететін
қозғалыс күшінсіз мәні жоқ [21, 89].
Егер нақты түскен ақша көлемі төлемдерден көп болса, онда ол табысқа
ие, ал егер аз болса, онда шығынға ұшырайды. Осында кәсіпкер өзінің
кәсіпшілік қасиеттеріне сәйкес контрактілі табысты алып отырады, бірақ
жиынтық табыстың қалдық сомасы ғана оның пайдасы болады. Осылай, өзіне
шынайы белгісіздікті жүктейтін әрі өзінің жабдықтаушыларын одан арылтатын
адам кәсіпкер болып танылады. Ол ресурс иегерлерінің өздерінің нарықтық
бағаның алуын және олардың болжамдарының дұрыстығын өзінің толық
жауапкершілігіне алады.
Капитал көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, ол сонымен
қатар материалдық емес элементтерді де қамтиды, атап айтқанда, адамның
қабілеті, білімі. Бірқатар экономистер капиталды тек өндіріс құрал-
жабдықтары деп қарайды. Мұндай пікір саяси экономияның классиктерінен
тараған. А. Смит капиталды жинақталған еңбек деп, ал Д. Рикардо капиталды
өндіріс кұрал-жабдықтары деп тұжырымдаған. Қазіргі экономистердің
еңбектерінде де мұндай анықтамалар кездеседі. Мысалы, П. Самуэлъсон мен
Нордхаустың "Экономикс" деген еңбегінде, капитал дегеніміз экономикада
басқа тауарларды өндіруге арналған, ұзак мерзімді қолданылатын игіліктер
деп түсіндірілген. Бұл игіліктерге сансыз станоктар, жолдар, компьютерлер,
жүк машиналары, прокат стандары, өндірістік үйлер т. б. жатады. Кейбір
зерттеушілер капитал ұғымын ақшамен байланыстырады. Мысалы, Дж. Робинсон
"Қазіргі экономикадағы күрделі қаржы" деген еңбегінде, "Капитал
қаржыландыру көзі болмай тұрып, ақша сомасы ретінде танылған" деп жазды
[21, 89].
Маркстің саяси экономиясының маңызды категориясы ретінде капитал
қоғамның бүкіл өндірістік қатынастар жүйесін қамтитын кұбылыс ретінде
сипатталады, яғни капитал капиталистер мен жұмысшылардың қосымша құнды
өндірумен байланысты қатынасын, әрі оны бөлумен байланысты таптар
арасындағы қатынастарды қамтиды. Маркс капиталдың жалпы формуласын шығарды.
Ақша - Тауар - Ақша осыған орай ол капитал мәңгі қозғалыста болады деген
қорытындыға келді. Капиталдық өсуінің көзі капиталистердің ақысыз
иемденетін, жалдамалы жұмысшылардың еңбегімен өндірілетін қосымша кұн болып
табылады. Сырт карағанда капитал мынадай нақты нысандарда орын алады:
өндіріс құрал-жабдықтары өндіргіш капитал нысанда ақша - ақшалай, тауарлар
- тауарлы капитал нысанында көрінбекші. Солай дей тұра К.Маркс ақша-тауар
және құрал-жабдықтар жеке алғанда капитал болады дегенді айтпайды, олар
белгілі бір өндірістік қатынастар кұрамында ғана капитал болып саналады,
деп білді. Сонымен капиталға деген көзкарас әр қилы, алайда олардың бір
мәселеде бірлігі де байқалады, табыс әкелетін қабілеті тұрғысынан капитал
меншікпен үндеседі.
Материалдық өндіріс саласында қызмет ететін капитал өнеркәсіп капиталы
деп аталады. Өнеркәсіпке немесе ауыл шаруашылығына бөлінген ақша
өндірістік объектіні салуға, машиналар мен жабдықтарды сатып алуға, сол
сияқты өнім өндіруге қажетті шикізат пен материалдарға жұмсалады. Өнеркәсіп
капиталының өндіріс объектілерін, станоктарды, жабдықтарды қамтитын бөлігі
өндіріс процесінде көп жылдар әрекет етеді. Оны негізгі капитал деп атайды.
Шикізат, материалдар, энергетикалық ресурстар өндіріс процесінде бір
мезгілде пайдаланылады да, өндірілген өнімге бірден көшеді [21, 89].
Негізгі капиталдың кызмет етуімен байланысты физикалық және моралдық
тозу орын алады. Физикалық тозу процесі негізгі капитал элементтерінің
өндірісте одан әрі пайдалануға жарамайтындығын сипаттайды. Негізгі
капиталдың физикалық тозуына көптеген факторлар әсер етеді. Олар ең алдымен
машина мен жабдықтарды пайдалану ұзақтығы мен қарқындылығы, негізгі
капиталды пайдаланатын өндіріс технологиясының құрылымы, атмосфералық
ықпал, материалдың өз бойындағы болып жатқан ішкі процестер. Негізгі
капиталды пайдалану ұзақтығы мен физикалық тозу дәрежесінің арасында
тікелей пропорциялы тәуелділік бар, машиналар мен жабдықтарды пайдалану
уақыты ұзақ болған сайын, физикалық тозу дәрежесі де жоғары болады.
Негізгі капиталдың заттық тозуынан басқа, оның құнсыздануы нәтижесінде
және арзан, тиімді жабдықтардың майда болуымен байланысты олардың моральдык
тозуы орын алады. Негізгі капиталдың моральдық тозуы ең әуелі ғылыми-
техникалық прогрестің қарқынды дамуымен байланысты. Моральдық жағынан
тозған жабдыктар экономикалық тұрғыдан да тиімсіз, өнімсіз, сондай-ақ
онымен өндірілген өнімдердің бәсеке қабілеті де төмен болады. Моральдық
тозған, ескірген жабдыктарды, құралдарды жаңарту белгілі бір бағдарламаға
сай жүргізіледі, ол негізгі капиталға деген үлкен шығындарды кажет етеді.
Осымен байланысты өндірісті техникалык жаңартуға жұмсалатын күрделі
қаржының үлесі ұлғаяды. Дамыған елдерде өңдеуші өнеркәсіпке жұмсалатын
қаражат бүкіл күрделі каржынын 60-80 процентін құрайды.
Заттай және моральдық жағынан тозған, ескірген құралдарға кеткен
шығындар амортизациялық жарна арқылы өтеліп отырады (негізгі капитал
құнының бір бөлігінің жыл сайын шығарылатын өнімге ауысуы). Амортизациялық
жарна сомасының негізгі капитал құнына процентпен шаққанда қатынасы
амортизация нормасы деп аталады. Ғылыми-техникалық прогрестің жоғары
қарқынымен, негізгі капиталдың моральдық тез тозуымен байланысты мемлекет
заңды жолымен амортизация нормасын көтеріп отырады.
Мемлекеттің бұл әрекеті жабдықтардың құнын шығарылатын өнімдерге тез
ауыстырып, моральдық ескірген, уақыт талабына сай келмейтін құрал-
жабдықтардан құтылуға бағытталған амортизацияны тездету саясаты деп
аталады. Ғылыми-техникалық прогресс жағдайында негізгі капиталдың моральдық
тозған бөлігін қалпына келтіру қаражаты осы амортизацияны тездету есебінен
түседі. Амортизацияны тездету пайдадан көптеген соманы амортизация қорына
аударға, сөйтіп қосымша қор жинау көлемін арттыруға мүмкіндік береді. Мұның
тағы бір ұтымды жері, амортизация қорына бөлінетін пайда салықтан
босатылады.
Өндірісті кең көлемде жалғастыру үшін, кәсіпкер тапқан пайдасының бір
бөлігін өзінің тұтынуына емес, өндірісті қаржыландыруға жұмсауы міндетті.
Пайданың бір бөлігін үстеме капитал ретінде пайдалануды капиталдың қорлануы
деп атайды. Ол тек жеке капиталдың ғана емес, бүкіл қоғамдық капиталдың
өсуін сипаттайды. Капиталдын өсуінің тағы бір жолы оның орталықтануы, бұл
фирмалардың бірін-бірі қосып алуы немесе жойып жіберуі нәтижелерінде мүмкін
болады. Капиталдың орталықтануынан экономикада қызмет етуші капиталдың
жалпы келемі езгермейді.
Капиталдың ауыспалы айналымының бірінші және үшінші сатысы айналыс
процесін, ал екіншісі - өндіріс процесін көрсетеді. Өнеркәсіп капиталы
ауыспалы айналымның әр сатысында әр қилы нысанда орын алады: ақшалай,
өндіргіш және тауарлы. Капиталдың ауыспалы айналымының үздіксіз орын алуы
олардың үш нысанының бір-бірімен алмасуының мәнін түсіндіреді. Олар әр қилы
фазаларды ешбір кедергісіз бір-бірімен алмасып отыратын болса, ауыспалы
айналым қалыпты деген сөз, Егер капитал ақшалай нысанда тұрып қалса,
өндіріске жол ашылмайды. Ал егер ол өндіргіш нысанда тұрып қалса, бір
жағынан, өндіріс кұрал-жабдықтарының, екінші жағынан, жұмыс күшінің қызмет
атқармай түрғандығын көрсетеді. Капитал егер соңғы фазада кедергіге
ұшыраса, жинақталған тауарлар айналыс саласына өту жолын жапқаны болып
табылады.
Капиталдың ауыспалы айналымы тұрақты түрде бірінен соң бірі жаңарады
және қайталанады. Бұл дүркін-дүркін келіп отыратын процесс. Капиталдың бір
айналымы оның алғашқы ақшалай жұмсалған кезінен бастап, кәсіпкерге сол ақша
өсімімен қайтып оралғанға дейінгі мерзімді қамтиды. Мұны капитал
айналымының уақыты деп атайды. Айналмалы капиталдың айналым уақыты ауыспалы
айналымның бір айналымына тең. Негізгі капиталдың айналым уақыты
авансыланған негізгі капиталдың жылдық амортизациясына тең. Авансыланған
бүкіл капиталдың айналым уақыты авансыланған капиталдың жылдық
амортизациясы мен айналмалы капиталдың жылдық айналым сомасына қатынасы.
Айналым уақыты өндіріс уақыты мсн (бұл мерзімде капитал өндіргіш нысанда
болады) айналыс уақытынан тұрады. Капитал айналымының жылдамдығы өндіріс
тиімділігіне ықпал етеді. Көп мөлшерде пайда табу мақсатымен кәсіпкер
капитал айналымын тездетуге мүдделі болады [21, 89].
Экономикада тек өнеркәсіп капиталы ғана емес, айналыс саласында
тауарларды сату мақсатын көздейтін сауда капиталы да орын алады. Тарихи
жағынан сауда капиталы өнеркәсіп капиталынан көп бұрын орын алған, ол ұзақ
жылдар үстемдік еткен капиталдың түрі. Саудамен шұғылданатын кәсіпкер
капиталын тек тауар сатып алуға ғана емес, тауарды сатып өткізумен
байланысты қызмет көрсетуге де жұмсайды. Тауарды сатып өткізумен байланысты
шығындар айналыс шығындары деп аталады. Олар екі түрге бөлінеді: таза және
қосымша айналыс шығындары. Таза шығындар тікелей айналыспен байланысты орын
алатын шығындар, мұнда жарнама шығындары үлкен үлес алады. Қосымша айналыс
шығындары - өндіріс процесін жалғастырумен байланысты шығындар. Бұл
тасымалдау сақтау, буып-түюмен байланысты шығындар.
Капиталдың тағы бір нысаны - қарыз капиталы. Бұл белгілі бір мерзімге
процент үстемесін өсіру шартымен берілетін ақша капиталы. Қарыз капиталының
көзі уакытша пайдаланылмаған бос ақша қаражаты, соңғысы болса кәсіпорындар
мен фирмалардың, уақытша бос қаржылары мен халықтың ақшалай қаражатынан
тұрады. Несие арқылы осылардың барлығы қарыз капиталына айналады. Қазіргі
экономикада несиенің бірнеше түрі бар: коммерциялық, банкілік, мемлекеттік,
мемлекетаралық.
И.Шумпетер кәсіпкердің новаторлық функциясынан кәсіпкерлік капиталды
пайда, табыс ретінде шығарады. Бұл табыстың көзі жетістікке жеткен кәсіпкер
иеленетін уақытша монополиялық жағдай деп есептейді. Ол мұнда жаңа
комбинациялардың екі түрін қарастырады. Алғашқысын ескі игіліктерді
өндіруді жаңашылдау және шығындарды үнемдеумен байланыстырады. Екіншісін
жаңа нарықтарды ашумен байланыстырады. Екі жағдайда да үдеріс үш кезеңге
бөлінеді. Бірінші кезеңде жаңа комбинация мүмкіндікті көрген кәсіпкер
капиталы өндірісті ұйымдастырып, нарыққа шығады. Әлбетте, ол алғашқы
кезеңде ешқандай қалдық пайда көрмейді, онымен қоса қосымша шығындалады.
Бұл тек кәсіпкердің нарықта тұрақтанып, монополист болған жағдайында, яғни
екінші кезеңде ақталады (алғашқы жағдайды – игіліктерді одан да арзан
әдіспен өндіру, екінші жағдайда – оның өндірісі өздігінен). Осы кезеңде ол
монополиялық капитал табысын алуға мүмкіндігі туады. Және соңғы үшінші
кезеңде, салаға жоғары табыспен тартылған бәсекелестер еніп, уақытша
монополия бұзылады. Нәтижесінде баға төмендейді де, шығындармен теңеседі,
бірақ басқа деңгейде.
Кәсіпкерлік капитал - табыс көзінің тиімді факторларының бірі болып
табылады. Мүмкіндігінше барлық жаңа экономикалық қорлар, Й.Шумпетердің
пікірінше- кәсіпкердің басты шаруасы, сол арқылы ол өзінің қарапайым
шаруашылықтан ерекшелігін көрсетеді. Кәсіпкерлер жаңа ешкімге белгісіз өнім
шығару үшін ресурстарды қарап, жаңа әдістерді қолданып технология
жағдайында және қолданыста жүрген қаржылық тауарды қолдану арқылы, олардың
мақсаты монополия жасау немесе бөгде ұйымдарды әлсірету [21, 89].
Кәсіпкердің дербестігін дұрыс түсіну керек, оның үстінен қарайтын басшы
орган болмайды,кімге және қашан қандай бағамен сату керек екендігі
қарастырылмайды, және т.б. Бірақ кәсіпкер үнемі нарыққа тәуелді болады,
ұсыныс және сұранысқа, бағаның қалыптасуына, тауарлық ақша қатынасына
тәуелді болады.
Кәсіпкерліктің екінші шарты ол - қолданылған шешімдерге, тәуекелге
жауапкершілік болып табылады. Тәуекел әрқашан білместік, екіұштылықпен
байланысты. Ең мұқият есеп айырысу және болжам білместікті шеттей алмайды,
ол кәсіпкерліктің тұрақты серігі болып табылады. Кәсіпкерліктің үшінші
шарты- қаржлық жетістіктің бағыты, пайдаға талпыныс болып табылады, бірақ
мұндай қою жаңа бизнесте өзіндік мәні болып табылмайды.
Жарғылық капитал - кәсіпорындағы негізгі меншікті құралдардың
құрастырушы және оған міндеттеме орындаушы, ұйымның капиталына ұйым
құрылтайшыларын және пайданың салу жиынтығын жатқызамыз. Бірде бір
экономикалық категория капитал сияқты, терең анализде болмаған. Ол тек
экономикада ғана емес, сондай-ақ заңдық қарым-қатынаста, әлеуметтік-
экономикалық саясатта да орын алады. Ұйымның капиталы- қатар құрайтын
күрделі шама. Оларды екі басты топқа бөлуге болады: қорлар, басшылардың
кеңесімен және ұйыммен жинаған резервтер. Қарапайым материалдық қорлар
автоматты түрде капиталдың экономикада пайда болуын білдірмейді.Толық түрде
жүйе қалыптасу керек,сол жүйеде капитал қалыптасып, өзгертулер енгізіп, бір
түрден екінші бір түрге өту кекрк. жарғылық капитал- шыққан нүкте болып
табылады,сол арқылы практикалық қызмет экономикалық субъектіде қалыптасады.
Жарғылық капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) үлесіне
(салымдарына) бөлінген коммерциялық ұйым – шаруашылық серіктестік деп
танылады. Құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдары есебінен құрылған,
сондай-ақ шаруашылық серіктестік өз қызметі үрдісінде өндірген және алған
мүлік меншік құқығы бойынша серіктестікке тиесілі болады. Шаруашылық
серіктестікті бір адам құруы мүмкін, ол оның бірден бір қатысушысы болады.
Толық серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда қатысушылары
серіктестіктің міндеттемелрі бойынша өзіне тиесілі барлық мүлкімен ортақ
жауапкершілікте болатын серіктестік – толық серіктестік деп танылады.
Серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзінің бүкіл мүлкімен (толық
серіктерімен) қосымша жауап беретін бір немесе одан да көп қатысушылармен
қатар, серіктестіктің (салымшылардың) мүлкіне өздері салған салымдардың
жиынтығымен шектелетін бір немесе одан көп қатысушыларды да енгізетін және
серіктестіктің кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыруға қатыспайтын серіктестік
– сенім серіктестігі деп танылады [21, 89].
Бір немесе бірнеше адам құрған, жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен
белгіленген мөлшерде үлеске бөлінген серіктестік жауапкершілігі шектеулі
серіктестік деп танылады, жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылар
оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және серіктестіктің қызметіне
байланысты залардарға өздерінің қосқан салымдарының құны шегінде тәуекел
етеді.
Өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында акциялар
шығаратын заңды тұлға акционерлік қоғам болып танылады.
Акционерлік қоғамның акционерлері осы заң актілерінде көзделгеннен
басқа жағдайларда оның міндеттемелері бойынша өз мүлкі шегінде жауапты
болады және егер, заң актілерінде өзгеше көзделмесе, өз қатысушыларының
міндеттемелері бойынша зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңдарда
белгіленген тәртіп пен жағдайларда ортақтасып жауап береді.
Жарғылық капиталының (шығарылған жарғылық капиталының) басым бөлігін
басқа заңды тұлға қалыптастырған не олардың арасында жасалған шартқа сәйкес
(не өзгедей түрде) негізгі ұйым осы ұйымның қабылдайтын шешімдерін айқындай
алатын заңды тұлға еншілес ұйым болып табылады.
Егер акционерлік қоғамның дауыс беруші акцияларының жиырма пайыздан
астамы, басқа (қатысушы, басымырақ) заңды тұлғанікі болса, ол тәуелді қоғам
деп танылады.
Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарасақ, жарғылық капитал-бағалық
акция акционерлер үшін немесе ұйым басшылары.
Осы арқылы, ұйым түріне жарғылық капиталға:
- акционерлік қоғам үшін-акциялар үшін номиналды құн
- шектелген жауапкершігі бар қоғам үшін-меншік иелерінің барлық құны
- мемлекеттік кәсіпкерлік үшін-толық шаруашылық жүргізулерге арналған
экономикалық субъектілер [21, 89].
Қаржылық ресурстар мен капитал фирманың қаржыларын зерттеудің басты
объектісі болып табылады. Реттелетін нарық жағдайында капитал түсінігі
қолданылады, ол қаржыгерлер үшін фирманың жаңа кірістерін алу мақсатында
үнемі әсер етуге болатын нақты объект болып саналады. Осы сапада капитал
тәжірибелік қаржігер үшін - өндірістің объективті факторы. Осылайша
капитал – фирма арқылы айналымға салынған және осы айналымнан кіріс
әкелетін қаржы ресурстарының бөлігі. Осы мағынада капитал қаржы
ресурстарының айналған формасы ретінде болады.
Нақты өмірде фирманың капиталы ақшалай нысанда ұзақ уақыт бойы қала
алмайды, өйткені ол жаңа кірістер әкелуі керек. Фирманың кассасында немесе
оның банктегі есеп айырысу шотында ақшалай қаражаттардың қалдығы ретінде
ақшалай нысанда бола отырып, ол фирмаға кіріс әкелмейді.
Құрылатын тауардың материалды негізін шикізаттар, материалдар, сатып
алынатын комплектілеу тауарлары және жартылай фабрикаттар алатын
болғандықтан, олардың құндары басқа да материалдық шығындармен, негізгі
өндірістік қорлардың тозуымен, жұмысшыларға төленетін жалақымен қатар
өзіндік құн формасында болатын, кәсіпорынның өнімді өндірудегі шығындары
қатарына жатады. Түсім түскенге дейінгі бұл шығындар кәсіпорынның
шығындалмайтын, ал өндіріске авансталатын айналым қаражаттары есебінен
қаржыландырылады. Тауарды өткізуден түсім түскеннен кейін айналым қорлары
қалпына келтіріледі, ал кәсіпоранның өндіріс бойынша шаққан шығындарының
орны толтырылады.
Қаржы ресурстары мен капиталын анықтаудағы ең қолайлы негізгі принцип
болып, оларды түрлерге жатқызу болып табылады, яғни қаржылық қайта бөлуден
өте отырып жиынтық қоғамдық өнім өткізілетін форма; амортизациялық аударым,
жиынтық кіріс пайда, айналым қаражаттарының қалыптасқан артық көлемі,
тұрақты пассивтер және т.б, сонымен қатар олардың кәсіпорынның қаражаттар
айналымы процесіндегі ролін нақты айқындау керек.
Кәсіпорынның капитал ресурстарын үш негізгі топқа бөлу экономикалық
тұрғыдан дұрыс болады
- меншікті және оларға теңестірілген қаражаттар есебінен қалыптасқан
қаржы ресурстары
- қапитал нарығында мобилизацияланған ресурстар
- қайта бөлу есебінен түскен ресурстар, капитал табыстары.
Жеделдетілген амортизациямен қатар соңғы жылдары негізгі қорларды қайта
бағалау да үлкен мәнге ие болып отыр.
Қайта бағалаудың мақсаты – негізгі активтерді жаңалау үшін керекті
ақшалай қаражаттар қорын қалыптастыруға жағдай жасау, мүлікті бағалау және
тозуды есептеу үшін алғашқы құндық базаны жаңалау болып табылады. Қайта
бағалауға барлық негізгі қорлар жатады, оның ішінде әрекеттегілері және
консервацияланғандары, жалға немесе уақытша пайдалануға берілгендері,
списанияға шығаруға дайындалғандары, бірақ өшіруге акт жасалмағандары.
Шаруашылықты жүргізудің жаңа негіздеріне өтуде елдің экономикасында
нарықтық механизмдері активизациялауда кәсіпорынның қаржы ресурстарын
қалыптастырудың қайнар көздерінің ішінде материалды емес активтердің
амортизациясы үлкен мәнге ие.
Қазіргі кезде кәсіпорын қаржылық капитал жұмыстарын ұйымдастыру кезінде
үлкен қиыншылықтармен қақтығысады. Жеңісті жұмыс істеп жатқан фирмалардың
тәжірибесі осы мәселені шешудің қысқа жолының кәсіпорын басшыларының
қолында екендігін көрсетті. Қазіргі таңда фирманың капитал салымдарының
жұмысын қайта құрудың екі тәсілі кеңінен қолданылады:
- егер де басшы – кәсіби қаржыгер болса, ол кәсіпкерлік капитал
қызметін қайта құруды өзі реттейді. Бұл тиімді нұсқа, бірақ отандық
тәжірибеде көп кездеспейді;
- фирма капиталының қызметінің барлығын нақты білетін кәсіби қаржігер
болмаса,тәжірибеге капитал жұмысын ұйымдастырудың, керекті моделін қою мен
енгізу үшін сыртқы ұйымды тарту.
Қызметтің ерекшеленген бағыттары бір мезгілде менеджердін алдында
тұрған негізгі тапсырмаларды да анықтайды. Осы тапсырмалардың құрамы келесі
түрде бөлшектенеді.
Бірінші бағыт шеңберінде жалпы бағалау жүргізіледі:
- кәсіпорынның активтерінің және оларды қаржыландырудың қайнар
көздерінің;
- кәсіпорынның қол жеткізген экономикалық потенциялын ұстап тұруға және
оның қызметін кеңейтуге керекті ресурстар шамасы мен құрамы;
- қосымша капитал қорларын толтыру және тиімді жобаларды
қаржыландырудың қайнар көздерінің;
- капитал ресурстарын пайдаланудың жағдайы мен тиімділігін бақылау
жүйесінің.
Екінші бағыт бөлшекті бағалауды талап қарастырады:
- керекті қаржы ресурстарының көлемінің;
- оларды ұсыну формаларының (ұзақ мерзімді немесе қысқа мерзімді несие,
нақты ақша);
- қол жеткізумен уақыт дәрежесінің (қаржы ресурстарына қол жеткізу
мүмкіндігі келісім шарт арқылы анықталады; қаржыға керекті көлемде және
керекті уақытта қол жеткізе алу кереку);
- ресурстардың осы түрін иелену құнының (пайыз ставкалары,қаражаттардың
осы қайнар көздерін ұсынудың басқалай формальді емес жағдайлар);
- қаражаттардың осы түрімен ассоциацияналанатын тәуекел (яғни, меншік
иелерінің капиталы қаражаттардың қайнар көзі ретінде банктің ссудасына
қарағанда аз тәуекелді болады).
Үшінші бағыт инвестициялық сипаттағы ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
шешімдердің талдауы мен бағасын қарастырады:
- капитал ресурстарының трансформациясының тиімділігі;
- капитал салымдарының тиімділігі [21,89].
Капитал ресурстарының салымдық шешімдерді жоғарыда аталған бағалауларды
пайдалана отырып, қабылдау өтеулілік, қаржылық тұрықтылық және тиімділік
талаптары арасындағы компромисті есепке алатын, альтернативті шешімдер
нәтижесінде орындалады.
Капитал ресурстарын басқару кәсіпорынды басқарудың жалпы жүйесінің
маңызыды тармағы болып саналады. Айналым капиталдарының айналымын көтеру
запастарды сақтаумен байланысты нәтижелер мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Кәсіпкерлік капиталдың теориялық аспектілері
... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Кәсіпкерлік теориясының эвалюциясы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1.2 Кәсіпкерлік капитал мәні және маңыздылығы
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
1.3 Кәсіпкерлік капитал қалыптасуының көздері және қызметі
... ... ... ..
2. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік капиталдың даму
перспективасы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
2.1 Кәсіпкерліктің қазіргі жағдайы және мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.2 Кәсіпкерлік дамуын экономикалық және құқықтық қамтамасыз ету ..
2.3 Бәсекеге қабілетті кәсіби кадрларды даярлау бағыттары
... ... ... ... ... .
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан халқына Жолдауында айтылғандай, біздің стратегиялық міндетіміз –
бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарынан лайықты орын алу. Сондықтан да
мемлекет пен жеке меншік сектор өзара сенім мен тиімділікке негізделген
әріптестік қатынастарын жолға қою керек. Алайда, мұндай стратегиялық
міндетті шешу үшін экономикамыздың бәсекеге қабілеттілігін арттыра отырып,
шикізаттық бағыттан бас тарту және өңдеуші өнеркәсіптің үлесін арттыру,
әлемдік стандарттарға сай өнімдер өндіру, салалық кластерлер құру, ғылымды
көп қажет ететін және жоғары технологиялық экспортқа негізделген өндірістер
құруды ынталандыру сияқты көптеген маңызды шараларды жүзеге асыру қолға
алынды [1].
Еліміздің индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға
арналған стратегиясы қабылданып, оны іске асыруда және өңдеуші саланың
мүмкіндігі мол басым бағыттары анықталып, кластерлер құру арқылы дамытуға
баса назар аударылып отыр. Мұның барлығы жоғары деңгейде орындалып, оң
нәтижесін беру үшін еліміздегі шағын кәсіпкерлік қызметті ұтымды
ұйымдастыру, дамыту және қызмет тиімділігін арттыруға ерекше мән беру
қажет.
Кәсіпкерлік капитал қажеттілігін тудыратын негізгі факторлар – сұраныс
және ұсыныс. Аталмыш факторлардың туындауына кейбір елдерде капитал
көлемінің өсуі, ал екінші бір елдерде капитал көлемінің құлдырауы себепкер
болады. Өндірісі дамыған елдерде жоғары кіріс көзін қамтамасыз ететін
инвестициялық қорлар санының артуы ұсыныстардың өсуіне ықпал етеді. Бұл
елдерде ұлттық өндірісті дамыту үрдісі фирмалар мен компаниялардың табысты
қызмет етуге ұмтылысының және шетелдік капиталға деген сұраныстың артуына
әсер етіп отыр.
Кәсіпкерлік капиталды пайдалану мақсатына қарай ішкі капиталға
қарағанда шетелдік капиталдың бірқатар өзіндік артықшылықтары бар: шетелдік
капитал қазіргі заманғы жаңа өндірістік технологияларды ендіруге ықпал
етеді; халықты жұмыспен қамтамасыз етуге және кәсіби мамандар мен жұмысшы
күшінің өсуіне әсер етеді; заманға лайық басқару дағдыларын қалыптастырады;
тауар экспорты мен қызмет түрлерін кеңейтеді; шетелдік компаниялармен
бәсекелес жергілікті фирмалардың қызметінің тиімділігін арттыруға ықпал
етеді.
Капитал ағынының әсерінен құнсыздануға байланысты қиындықтардың да
туындауы мүмкін. Сонымен қатар, шетелдік инвесторлар игерілуі қиын
жекеменшік заттар мен акциялар толқынын әкелуі ықтимал. Олар өз кезегінде
сатып алу мүмкіндігі жоғары ақша мөлшерінің артуына ықпал етеді. Соның
нәтижесінде мемлекеттік қаржы органдарында қаржы саласы мен жалпы
экономиканы реттеу, басқару мәселелеріне байланысты күрделі мәселелер
туындайды.
Сонымен қатар, капитал ағыны белгілі бір мерзім аралығында ұлттық
валюта бағамының ауытқуына ықпал етуі мүмкін. Соның салдарынан баға
тұрақтылығы бұзылып, сауда-саттық және инвестиция саласында тиімсіз
шешімдердің қабылдануы ықтимал. Сондықтан көптеген елдер мұндай капитал
ағынына тосқауыл қоюға тырысады. Капитал ағыны елдің салықтық базасын
әлсіретіп, мемлекетті шамадан тыс инвесторлар тартуға мәжбүр етуі мүмкін.
Сол себепті түрлі мемлекеттер өз дамуының әр түрлі сатыларында ішкі
нарықты сыртқы капитал әсерінен қорғау мақсатында шетелдік инвестиция
ағынына түрлі әкімшілік шектеулер мен кедергілер қойып отырған. Аталмыш
шектеулер мен тиымдарды алып тастап, олардың орнына капиталдың кіріс-шығыс
ағынын реттеу жолдарын қарастыру қаржы қорларын тиімді түрде қайта бөлуге
ықпал етеді. Жаңа ақпараттық технология дамып, қаржы саласы жетілдірілген
сайын, осындай мүмкіндіктер арта түседі.
Кәсіпкерлік капиталды реттеудің әдістерінде жүйеліліктің, бірізділіктің
болмауы жаһандандық дағдарыс басталған кезде көптеген елдердің
экономикасының дамуына кері әсерін тигезді. Сондай-ақ, жүйелі түрде
қайталанып отыратын дағдарыстар экономиканың рецессиялық жағдайдан шығуына
тосқауыл болды. Сол себепті кәсіпкерлік және ссудалық капиталды реттеудің
әдіснамалық аспектілерін анықтау және олардың қаржы қорлары қозғалыстарын
ұйымдастыру формаларымен байланысын айқындау – бүгінгі күнгі экономика
ғылымындағы өзекті мәселелердің бірі.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Капитал теорияларына арналған классикалық
және неоклассикалық теория өкілдерінің көптеген еңбектері бар: А.Смит,
Д.Рикардо, Р.Кантильон, К.Маркс, Дж.Милль, Ж.Б.Сэй, А.Маршалл, Й.Шумпетер,
Дж.Кларк, П.Самуэльсон және т.б. Қазақстандық ғалымдар арасында қаржы
капиталының әлемдік мобильділігіне және кәсіпкерліктің қалыптасуы мен
кәсіпкерлік капиталдың ерекшеліктеріне байланысты мәселелерді
Я.Ә.Әубәкіров, Е.Б.Жатқанбаев, Р.Е.Елемесов, У. Баймұратов, А.Қ. Қошанов,
О. Сәбден, М.С.Тулегенова. Н.К. Нурланова, А.Е. Есентүгелов сияқты
экономист-ғалымдар зерттеп жүр.
Аталған ғылымдар еңбектерінде капиталдың мазмұнын зерттей отырып,
өндіріс процесін ұйымдастыру нысаны мен капиталдың қайта құрылған құнның
иемдену мен бөлу нысаны ретінде капиталды айыруға негізделген әдіснамалық
тұрғыны негіздеуге болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты
кәсіпкерлік капитал дамуындағы негізгі проблемалар мен факторларды уйрену
болып табылады. Осы мақсаттарға қол жеткізу барысында келесі міндеттерді
шешу көзделеді:
- кәсіпкерлік теориясының қалыптасу жағдайына түсінік беру;
- кәсіпкерлік капиталдың мәні мен маңыздылығын ашып көрсету және
негізгі қалыптасу көздерін анықтау;
- Қазақстандағы кәсіпкерліктің қазіргі даму жағдайына сипаттама беру;
- мемлекеттік реттеу мақсатында кәсіпкерлікті құқықтық және
экономикалық жағынан қамтамасыз ету мәселелерін қарастыру;
- Қазақстан экономикасына кәсіпкерлік капитал тарту мәселелерін басқару-
реттеудің ғылыми және әдіснамалық негіздерін жасау;
- бәсекеге қабілеттілікті анықтау және кәсіби маман даярлау
бағыттарының әсерін анықтау.
Зерттеу нысаны. Кәсіпкерлік капиталдың маңыздылығы және қалыптасу
көздері зерттеледі.
Зерттеу пәні. Тақырыптың зерттеу пәні ретінде кәсіпкерлік капиталдың
қызмет етуіне байланысты туындайтын әлеуметтік-экономикалық және құқықтық
қатынастар қарастырылады.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Экономикалық
теория классиктерінің ғылыми еңбектері, халықаралық экономикалық қатынастар
саласы бойынша, әсіресе капиталдың қозғалысын зерттеуге арналған
Қазақстандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектері, сонымен қатар
дамыған және дамушы елдердің экономикалары жөніндегі зерттеу жұмыстары мен
Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызметтерді реттеуші заңдар мен
нормативтік-құқықтық құжаттар – зерттеу жұмысымыздың теориялық және
әдіснамалық негізі болып табылады.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде ҚР Статистика агенттігінің
анықтама материалдары және еліміздегі ұзақ мерзімді стратегиялар
қарастырылды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспе, екі тарау,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. КӘСІПКЕРЛІК КАПИТАЛДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Кәсіпкерлік теориясының эволюциясы
Кәсіпкерліктің мәнін түсіну үшін, ең алдымен бұл сөздің этимологиясын
және даму эволюциясын зерттеуден бас тарту керек. Кәсіпкерлік түрлі елдерде
және түрлі халықтарда әр түрлі түсінікті иемленеді. Француз сөзі
Enterprendre ХІІ және ХV ғасырларда бар нәрсені жасау дегенді білдірсе,
Англияда ХV ғасырдан бастап кәсіпкерлікке жақын келесі көрсетілгендей
түсініктер қоланылды: merchant - саудагер, adventure - тәуекелге барушы
адам, undertaker - міндеттерді өзіне алушы тұлға.
Кәсіпкерліктің тарихы орта ғасырлардан басталады. Осы кезеңнен бастап
саудагерлер, қолөнершілер, көпестер, миссионерлер өздерін кәсіпкер ретінде
көрсете білді. Капитализмнің пайда болуынан бастап байлыққа деген ұмтылыс
шексіз пайданы алуға ынта тудырды. Кәсіпкерліктің іс-әрекеті мәдени
шеңберге ие бола отырып, мамандандырылған сипатқа ие болды. Көп жағдайларда
кәсіпкерлер өндіріс құралдарының иесі бола отырып, өз фабрикаларында,
зауыттарында өздері қызмет жасады.
ХІV ғасырдың ортасынан бастап акционерлік капитал пайда болып,
акционерлік қоғамдар пайда құрыла бастады. Бірінші акционерлік компаниялар
халықаралық сауда саласында қалыптасты. Ең бірінші 1554 жылы Ресеймен сауда
қатынастарын жүргізу үшін ағылшын сауда компаниясы қалыптасты. Кейінірек,
Гудзон шығанағымен сауда жасаған ағылшын және голландия компанияларының
құрылуына алып келді. Осыдан кейін шарушылықтың акционерлік формасы
экономиканың басқа салаларына ене бастады.
ХVІІ ғасырдың аяғында бірінші акционерлік банктер қалыптасты. Осылай
1694 жылы акционерлік бастамалар негізінде Ағылшын банкі, 1695 жылы
Шотландия банкі құрылды. ХVІІІ ғасырдың аяғы, ХІХ ғасырдың басында банктік
істің акционерлік формасын жүргізу көптеген мемлекеттерде кеңінен дами
бастады. Бұндай жағдайларда ұсақ фирмаларға өмір сүру қиынға соғып, орта
және ірі фирмалар пайда болды. Соның негізінде максималды пайда табу мотиві
күшейді. Осы кезеңде жаңа мамандықтар – жетекші менеджер және ірі өндіріс
ұйымдастырушы мамандықтары қалыптасты. Алғашқы кезде бір жаққа жинақталған
кәсіпкерлік функциялар мамандандырылған бағытқа бөлінеді. Экономистер,
қаржыгерлер, бухгалтерлер, заңгерлер, конструкторлар, технологтар,
мамандықтары пайда бола бастады. Олардың бәрінен менеджерлергежоғарылау
болып, олар көптеген қызмететрден босатылып, өндірісті басқаруға және
ұйымдастыруға тоқталған.
Кәсіпкерлік функциясының негізгі мағынасы тәуекелдік жүктілікті көтеру
идеясының келесі деңгейі екендігі И.Тюненнің атымен байланысты. И.Тюнен
өзінің Шектелген мемлекетінің екінші томында пайданы жалпы пайдадан
инветицияланған капиталдан түскен пайызды, басқарушылық үшін төлемді және
сақтандыру жарнасын айырғандағы қалдық табыс деп анықтайды. Соңғысы
кәсіпорынның есептелетін тәуекелдігіне сәкес есептеледі. Осылайша,
кәсіпкердің табысы тек қана тәуекелділікпен емес, сонымен, қатар одан
сақтана алмайтын болжанбайтын, есептелмейтін тәуекелдікпен байланысты.
Бұндай тәуекелдік кәсіпкердің қызметінде мол, себебі ол өзінің саласында
өнертапқыш және зерттеуші болып келеді.
Кәсіпкерліктің пайда болу тарихы орта ғасырлардан бастау алса, кәсіпкер
түсінігін алғаш рет ағылшын экономисі Ричард Кантильон ХVІІ-ХVІII ғасырдың
басында енгізген.Бастапқы кәсіпкерлік термині тәуекел сөзімен, ал
кәсіпкер тауарды өндіру және сатуға байланысты тәуекелділік пен
жауапкершілікті өзіне алатын адаммен байланыстырылды. Р.Кантильон
кәсіпкерлік тұрғысындағы тәуекелділікті өзіне міндеттеумен байланыстырып,
сонымен ол капитал салушы, өзінің жеке еңбегін және ресурстарын пайдаланушы
кәсіпкер деп айыра білді. Кәсіпкерді өзіне жұмыс орнын жасай алатын адам
ретінде қарастырды. Қашан адамды өзінің жұмысындағы нақты еңбек ақысы
қанағаттандырмаған жағдайда, ол өзінің идеяларын жүзеге асыратын жолдарды
іздей бастайды, ақыр соңында ол кәсіпкер бола бастайтындығын айтады.
Кантильонның ойынша кәсіпкер мен жұмысшы арасындағы басты айырмашылық,
бұл – кәсіпкерлер белгісіз жағдайда жұмыс істеуінде дейді. Өзінің Сауда
туралы эссе кітабында экономикалық теорияға бірінші болып кәсіпкер
терминін енгізді. Ол кәсіпкерді тауарды белгілі бір бағамен сатып
алып,белгісіз бағамен сата отырып, тәуекелге баратын адам ретінде көрсетті.
Р.Кантильон кәсіпкердің тауар өндіруге немесе өз қаражатына кәсіпкерлік
қызметпен айналысуға міндетті емес екенін атап көрсетті. Кантильонның
кәсіпкерлік функциялары капиталистік немесе басқару функцияларынан
ерекшеленеді.
Оның пікірінше, кәсіпкер-тұрақсыз табыс табатын адам,ал кәсіпкерлік-
қалыпты және тәуекелге баратын жағдайларда өзіне барлық жауапкершілікті
алатын уақыт. Кантильон кәсіпкерліктің экономикалық теориясын зерттеу
барысында нарықтық сұраныс пен ұсыныс арасындағы айырмашылық төмен бағамен
сатып алып және жоғары бағамен сатуға мүмкіндік беретінін анықтады.
ХVІІ ғасырдың жартысындағы физиократтар кәсіпкерлік концепциясын
кеңейте білді. Физиократ Николас Бауле өндірістік топтың және фермерлердің
жаңалықтарды енгізуге бейім, ойлап табуға жақын болатындығын айтады. Бауле
әрқашан еңбек өнімділігінің арттыруына технология мен ғылымның
маңыздылығына көңіл аударды. Ол кәсіпкер мен меншік арасында айырмашылық
бар екенін түсінді. Меншік иелері кәсіпкерлерді капиталмен қамтамасыз ете
отырып, ал соңғылары бұл қаржыларды ресурстар мен жұмысшылардың еңбек
ақысын төлеуге жәберу арқылы тәуелділікті өз басына алатындар деп
тұжырымдады. Ол өзінің еңбектерінде, басқаруда жаңашылдықты қолдануды
дәлелдеп, сонымен қатар білім ғана тәуелділікті төмендете алады деді.
Өкінішке орай, экономикалық ғылымның негізін қалаушылар – классиктер
кәсіпкердің тұлғасына онша көңіл бөлмегенін айта кеткен жөн. Кәсіпкерлік
қызмет олардың ғылыми анализінің пәні болған жоқ. Ағылшынның экономист-
ғалымдары Адам Смит (1723-1790ж.ж.) және Давид Рикардо (1772-1823ж.ж.)
экономиканы өзін-өзі реттейтін механизм ретінде көрді. Бұндай механизмде
шығармашылық кәсіпкерлікке орын табылмады. Бірақ, А.Смит өзінің Халық
байлықтарының табиғаты мен себептерін зерттеу атты негізгі еңбегінде
кәсіпкердің сипатына көңіл бөлген.
А.Смиттің ойынша, кәсіпкер капиталдың иесі бола тұрып, белгілі-бір
коммерциялық ойды жүзеге асыру үшін және пайда табу мақсатында
тәуекелділікке барады, өйткені қандай да бір қызметке капиталды салудың өзі
белгілі бір тәуекел элементінен тұрады. Кәсіпкерлік пайда, А.Смиттің
ойынша, бұл тәуекелге барғаны үшін компенсация болып табылады. Кәсіпкер өзі
жоспарлайды, өндірісті өзі ұйымдастырады, еңбекті бөлумен байланысты
пайданы жүзеге асырады, сонымен қатар өндірістік қызметтің нәтижесінде
билік етеді. А.Смит кәсіпкерді кәсіпорынның меншік иесі ретінде
қарастырады. Оның ғылыми зерттеулерінде кәсіпкерді үш көзқарас тұрғысынан
қарастырады:мораль және адамгершілік;мемлекеттік және азаматтық
тұрғысынан;экономика тұрғысынан. А.Смит еңбектерінде кәсіпкер-негізгі
құралдардың яғни өндірістік құралдардың иесі. Оның пікірінше кәсіпкерлік
қызметтің негізгі мақсаты-кәсіпкерлік табыс табу.
Давид Рикардо капитализмде – абсолюттік табиғи,жойылмайтын өндіріс
әдісін көрді, ал кәсіпкерлік қызметті тиімді шаруашылықтың міндетті
элементі ретінде қарастырады [10, 43].
Кейінірек, ХVІІІ ғасырдың аяғы – ХІХ ғасырдың басында танымал француз
экономисті Жан Батист Сэй өзінің Саяси экономияның трактаты (1803 ж) атты
еңбегінде кәсіпкерлік қызметтің анықтамасын үш классикалық өндіріс
факторларымен – жердің, капиталдың, еңбектің бірігуімен байланыстырды.
Сонымен қатар, ол ағылшын кәсіпкерлерінің дарындылығы - Англия
өнеркәсібінің дамуының бірден-бір факторы деп атайды. Кәсіпкерлік
теориясының дамуына қомақты үлес қосқан Ж.Б.Сэй өз кезінде кәсіпкерлікпен
айналысып, тоқыма фабрикасына иеленген. Сэйдің пікір бойынша кәсіпкер
немесе өндіріс шеберлері келесідей қасиеттерді және сапаны иемденуі тиіс:
- олар төлем қабілетті, тұрақты, парасатты, мұқиятты боуы тіис;
- олар капиталды қарыз түрінде тартып, уақытында несиеніқайтаруы тиіс;
- олар бизнесте әділетті, бизнес ақпаратынан хабардар, өжеттілік сияқты
моральдік қасиеттерді өзіне біріктіруі тиіс;
- олар қандай да тауар ерекшелігін, маңыздылығын және болжанатын
сұраныс пен өндіріс әдістерін нақты бағалуы тиіс;
- бір уақытта олар жұмыс күшін, керек құрал-жабдықтарды, тауарларды
сатып алатын тұтынушыларды тауып, оларды бір жүйеге біріктіріп, сонымен
қатар экономикалық көрсеткіштерді бақылау мен қойылған мақсаттарға жетуге
тырысу керек . Басқаша сөзбен айтқанда олар басқару мен әкімшіліктендіру
өнерін иемдену керек;
- олар өнімді рынокта сатудың бұрын оның бағасы мен құнын дұрыс
есептеуді білу керек [13, 58].
Сэйдің негізгі тезисі өнімді шығарудағы кәсіпкерлердің басымды рөлін
мойындауда. Сэйдің ойынша, кәсіпкердің табысы мен еңбегі үшін марапат,
өндірісті ұйымдастыра білу және тауар өткізу, тәртіптің рухын қамтамасыз
ету болып табылады.Оның айтуынша, кәсіпкер – бұл өзіне және белгілі бір
тауар өндіруде тәуекелділікті қолына алатын адам
Кейіннен (ХІХ ғасырдың ортасынан бастап), меншік пен басқару
функцияларының жеке бөлінуіне орай кәсіпкерліктің маңызы өндірісті
ұйымдастыру мен оны басқару саласына ойысты (Ж.-Б. Сәй, Дж.С.Милль).
К.Маркстің экономикалық теориясының негізінде кәсіпкер капиталист-
эксплуататор ретінде көрсетілген. Марксистік теорияда кәсіпкерлік мүлдем
басқа жағынан қарастырылған. К.Маркс кәсіпкерліктің маңызын меншік
қатынастарының ерекшелігімен салыстыра келе, кәсіпкерді қызметі жалдамалы
қызметкерлерді пайдалану арқылы капиталдың өсуін қамтамасыз ететін жұмыс
істейтін капиталист ретінде сипатталады [13, 57].
Американдық экономист Дж.Б. Кларк (1847-1938ж.ж.) Сэйдің үш біріккен
формуласын біршама өзгертті. Оның ойынша, өндірістік процессте әрдайым
төрт фактор қатысып отырады:
1) капитал;
2) капиталдың игіліктік пен өндірістік құралдары және жер;
3) кәсіпкердің қызметі;
4) жұмысшының еңбегі [10, 69].
Осылай бола тұра әр факторға өндіріс табысының арнайы бөлігі керек:
Капитал – капиталистке пайыз әкеледі, капиталдық игілік – рентаны,
капиталистің кәсіпкерлік қызметі – пайда әкеледі, ал жұмысшы еңбегі – оған
жалақыны қамтамасыз етеді.
Еркін бәсеке еңбекке – еңбекпен жасалатынды, капиталистке –
капиталистпен жасалатынды беруге ұмтылады деп жазған. Кәсіпкерлер қызметін
американдық экономист Дж.Б.Кларк осылай қабылдады.
А.Маршалл (1842-1924ж.ж.) – неокласикалық экономикалық теорияның ең
басты өкілі, бірінші болып жоғарыда айтылған үш классикалық саяси
экономияның өндіріс факторларына жер, капитал, еңбек төртінші фактор –
ұйымдастыруды қосты. Ол менеджер мен кәсіпкер арасындағы айырмашылықты
дәлелдеді,ерекшеліктерін көрсетті. Осы кезден бастап кәсіпкерлік түсінігі,
сонымен қатар оның функциялары кеңейе түсті. Менеджер – кәсіпорындағы ең
басты функцияны атқарса, кәсіпкер бизнестің сәтті болуына байланысты барлық
жауапкершілік пен тәуекелділікті өз мойнына алушы тұлға болып табылады.
Сондықтан ол менеджерге және кәсіпкер тән қасиеттерді иемденуі керек.
Сонымен қатар А.Маршалл мінсіз кәсіпкерді сипаттайтын қасиеттердің көп
болуын ескеріп. Тек кәсіпкерлердің кейбіреулері ғана бұл қасиеттерді
иемдене алады деген тұжырымға келеді [17, 125].
Негізінде кәсіпкерлер кейбір кезде өте күшті, кейбір кезде керісінше,
бірақ кәсіпкерлердің басты міндеті капитал мен еңбекті айналысқа келтіру
негізінде жоспар жасап, оны келешекте орындау іс-шараларын егжейлі-тегжейлі
көрсету болып табылады. Кәсіпорын өскен сайын, кәсіпкерлік қабілет те арта
түсу керек, сонымен қатар ол өзінің қайсарлығын, бірегейлігін, сан
қырлылығын, бастамашыл іс-әрекеттерге дайындығын өн бойына жинақтап, сақтап
қалған жағдайда ғана, ол әмбебап та, сәттілікті кәсіпкер болып қала алады.
Кәсіпкерлікті арнайы көңіл бөлгіп зерттеген маман Йозеф Шумпетерді
(1883-1950) қазіргі кәсіпкерліктің атасы деп те атайды. XX ғасырда
кәсіпкерліктің маңызы одан сайын тарылып, енді ол тек жаңашылдық қызмет
ретінде қабылданатын болды (Й.Шумпетер). Танымал американдық ғалым,
Й.Шумпетер кәсіпкер түсінігін новатор ретінде сипаттайды. Атап айтатын
болсақ, кәсіпкер – бұл жаңа технологияларды әзірлейтін новатор (жаңашыл).
Басқаша айтқанда, ол өндіргіш күштерді жаңаша ұйымдастырады, үйлестіреді
және олардың қозғаласы өз кезегінде жалпы экономикалық өсімге немесе
өндіріс циклінің жеделдеуіне алып келеді..
Й.Шумпетердің ойынша: Кәсіпкер болу өзіндік көзқарас, көрімшілдік болуы
қажет. Жаңашылдық табу болып табылады, тәуекелге бару, қорқынышты жою,
кәсіпкер еңбекке, жеңіске деген ұмтылыс болады. Кәсіпкердің интеллектіне
келетін болсақ, Й.Шумпетердің ойынша, өзгелерден ерекшеленеді: тығыз ойға
қалыптасқан, оның әрбірін кәсіпкер қарастырады.
Оның ойынша, кәсіпкердің функциясы – экономикалық өсімді қамтамасыз
етуде, капиталистік экономиканың дамуында маңызды рөл атқарады. Осыған
байланысты Шумпетер кәсіпкерлік қызметті іске асыруда пайдаланылатын немесе
ескерілетін негізгі мәселелерді атап көрсеткен. Оларға төмендегілер
жатқызылады:
- өндірістің жаңа әдістерін анықтау немесе жаңа технологиялар енгізу;
- өткізудің жаңа нарықтарына ие болу;
- жабдықтаудаң (шикізіттың) жаңа көздеріне ие болу мүмкіндіктері;
- ұйымдастырудың жаңа нысандарын анықтаудың қажеттілігі.
Кәсіпкерліктің жаңашылдық, ал кәсіпкердің экономикадағы ілгері
жылжытатын қозғалтқыш күш болып табылатын адам ретінде қабылдануы ғылыми –
техникалық революция өрістеген кезеңмен әбден үйлесіп, жуық арада өктемдік
ете бастады. Осы идея кейіннен одан әрі дамып, енді ол қайта құратын күшке
(Л.Мизес, О.Уильямсон, Д.Норт) айналды [18, 56].
Франк Найт кәсіпкерлік қызметтің ең басты ерекше белгісі болып, бұның
болашағы белгісіз жағдайларда жұмыс істеуі. Ф.Найттың пікірі бойынша
кәсіпкер - әрқашан өз позициясын берік ұстап, осы арқылы түрлі жолында
кездескен тосқауылдарды батыл түрде жеңіп өтуді мақсат етіп қойған адам.
Найт кәсіпкердің қызметін жалпы сипатта бейнелеп ұйымдастыруына және
бақылау қызметтеріне орындайтын менеджерден тұратын, меншігінде кәсіпорын
мен капиталды иемденетін меншігі болуы тиіс. Ф.Найттың пікірі бойынша
кәсіпкерліктің мәні нақты қызметтерді орындауда және кәсіпорынды құруда
емес, керісінше болашағы белгісіз жағдайларда жұмыс істеумен сыртқы ортаның
өзгеруіне тез арада жауап қайтару болып табылады. Кәсіпкер өз кәсіпорнының
пайдасын арттыру мақсатында өзінің капиталымен ақталған тәуекелдікке баруға
дайын болу керек.
Есептелмейтін тәуекелдікке негізделген теориясын американдық экономист
Ф.Х.Найт құруға талап жасаған, ол өзінің еңбектерінде И.Тюненға сүйенетін
есептелетін және есептелмейтін тәуекелдік айырмашылығын көтереді.
Алғашқысын – тәуекелділіктің өзі деп атаса, екіншісін – белгісіздік дейді.
Тәуекелділік белгілі нәтиже жинағын әкелетін белгілі мүмкіншіліктерді
болжайды. Бұндай тәуекелділіктен сақтандыруға және сақтандыру жарнасын
тұрақты шығындар саласына қосуға болады [21, 89].
Басқадай шынайы белгісіздік жағдайда, мүмкіншіліктер де, нәтижелердің
толық жиынтығы да белгісіз болады, өйткені ондай оқиға әлі болып көрмеген.
Кез келген капиталистік кәсіпорында болатын осындай белгісіздктен
сақтандыру мүмкін емес. Айтылған белгісіздік капиталистік кәсіорындар үшін
екі аймақта жүреді: өндіруші аймағында (берілген ресурс көлемінен алуға
мүмкіндік бар бұйымдардың саны мен сапасы) және болашақ тұтынушының
қажеттілік аймағында [22, 103].
Р.Кантильон сияқты Ф.Х.Найт кәсіпкер өз өнімінің сатылу бағасын алдын-
ала білмейді, бірақ сол уақытта контрактті табысты өндірушілік фактор
иегерлеріне алдын ала төлеп қоюы тиіс деп тұжырымдайды.
Енді осы заманға авторлар позициясынан кәсіпкерлік теориясын
қарастырсақ, ең бірінші Давид Маккеланд қарап өткеніміз жөн. Ол кәсіпкерге
келесідей сипаттамалар береді:
- ақталған тәуекелге бару шеберлігі;
- жігерлілігі мен жасампаздық белсенділігі;
- өзіндік және дербес жауапкершілігі;
- қабылдаған шешімдерінің салдарын білу;
- келешектегі сыртқы орта өзгерістерін болжап білу;
- ұйымдастырушылық шеберлігі.
Питер Друкер кәсіпорынды ұйымдастыру мүмкіндігі түсінігін экономика
ғылымына бірінші болып енгізді. Жаңа кәсіпорынға ресурстарды іздеу мен
оларды орналастырудан бұрын бизнестің дамуына қолайлы мүмкіндіктерді иелену
керек. Экономистер кәсіпорынның пайдасын арттыруды айтады. Керісінше
пайданы алу үшін мүмкіндіктерді арттыру туралды сөз болып отыр. Бизнеске
қолайлы мүмкіндіктерді іздеу кәсіпкер қызметініің негізі болып табылады,
нәтижесінде кәсіпкер нәтижелілігі төмен сферадан жоғары нәтиже беретін
сфераларға өз ресурсатырн ауыстырады. Кәсіпкерлік қызметінің ерекшелігі бұл
– жоғарға нәтижені кәсіпорындарды құру қабілеттілігінің байланыстырады.
Харви Либенстейн кәсіпкерлік белсенділігінің екі түрін қарастырады:
- қызметтің бірінші түрі – менеджментке сай күнделкті атқаратын
қызметтерді орындаумен байланысты болса, екіншісі – инновациялық қызмет
түрі.
- бірінші қызмет түрі қалыптасқан және толық зерттелген рыноктық ортада
қызмет ететін кәсіпорындарды басқаруды білдіреді.
- инновациялық қызмет жаңа рыноктардың шарттарында жұмыс істеу мен
тауарлардың және қызметкөрсетулердің жаңа түрлерін шығарумен байланысты
кәсіпкерлік әр түрлі рыноктық жағдайларда тиімді қызмет ете білуі тиіс.
- кәсіпкерлік қызметтің негізгі субъектісі болып – кәсіпкер саналады.
Сонымен қатар тұтынушылар, мемлекет, жалдамалы жұмысшы және бизнестегі
серіктестері болып табылады.
- кәсіпкерлік қызметте маңызды орынды объект иемденеді. Өйткені объект
пен кәсіпкерлік идеясы болып табылады. Кәсіпкерлік қызметінің объектісі бұл
– тауар, өнім, қызмет және тағы басқалар болып табылады, яғни кімнің де
болса қажеттілігін қанағаттандыратын және рынокқа тұтыну, қолдану, сатып
алу үшін ұсынылады [27, 48].
Кәсіпкерлік теориясы түрлі ғалымдар мен экономистер еңбегінде
бейнеленіп, ақырында олар кәсіпкерлікті –– адамның тәуелділікпен
инновацияға сай бейімділігі емес, бұл одан да көп мағынаға ие жаңа бір
кәсіпорынды құру деп ақырғы бір тұжырымға тоқталды.
Көптеген кәсіпкерліктің құрылымы шектен шығып кетеді экономикалық
талдауда, олар көптеген әлеуметтік жағдайларға қатысады, өздерінің
қаржыларын мәдениеттің дамуына жұмсайды, оқу үрдісіне, денсаулыққа және
қоршаған ортаға жұмсайды.
Кәсіпкерлік экономикалық ойдың маңызды түрі болып саналады, ол шешім
қабылдауға маңызды болып келеді. Маңызды рөлді бұл жерде кәсіпкердің
адамгершілігі атқарады. Кәсіпкерлік бұл-ақылдылықты және өзіншілдіктің
табиғаты болып табылады
1.2 Кәсіпкерлік капитал мәні және маңыздылығы
Нарықтық капиталистік қатынастар пайда болғаннан бастап капитал
категориясы кәсіпкер түсінігімен қатар жүреді. Кәсіпкер мен капитал
өздерінің табыстарын көбейтуге ,қосымша табыс табуға ұмтылуымен бір-
бірімен тығыз байланысты. Алынған табыс салынған қаражатпен қатар одан
да көп табыс алу мақсатымен қайта өндіріске салынады. Кәсіпкерлік қызметтің
бұл түрін А.Смит келесі жолмен көрсеткен: Кәсіпкер ақшаны қазір жұмсау
үшін емес,жұмсалған капиталды орнына келтіру үшін қарызға алады.
Кәсіпкерлік капиталдың экономикалық мәнін эконмикалық теориядағы орнын
анықтау бөлімінде қарастырған орынсыз,себебі капитал оны жұмыс істететін
қозғалыс күшінсіз мәні жоқ [21, 89].
Егер нақты түскен ақша көлемі төлемдерден көп болса, онда ол табысқа
ие, ал егер аз болса, онда шығынға ұшырайды. Осында кәсіпкер өзінің
кәсіпшілік қасиеттеріне сәйкес контрактілі табысты алып отырады, бірақ
жиынтық табыстың қалдық сомасы ғана оның пайдасы болады. Осылай, өзіне
шынайы белгісіздікті жүктейтін әрі өзінің жабдықтаушыларын одан арылтатын
адам кәсіпкер болып танылады. Ол ресурс иегерлерінің өздерінің нарықтық
бағаның алуын және олардың болжамдарының дұрыстығын өзінің толық
жауапкершілігіне алады.
Капитал көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, ол сонымен
қатар материалдық емес элементтерді де қамтиды, атап айтқанда, адамның
қабілеті, білімі. Бірқатар экономистер капиталды тек өндіріс құрал-
жабдықтары деп қарайды. Мұндай пікір саяси экономияның классиктерінен
тараған. А. Смит капиталды жинақталған еңбек деп, ал Д. Рикардо капиталды
өндіріс кұрал-жабдықтары деп тұжырымдаған. Қазіргі экономистердің
еңбектерінде де мұндай анықтамалар кездеседі. Мысалы, П. Самуэлъсон мен
Нордхаустың "Экономикс" деген еңбегінде, капитал дегеніміз экономикада
басқа тауарларды өндіруге арналған, ұзак мерзімді қолданылатын игіліктер
деп түсіндірілген. Бұл игіліктерге сансыз станоктар, жолдар, компьютерлер,
жүк машиналары, прокат стандары, өндірістік үйлер т. б. жатады. Кейбір
зерттеушілер капитал ұғымын ақшамен байланыстырады. Мысалы, Дж. Робинсон
"Қазіргі экономикадағы күрделі қаржы" деген еңбегінде, "Капитал
қаржыландыру көзі болмай тұрып, ақша сомасы ретінде танылған" деп жазды
[21, 89].
Маркстің саяси экономиясының маңызды категориясы ретінде капитал
қоғамның бүкіл өндірістік қатынастар жүйесін қамтитын кұбылыс ретінде
сипатталады, яғни капитал капиталистер мен жұмысшылардың қосымша құнды
өндірумен байланысты қатынасын, әрі оны бөлумен байланысты таптар
арасындағы қатынастарды қамтиды. Маркс капиталдың жалпы формуласын шығарды.
Ақша - Тауар - Ақша осыған орай ол капитал мәңгі қозғалыста болады деген
қорытындыға келді. Капиталдық өсуінің көзі капиталистердің ақысыз
иемденетін, жалдамалы жұмысшылардың еңбегімен өндірілетін қосымша кұн болып
табылады. Сырт карағанда капитал мынадай нақты нысандарда орын алады:
өндіріс құрал-жабдықтары өндіргіш капитал нысанда ақша - ақшалай, тауарлар
- тауарлы капитал нысанында көрінбекші. Солай дей тұра К.Маркс ақша-тауар
және құрал-жабдықтар жеке алғанда капитал болады дегенді айтпайды, олар
белгілі бір өндірістік қатынастар кұрамында ғана капитал болып саналады,
деп білді. Сонымен капиталға деген көзкарас әр қилы, алайда олардың бір
мәселеде бірлігі де байқалады, табыс әкелетін қабілеті тұрғысынан капитал
меншікпен үндеседі.
Материалдық өндіріс саласында қызмет ететін капитал өнеркәсіп капиталы
деп аталады. Өнеркәсіпке немесе ауыл шаруашылығына бөлінген ақша
өндірістік объектіні салуға, машиналар мен жабдықтарды сатып алуға, сол
сияқты өнім өндіруге қажетті шикізат пен материалдарға жұмсалады. Өнеркәсіп
капиталының өндіріс объектілерін, станоктарды, жабдықтарды қамтитын бөлігі
өндіріс процесінде көп жылдар әрекет етеді. Оны негізгі капитал деп атайды.
Шикізат, материалдар, энергетикалық ресурстар өндіріс процесінде бір
мезгілде пайдаланылады да, өндірілген өнімге бірден көшеді [21, 89].
Негізгі капиталдың кызмет етуімен байланысты физикалық және моралдық
тозу орын алады. Физикалық тозу процесі негізгі капитал элементтерінің
өндірісте одан әрі пайдалануға жарамайтындығын сипаттайды. Негізгі
капиталдың физикалық тозуына көптеген факторлар әсер етеді. Олар ең алдымен
машина мен жабдықтарды пайдалану ұзақтығы мен қарқындылығы, негізгі
капиталды пайдаланатын өндіріс технологиясының құрылымы, атмосфералық
ықпал, материалдың өз бойындағы болып жатқан ішкі процестер. Негізгі
капиталды пайдалану ұзақтығы мен физикалық тозу дәрежесінің арасында
тікелей пропорциялы тәуелділік бар, машиналар мен жабдықтарды пайдалану
уақыты ұзақ болған сайын, физикалық тозу дәрежесі де жоғары болады.
Негізгі капиталдың заттық тозуынан басқа, оның құнсыздануы нәтижесінде
және арзан, тиімді жабдықтардың майда болуымен байланысты олардың моральдык
тозуы орын алады. Негізгі капиталдың моральдық тозуы ең әуелі ғылыми-
техникалық прогрестің қарқынды дамуымен байланысты. Моральдық жағынан
тозған жабдыктар экономикалық тұрғыдан да тиімсіз, өнімсіз, сондай-ақ
онымен өндірілген өнімдердің бәсеке қабілеті де төмен болады. Моральдық
тозған, ескірген жабдыктарды, құралдарды жаңарту белгілі бір бағдарламаға
сай жүргізіледі, ол негізгі капиталға деген үлкен шығындарды кажет етеді.
Осымен байланысты өндірісті техникалык жаңартуға жұмсалатын күрделі
қаржының үлесі ұлғаяды. Дамыған елдерде өңдеуші өнеркәсіпке жұмсалатын
қаражат бүкіл күрделі каржынын 60-80 процентін құрайды.
Заттай және моральдық жағынан тозған, ескірген құралдарға кеткен
шығындар амортизациялық жарна арқылы өтеліп отырады (негізгі капитал
құнының бір бөлігінің жыл сайын шығарылатын өнімге ауысуы). Амортизациялық
жарна сомасының негізгі капитал құнына процентпен шаққанда қатынасы
амортизация нормасы деп аталады. Ғылыми-техникалық прогрестің жоғары
қарқынымен, негізгі капиталдың моральдық тез тозуымен байланысты мемлекет
заңды жолымен амортизация нормасын көтеріп отырады.
Мемлекеттің бұл әрекеті жабдықтардың құнын шығарылатын өнімдерге тез
ауыстырып, моральдық ескірген, уақыт талабына сай келмейтін құрал-
жабдықтардан құтылуға бағытталған амортизацияны тездету саясаты деп
аталады. Ғылыми-техникалық прогресс жағдайында негізгі капиталдың моральдық
тозған бөлігін қалпына келтіру қаражаты осы амортизацияны тездету есебінен
түседі. Амортизацияны тездету пайдадан көптеген соманы амортизация қорына
аударға, сөйтіп қосымша қор жинау көлемін арттыруға мүмкіндік береді. Мұның
тағы бір ұтымды жері, амортизация қорына бөлінетін пайда салықтан
босатылады.
Өндірісті кең көлемде жалғастыру үшін, кәсіпкер тапқан пайдасының бір
бөлігін өзінің тұтынуына емес, өндірісті қаржыландыруға жұмсауы міндетті.
Пайданың бір бөлігін үстеме капитал ретінде пайдалануды капиталдың қорлануы
деп атайды. Ол тек жеке капиталдың ғана емес, бүкіл қоғамдық капиталдың
өсуін сипаттайды. Капиталдын өсуінің тағы бір жолы оның орталықтануы, бұл
фирмалардың бірін-бірі қосып алуы немесе жойып жіберуі нәтижелерінде мүмкін
болады. Капиталдың орталықтануынан экономикада қызмет етуші капиталдың
жалпы келемі езгермейді.
Капиталдың ауыспалы айналымының бірінші және үшінші сатысы айналыс
процесін, ал екіншісі - өндіріс процесін көрсетеді. Өнеркәсіп капиталы
ауыспалы айналымның әр сатысында әр қилы нысанда орын алады: ақшалай,
өндіргіш және тауарлы. Капиталдың ауыспалы айналымының үздіксіз орын алуы
олардың үш нысанының бір-бірімен алмасуының мәнін түсіндіреді. Олар әр қилы
фазаларды ешбір кедергісіз бір-бірімен алмасып отыратын болса, ауыспалы
айналым қалыпты деген сөз, Егер капитал ақшалай нысанда тұрып қалса,
өндіріске жол ашылмайды. Ал егер ол өндіргіш нысанда тұрып қалса, бір
жағынан, өндіріс кұрал-жабдықтарының, екінші жағынан, жұмыс күшінің қызмет
атқармай түрғандығын көрсетеді. Капитал егер соңғы фазада кедергіге
ұшыраса, жинақталған тауарлар айналыс саласына өту жолын жапқаны болып
табылады.
Капиталдың ауыспалы айналымы тұрақты түрде бірінен соң бірі жаңарады
және қайталанады. Бұл дүркін-дүркін келіп отыратын процесс. Капиталдың бір
айналымы оның алғашқы ақшалай жұмсалған кезінен бастап, кәсіпкерге сол ақша
өсімімен қайтып оралғанға дейінгі мерзімді қамтиды. Мұны капитал
айналымының уақыты деп атайды. Айналмалы капиталдың айналым уақыты ауыспалы
айналымның бір айналымына тең. Негізгі капиталдың айналым уақыты
авансыланған негізгі капиталдың жылдық амортизациясына тең. Авансыланған
бүкіл капиталдың айналым уақыты авансыланған капиталдың жылдық
амортизациясы мен айналмалы капиталдың жылдық айналым сомасына қатынасы.
Айналым уақыты өндіріс уақыты мсн (бұл мерзімде капитал өндіргіш нысанда
болады) айналыс уақытынан тұрады. Капитал айналымының жылдамдығы өндіріс
тиімділігіне ықпал етеді. Көп мөлшерде пайда табу мақсатымен кәсіпкер
капитал айналымын тездетуге мүдделі болады [21, 89].
Экономикада тек өнеркәсіп капиталы ғана емес, айналыс саласында
тауарларды сату мақсатын көздейтін сауда капиталы да орын алады. Тарихи
жағынан сауда капиталы өнеркәсіп капиталынан көп бұрын орын алған, ол ұзақ
жылдар үстемдік еткен капиталдың түрі. Саудамен шұғылданатын кәсіпкер
капиталын тек тауар сатып алуға ғана емес, тауарды сатып өткізумен
байланысты қызмет көрсетуге де жұмсайды. Тауарды сатып өткізумен байланысты
шығындар айналыс шығындары деп аталады. Олар екі түрге бөлінеді: таза және
қосымша айналыс шығындары. Таза шығындар тікелей айналыспен байланысты орын
алатын шығындар, мұнда жарнама шығындары үлкен үлес алады. Қосымша айналыс
шығындары - өндіріс процесін жалғастырумен байланысты шығындар. Бұл
тасымалдау сақтау, буып-түюмен байланысты шығындар.
Капиталдың тағы бір нысаны - қарыз капиталы. Бұл белгілі бір мерзімге
процент үстемесін өсіру шартымен берілетін ақша капиталы. Қарыз капиталының
көзі уакытша пайдаланылмаған бос ақша қаражаты, соңғысы болса кәсіпорындар
мен фирмалардың, уақытша бос қаржылары мен халықтың ақшалай қаражатынан
тұрады. Несие арқылы осылардың барлығы қарыз капиталына айналады. Қазіргі
экономикада несиенің бірнеше түрі бар: коммерциялық, банкілік, мемлекеттік,
мемлекетаралық.
И.Шумпетер кәсіпкердің новаторлық функциясынан кәсіпкерлік капиталды
пайда, табыс ретінде шығарады. Бұл табыстың көзі жетістікке жеткен кәсіпкер
иеленетін уақытша монополиялық жағдай деп есептейді. Ол мұнда жаңа
комбинациялардың екі түрін қарастырады. Алғашқысын ескі игіліктерді
өндіруді жаңашылдау және шығындарды үнемдеумен байланыстырады. Екіншісін
жаңа нарықтарды ашумен байланыстырады. Екі жағдайда да үдеріс үш кезеңге
бөлінеді. Бірінші кезеңде жаңа комбинация мүмкіндікті көрген кәсіпкер
капиталы өндірісті ұйымдастырып, нарыққа шығады. Әлбетте, ол алғашқы
кезеңде ешқандай қалдық пайда көрмейді, онымен қоса қосымша шығындалады.
Бұл тек кәсіпкердің нарықта тұрақтанып, монополист болған жағдайында, яғни
екінші кезеңде ақталады (алғашқы жағдайды – игіліктерді одан да арзан
әдіспен өндіру, екінші жағдайда – оның өндірісі өздігінен). Осы кезеңде ол
монополиялық капитал табысын алуға мүмкіндігі туады. Және соңғы үшінші
кезеңде, салаға жоғары табыспен тартылған бәсекелестер еніп, уақытша
монополия бұзылады. Нәтижесінде баға төмендейді де, шығындармен теңеседі,
бірақ басқа деңгейде.
Кәсіпкерлік капитал - табыс көзінің тиімді факторларының бірі болып
табылады. Мүмкіндігінше барлық жаңа экономикалық қорлар, Й.Шумпетердің
пікірінше- кәсіпкердің басты шаруасы, сол арқылы ол өзінің қарапайым
шаруашылықтан ерекшелігін көрсетеді. Кәсіпкерлер жаңа ешкімге белгісіз өнім
шығару үшін ресурстарды қарап, жаңа әдістерді қолданып технология
жағдайында және қолданыста жүрген қаржылық тауарды қолдану арқылы, олардың
мақсаты монополия жасау немесе бөгде ұйымдарды әлсірету [21, 89].
Кәсіпкердің дербестігін дұрыс түсіну керек, оның үстінен қарайтын басшы
орган болмайды,кімге және қашан қандай бағамен сату керек екендігі
қарастырылмайды, және т.б. Бірақ кәсіпкер үнемі нарыққа тәуелді болады,
ұсыныс және сұранысқа, бағаның қалыптасуына, тауарлық ақша қатынасына
тәуелді болады.
Кәсіпкерліктің екінші шарты ол - қолданылған шешімдерге, тәуекелге
жауапкершілік болып табылады. Тәуекел әрқашан білместік, екіұштылықпен
байланысты. Ең мұқият есеп айырысу және болжам білместікті шеттей алмайды,
ол кәсіпкерліктің тұрақты серігі болып табылады. Кәсіпкерліктің үшінші
шарты- қаржлық жетістіктің бағыты, пайдаға талпыныс болып табылады, бірақ
мұндай қою жаңа бизнесте өзіндік мәні болып табылмайды.
Жарғылық капитал - кәсіпорындағы негізгі меншікті құралдардың
құрастырушы және оған міндеттеме орындаушы, ұйымның капиталына ұйым
құрылтайшыларын және пайданың салу жиынтығын жатқызамыз. Бірде бір
экономикалық категория капитал сияқты, терең анализде болмаған. Ол тек
экономикада ғана емес, сондай-ақ заңдық қарым-қатынаста, әлеуметтік-
экономикалық саясатта да орын алады. Ұйымның капиталы- қатар құрайтын
күрделі шама. Оларды екі басты топқа бөлуге болады: қорлар, басшылардың
кеңесімен және ұйыммен жинаған резервтер. Қарапайым материалдық қорлар
автоматты түрде капиталдың экономикада пайда болуын білдірмейді.Толық түрде
жүйе қалыптасу керек,сол жүйеде капитал қалыптасып, өзгертулер енгізіп, бір
түрден екінші бір түрге өту кекрк. жарғылық капитал- шыққан нүкте болып
табылады,сол арқылы практикалық қызмет экономикалық субъектіде қалыптасады.
Жарғылық капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) үлесіне
(салымдарына) бөлінген коммерциялық ұйым – шаруашылық серіктестік деп
танылады. Құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдары есебінен құрылған,
сондай-ақ шаруашылық серіктестік өз қызметі үрдісінде өндірген және алған
мүлік меншік құқығы бойынша серіктестікке тиесілі болады. Шаруашылық
серіктестікті бір адам құруы мүмкін, ол оның бірден бір қатысушысы болады.
Толық серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда қатысушылары
серіктестіктің міндеттемелрі бойынша өзіне тиесілі барлық мүлкімен ортақ
жауапкершілікте болатын серіктестік – толық серіктестік деп танылады.
Серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзінің бүкіл мүлкімен (толық
серіктерімен) қосымша жауап беретін бір немесе одан да көп қатысушылармен
қатар, серіктестіктің (салымшылардың) мүлкіне өздері салған салымдардың
жиынтығымен шектелетін бір немесе одан көп қатысушыларды да енгізетін және
серіктестіктің кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыруға қатыспайтын серіктестік
– сенім серіктестігі деп танылады [21, 89].
Бір немесе бірнеше адам құрған, жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен
белгіленген мөлшерде үлеске бөлінген серіктестік жауапкершілігі шектеулі
серіктестік деп танылады, жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылар
оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және серіктестіктің қызметіне
байланысты залардарға өздерінің қосқан салымдарының құны шегінде тәуекел
етеді.
Өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында акциялар
шығаратын заңды тұлға акционерлік қоғам болып танылады.
Акционерлік қоғамның акционерлері осы заң актілерінде көзделгеннен
басқа жағдайларда оның міндеттемелері бойынша өз мүлкі шегінде жауапты
болады және егер, заң актілерінде өзгеше көзделмесе, өз қатысушыларының
міндеттемелері бойынша зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңдарда
белгіленген тәртіп пен жағдайларда ортақтасып жауап береді.
Жарғылық капиталының (шығарылған жарғылық капиталының) басым бөлігін
басқа заңды тұлға қалыптастырған не олардың арасында жасалған шартқа сәйкес
(не өзгедей түрде) негізгі ұйым осы ұйымның қабылдайтын шешімдерін айқындай
алатын заңды тұлға еншілес ұйым болып табылады.
Егер акционерлік қоғамның дауыс беруші акцияларының жиырма пайыздан
астамы, басқа (қатысушы, басымырақ) заңды тұлғанікі болса, ол тәуелді қоғам
деп танылады.
Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарасақ, жарғылық капитал-бағалық
акция акционерлер үшін немесе ұйым басшылары.
Осы арқылы, ұйым түріне жарғылық капиталға:
- акционерлік қоғам үшін-акциялар үшін номиналды құн
- шектелген жауапкершігі бар қоғам үшін-меншік иелерінің барлық құны
- мемлекеттік кәсіпкерлік үшін-толық шаруашылық жүргізулерге арналған
экономикалық субъектілер [21, 89].
Қаржылық ресурстар мен капитал фирманың қаржыларын зерттеудің басты
объектісі болып табылады. Реттелетін нарық жағдайында капитал түсінігі
қолданылады, ол қаржыгерлер үшін фирманың жаңа кірістерін алу мақсатында
үнемі әсер етуге болатын нақты объект болып саналады. Осы сапада капитал
тәжірибелік қаржігер үшін - өндірістің объективті факторы. Осылайша
капитал – фирма арқылы айналымға салынған және осы айналымнан кіріс
әкелетін қаржы ресурстарының бөлігі. Осы мағынада капитал қаржы
ресурстарының айналған формасы ретінде болады.
Нақты өмірде фирманың капиталы ақшалай нысанда ұзақ уақыт бойы қала
алмайды, өйткені ол жаңа кірістер әкелуі керек. Фирманың кассасында немесе
оның банктегі есеп айырысу шотында ақшалай қаражаттардың қалдығы ретінде
ақшалай нысанда бола отырып, ол фирмаға кіріс әкелмейді.
Құрылатын тауардың материалды негізін шикізаттар, материалдар, сатып
алынатын комплектілеу тауарлары және жартылай фабрикаттар алатын
болғандықтан, олардың құндары басқа да материалдық шығындармен, негізгі
өндірістік қорлардың тозуымен, жұмысшыларға төленетін жалақымен қатар
өзіндік құн формасында болатын, кәсіпорынның өнімді өндірудегі шығындары
қатарына жатады. Түсім түскенге дейінгі бұл шығындар кәсіпорынның
шығындалмайтын, ал өндіріске авансталатын айналым қаражаттары есебінен
қаржыландырылады. Тауарды өткізуден түсім түскеннен кейін айналым қорлары
қалпына келтіріледі, ал кәсіпоранның өндіріс бойынша шаққан шығындарының
орны толтырылады.
Қаржы ресурстары мен капиталын анықтаудағы ең қолайлы негізгі принцип
болып, оларды түрлерге жатқызу болып табылады, яғни қаржылық қайта бөлуден
өте отырып жиынтық қоғамдық өнім өткізілетін форма; амортизациялық аударым,
жиынтық кіріс пайда, айналым қаражаттарының қалыптасқан артық көлемі,
тұрақты пассивтер және т.б, сонымен қатар олардың кәсіпорынның қаражаттар
айналымы процесіндегі ролін нақты айқындау керек.
Кәсіпорынның капитал ресурстарын үш негізгі топқа бөлу экономикалық
тұрғыдан дұрыс болады
- меншікті және оларға теңестірілген қаражаттар есебінен қалыптасқан
қаржы ресурстары
- қапитал нарығында мобилизацияланған ресурстар
- қайта бөлу есебінен түскен ресурстар, капитал табыстары.
Жеделдетілген амортизациямен қатар соңғы жылдары негізгі қорларды қайта
бағалау да үлкен мәнге ие болып отыр.
Қайта бағалаудың мақсаты – негізгі активтерді жаңалау үшін керекті
ақшалай қаражаттар қорын қалыптастыруға жағдай жасау, мүлікті бағалау және
тозуды есептеу үшін алғашқы құндық базаны жаңалау болып табылады. Қайта
бағалауға барлық негізгі қорлар жатады, оның ішінде әрекеттегілері және
консервацияланғандары, жалға немесе уақытша пайдалануға берілгендері,
списанияға шығаруға дайындалғандары, бірақ өшіруге акт жасалмағандары.
Шаруашылықты жүргізудің жаңа негіздеріне өтуде елдің экономикасында
нарықтық механизмдері активизациялауда кәсіпорынның қаржы ресурстарын
қалыптастырудың қайнар көздерінің ішінде материалды емес активтердің
амортизациясы үлкен мәнге ие.
Қазіргі кезде кәсіпорын қаржылық капитал жұмыстарын ұйымдастыру кезінде
үлкен қиыншылықтармен қақтығысады. Жеңісті жұмыс істеп жатқан фирмалардың
тәжірибесі осы мәселені шешудің қысқа жолының кәсіпорын басшыларының
қолында екендігін көрсетті. Қазіргі таңда фирманың капитал салымдарының
жұмысын қайта құрудың екі тәсілі кеңінен қолданылады:
- егер де басшы – кәсіби қаржыгер болса, ол кәсіпкерлік капитал
қызметін қайта құруды өзі реттейді. Бұл тиімді нұсқа, бірақ отандық
тәжірибеде көп кездеспейді;
- фирма капиталының қызметінің барлығын нақты білетін кәсіби қаржігер
болмаса,тәжірибеге капитал жұмысын ұйымдастырудың, керекті моделін қою мен
енгізу үшін сыртқы ұйымды тарту.
Қызметтің ерекшеленген бағыттары бір мезгілде менеджердін алдында
тұрған негізгі тапсырмаларды да анықтайды. Осы тапсырмалардың құрамы келесі
түрде бөлшектенеді.
Бірінші бағыт шеңберінде жалпы бағалау жүргізіледі:
- кәсіпорынның активтерінің және оларды қаржыландырудың қайнар
көздерінің;
- кәсіпорынның қол жеткізген экономикалық потенциялын ұстап тұруға және
оның қызметін кеңейтуге керекті ресурстар шамасы мен құрамы;
- қосымша капитал қорларын толтыру және тиімді жобаларды
қаржыландырудың қайнар көздерінің;
- капитал ресурстарын пайдаланудың жағдайы мен тиімділігін бақылау
жүйесінің.
Екінші бағыт бөлшекті бағалауды талап қарастырады:
- керекті қаржы ресурстарының көлемінің;
- оларды ұсыну формаларының (ұзақ мерзімді немесе қысқа мерзімді несие,
нақты ақша);
- қол жеткізумен уақыт дәрежесінің (қаржы ресурстарына қол жеткізу
мүмкіндігі келісім шарт арқылы анықталады; қаржыға керекті көлемде және
керекті уақытта қол жеткізе алу кереку);
- ресурстардың осы түрін иелену құнының (пайыз ставкалары,қаражаттардың
осы қайнар көздерін ұсынудың басқалай формальді емес жағдайлар);
- қаражаттардың осы түрімен ассоциацияналанатын тәуекел (яғни, меншік
иелерінің капиталы қаражаттардың қайнар көзі ретінде банктің ссудасына
қарағанда аз тәуекелді болады).
Үшінші бағыт инвестициялық сипаттағы ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
шешімдердің талдауы мен бағасын қарастырады:
- капитал ресурстарының трансформациясының тиімділігі;
- капитал салымдарының тиімділігі [21,89].
Капитал ресурстарының салымдық шешімдерді жоғарыда аталған бағалауларды
пайдалана отырып, қабылдау өтеулілік, қаржылық тұрықтылық және тиімділік
талаптары арасындағы компромисті есепке алатын, альтернативті шешімдер
нәтижесінде орындалады.
Капитал ресурстарын басқару кәсіпорынды басқарудың жалпы жүйесінің
маңызыды тармағы болып саналады. Айналым капиталдарының айналымын көтеру
запастарды сақтаумен байланысты нәтижелер мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz